scriptie UVA

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Masterscriptie Sociale Geografie | UvA Darius Riesener

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

voor woord

In februari 2009 startte voor mij het denken over mijn masterscriptie.

Al vrij snel kwam ik tot de conclusie dat mijn scriptie in ieder geval gerelateerd moest zijn aan gentrification. Tijdens mijn studie Sociale Geografie heeft dit proces mij altijd erg geboeid, mede doordat ik zelf ook in een wijk woon, de Indische Buurt, waar gentrification in volle gang is. Voor mij restte nog slechts de vraag op wat voor manier ik gentrification zou behandelen in mijn scriptie en vooral op welke plek.

Istanbul leek mij een interessante locatie; de stad trekt mij vanwege zijn bijzondere ligging waar veel culturen elkaar tegenkomen en bovendien had ik een stuk gelezen over gentrification in deze stad.

Na een verhelderend gesprek met mr. Michiel Wagenaar, die mij wees op de taalproblemen die ik tegen zou komen tijdens mijn onderzoek, heb ik afgezien van deze keuze. Een artikel uit Der Spiegel over hippe steden in Europa bracht mij op de goede weg; ĂŠĂŠn van de genoemde steden was Hamburg. Na mij een beetje verdiept te hebben in de stad, kwam ik tot de conclusie dat deze stad ideaal zou zijn voor mijn onderzoek. Al eerder had ik het boek gelezen van Elleke de Wijs-Mulkens en een artikel van Gary Bridge over smaak bij gentrifiers in Sydney en deze twee bronnen brachten mij op het idee om in mijn scriptie de rol van lifestyle bij de buurtkeuze te onderzoeken in Hamburg.

Met heel veel plezier heb ik in de fantastische stad Hamburg in de wijken HafenCity en St. Pauli mijn onderzoek gedaan en gesproken met vriendelijke en vooral ook bijzondere buurtbewoners.

Mijn dank gaat uit naar iedereen die mij heeft geholpen in het schrijfproces, mijn begeleiders Michiel Wagenaar en Willem Boterman en vooral collega-scriptieschrijver in Hamburg en studievriend Rudi Tervoort.

Darius Riesener, 3

04|11|2010

57

3

Introductie

57

Inleiding

5

Hamburg

57

9

St. Pauli

58

HafenCity

66

Probleemstelling Leeswijzer

10

Theoriehoofdstuk

11

Resultaten

73

Introductie

11

Introductie

73

Buurt

11

Algemeen

74

Gentrification

15

Het zijn de mensen

78

Lifestyle

34

die de buurt leuk maken

De new middle class

38

Representatief wonen

en lifestyle

83

Fashion Victim

87

Dorp in de stad

89

49

Conclusie resultatenhoofdstuk 91

49

Antwoord op de probleem-

Type onderzoek

49

stelling

Opbouw interview

49

Operationele populatie

50

Methoden Introductie

Operationalisering

Eindconclusie en aanbevelingen Aanbevelingen

en benaderingswijze

91

95 99

50 Reflectie

belangrijkste begrippen Veronderstelling

52

Doel van het onderzoek en

53

wetenschappelijke relevantie

101

Literatuurlijst

103

Literatuur

10 3

Ethiek

53

Websites

106

Keuze van het onderzoeks-

54

Foto’s en kaarten

106

gebied Non-respons

hoofdstukindeling

Cases

Voorwoord

54

Statistieken St. Pauli

107

Film

107

Bijlagen

109

4

inleiding

een kwes tie van smaak

Voor het eerst in de geschiedenis van de aarde wonen er meer mensen in steden dan op het platteland. De 21ste eeuw is de eerste echte stedelijke eeuw. Toch heeft het er lange tijd op geleken dat vooral de westerse stad zijn beste tijd achter zich had gelaten.

In de jaren ‘60, ‘70 en ‘80 van de vorige eeuw hebben westerse steden het erg moeilijk gehad. De mobiliteit en koopkracht van de middenklasse nam sterk toe en velen besloten de stad de rug toe te keren en te ‘vluchten’ naar suburbia. Een voor steden desastreus proces, want de achterblijvers kwamen vooral uit lagere sociale klassen. Wetenschappers voorspelden een groot aantal sociale en economische problemen, door achterblijvende belastinginkomsten, en daarmee zelfs het einde van de stad als leefomgeving. In dezelfde periode was er echter ook sprake van een ander, in vergelijking met suburbanisering veel marginaler, stedelijk proces: gentrification. Bij gentrification gaat het om een specifiek gedeelte van de middenklasse wat de stad trouw is gebleven. Dit proces, wat in de jaren ‘60 voor het eerst werd waargenomen, is tegenwoordig terug te vinden in vrijwel elke westerse metropool.

Omdat gentrification tegenwoordig een fenomeen is wat in veel westerse steden terug is te vinden, is het een geliefd thema in geografische literatuur. Veel is geschreven over de economische, sociale en tijdruimte aspecten van gentrification, maar het culturele aspect, minstens net zo belangrijk, heeft bij onderzoekers maar weinig aandacht gekregen. Dit is jammer, want juist de culturele kant van gentrification kan veel inzichten geven in de reden waarom gentrifiers zo sterk stedelijk georiënteerd zijn.

De sociologie besteedt daarentegen erg veel aandacht aan de invloed van cultuur op mensen. De Franse socioloog Pierre Bourdieu laat in zijn veelbesproken werk La Distinction (1979) zien op wat voor manier de sociale klasse waartoe iemand behoort, mede bepaalt wat diegene mooi en interessant vindt en hoe dit zich vertaalt naar het dagelijks leven. Bourdieu bestudeert in zijn boek de hoeveelheid culturele kennis en de hoeveelheid financiële middelen van verschillende sociale klassen en noemt dit de mate van cultureel en economisch kapitaal.

Culturele smaak is volgens hem niet alleen een persoonlijke voorkeur, maar ook een uiting van de groep of sociale klasse waartoe die persoon behoort en bovendien vormt het een methode om je te onderscheiden van iemand uit een ander milieu.

5

Geograaf Gary Bridge heeft als een van de weinigen de theorie van

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

houding van sociale klassen een geografisch kantje gegeven door deze theorie te koppelen aan gentrification van woonbuurten in Sydney.

Bridge beschrijft in zijn artikel de sociale, culturele en economische kanten van Bourdieu’s theorie en koppelt dit aan de expressie van smaak onder gentrifiers. Hij concludeert dat er zoiets bestaat als een gentrification-esthetiek en dat het hier gaat om een zeer uitgesproken smaak (Bridge, 2001).

Het zijn niet alleen gentrifiers die zo’n uitgesproken smaak hebben.

Ieder mens is namelijk uniek, heeft zijn eigen voorkeuren en wil graag ergens bij horen, maar zich ook zeker onderscheiden. Waar de een dit

een kwestie van smaak

economisch kapitaal versus cultureel kapitaal en de bijbehorende ver-

doet door middel van kleding, kiest de ander ervoor om een dure sportauto te kopen. Weer een ander kiest er bewust voor om in een bepaalde buurt met een zekere status te gaan wonen in een huis met een specifieke bouwstijl. Vooral voor de meer welgestelde bevolkingsgroepen is het weloverwogen kiezen voor een bepaalde woonbuurt geen uitzondering. Expressie van het wonen speelt in de midden- en bovenklasse vaak een belangrijke rol, zo blijkt ook uit het proefschrift Wonen op stand: lifestyles en landschappen van de culturele en economische elite van Elleke de Wijs-Mulkens (1999). De Wijs-Mulkens maakt in dit proefschrift onderscheid tussen de economische en culturele elite in Nederland en concludeert dat beide groepen sterk van elkaar verschillen op het gebied van woonsmaak. Daarnaast is niet alleen hun woonsmaak afwijkend, maar verschillen beide groepen eigenlijk compleet van elkaar op het gebied van lifestyle in het algemeen. De keuze van mensen om in een bepaalde buurt te gaan wonen hangt af van veel factoren, zoals de mate van veiligheid in de buurt, de esthetiek van de omgeving, betaalbaarheid, ligging, het soort buurtbewoners of een combinatie van deze elementen. Maar kiest een persoon uiteindelijk niet de buurt die het meest overeenkomt met zijn eigen lifestyle, zijn persoonlijke smaak?

In deze scriptie spelen lifestyle en de buurt als ruimtelijk kader een grote rol. In de geografie heeft de buurt altijd een belangrijke rol vervuld, in de sociologie is lifestyle een veelbesproken thema. Graag breng ik deze begrippen samen en vul ik hiermee een beduidend gat in de literatuur. Enerzijds heeft de geografie nagelaten een verhelderend beeld te schetsen van de culturele invloed die mensen kunnen hebben

6

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

op een buurt en andersom. Anderzijds is het ook de sociologie niet gelukt om de theorie van Bourdieu over economisch versus cultureel kapitaal te vertalen naar een ruimtelijk kader.

In zekere mate heeft Richard Florida met zijn boek The Rise Of The Creative Class (2002) al een stap gezet in het koppelen van een ruimtelijk kader aan lifestyle. Florida is een befaamde marketinggoeroe, die steden adviseert om het leefklimaat voor de creatieve klasse zo gunstig mogelijk te maken. In Florida’s ogen vormt deze creatieve klasse of new middle class, die zich zo aangetrokken voelt tot het stedelijk leven, de motor voor elke metropolitane economie. Zij zorgen ervoor dat een stad een aantrekkelijke leefomgeving blijft, de stad voldoende inkomsten genereert en dat de stad op economisch gebied mee kan in deze globaliserende wereld.

Hamburg, na Berlijn de grootste stad van Duitsland, heeft het afgelopen decennium nadrukkelijk de ideeën van Richard Florida omarmd.

De beleidsbepalers ter plaatse zien in zijn ideeën over het aantrekken van een talentvolle middenklasse, dé manier om Hamburg uit te laten groeien tot een belangrijke metropool in Europa en in de wereld.

Follath en Spörl geven in hun artikel in Der Spiegel Hamburg hierin een goede kans. In het artikel wordt benadrukt dat het niet de overbevolkte metropolen zijn, maar juist de zogenaamde ‘second cities’ die interessant zijn. ‘Especially in the Western world it’s the so-called ‘second cities’ rather than the overpopulated metropolises that are growing and are often culturally more interesting: San Francisco instead of Los Angeles, Barcelona not Madrid, and Hamburg instead of Berlin’ (Follath & Spörl, 2007).

De theorie van Richard Florida gaat er vanuit dat wanneer een stad aan bepaalde eisen voldoet, de new middle class als vanzelf de stad interessant gaat vinden als leefomgeving. De komst van deze groep mensen heeft vervolgens weer zijn weerslag op de stad. Zo ontstaat er dus een wisselwerking tussen de stad en zijn bewoners. De stad beïnvloedt zijn bewoners en andersom. Het ruimtelijk kader waarop zich dit het duidelijkst manifesteert, is de buurt. De buurt vormt voor zijn bewoners een plek waar ze zichzelf kunnen zijn en ze zich prettig voelen en is daarmee dus de woonplaats voor gelijkgestemden. Zo zien we in steden een segregatie optreden van groepen, die zich clusteren in hun eigen buurt. Dit gebeurt op basis van afkomst, maar ook op basis

7

van sociale klasse; voor de new middle class is dit niet anders.

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Hamburg, in het vervolg aangeduid als de new middle class. Een term afkomstig van sociaal geograaf David Ley, die deze groep aanduidt als: ‘(…) a large and heterogeneous category, yet within it lie strata and status groups who have been centrally involved in the remaking of the central city over the past generation’ (1996, preface). Deze new middle class is dus een vrij heterogene groep van mensen, die gemeen hebben dat zij allen een stedelijk georiënteerde lifestyle hebben. Hierbij zal ik vooral aandacht besteden aan de lifestyle van deze groep en in hoeverre deze lifestyle in verband kan worden gebracht met hun buurtkeuze. Bestaat de Hamburgse new middle class uit een bepaalde sociale klasse, waarbij het uiten van culturele smaak een belangrijke rol speelt en is deze

een kwestie van smaak

In dit onderzoek ga ik mij richten op de stedelijke middenklasse in

new middle class een homogene groep? Kiezen zij daadwerkelijk vanwege hun lifestyle voor een bepaalde buurt? Of spelen andere overwegingen, zoals de ligging van de buurt of betaalbaarheid, een rol?

In twee typisch stedelijke wijken in Hamburg wordt gekeken wat de verschillen en overeenkomsten zijn op het gebied van lifestyle van de daar wonende new middle class. Wat zijn de triggers die er voor zorgen dat zij die buurt hebben gekozen?

Centraal staan de buurten St. (Sankt) Pauli en HafenCity, twee buurten grenzend aan het stadscentrum van Hamburg. Bewust is gekozen voor twee zeer stedelijke wijken in het hart van de stad, die een sterke aantrekkingskracht uitoefenen op de new middle class. Verschillen tussen beide buurten zijn er ook. HafenCity is een moderne, splinternieuwe wijk grenzend aan de haven. Met moderne en spectaculaire architectuur lokt de wijk de stedelijke middenklasse. St. Pauli is een wijk met geschiedenis. Behalve de sterke connectie met de rivier de Elbe, die van de buurt een echte havenbuurt maakt, is er ook een prominent aanwezige linkse scene te vinden in de buurt. Het meest bekend is de buurt echter door het Red Light District en de voetbalclub FC St. Pauli.

In de laatste jaren is ook St. Pauli steeds meer in trek bij de middenklasse.

Aan de hand van gestructureerde interviews met bewoners uit de new middle class van de twee buurten, zal een vergelijking worden gemaakt tussen de beide buurten. Hoe zien de bewoners hun buurt? Was de keuze voor deze buurt bewust? Hoe kijken zij naar andere buurten en hun buurtbewoners? Wat zijn hun interesses en wat voor werk ver-

8

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

richten zij? Via dergelijke vragen zal geprobeerd worden een antwoord te vinden op de rol van lifestyle op de buurtkeuze van de Hamburgse new middle class en daarmee op de probleemstelling van deze scriptie.

Probleemstelling In hoeverre speelt lifestyle een rol bij de buurtkeuze van de new middle class in twee binnenstedelijke woonmilieus in Hamburg?

Deelvragen • Wat is het sociaal-culturele profiel van de respondenten?

• Welke zaken spelen een rol bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg?

• Wat zijn de verschillen en overeenkomsten in lifestyle tussen nieuwe middenklassebewoners van St. Pauli en HafenCity?

Hoewel niet direct in de probleemstelling zichtbaar, speelt gentrification een belangrijke rol in deze scriptie. Aangezien actoren uit het gentrificationproces afkomstig zijn uit de middenklasse van de samenleving én bewust kiezen voor stedelijk wonen, passen zij uitstekend onder de noemer new middle class. Deze term is geïntroduceerd door David Ley om de stedelijke middenklasse, die zich onderscheid van de suburbaan wonende middenklasse, te benamen.

In de geografische literatuur zijn boeken vol geschreven over gentrification, maar opvallend hierbij is dat het in de meeste gevallen gaat om gentrification in Angelsaksische landen zoals het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Het is daarom interessant om dit stedelijke proces ook eens te onderzoeken in een land als Duitsland, waar de woningmarkt structureel anders is opgebouwd dan in Angelsaksische landen. Aangezien Angelsaksische landen vaak een terughoudende overheid hebben, vrije marktwerking hoog in het vaandel hebben staan en terughoudend zijn met regelgeving op sociaal terrein, is gentrification in deze landen een veel voorkomend proces. Het Duitse Rijnlandse model kan worden gezien als een sociaal-democratisch alternatief voor het Angelsaksische model en gaat uit van een veel sterkere en meer invloedrijke overheid, die het kapitalisme reguleert.

Hiermee is het een minder vruchtbare voedingsbodem voor gentrification, wat overigens niet betekent dat ook in Duitsland gentrification

9

in veel grote steden voorkomt. Tevens is te verwachten dat met een so-

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

sche landen. Toch is gentrification een behoorlijk controversieel onderwerp in Duitsland. Waar in Nederland en veel andere landen gentrification wordt gezien als een gunstige ontwikkeling, is men in Duitsland erg sceptisch. Ook in onderzoekswijk St. Pauli is gentrification in volle gang en dat gaat niet onopgemerkt voorbij aan de bewoners. Enerzijds is er door deze gentrification een instroom van nieuwe middenklassebewoners in de wijk waardoor er sprake is van een zekere opwaardering van het straatbeeld, de bebouwing en de faciliteiten. Anderzijds is dit tegen het zere been van veel al in de buurt wonende middenklassers. Zij vrezen een te grote verandering van de buurt.

een kwestie van smaak

ciale overheid de mate van displacement lager ligt dan in Angelsaksi-

Onderzoeksbuurt HafenCity kent geen gentrification in de nauwe betekenis van het woord. Daarentegen is het wel een buurt waar de new middle class zich graag vestigt.

Leeswijzer In het komende Theoriehoofdstuk, worden enkele belangrijke begrippen, zoals gentrification, buurt, lifestyle en middenklasse besproken. Dit hoofdstuk vormt het theoretische kader van mijn onderzoek. Hierna volgt het hoofdstuk Methoden waarin de zakelijke kanten van het onderzoek zullen worden besproken. Ook de operationalisering van de belangrijkste begrippen, ethiek en de opbouw van het interview zullen aan bod komen. Vervolgens wordt er in het hoofdstuk Cases kennis gemaakt met de stad Hamburg en meer specifiek de twee onderzoeksbuurten, St. Pauli en HafenCity. Hiermee zal de lezer zich een goede voorstelling kunnen maken van de onderzoeksgebieden.

Daarna zullen de resultaten van de afgenomen interviews worden besproken en geanalyseerd en tot slot zal in de conclusie een antwoord worden gegeven op de probleemstelling en aanbevelingen worden gegeven.

10

t heoriehoofdstuk

een kwes tie van smaak

Introductie In de inleiding en door de probleemstelling is duidelijk geworden waar deze scriptie over zal gaan. In dit hoofdstuk zal ik de geografische en sociologische literatuur behandelen die met dit onderwerp te maken hebben. Allereerst zal de buurt als ruimtelijk kader besproken worden.

Vervolgens zal ruimschoots worden ingegaan op gentrification, de actoren die deel uitmaken van het gentrificationproces, de gevolgen van gentrification, de verschillende niveaus van gentrification en gentrification in de Europese en Duitse context. Daarna wordt ingegaan op de verschillende visies over het begrip lifestyle en wordt de distinctietheorie van Bourdieu nader besproken. Tot slot wordt nog aandacht besteed aan de verstandhouding tussen lifestyle en de new middle class.

Buurt Binnen de stadsgeografie is de buurt altijd een veelbesproken eenheid geweest en hebben verscheidene visies hierover de revue gepasseerd. Al een aantal decennia is de heersende opvatting dat de buurt weinig of geen betekenis meer heeft voor zijn bewoners (Lupi et al., 2007: 9). Een eeuw geleden vormden buurten het ruimtelijke kader voor de meeste Europese stedelingen. Binnen de grenzen van deze buurt werkte, woonde en recreĂŤerde men en bovendien vormde de buurt het sociale kader voor de belangrijkste contacten. Deze sterke lokale gebondenheid was een voortvloeisel van de beperkte mobiliteit; de auto, fiets en trein waren nog niet zo ver doorgedrongen in het dagelijks leven en bovendien voor velen niet te betalen. Het gevolg was dat zowel arm en rijk, werkgever en werknemer, jong en oud door elkaar woonde. Dit was niet tot ieders genoegen. Maar de onvermijdelijke banden die mensen uit verschillende sociaal-economische milieus met elkaar aan moesten gaan, verplichtte hen om toch in dezelfde buurt te blijven wonen (Lupi et al., 2007: 10).

Naarmate de mobiliteit van mensen toenam, door snellere vervoersmiddelen en meer economische middelen, verdween de noodzaak om wonen en werken dicht bij elkaar te hebben. Hiermee groeiden de mogelijkheden om woonwensen vorm te geven. Het gevolg was dat er een uitsortering ontstond van sociaal-economische groeperingen over de ruimte. Mensen met hetzelfde inkomen, status en levensstijl vestigden zich in dezelfde woonmilieus. In eerste instantie vond deze uitsortering plaats binnen de grote steden, maar later ontstonden deze proces-

11

sen ook tussen steden en hun ommeland (Lupi et al., 2007: 11).

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

sociaal-economische mogelijkheden, demografische veranderingen en de afname van het traditionele gezin met de man als kostwinner zorgen ervoor dat er tegenwoordig sprake is van een sterke diversiteit aan soorten huishoudens (Lupi et al., 2007: 11). Zo zien we in binnenstedelijke buurten een hoog aantal éénpersoonshuishoudens en een grote diversiteit aan etnische groepen, terwijl we in suburbane kernen juist veel gezinnen treffen. Zoals gezegd zien we ook op sociaal-economisch vlak een duidelijke uitsortering van groepen. Zelfs binnen het ruimtelijk kader van de buurt kunnen hier nog verschillen in zijn.

een kwestie van smaak

Tegenwoordig lijken deze uitsorteringsprocessen sterker dan ooit. De

Betekenis van de buurt Hierboven werd al duidelijk dat de heersende opvatting over de buurt is dat deze ruimtelijke eenheid nog maar weinig betekenis heeft voor zijn bewoners. Aan de andere kant is de aandacht voor het schaalniveau buurt de laatste jaren flink toegenomen bij onderzoekers. Dit heeft sterk te maken met de politieke belangstelling die de buurt krijgt. Beleidsmakers hopen door middel van sociaal-economische menging sociale ongelijkheid tussen bewoners tegen te gaan en verschillende etnische groepen beter in de samenleving te integreren.

Ook zou de buurt het ideale podium moeten zijn om de individualisering en isolatie in de samenleving tegen te gaan.

Van Kempen en Musterd (2007: 10-11) zijn het hiermee eens: ‘Ondanks de netwerksamenleving, de toename van het belang van internet, de steeds snellere vervoersmogelijkheden, de toenemende internationale handel, de grotere kennis van verre gebieden, en de vakanties (en zelfs dag- en weekendtripjes) over steeds grotere afstanden, staat de woning nog steeds op dezelfde plek. Op die plek heeft men buren, kennissen en misschien zelfs vrienden, rondom die plek maakt men gebruik van voorzieningen als winkels en scholen, en de plek zelf kan status en aanzien geven.’

Naast het feit dat de buurt weer in de schijnwerpers staat op wetenschappelijk vlak, is het natuurlijk vooral interessant of de buurt ook voor zijn bewoners daadwerkelijk nog van belang is. Lupi (et al., 2007: 12) stelt zichzelf de vraag wat een buurt nu nog betekent in een tijd waarin men het vooral heeft over een stedelijk veld en globalisering.

Een vraag die ze zelf ook beantwoordt: het lijkt nog wat voorbarig om binding met een buurt als afgedaan te beschouwen. Zij beweert dat er

12

1

2

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak Community lost: wanneer er geen bindende kracht meer van buurten uitgaat, en de rol van buurten als bindmiddel zogezegd als afgedaan beschouwd wordt, spreekt men in de literatuur van community lost.

Community transformed of liberated: de rol van de buurt als bindende factor is niet geheel verdwenen. Zij heeft slechts een andere invulling gekregen.

geen sprake is van community lost1, maar dat de aard van de binding tussen de bewoners en de buurt is veranderd. Er kan dus beter worden gesproken over community transformed of liberated2 (Lupi et al., 2007: 1213). Er worden vijf redenen gegeven waarom de rol van de buurt nog niet uitgespeeld is (Lupi et al., 2007: 13-14): • Allereerst is er nog een grote groep mensen in de samenleving, die zich in een achterstandspositie bevindt, weinig mobiel is en sterk op de buurt is georiënteerd. Hierbij kan gedacht worden aan migranten, ouderen en gehandicapten.

• Ten tweede is er de opkomst van nieuwe huishoudens, waar de buurt weer van belang voor is: de tweeverdienende gezinnen. In verband met het intensieve levenspatroon van deze groep huishoudens, is het tijdruimte budget snel bereikt. De buurt speelt hier een dienstverlenende, sociale en functionele rol. In dit verband wordt wel gesproken over yupps (young urban professional parents), zij kiezen voor een combinatie van familism en careerism.

• Ten derde is er vaak sprake van binding als belang. Hierbij kan worden gedacht aan bewoners die in actie komen om bepaalde buurtbelangen te verdedigen (bijvoorbeeld het openhouden van een buurtwinkel). Naarmate het woningbezit in een buurt hoger is, zal deze vorm van buurtbinding toenemen, om zo de woonomgeving en de waarde van hun huis te beschermen.

• Ook is de woonomgeving opnieuw uitgevonden als een manier waarmee mensen zich van anderen onderscheiden en hun status uitdrukken. Dit geldt voornamelijk voor oude stadswijken waar gentrification optreedt, maar ook voor nieuw opgezette centraalstedelijke wijken.

• Tot slot heeft Castells een argumentatie waaruit blijkt dat het schaalniveau buurt wederom belangrijk is. Volgens hem lokken processen van globalisering hun eigen lokale reacties uit. Juist omdat de wereld steeds internationaler wordt, groeit het belang van het lokale milieu. Vooral veiligheid en identiteit spelen hierbij een rol.

Lupi (et al., 2007: 231) geeft aan dat identificatie een belangrijk onderdeel vormt van buurtbinding. Vanaf de jaren ‘80 werd hier echter weinig aandacht aan besteed en kregen de economische en functionele

13

binding met de buurt veel aandacht. Men ging er van uit dat de keuze

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

levingsaspect echter terug in de belangstelling en vormt identiteit zelfs een kernbegrip in de wetenschappelijke discussie en onderzoek.

Door het wegvallen van traditionele kaders moeten mensen meer werk maken van wie zij zijn en de woonomgeving is een mogelijkheid om een zelfbeeld te vestigen en uit te dragen. In deze visie zegt de buurt nog meer dan vroeger iets over wie je wilt zijn. De status van de buurt speelt hierbij een belangrijke rol.

Talja Blokland concludeert in haar boek Urban Bonds (2003) waarin zij onderzoekt op wat voor manier buurten en gemeenschappen met elkaar verband houden, dat het in gemeenschappen gaat om een gevoel

een kwestie van smaak

voor een buurt enkel praktisch van aard is. Sinds de jaren ‘90 is het be-

van ‘wij horen bij elkaar’. Hierbij zijn het dagelijkse sociale gedragingen van mensen, die duidelijk maken tot welke gemeenschap zij behoren en waarin ze anderen tot de gemeenschap laten horen of eigenlijk waarin ze anderen buiten de gemeenschap plaatsen (Blokland, 2003: 209).

Blokland onderkent het gebruiken van de buurt als statussymbool bij bepaalde groepen bewoners: ‘Then there are the modern city dwellers, who have few contacts with neighbours and do not view themselves as members of an imagined community with others in the neighbourhood. They use the neighbourhood to express their lifestyle in their own social circles. They regard living in a multicultural neighbourhood as an aspect of urbanism’ (Blokland, 2003: 215).

Blokland suggereert hier dat het bij deze groep mensen vaak ontbreekt aan een echt gemeenschapsgevoel in de buurt en dat voor hen de buurt niet zozeer een sociaal kader vormt, maar vooral een esthetisch en ideologisch kader.

Bovendien bemerkt Blokland in onderzoekswijk Hillesluis dat bewoners uit die wijk op verschillende manieren omgaan met veranderingen in die buurt. ‘Sometimes peer groups experience newcomers who also live in peer groups as a threat to their everyday lives. The neighbourhood then turns into a platform for conflicts over the definition of the symbolic significance, and about the practical use of a bench, a community centre or a square’ (Blokland, 2003: 215).

De conflictsituatie die Blokland hier schetst en die overeenkomt met binding als belang waarover Lupi schrijft, kan worden teruggevonden in gentrificationwijken, waarbij een nieuwe groep bewoners in een buurt komt wonen, wat gevolgen kan hebben voor de voorzieningen in de buurt. Hierover meer in de volgende paragraaf.

14

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

Gentrification De term gentrification is in 1964 geïntroduceerd door Ruth Glass. Zij nam veranderingen in de sociale structuur van de huizenmarkt in bepaalde gedeelten van centraal Londen waar (Hamnett, 2003: 2401). Het begrip gentrification komt van het Engelse woord gentry, wat lage adel betekent. Sinds de introductie van het begrip is er zeer veel aandacht besteed aan gentrification en aan de definitie van het begrip.

Dit heeft een groot scala aan omschrijvingen opgeleverd, waarvan ik er enkele zal noemen. Als eerste de uitgebreide omschrijving van Bailey en Robertson (1997:562): ‘The term gentrification links changes in inner urban housing markets to wider processes of economic restructuring, notably the deindustrialisation of developed industrialised countries, and the simultaneous increase in white-collar employment, particularly the growth of a new `professional/ managerial’ class. Gentrification describes the process by which this class (or at least, a fraction of it) comes to reside in previously decayed innercity neighbourhoods, renovating the housing stock and displacing poorer households’ Zij wijzen in hun beschrijving op de band tussen de huizenmarkt in binnensteden en bredere processen van economische herstructurering en op een groei van ‘white collar’-banen.

David Ley (2003: 2527) beschrijft het proces van gentrification als volgt: ‘Gentrification involves the transition of inner-city neighbourhoods from a status of relative poverty and limited property investment to a state of commodification and reinvestment’ De definitie van Chris Hamnett (1991:32) is zeer uitgebreid: ‘(…) simultaneously a physical, economic, social and cultural phenomenon.

Gentrification commonly involves the invasion by middle-class or higherincome groups of previously working-class neighbourhoods or multi-occupied ‘twilight areas’ and the replacement or displacement of many of the original occupants. It involves the physical renovation or rehabilitation of what was frequently a highly deteriorated housing stock and its upgrading to meet the requirements of its new owners. In the process, housing in the areas affected, both renovated and unrenovated, undergoes a significant price appreciation.

Such a process of neighbourhood transition commonly involves a degree of tenure transformation from renting to owning’.

15

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

gere arbeiderswijken van midden en hoge inkomensgroepen, die de oorspronkelijke bewoners doet verplaatsen of vervangen, gesproken kan worden over gentrification.

Tot slot de definitie van Neil Smith (1996, 39): ‘… the process (…) by which poor and working-class neighborhoods in the inner city are refurbished via an influx of private capital and middle-class homebuyers and renters – neighborhoods that had previously experienced disinvestment and a middle-class exodus’ Neil Smith ziet gentrification, ook al niet nadrukkelijk in zijn definitie naar voren komend, als een klassenstrijd tussen de lagere klasse en mid-

een kwestie van smaak

Hamnett geeft aan dat wanneer er sprake is van een invasie in vroe-

denklasse. Niet alleen een strijd over wie waar mag of kan wonen, maar ook om de politieke macht over steden. De opvattingen van Neil Smith over gentrification bevatten hiermee een aantal marxistische eigenschappen.

Na het bekijken van deze definities blijkt dus dat gentrification het proces is waarbij de sociaal-economische midden- en bovenklasse van de samenleving relatief slechte staat verkerende arbeiderswijken gaat betrekken. Oorspronkelijke bewoners trekken, al dan niet vrijwillig, weg uit de wijk en de nieuwe bewoners herinvesteren in woningen. Bij deze overgangsfase is vaak sprake van een verschuiving van huren naar kopen.

Wie speelt een rol in het proces van gentrification?

Zowel Bailey en Robertson als Hamnett hebben het over een stedelijke midden- en bovenklasse. Een veel gebruikte term voor deze groep stedelingen is ‘yuppen’, wat staat voor young urban professional. Het gaat hier vooral om alleenstaanden en stellen zonder kinderen. Hun voorkeur om in de stad te wonen komt onder andere voort uit een sterke behoefte om in de nabijheid van hun werk te wonen. Ley (1996) noemt deze groep de new middle class, die zich van de zogenaamde ‘middle middle class’ onderscheidt in hun culturele kapitaal. Waar de middle middle class zich in de suburbs vestigt, woont de new middle class liever in het centrum, waar zij in contact komen met andere groeperingen zoals de arbeidersklasse of migranten. De new middle class lijkt op wat Reijndorp (2001, 110) bedoelt met zijn ‘nieuwe stedelingen’, hoewel Reijndorp wellicht een iets jongere groep voor ogen heeft: ‘(…) de groep die rond het twintigste levensjaar naar de stad komt om er te studeren en die ook na het afstuderen een stedelijke oriëntatie houdt.’

16

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

De nieuwe stedeling verwijst naar een nieuwe hoogopgeleide middenklasse, met een voorkeur voor een stedelijk leefmilieu. Het zijn studenten die voor een opleiding naar de stad komen en hun wooncarrière beginnen. Dit doen zij het liefst in wijken met een speciale architectonisch interessante uitstraling. Na hun studie maken zij een grote inkomenssprong en worden zij als de belangrijkste speler in het gentrificationproces gezien. Studenten hebben behoefte aan de nabijheid van culturele faciliteiten en zijn een voorbeeld van een groep die dikwijls een specifieke interesse in stedelijke diversiteit heeft.

Een argument van Ley (2003: 2527) is dat kunstenaars een belangrijke rol hebben in het gentrificationproces. Er is een grote groep kunstenaars, die stedelijk georiënteerd is en niet veel geld te besteden heeft.

Om deze redenen zoeken kunstenaars een plek nabij de binnenstad in buurten die betaalbaar zijn. Kunstenaars zijn vanuit hun beroep en vanuit hun meestal onconventionele levensstijl op zoek naar plekken waar iets gebeurt, een buurt in het centrum van een grote stad is voor veel kunstenaars daarom een aantrekkelijke plek om te wonen.

Bovendien beweert Ley (2003: 2533) dat kunstenaars deel uit maken van een nieuwe middenklasse: ‘Artists (…) are very special members of the middle class for they stretch its imagination, its desires, even its practices, beyond its norms and conventions. The artistic lifestyle, like the creative art-work, deliberately presses the borders of conventional middle-class life, while at the same time representing its advancing, colonising arm.’ (Ley, 2003: 2533).

Gentrification is dus de instroom van verschillende groepen mensen die met elkaar gemeen hebben dat zij een stedelijk georiënteerde leefstijl hebben, van studenten en kunstenaars tot alleenstaanden en yuppen. Samen noem ik deze groep de new middle class, een distinctieve groep met een afkeer van de suburb en de burgerlijkheid die daarbij komt kijken.

Welke voorwaarden zijn nodig voor gentrification?

We hebben gelezen dat gentrification vooral plaatsvindt in relatief slechte staat verkerende arbeiderswijken. Dit wil echter niet zeggen dat als er ergens een slecht onderhouden arbeiderswijk is, deze wijk voorbestemd is om een gentrificationwijk te worden. Er zijn meer

17

voorwaarden die een rol spelen om gentrification in een wijk te doen

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

ken waarop gentrification verklaard wordt; de vraagkant en de aanbodkant.

Hamnett (2003, 2402) noemt een aantal oorzaken van het ontstaan van gentrification: • de veranderende structuur van grote steden, met de omschakeling van een industriële structuur naar een service-economie. Hierbij hoort de verandering in de structuur van de beroepsbevolking; de omschakeling van een samenleving gedomineerd door een arbeidersklasse naar een samenleving gedomineerd door een middenklasse in de financiële-, culturele- en servicesectoren, die voornamelijk in grote steden te vinden zijn;

een kwestie van smaak

plaatsvinden. Binnen de academische wereld bestaan twee invalshoe-

• als gevolg van deze klassenverschuiving in de samenleving, is er ook sprake van veranderingen in de culturele oriëntatie en voorkeuren bij een gedeelte van deze new middle class. Hierbij hoort het wonen in de binnenstad.

Naast (onder meer) deze twee oorzaken, die vooral kijken naar de vraagkant van gentrification, is er ook een theorie, die vooral de aanbodzijde bestudeert. Het gaat hier om de rent-gap theorie van Neil Smith (1996, 51-74). Deze theorie gaat er van uit dat gentrification het gevolg is van een achtergebleven prijsontwikkeling in een bepaald stedelijk gebied.

De rent-gap is het verschil tussen de potentiële grondwaarde (potential ground rent) en de huidige grondwaarde (capitalized ground rent). De rent-gap zoals Smith hem omschrijft ontstaat in binnenstedelijke buurten, over het algemeen gebouwd voor een lagere sociale klasse, waar onderhoud van de huizen, als gevolg van geldgebrek, achterblijft.

Deze verpaupering leidt uiteindelijk tot een uittocht van bewoners en voorzieningen naar andere delen van de stad. Het gevolg is dat de huizenprijs en daarmee ook de huidige grondwaarde in dat stedelijk gebied daalt. Dit leidt tot een verschil (rent-gap) tussen de huidige grondwaarde (capitalized ground rent) en de potentiële grondwaarde (potential ground rent), zie figuur 1. Op het moment dat de rent-gap groot genoeg is, wordt het voor de grondeigenaren of projectontwikkelaars interessant om te investeren in de betreffende wijk, om een maximale opbrengst uit die grond te verkrijgen. Projectontwikkelaars zullen dus toeslaan, zodra de rent-gap erg groot is. Dan kunnen zij goedkoop gebouwen opkopen en opknappen, om deze vervolgens weer

18

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

te verkopen. In de ogen van Neil Smith gebruiken projectontwikkelaars en makelaars de rent-gap om hun opbrengsten te maximaliseren.

In zijn ogen is de verloedering van een wijk een door de kapitaalhouders geregisseerd proces.

Dollars

figuur 1 Rent-gap theorie van Neil Smith

Potential ground rent

Price Capitalized ground rent House value BRON

Raedts & in ‘t Zandt

Time from construction date

Er is veel kritiek gekomen op deze theorie, vooral van Hamnett (2003, 2402), die stelt dat Smith weigert het belang van de toegenomen vraag naar binnenstedelijke locaties van de groeiende middenklasse te onderkennen. Het hoeven immers niet per se projectontwikkelaars of grondeigenaren te zijn die een dergelijke verloedering in een buurt regisseren. Zo’n proces kan zich ook via een natuurlijke stedelijke dynamiek ontwikkelen, met als gevolg dat kunstenaars of studenten de betreffende goedkope wijk nabij het centrum betrekken. Het zijn dus niet per definitie projectontwikkelaars, die gebruik zullen maken van een rent-gap.

Smith’s benadering van gentrification vanuit de aanbodzijde is vrij uniek, aangezien veel auteurs het proces vanuit de vraagkant bekijken.

Bridge (2001, 93) gaat met Neil Smith mee dat projectontwikkelaars 19

een belangrijke rol spelen bij het stimuleren van gentrification, maar

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

denklasse, die het leven in binnensteden prefereert boven de suburbs.

Hoewel kijkend naar de vraagzijde van gentrification, delen Newman en Wyly (2006; 42) de pessimistische visie van Smith, dat gentrification voor de lagere klasse verre van een zegen is.

Ook Butler en Robson (2001) hebben een duidelijk vanuit de vraagkant gerichte visie op gentrification. Zij stellen dat het van het sociaal en cultureel kapitaal van mensen afhangt, waar hun woonvoorkeur naar uit gaat. Wel wijzen zij erop dat in sommige gevallen projectontwikkelaars of lokale overheden een belangrijke aanstuwer zijn tot het proces van gentrification.

We kunnen dus concluderen dat sociale, economische, culturele en

een kwestie van smaak

wijst vooral op het belang van veranderende voorkeuren van de mid-

politieke processen ten grondslag liggen aan gentrification. De opkomst van een nieuwe middenklasse is zowel een sociaal, cultureel als economisch proces, de rent-gap theorie is een economisch proces en het politieke aspect betreft de invloed van de overheid in het proces.

De overheid kan gentrification stimuleren of zelfs in gang zetten, door ideale omstandigheden te scheppen, bijvoorbeeld een bestemmingsplan te creëren voor een bepaalde wijk.

Gevolgen van gentrification Een belangrijk sociaal proces wat vaak aan gentrification wordt gekoppeld is displacement. Displacement is de verplaatsing of vervanging van de oorspronkelijke bewoners van een wijk. Displacement kan plaatsvinden als een wijk te duur wordt voor oorspronkelijke bewoners, als bewoners gedwongen worden hun huis te verlaten, als gevolg van een door de gemeente verordende schoonmaakactie, of als de economische en sociale functie van een wijk wegvalt. Dit laatste gebeurt bijvoorbeeld zodra fabrieken, waar oorspronkelijke bewoners werkten, een andere functie krijgen en zodra de sociale samenstelling van een wijk dusdanig is gewijzigd, dat de oorspronkelijke bewoners geen aansluiting kunnen vinden met de nieuwe bewoners. Binnen de wetenschap is er veel aandacht besteed aan displacement als gevolg van gentrification, met wisselende strekking. Neil Smith is zeer somber over displacement. In zijn ogen is displacement onomwonden verbonden aan gentrification en is het een zeer zorgelijke zaak: ‘(…) the romanticization of poverty and deprivation – the area’s ‘unique blend’ – is always limited, and the neon and pastiche sparkle of aesthetic ultra-chic only partly camouflages the harsher realities of displacement,

20

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

homelessness, unemployment and deprivation in a neighborhood converted into a new frontier by ‘the fine art of gentrification’‘ (Smith, 1996: 199) Newman en Wyly zien displacement ook als een zorgwekkend gevolg van gentrification. In hun empirische studie in New York tonen zij aan dat directe displacement als gevolg van gentrification geen volksverhuizingen teweeg brengt. Bij zes tot tien procent van alle verhuizende huurders in New York gaat het om displacement (Newman & Wyly, 2006: 40). Hoewel dit geen hele grote aantallen zijn, vinden de auteurs deze displacement op zijn minst verontrustend.

Hamnett is wat minder bevreesd voor displacement. In zijn studie naar gentrification in Londen wijt hij de reductie van de arbeidersklasse in centraal Londen niet zozeer aan gentrification, maar aan een reductie van de arbeidersklasse in heel Londen. Ook vraagt hij zich af of displacement wel het gevolg is van gentrification, in plaats van een oorzaak (Hamnett, 2003: 2419-2420). Immers, de arbeidersklasse moet eerst verhuizen naar een andere wijk, om in de betreffende arbeiderswijk ruimte te creëren voor gentrifiers.

Bovendien houdt de mate van displacement als gevolg van gentrification verband met de manier waarop de woningmarkt is ingericht. In Angelsaksische landen heerst over het algemeen een wat liberaler huurbeleid dan in landen op het Europese vasteland, zoals Nederland, Duitsland of Scandinavische landen. Dit heeft toch gevolg dat huurders in Angelsaksische landen minder huurbescherming hebben en meer kans hebben om gedwongen te vertrekken bij een grote huurstijging.

De verschillende niveaus van gentrification Gentrification is een proces wat zich op buurtniveau afspeelt, maar dit betekent echter niet dat gentrification alleen afhankelijk is van processen in de buurt. In zijn onderzoek naar gentrification in Hamburg, onderscheidt Jens Dangschat vijf niveaus die van invloed zijn op het gentrificationproces.

Figuur 2 hiernaast geeft aan dat gentrification invloed uitoefent en wordt beïnvloed door vijf schaalniveaus. Het bovenste niveau wordt gevormd door het internationale niveau. Globalisering, crises en wereldpolitiek beïnvloeden het welzijn van landen en beïnvloeden daarmee ook de manier van leven. Het nationaal niveau wordt beïnvloed door

21

het internationale niveau; mondiale economische crises of voorspoed

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Geopolitieke trends (zoals een golf van liberalisme in Europa in de jaren ‘80) bepalen het nationale politieke beleid. Dit nationale beleid heeft weer zijn invloed op het stedelijke/regionale niveau. Nationaal beleid bepaalt condities op de huizenmarkt, huurbeleid, belastingbeleid, maar ook beleid over stedelijke vernieuwing/opwaardering van achterstandswijken of juist het stimuleren van suburbanisatie. De kwaliteit van leven, het politieke, culturele en economische klimaat in International Level

Technology

figuur 2 Gentrificationmodel Dangschat

Policy

Economy

Population

...................................................................................

National Level

Technology

Policy

Economy

een kwestie van smaak

bepalen het nationale inkomen en daarmee de welvaart van een land.

causal effects

context effects individual and additive effects

Population

...................................................................................

Urban Regional Level

Technology

Economy

Policy

Population

Land use

...................................................................................

Neighbourhood Level

Land use

Population

...................................................................................

Individual’s Household Level

BRON

Dangschat, 1991: 68

Population 22

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

een stad is mede afhankelijk van de nationale overheid en is een gevolg van een groeiende competitie tussen steden op nationaal niveau.

Ook is deze competitie gaande op internationaal niveau; grote steden in de wereld worden steeds meer elkaars concurrenten als het gaat om het binnenhalen van bijvoorbeeld het hoofdkantoor van een groot internationaal bedrijf of het aantrekken van talentvolle werknemers.

Deze condities, die op stedelijk niveau mede worden gecreëerd door de nationale overheid, zijn weer van invloed op buurtniveau, het niveau waarop gentrification zichtbaar wordt. De buurt is afhankelijk van het stedelijk niveau als we kijken naar de woningmarkt, de arbeidsmarkt en de mate van tussenkomst van lokale politici. Ook de mate van voorzieningen in de buurt is mede afhankelijk van stedelijke aanpak en stedelijke planning. Volgens Dangschat moet er bij de studie van een bepaalde buurt rekening worden gehouden met zijn positie in de stad, zijn functie op de woningmarkt (status, vraag en aanbod, kosten), de sociaaldemografische mix en de sociaal-economische mix, de afstand naar het centrum van de stad en naar andere middenklasse buurten. Tot slot is er het onderste niveau: het individuele niveau. Het zijn individuen (zoals kunstenaars en studenten) die gentrification in gang zetten. De vraag naar woningen in een centraalstedelijke buurt is afhankelijk van het aantal individuen uit de middenklasse (Dangschat, 1991: 67-69).

Uit het schema van Dangschat wordt duidelijk dat gentrification in een buurt niet alleen voortkomt uit de condities van een buurt, maar beïnvloed wordt door verschillende ruimtelijke schalen en ook invloed uitoefent op die ruimtelijke schalen. Het is daarom essentieel om iets te weten over de condities die Duitsland biedt voor gentrification in Hamburg. In de volgende paragraaf zal in worden gegaan op gentrification in Europa en in Duitsland.

Gentrification in Duitsland Vooralsnog hebben de meeste geografen hun aandacht gericht op gentrification in Angelsaksische landen. Veel studies richten zich op gentrification in Engeland, de Verenigde Staten, Australië en Canada. De variant op het Europese vasteland is echter anders van aard. Waar Angelsaksische landen als de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk uitgaan van een terughoudende overheid op alle vlakken, speelt

23

bij de Europese sociaal-democratische variant de overheid juist een

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Juist in landen met een terughoudende overheid, waar de meeste Angelsaksische landen onder geschaard kunnen worden, wordt huisvesting niet als een belangrijke taak van de regering beschouwd. Liever wordt dit aan de vrije markt overgelaten. Op het Europese vasteland, waar sociaal-democratie de scepter zwaait, ziet men voor de overheid een belangrijke rol weggelegd als het op huisvesting aankomt. Men beschouwt dit als een fundamenteel recht voor alle inwoners. Zo ook in landen als Nederland en Duitsland, twee landen die typische voorbeelden zijn van het sociaal-democratische model; de verzorgingsstaat in Nederland en het corporatistische model in Duitsland (Rice, 2006: 198).

Gentrification is voor een gedeelte afhankelijk van de mate van over-

een kwestie van smaak

sterke rol.

heidsbemoeienis in een land. Zodra de overheid meer vrijheid toelaat op de woningmarkt en hiermee de vrije markt min of meer de macht geeft, biedt dit kansen voor de al eerder genoemde rent-gaptheorie.

Immers, in een door de overheid gereguleerde woningmarkt, waar huurders beschermd worden, woningbouwverenigingen verplicht zijn onderhoud te plegen aan woningen en historische gebouwen zeer streng worden beschermd, zal een rent-gap minder snel optreden.

In het geval er toch sprake is van een rent-gap, zal door deze sterke regulering een snelle gentrification bemoeilijkt worden.

Desondanks zien we ook op het Europese vasteland dat de invloed van gentrification op binnensteden groeit. In veel Europese steden zien we het proces dat in 19de eeuwse of vroeg 20ste eeuwse woonwijken door een toegenomen vraag naar woningruimte de huur- en koopprijzen sterk stijgen, wat ten koste kan gaan van oudere bewoners. Nieuwe, meer vermogende bewoners hebben hierdoor de mogelijkheid om hun plek in te nemen.

Een ander verschil tussen gentrification in Europa en in de Verenigde Staten is het verschil in opbouw van de steden. Waar Amerikaanse steden vaak worden gekenmerkt door het Chicago-model, waarbij het Central Business District het hart vormt van een stad met daaromheen achtereenvolgens een overgangszone, arbeiderswijken, middenklassebuurten en daarachter suburbia, is het centrum van de Europese stad juist vaak van oudsher een plek om niet alleen te werken, maar bovenal om te wonen en te recreĂŤren. Daarmee is de stedelijke cultuur in Europa veel sterker dan in de Verenigde Staten, wat weer een andere soort gentrifi-

24

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

cation met zich meebrengt.

Typisch van het Duitse (en Franse) corporatistische model is dat het een vrij conservatief model is. De samenleving wordt gezien als een coรถperatieve onderneming met verschillende groepen, die allen hun eigen distinctieve rol hebben (werk, kapitaal, man, vrouw, etcetera). De taak van de staat hierin is om sociale cohesie en sociale stabiliteit te waarborgen. Bij het corporatistische model zijn conservatieve waarden, zoals ze man als broodwinner en de vrouw als hoeder van het huishouden van groter belang, dan in bijvoorbeeld het Nederlands/Scandinavische model (Rice, 2006: 198).

Het Duitse corporatistische model sluit in veel opzichten juist wel aan op de in Nederland bekende verzorgingsstaat, waar de overheid op veel vlakken een vinger in de pap heeft. De Duitse en Nederlandse huizenmarkt zijn typisch West-Europees, in vergelijking met de VS, in de zin dat het aandeel huizenbezitters lager ligt en de overheidsbemoeienis groter is. Het verschil tussen Nederland en Duitsland zit in de grootte van de private huursector en de sociale huursector. Waar in Duitsland de private huursector, samen met eigen huizenbezit de grootste sectoren zijn in de huizenbranche, zijn in Nederland juist de sociale huursector en het eigen woningbezit de grootste sectoren. In Duitsland hebben private verhuurders meer legale mogelijkheden om huurverhogingen door te voeren, waardoor huurprijzen gemakkelijker stijgen.

Er is in beide landen echter een limiet op de jaarlijkse huurstijging. De sociale huursector in Duitsland wordt voornamelijk bewoond door de lagere inkomensgroepen, terwijl de Nederlandse sociale huursector ook plaats biedt aan de middeninkomens (Mulder & Wagner, 1998: 693).

Een verschil tussen Nederland en Duitsland is dus dat Duitsland een minder sterk gereguleerde huursector kent. Hiermee is Duitsland in zekere zin ook vatbaarder voor gentrification. Wellicht is dit ook een van de redenen dat dit proces in Duitsland zo veel gevoeliger ligt dan in Nederland. Terwijl in Nederland de opinie is dat gentrification de vitaliteit van wijken ten goede komt, heerst er in Duitsland onder veel mensen een schrikbeeld van dit proces.

Ook in Hamburg is deze anti-gentrification houding sterk aanwezig. In een manifest van Not In Our Name (een anti-gentrification collectief van kunstenaars, musici en sociale activisten uit Hamburg), valt te lezen

25

dat deze sceptici vrezen voor de verregaande commercialisering van

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

leen weggelegd is voor steden waar de creatieve klasse zich thuis voelt, is Hamburg in de ogen van deze groepering alleen nog maar bezig zichzelf de markt in te prijzen als creatieve stad. Hiermee creëert de stad het merk ‘Hamburg’, investeert het in landmarks, probeert op allerlei manieren toeristen te trekken en organiseert mega-events. De sceptici zijn van mening dat de gemeente meer voor de bevolking moet doen en cultuur niet moeten gebruiken om gentrification in buurten in gang te zetten. In hun ogen zorgt deze gentrification voor massaconsumptie door rijken in oorspronkelijke arbeidersbuurten (http://www.scribd.com).

een kwestie van smaak

de stad Hamburg. Sinds Richard Florida voorspelde dat de toekomst al-

Naast Not In Our Name zijn er nog veel actiegroepen die zich fel afzetten tegen gentrification in Hamburg. Een blik op de website van één van deze actiegroepen toont zo’n 15 websites die zich specifiek richten op

foto 1 Anti-gentrification demonstratie, centrum Hamburg

het ageren tegen gentrification. Ook is er een film gemaakt die gentri-

Darius Riesener, juni 2009

fication in St. Pauli zwaar onder vuur neemt (Empire St. Pauli).

26

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

Deze anti-gentrification houding wordt gevoed door statistieken over de stijging van de huurprijzen in St. Pauli. Volgens het bedrijf Analyse & Konzepte, wat onderzoek heeft gedaan naar het woningbestand in de wijk St. Pauli, blijkt dat de huurprijzen in deze wijk de afgelopen jaren veel sterker zijn gestegen (16,6% tussen 2005 en 2009) dan in heel Hamburg (4% tussen 2005 en 2009). Ook de koopwoningen in de wijk stijgen sterker (15,3% tussen 2005 en 2009), dan in heel Hamburg (1% tussen tussen 2005 en 2009) (zie tabel 1 in Caseshoofdstuk, Analyse & Konzepte, 2010: 25). Voor veel bewoners van St. Pauli is een dergelijke sterke huurstijging zeer kwalijk. Op deze manier zal de wijk op termijn geen plaats meer bieden aan lagere inkomensgroepen, wat de wijk vervolgens minder gemengd zal maken.

Richard Florida versus ‘De stad is voor iedereen’ Op de internationale website van het Duitse opinieblad Der Spiegel is de strijd van Not In Our Name tegen de gemeente Hamburg uitgebreid toegelicht. Philipp Oehmke (2010) zet in zijn artikel in Der Spiegel uiteen dat er in Europa weinig steden zijn die zich sterker aan de theorie van Richard Florida hebben gebonden dan Hamburg. Een paar jaar geleden liep de toenmalige wethouder van onderwijs met het boek van Florida onder zijn arm naar de gemeenteraad, vlak voor het zomerreces, met de mededeling dat ze dat boek eens moesten lezen en dat het een mogelijke benadering kon zijn voor de toekomst van de stad. Dat was het begin van de incorporering van de theorie van Florida voor de toekomst van de stad, met de naam: Hamburg, City of Talent. Er wordt beschreven hoe in een cafeetje een debat wordt gehouden met het onderwerp ‘De stad is voor iedereen’, met de gentrification van het Hamburgse centrum als achtergrond.

Er komen echter zoveel mensen op dit debat af, dat het niet kan beginnen. Om die reden worden er op straat luidsprekers neergezet, zodat het toegestroomde publiek het debat ook kan volgen. Volgens het artikel is het publiek divers van aard; jonge mensen, sommigen uit de linkse scene, anderen duidelijk middenklasse. Allen lijken zij het gevoel van ongemak over hun stad te delen.

Oehmke spreekt over de scheve verhoudingen in de stad Hamburg; miljarden worden er geïnvesteerd in de nieuwe wijk HafenCity en in St. Pauli is in de Hafenstrasse (vroeger het domein van krakers) een groot kantorencomplex verrezen. Dit laatste is het grootste struikel-

27

blok voor het aanwezige publiek.

28

29

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

de brand gestoken, en zelfs een politiebureau is al eens belaagd met molotovcocktails. Dit alles gebeurt in een stad die wordt geregeerd door een coalitie van CDU en Die Grünen; een heel ingewikkeld huwelijk, aangezien de conservatieve christendemocraten en de progressief linkse groene partij ver uit elkaar liggen. Gek genoeg zijn de rollen nu omgedraaid en zijn Die Grünen nu de behoudende partij in een gentrificerende stad. Zij prefereren nu een status quo. Zoals al eerder aangegeven in het hoofdstuk buurt, blijken kleine geografische schaalniveaus als de stad of de buurt er nog steeds toe te doen. In het begin van de 21ste eeuw leek het er op dat de politieke botsingen zouden ontstaan over de globalisering, klimaatverandering en de Derde

een kwestie van smaak

In de stad is het al maanden onrustig; auto’s worden met regelmaat in

Wereld, maar in Hamburg zoeken ze het dichter bij huis en gaat het over de leefbaarheid in buurten.

Inmiddels heeft Hamburg de slogan Hamburg, City of Talent laten varen en hebben CDU en Die Grünen het vervangen door ‘Groei met Vooruitzicht’, met groei als het speerpunt van CDU en vooruitzicht van Die Grünen.

In Hamburg lijkt soms de grens zoek tussen de ‘kapitalisten’ en de ‘krakers’. Zo blijken verschillen in uiterlijk nauwelijks te bestaan tussen een marketingconsultant en een woordvoerster van de kraakbeweging. Dat is volgens Oehmke het bewijs dat de distinctie tussen het establishment en leden van de protestbeweging zijn vervaagd. Dit is het geval vanaf de jaren 60, toen de linkse protestcultuur groot begon te worden in Duitsland (Oehmke, 2010).

De belangrijkste conclusies die hieruit getrokken kunnen worden zijn, dat er een grote anti-gentrificationbeweging actief is in Hamburg, dat deze beweging min of meer parallel loopt met de Duitse linkse scene en dat de verschillen tussen de new middle class en leden van de protestbeweging vervaagd lijken te zijn in Hamburg en misschien wel in heel Duitsland. Het ziet er naar uit dat middenklassers zich sympathiseren met de idealistische inslag van de linkse scene. Gesteld kan worden dat de anti-gentrificationhouding in Duitsland te maken heeft met de iets minder sterk gereguleerde woningmarkt in vergelijking met het Nederlandse model, maar mijns inziens heeft de idealis-

foto 2 [pag. 28 - 29] Anti-gentrification uiting, St. Pauli Zuid

tische cultuur in Duitsland een veel belangrijkere invloed. Duitsland

Darius Riesener, juni 2009

lijkt er ten opzichte van Nederland een sterker verdeeld politiek landschap op na te houden en de meningen en idealen schijnen dan ook

30

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

scherper te zijn dan in Nederland. Waar Nederland op politiek en idealistisch gebied over het algemeen gematigd is, zijn in Duitsland de tegenstellingen tussen links en rechts veel sterker. Aan de rechterkant en voornamelijk aan de linkerkant van het politieke spectrum bestaan aanzienlijke protestgroepen, wat ook terug te zien is op de immer rumoerige 1-meidemonstraties in de grote Duitse steden. Ook tijdens mijn veldwerk in Hamburg werd ik geconfronteerd met een links geÍngageerde antiglobalistische demonstratie nabij St. Pauli. In het naburige stadsdeel Sternschanze, zwaar aan gentrification onderhevig, werd een braderie georganiseerd, die aan het eind van de dag uitmondde in hevige rellen tussen politie en demonstranten. Deze demonstratie was het gevolg van een nieuwe vestiging van McDonald’s in het stadsdeel.

foto 3 ME beschermt nieuwe McDonald’s i.v.m. aangekondigde rellen, Sternschanze Darius Riesener, juni 2009

31

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

32

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

foto 4 Straatfeest tegen de toenemende commercie en omstructurering, St. Pauli Noord Darius Riesener, juni 2009

33

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

‘A new international division of labor, greater trade and more travel, the abstraction or removal of traditional activities from local communities: all these consequences of the global economy make available a new range and quality of experience. At the same time, the disappearance of old sources of regional and local identity impoverishes others, leading to a new pursuit of authenticity and individualization ’(Zukin, 2005: 214).

Ieder mens meet zichzelf een eigen levensstijl aan, soms bewust en soms onbewust. Wat je eet, drinkt, wat voor kleding je draagt, wat voor sport je beoefent of waar je woont, het heeft allemaal te maken met lifestyle. Voor de één zijn dit allemaal zeer bewuste keuzes, terwijl

een kwestie van smaak

Lifestyle

een ander hier veel minder bij stilstaat. De lifestyle van een persoon is niet alleen een afgeleide van zijn of haar persoonlijke smaak, het is ook een gevolg van de geldende normen en waarden van wat als ‘goed’ en ‘fout’ wordt gezien op het gebied van esthetiek en gedragsregels van de sociale klasse waartoe deze persoon behoort. Het is een zoektocht naar authenticiteit en een individuele identiteit.

Misschien wel het belangrijkste werk op het gebied van gedrag en lifestyle is dat van Pierre Bourdieu, die in 1979 zijn invloedrijke boek La Distinction, critique sociale du jugement schreef, in 1984 vertaald in het Engels als Distinction. A social critique on the judgement of taste. In dit werk probeert hij de verschillen op het gebied van smaak en lifestyle onder verscheidene klassen in de samenleving te doorgronden.

Bourdieu’s belangrijkste begrippen zijn Capital (kan onder meer worden opgedeeld in cultureel, sociaal en economisch kapitaal), Field en Habitus.

Bourdieu ziet de toename van de complexiteit in leefstijlen als een effect van onze maatschappij-ontwikkeling in de richting van een steeds complexer wordend hiërarchisch systeem. Hij concentreert zich op de manieren waarop mensen hun status kunnen aangeven; de hoogte van iemands opleiding, inkomen, vermogen, afkomst. Vroeger ging een hoge opleiding meestal gepaard met een hoog inkomen, een groot vermogen en een hoge afkomst, terwijl een lage opleiding meestal overeen kwam met een laag inkomen, etcetera. In de laatste decennia zijn deze middelen steeds minder afhankelijk van elkaar geworden, waardoor ze steeds minder in vaste combinaties voorkwamen.

34

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

Op deze manier is er tegenwoordig sprake van een veel grotere verscheidenheid aan leefstijlen (De Wijs-Mulkens, 1999: 13).

Bourdieu suggereert dat de keuzes en handelingen van een individu niet slechts worden bepaald door de samenleving, noch is de samenleving slechts een optelsom van beslissingen van individuen. Er kan eerder worden gesproken over een wisselwerking. Samenlevingen zijn in de ogen van Bourdieu opgedeeld in verschillende velden, zoals de politiek, de kunst, de sport, enzovoort. Deze velden zijn stuk voor stuk gestructureerde sociale ruimtes met eigen regels en geldende normen en waarden. Elk veld vormt dus eigenlijk een kader waarin een individu handelt. Hoe dit individu in elk kader handelt wordt beïnvloed door zijn habitus. Habitus kan worden gezien als een stelsel van vaste gedragingen en gewoontes. Een individu ontwikkelt deze gewoontes als reactie op de objectieve omstandigheden die hij aantreft. De habitus is dus de wijze waarop een individu binnen een bepaald veld laveert en zich binnen dat veld kan handhaven. Anderzijds zijn de verschillende velden waarin een individu opereert ook weer van invloed op diens habitus. Zo ontstaat er dus een wisselwerking tussen habitus en veld.

Bij kapitaal denkt Bourdieu niet alleen aan materiële goederen, maar ook aan symbolische zaken. In zijn ogen is kapitaal: ‘accumulated labour (in materialised or embodied form) which individual actors or groups can acquire privately, that is exclusively, by which they can get social energy in the shape of reificated or living labor’ (Bourdieu in: Pels, 1989: 120).

Hij onderscheidt meerdere soorten kapitaal, maar de meest gebruikte zijn economisch, cultureel en sociaal kapitaal. Om in de verschillende velden invloed en macht uit te kunnen oefenen, is het voor individuen van belang zoveel mogelijk kapitaal te vergaren. Bij economisch kapitaal kan hierbij gedacht worden aan geld of bezittingen.

Cultureel kapitaal kan worden onderverdeeld in drie vormen: in een gepersonifieerde wijze, dat wil zeggen dat bepaalde gewoontes onderdeel worden van een individu, zoals het vergaren van bepaalde smaakvoorkeuren door deel uit te maken van een bepaalde habitus; in een materiële wijze, zoals kunstobjecten en boeken; en op een geïnstitutionaliseerde wijze, in de vorm van diploma’s, certificaten en andere bