17 minute read

bayu punika basa, aksara, lan sastra bali (I Gdé Nyana Kesuma

Next Article
kamus

kamus

Artikel

bayu punika basa, aksara, lan sastra bali

Advertisement

I Gdé Nyana Kesuma

I. Bayu Pramana Pinaka Sumber Daya Angin lan Tetikesan Murdaning Jagat

Bali inggih punika pulo sané kaloktah kasengguh pulo suarga, pulo siu pura, utawi the last paradise. Akéh turis saking dura Bali utawi duranegara rauh ka Bali. Sané ngawé para turis kadaut mangda prasida rauh ka Bali nénten ja tios wantah sangkaning seni, adat, lan budaya Bali. Kawéntenan punika satmaka akah kawéntenan pariwisata ring Bali. Panglimbak-panglimbak sané becik kapikamkamin olih pemerintah Provinsi Bali maosang indik seni, adat, lan budaya Bali. Yéning kaselehin indik sekala lawan niskala talér kauratiang, minakadi sepat siku-siku wénten kabaos olih Gubenur Bali “Nangun Sat Kérthi Loka Bali” sané maarti ngawangun kawéntenan jagat Bali sané suci tur nyaga kerahayuan alam Bali miwah sedagingnyané. Cihna punika yéning nirgamayang kadi suluh pamargi murdaning jagat ring kakawin Ramayana sané kasengguh Bayu Brata. Bayu Brata inggih punika utsaha sané kalaksanayang olih sang sané ngambel jagat ngantos ka karma-krama ring gunung, utawi genah sané doh saking karma sané tiosan. Sakémaon parikrama punika sampun kasiagayang sadurungnyané, mangda prasida nyaga jagaté landuh tur para kramané rahayu makasami. Ring kakawin Ramayana sané dados cihna gelis tur pageh punika wantah bayu. Bayu punika utama tur dados tatuladan, yéning kaselehin pinaka putra Bayu inggih punika Sang Hanoman.

Ring aab jagaté sekadi mangkin yéning selehin Bayu pinaka cihna angkihan utawi prana ring kawéntenan bhuana alit, mandados cihna urip kalawan matiné. Yéning kantun angkihané punika cihna urip, sakéwanten yéning ical angkihané punika cihna mati. Sekadi sesenggakané “angkihan baan nyilih”, tusing keni baan narka pamarginé. Rikala ngamargiang kahuripan akéh parajanané sané nénten urati tekéning kawéntenan bayu punika, yadiastun sampun uning bayu punika pinaka suluh urip kalawan mati. Pinaka conto indik ngawag ngentungan leluu plastik. Pemerintah Provinsi Bali sampun

ngamedalang Pergub No. 97 Warsa 2018 sané maosang indik ngirangin nganggén plastik sané wantah parsida kaanggén apisan kémanten. Pergub puniki kalimbakang ngawit pamucuk jagaté ngantos ka soang-soang Désa Pakraman ring Bali. Tetujonnyané nénten ja tios wantah mangda prasida nyaga keasrian jagat Baliné. Leluu plastik sané kamedalang ritatkala pamargi kahuripan ring kulawarga mangda kapulpulang tur nénten dados kaenyutin. Krana yéning iraga ngenyutin sampah plastik punika jagi ngawé Bayu cemer tur punika sané prasida ngawé pinyungkan ring para kramané.

Utsaha-utsaha saking Pemerintah Provinsi Bali sampun sayan becik kamargiang olih karma Baliné. Pinaka conto ring Kota Denpasar sampun talér ngamedalang peraturan Walikota indik ngirangin nganggé krésék. Toko-toko sané anggéng utawi ring peken tradisional sampun kamargiang parikramané punika. Parikrama sekadi puniki patut kaupapira tur kalimbakang malih ring kahuripan sadina-dina. Napi malih sané mangkin sampun wénten makudangkudang genah anggén nincapang kawéntenanné punika, minakadi trash héro, plastic bank, bang sampah miwah sané tiosan. Rélawan-rélawan sané urati indik sampah plastik punika ngangsan akéh tur parikrama sabilang awuku setata kemargiang. Mangda sida ngawé jagat Baliné resik tur kekantenan asri.

Kawéntenan panglimbak jagat sané kabaosang jagat awor tanpa wates puniki, bilih–bilih ring kanjekané mangkin sampun ngranjing ring revolusi industri 4.0 ngawetuang pangrabdan sané becik miwah kaon ring kawéntenan kauripan i manusa. Indika punika kacihnayang antuk pamargi industri sané sampun ngalimbak, tur katah ring industri punika sané nganggé kawéntenan mesin-mesin industri sajeroning muatang produk industrinyané. Bilih-bilih ring industri sané nganggé tenaga bahan bakar minyak. Yéning kaselehin saking industri puniki pacang ngawetuang pikobét sané dahat nyerihin ring kawéntenan kauripan makadinnyané pencemaran mareping toya, tanah miwah sané pinih nyerihin kawéntenan pencemaran udara utawi polusi udara.

Udara utawi ketah kabaos bayu pinaka silih tunggil unsur sané pinih utama sajeroning kauripan ring jagaté siosan ring toya, api, miwah tanah. Yéning katilikin kawéntenan bayu sané wénten ring jagaté puniki nénten wantah ring bhuana agung kémanten nanging talér ring bhuwana alit. Ring buana agung kawéntenan bayu punika mabuat ring makasami sarwa tumuwuhé inggian entik-entikan, baburon makamiwah I manusa. Sorohan bayu punika wénten sané kawastanin nitrogén, oksigén, karbondioksida miwah sané siosan. Nanging sané pinih mabuat sajeroning kahuripan ingian punika oksigén. Kawéntenan oksigén ring jagaté puniki katarka wantah 20% saking makasami soroh bayu sané wénten. Ring kawéntenané sané mangkin kawéntenan oksigén ring jagaté puniki sampun sayan ngirangin santukan kawéntenan polusi sané nyabran dina sané nincap, mapuara pacang ngusakang kawéntenan jagat miwah sadagingnyané.

Maosang indik pencemaran udara puniki sayuakti dahating nyejehin pisan, dwaning pacang ngawetuang makatah pikobét ring kauripan. Sané kabaos cemerin udara puniki sida kaartosin pinaka uwugnyané udara sané kawetuang sangkaning kawéntenan biologis makamiwah non biologis. Polusi udara puniki mawit saking: andus pabrik, andus motor, limbah industri, miwah sané lianan. Sané nyemerang kawéntenan udara puniki ring jagat Indonesia sané pinih banget kawetuang saking andus mobil miwah motor makatah 70%. Kawéntenan zat sané kawetuang sakadi timbal (Pb), suspended particulate matter (SPM), oksida nitrogén (NOx), hidrokarbon (HC), karbon monoksida (CO) miwah sané lianan. Saking zat–zat puniki dahat ngaresresin pisan sajeroning kauripan i manusa.

Kawéntenan udara sané cemer puniki pacang ngawetuang makudangkudang pinyungkan majeng ring manusa, makadinyané panyungkan paru-paru (bronchitis) miwah pinnyungkan genah mangakihan. Lan pangrabdan sané kawetuang sangkaning zat karbon monoksida makadi pinyungkan sajeroning

hémoglobin. Manut Organisasi Keséhatan Dunia (WHO) nyabran warsa kirang langkung 3,2 yuta jadmané lampus antuk udara sané cemer puniki.

Sané mangkin sareng sami midabdabin asapunapi mangda sida nepasin kawéntenan polusi udara puniki. Sajeoning nepasin pangrabdan polusi udara puniki sida katiténin antuk makudang-kudang pamargi luiré: 1. Mangda sida migunayang kawéntenan angkutan umum sané wénten mangda sida nedunang polusi udarané, 2. Ngamargiang penghématan sumber daya listrik antuk menghémat énergi santukan sajeroning ngardinin kawéntenan listrik punika migunayang kawéntenan bahan bakar sané mawit saking fosil (minyak bumi), 3. Migunayang sumber énergi sané terbarukan sané ramah lingkungan, 4. Ngamargiang réboisasi antuk nanem entik-entikan sané pacang prasida ngirangin kawéntenan karbondioksida ring ambarané, miwah kantun makéh pidabdab sané patut kamargiang sajeroning ngirangin pencemaran udara puniki. Yéning sampun prasida ngirangin kawéntenan polusi udara puniki janten pacang ngawetuang pikenoh sajeroning kauripan makadi, sayan beciknyané kawéntenan jagaté riantukan sayan ngakéhang kawéntenan oksigén ring ambarené sané mapuara sayan becik kauripan sadaging jagaté pamekasnyané i manusa. Punika pinaka panelatarang Bayu pinaka urip kalawan mati yéning kaselehin ring palemahan.

II. Bayu: Suara, lan Aksara

Sané mangkin talér wénten kabaos suara lan aksara, minakadi sané munggah ring makudang-kudang cakepan sané maosang indik Bayu inggih punika Wrehaspati Tatwa, Tattwa Jnyana, Ganapati Tattwa, Jnyana Siddhanta, Yoga Natha miwah sané tiosan. Sangkaning kawéntenan cakepan punika prasida kabaos Bayu ring sarira, sané kasengguh Dasa Bayu. Dasa Bayu inggih

punika prana, apana, samana, udana, wyana, naga, kurma, krekara, dewadatta, lan dananjaya.

Bayu Prana magenah ring tengahing rongga lambe lan irung, sané mandados cihna akihan. Bayu Apana magenah ring prana sané macihna anggén ngamedalang kama, warih, utawi empehan. Bayu Samana magenah ring ati macihna anggén ngolah daging-daging ajengan. Bayu Udayana magenah ring siwadwara sané macihna anggén numbuhin rambut, ngejitin alis, lan makedipan. Bayu Wyana magenah ring makasami buku-buku macihna anggén manusané ngamargiang kahuripan. Kawéntenan punika kasengguh dados bantang ring kahuripan pinaka Panca Bayu. Lima sané tiosan kasengguh Naga sané macihna anggén ngutah, Kurma macihna ngawéntenan gejeran, krekara macihna anggén mabangkesan, dewadatta macihna anggén mauaban, lan dananjaya macihna anggén ngamedalang suara. Bayu punika pinaka angkihan sané ngamedalang suara, kasengguh wénten paiketan sareng dasa aksara. Dasa Bayu sané suci punika sampun kawedarang sekadi di baduur, ngawit saking prana ngantos dananjaya.

III. Bayu: Seni, Adat, lan Budaya (Basa, Aksara lan Sastra Bali)

Ring sajeroning ngamargiang swadharma dados agama Hindu ring Bali katah sampun kauningin indik Tri Pramana. Tri Pramana inggih punika Bayu, Sabda, lan Idep. Bayu inggih punika urip, Sabda inggih punika makacihna ngamedalang suara, lan Idep inggi punika makacihna daging pikayunan utawi papineh ring sajeroning kahuripan. Tri Pramana puniki sané dados dasar kahuripan parajané ring aab sekadi mangkin. Yéning maosang Bayu ring seni akéh sampun katah kauningin rikalaning makarya gegarapan seni Bayu punika pinaka angkihan saking gegarapan punika mangda sida mataksu turmaning lengut rikalaning kasolahang. Manut Angga Supandiartha silih tunggil pinata

tabuh semar pegulingan duta Kab. Gianyar ring PKB 2019 maosang “Seni tan pa Bayu nénten wénten artiné, napi malih pamargi kahuripan ring aab sekadi mangkin. Palemahan sampun sayan cemer pinaka cihna palemahan sané pinaka urip bhuana nénten kauratiang. Bayu Pramana kacihnayang antuk gerak laku saking punakawan ring pewayangan. Punakawan punika sané ngadaut manah sang sané miarsayang. Krana punika titian prasida ngawé gegarapan Tari Légong sané kacihnayang antuk, Semesra Semesta, Seraya Bertabur Suka lan Nestapa”. Sangkaning punika seni nénten ja lempas saking Bayu sané satmaka urip tur taksu saking sasolahan.

Punika talér kacihnayang antuk téma Pésta Kesenian Bali XLI warsa 2019, téma punika jiwa ring makasami pagelaran sané kalaksanayang ring PKB. Minakadi pawai, lomba, paméran, saraséhan, lan workshop. Bayu Prama punika pinaka seseleh iraga ring kahuripan rikalaning ngelingang kawéntenan bayu pinaka cihna urip. Urip ring bhuana satmaka dasar gegambelan ring kahuripan karma Baliné. Pangapti saking Gubenur lan Wakil Gubenur Bali mangda prasida ngawé kerahayuan lan makanti becik majeng ring makasami sané nyarengin pamargi PKB. Inggih punika budayawan, seniman, kontingen saking dura Bali/duranegara, Média Pérs, Tim Kurator, Tim Pembina, Tim Juri, Panitia, miwah sané tiosan.

Tiosan saking punika seni punika talér satmaka Bayu saking adat lan budaya Bali, punika sané dados bantang ring sajeroning upacara yadnya. Bali ngalimbak kaduranegara sangkaning kawéntenanné punika. Panglimbak punika ngangsan becik turmaning ngadaut manah para turisne makasami mangda rauh ka Bali. Sané becik kawéntenan seni akéh ngamedalang genah makarya anyar majeng ring seniman-seniman Bali. Minakadi kawéntenan sasolahan ring hotél-hotél, utawi ayah-ayahan rikalaning upacara yadnya. Punika talér ngamedalang seniman-seniman sané becik lan maderbe kawagedagan ring soang-soang wewidangan jagat Bali. Panglimbak iusan sané becik punika pinih karasayang ring wewidangan Ubud, Sanur, Kuta, Jimbaran,

Lovina lan Tanah Lot. Ngawénang genah wisata ring Bali ramé karauhin olih para turis-turis sané rauh ka Bali.

Kahuripan adat ring Bali sané mangkin talér sampun wénten munggah ring Perda Provinsi Bali No. 4 Warsa 2019. Ring tanggal 4 Juni 2019 Gubenur Bali I Wayan Koster sampun nyihnayang utawi nyobiahang kawéntenan perda né punika ring wantilan Pura Samuan Tiga, Bedulu, Gianyar. Perda puniki kamedalang saking embas pikayun ngenenin indik adat, lan istiadat, miwah budaya Bali pinaka dasar gegambelan karma Baliné. Manut I Wayan Koster, perda puniki satmaka dasar sané jagi dados bantang rikalaning maosang indik désa adat ring Bali anggén nyaga keajegan désa adat. Tiosan punika perda puniki pinaka cihna indik visi Gubenur Bali sané maosang “Nangun Sat Kérthi Loka Bali”.

Ngawit saking perda désa adat puniki sané dados maosang utawi ngiguman kawéntenan perarem lan awig-awig ring soang-soang désa adat punika. Désa adat puniki pinaka cihna karma Bali. Kawéntenan perda puniki sampun kasarengin antuk pikamkam saking Provinsi Bali lan majelis utama ngantos majelis alit, punika talér sareng universitas sané wénten ring sajebag jagat Bali. Pangaptinyané perda puniki mangda prasida maderbe panglimbak sané becik ring kahuripan parajanané ring Bali. Ngawit saking perda puniki désa adat ring Bali sampun maderbe genah hukum sané janten tur cutet. Kawéntenan punika talér nénten prasida lembas saking Bayu sané pinaka urip ring sajeroning parikrama, pikamkam utawi pikenoh sané kamedalang olih Pemerintah Provinsi Bali.

Adat pinaka Bayu rikalaning ngamargiang upacara yadnya, bantang kahuripan ring soang-soang désa pakaraman sané wénten ring jagat Bali. Makasami pangawitnyané puput ring adat dumun, wawu kabaosang ring désa dinas, kecamatan, kabupatén miwah provinsi. Ring perda désa adat Gubenur Bali talér sampun kasarengin olih penyuluh bahasa Bali sané pinaka muncuk tumbang sané ageng. Penyuluh bahasa Bali sané maderbe swadharma ngajegan

Bayu saking genah sané utama, nyaga kawéntenan bahasa, akasara miwah sastra Baliné. Makudang-kudang parikrama tur pikenoh sampun kamedalang olih penyuluh bahasa Bali Provinsi Bali. Inggian konservasi lan idéntifikasi naskah lontar, kelompok belajar bahasa Bali miwah sané mangkin dados bantang utama inggian nyaga kawéntenan pasraman ring soang-soang désa pakraman sajebag Bali.

Sadurung kamedalang perda désa adat sadurungnyané sampun kamedalang pergub No. 79 Warsa 2018 ngenenin indik parikrama nganggén busana adat Bali nuju dina wrehaspati, purnama, lan tilem. Pergub punika kacihnayang ring Pura Besakih ring tanggal 11 Oktober 2018 sané sampun lintang. Panglimbak sané becik kakantenan ngawit kamedalang Pergub No. 97 Warsa 2018 ngantos mangkin, saantukan makasami instansi sané wénten ring wewidangan jagat Bali trepti tur tinut ngamargiang kawéntenan pergub puniki. Nénten ja krama Bali kemanten sané nganggén busana adat rikalaning dina wrehaspati, karma sané tiosan saking dura Bali sané makarya ring wewidangan jagat Bali talér patut nganggén busana adat. Sakémaon mangda prasida kasungkemin nganggén busana adat wewidangan soang-soang.

Adat Bali sané kekantenan becik tur tenget kamargiang ring soang-soang désa pakraman ring Bali. Wénten talér sané maosang désa mawacara, sané maarti ring dija ja genah désa né punika sané maderbe patut utawi iwang. Baosang malih indik dresta ring soang-soang adat punika matiosan, tur makasami nyungkemin kawéntenané punika. Punika talér cihna Bayu rikalaning ngamargiang swadharma kahuripan. Maosang indik tradisi nénten pacang prasida lempas saking kawéntenan para panglingsir sané gumantiné ngalestariang tur pageh ngamargiang ngantos mangkin kari kalaksanayang olih prati sentanannyané. Tradisi kamargiang boya ja sawates wantah anggén sarana upacara kémanten, bilih-bilih wénten sané maosang ngutang-ngutang prabiya tur nénten wénten pikenohnyané. Tradisi punika kamargiang wantah pinaka pamedalang pikayun utawi cihna subakti katur ring Ida Bhatara-Bhatara

sami. Tradisi sané kamargiang antuk makudang-kudang sarana upakara miwah tata cara sané mabinayan ring soang-soang wewidangan, punika pinaka simbol sané madaging filosofi, sarining sastra tattwa agama sané matetujon wantah ngardi kauripan iragané yadian buana alit lan buana agung sida nemu karahayuan, trepti, landuh, lan kerta raharja.

Rikanjekan aab jagaté kadi mangkin kasengguh awor tan pawates, kawéntenan tradisi-tradisi ring jagat Bali sayan rered pamekas parikamkam ring sang sané pacang nglanturang kabenjangan inggih punika para yowanané sami. Yéning nénten saking mangkin nglanturang nyaga tur kapiara sinah kabenjangan tradisi-tradisi puniki pacang ical ring tengah aab jagaté sané awor sané gumantiné sayan ngalimbak minakadi ring komunikasi, transportasi, penganggé miwah pasawitran alit-alité kalih para yowanané sané sering nuutin wong dura negara. Indika puniki patut pinehin sareng sami, boya masarakat sané ngamargiang tradisiné punika kémanten, sakémaon sami sameton Bali, minakadi para panglingsir ring soang-soang lembaga ring Bali. Talér pamerintah pinaka pangamong jagat patut urati ring kawéntenané puniki tur prasida ngawantu antuk mautsaha ngarerehang hak patén, ngawéntenang sosialisasi ring krama, utawi ngawantu antuk ngicén prabiya risajeroning jagi mautsaha ngalestariang tradisi-tradisi punika. Sané pinih mabuat sinah ngawentuk karakter pikayun para yowana Baliné, mangda sida dados yowana sané matata susila, madué etika sané becik nginutin Tri Kaya Parisudha, prasida mapineh global sakéwanten nénten ngantos lali tekéning tradisi seni budaya Bali pinaka tetamian sané sampun kamargiang saking riin olih para panglingsiré sami.

Tri Kaya Parisudha pinaka Bayu ring sajeroning panglimbak budaya Bali. Tri kaya parisudha inggih punika ajah-ajahan kadharman ring Sanatana Dharma Hindu. Tri kaya parisudha kaketus saking semboyan dharma sané kasurat “Parepakaraan punya ya, papaya, para piadanan”, tegesipun gerak utawi tingkah lan parisudha sané mateges suci. Ring kalpa mangkin, sané

kabaos kaliyuga wiadin zaman kali, méweh pisan iraga ngeruruh anutan, arang pisan nemu manusa sané subudi, pakerti luhur. Yugane sampun usak, nika ngranayang jagat mangkina akéh byuta, akéh kapialang, bromocorah, duratmaka, durjana, dusta. Akéh jadmané sané madat, madon, ngulurin sadripu sané ngametuang sapta timira ring manusané soang-soang. Akéh manusa sané punyah. Punyah olih sastra, punyah olih kemudan, punyah krana harta lan brana, punyah olih mangan lan nginum. Antuk tri kaya parisudha pasawitran, pasemetonan, bebanjaran dados ingkup, salunglung sabayantaka, paras-paros sarpanaya, sagalak sagilik saguluk. Kénten baos para lingsiré nguni.

Yéning sampun prasida paras-paros, sagalak sagilik saguluk tur sané linanan punika, pastika sampun tatujon agama “Moksa lan jagadhita” prasida kapangguh. Tri Kaya Parisudha punika nénten sios wantah parilaksana sané patut kasuciang, sané kakepah dados tiga: 1. Manacika

Manacika inggih punika mapineh utawi mamanah sané becik lan suci, sinalih tunggil nyané: Nénten ngedotang utawi ngiriang pagelahan anak (si tan engin adengkya ri drbyaning lén). Nénten kroda ring sarwa sattwa (si tan krodha ring sarwa sattwa). Urati ring kaluwihan karmaphala (si mamituha ni hananing karmaphala). 2. Wacika

Wacika inggih punika mabaos sané becik, patut ngedohin: Baos sané nyakitin, mala (ujar ahala). Baos sané kliwat keras, kasar (ujar aprgas). Baos misuna (ujar pisuna). Baos nguluk-nguluk (ujar mithya) 3. Kayika Kayika (maparilaksana sané becik) inggih punika: Nénten nyiksa lan mamati-mati (syamati-mati). Nénten ngemaling (mangahalalhalal). Nénten maparilaksana paradara (si paradara)

Saking Tri Kaya Parisudha jagi wénten adasa khrtaning indria sané kabaos karmapatha, manut ring sané kasurat ring Sarasamuscaya, 73 puniki:

“Hana karmapatha ngaranya, khrtaning indria, sapuluh kwehnya, ulakêna, kramanya: prawerttiyaning manah sakarêng, têlu kwehnya, ulahaning wâk pât pwarttiyaning kâya, tělu pinda sapuluh, prawerttyaning kaya, wak, manah ken geta”.

Teges ipun:

Wénten karmapatha wastan nyané, inggih punika khrtaning indria, adasa akéh nyané sané patut kalaksanayang; pamineh-mineh tiga akéh nyane, pabaos papat akéh nyané, parilaksana tiga akéh nyané. Punika mawinan adasa akéh nyané parilaksana sané wénten saking parilaksana angga, pabaosan, muah pamineh, indika punika sané patut uratiang.

Wénten sané patut uratiang lan setata kaélingin, manut ring rwabhinéda, baos punika nénten ja ngawinang karahayuan kémanten, nanging talér ngwinang baya. Sakadi sané kasurat ring kakawin Nitisastra V.3, puniki:

Wasita minittanta manêmu laksmi

Wasita minittanta pati kapangguh Wasita minittanta manému dukha

Wasita minittanta menemu mitra

Teges ipun:

Sangkaning baos iraga nemu bagia

Sangkaning baos iraga kapangguh

Sangkaning baos iraga iraga nemu duka

Sangkaning baos iraga nemu sawitra

Daging-daging sastrané punika sané makacihna kawéntenan Tri Kaya Parisudha pinaka Bayu ring kabudayaan Bali. Yéning sampun prasida ngamargiang ajah-ajahan Tri Kaya Parisudha sinah sampun jagat Bali kakantenan trepti, asri tur ngulangunin pisan. Tiosan saking kawéntenan punika Bayu talér embas saking pikamkam Pemerintah Provinsi Bali indik ngerajengan budaya Baliné. Budaya Bali sané kasengguh punika nénten ja wantah tari-tarian kémanten, tiosan punika wénten sané pinaka akah budaya

Baliné. Nénten ja tios punika wantah Basa, aksara lan sastra Bali. Parikamkam kakawitin ring warsa 2019, sampun kawéntenan perda lan pergub ngenenin indik basa, aksara lan sastra Bali ngantos émbas Bulan Bahasa Bali.

Bulan Bahasa Bali wantah silih tunggil program sané kapikamkam olih Pemerintah Provinsi Bali ring sajeroning utsaha ngrwerdiang, ngelastariang miwah ngelimbakang kawéntenan basa, aksara miwah sastra Bali. Pinaka silih tunggil baga ring Kebudayaan Bali kawéntennyané dahat mabuat, sané mawinan Kebudayaan Bali punika prasida kasolahang miwah kasobyahang. Basa Bali pinaka unteng kebudayaan Bali patut kadadosang ulu ring jiwa pramana para kramané pinaka dasar pawangunané ring Bali.

Ring aab jagaté sekadi mangkin sané ketah kabaos éra global, aab jagat awor tan pawates, wénten makadi ajerih pikayunan para krama Baliné indik Basa Bali pacang rered, santukan panglimbak ilmu pengetahuan miwah téknologiné tan pawates, nylisik nyusup ring kahuripan krama Baliné. Indika puniki patut mangda iraga sareng sami sayaga, nepasin kawéntennyané, mangda panglimbak puniki kawigunayang talér anggén ngalimbakang basa, aksara miwah sastra Bali. Panglimbak miwah palestarian Basa Bali patut pinaka gegambelan krama Bali makasami, mangda punapi antuk basa Bali puniki prasida mawiguna ring sakancan wewidangan pewangunan ring Bali.

Pemerintah Provinsi Bali sampun ngelaksananyang makudang-kudang utsaha negeninin indik pamargi ngelestariang basa Bali mangda kawéntenenané tetep ajeg. Inggih punika ngetuang Peraturan Daerah Nomor 1 Tahun 2018 indik bahasa, aksara lan sastra Bali sané kasobyahang ring Peraturan Gubernur Bali No. 80 Tahun 2018 indik perlindungan dan penggunaan bahasa, aksara dan sastra Bali, serta penyelenggaraan Bulan Bahasa Bali. Kawéntenan perda miwah pergub puniki anggén geguat siku-siku indik nglimbakang, ngelestariang, miwah ngawigunayang basa Baliné.

Bulan bahasa Bali talér kamargiang ngawit ring tingkat provinsi, kabupatén, kecamatan miwah désa. Kawéntenan punika kamargiang rikalaning bulan

Pebruari warsa 2019. Pikamkam sané sampun prasida kalaksanayang punika lomba-lomba ring sajeroning basa, aksara miwah sastra Bali miwah kawéntenan féstival nyastra Bali. Panglimbak jaman majanten nénten prasida kaluputang. Ring aab jagat sekadi mangkin, krama Bali kaaptiyang prasida nyaga karajegan basa, aksara wiadin sastra Bali. Nyujur parindikan inucap, kabuatang pangupaya-pangupaya sané nganutin panglimbak jaman.

Bali, selami puniki wantah ngandelang pariwisata sajroning nangiang widang ekonomi. Nanging ring pangelimbak pariwisata inucap, Bali kaaptiyang setata prasida nyaga caciren Bali, sané nénten sida lempas saking seni wiadin budaya, pamekas basa Bali. Paplajahan basa Bali ring pungkuran puniki, karasayang kirang ngadautin kayun para sisya. Pangupaya sané prasida anut ring panglimbak jaman wiadin téknologi, mawinan basa Bali rajeg saha nénten kantos katilarin. Kawéntenan média sosial patut kawigunayang becik ring sajeroning nyobyahang saha nangiang malih basa Bali majeng i krama Bali sané nuwenang basané inucap. Aliansi Peduli Bahasa Bali talér sampun sering ngunggahang parindikan-parindikan mabasa Bali wiadin maaksara Bali ring média sosial, saha kasanggra becik olih krama pamekas nétizén. Status sané kaunggahang punika talér kasenengin panyiuan krama wiadin kasobyahang malih ring krama siosan ring makudang-kudang média sosial.

Yéning selehin Bayu punika talér mawit saking daging artos parinama kasusastraan wantah mawit saking kruna sastra polih pangater su- raris polih konfiks ka-an dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra sané mateges ‘ajahajah’, kawruhan polih pangater su- sané mateges ‘luih’, ‘becik’ miwah konfiks ka-an sané nyinahang artos ‘kawéntenan’. Panadosnyané, kruna kasusastraan mateges kawéntenan ajah-ajahan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Manut ring pakayunan puniki wewatesan sastra Bali punika dadosné makasami tetamian pangweruh sané marupa ajah-ajah, tatwa, susila miwah sané tiosan sané kasurat nganggé aksara Bali sané katami rauh mangkin. Tetujon malajahin utawi nyelehin Susatra Bali nénten ja tios mangda prasida

ngwikanin daging-daging budaya sané pacang mawiguna sajeroning nglimbakan budaya-budaya Baliné, anggén tetimbang midabdabin budaya Baliné rikala ngarepin aab jagaté, kaangén nincapang rasa bangga makrama Bali, kaangén buatan nincapang seni, ilén-ilén ring Bali, lan mangda prasida ngamolihang daging-daging tatwa agama kaangén nincapang sradha bhaktiné ring Ida Hyang Widhi Wasa.

Kawéntenan Bayu: basa, aksara lan sastra Bali pinaka cihna akah sané prasida ngawé urip ring sajeroning panglimbak kahuripan ring Bali. Bayu satmaka urip bhuana nénten prasida lémpas saking daging-daging sastra Bali, punika talér wantah prasida kasuratang antuk aksara Bali lan kasyobyahang antuk bahasa Bali. Kawéntenan bahasa, aksara lan sastra Bali pinaka Ibu saking Bayu ring kahuripan. Saantukan makasami pangawitnyané rauh utawi émbas saking kawéntenan punika. Krana punika iraga dados para jana ring Bali patut urati tekéning kawéntenan basa, aksara lan sastra Baliné. Tetujonnyané nénten ja tios mangda prasida basa, aksara miwah sastra Baliné setata ajeg tur lestari pinaka akihan utawi urip Bayu ring kahuripan puniki.

I Gdé Nyana Kesuma

magenah ring Br. Yéhtengah, Kelusa, Payangan, Gianyar, prasida kahubungin ring email: nyanakesuma10@yahoo.com.

Satua Cutet

gedong pingit

This article is from: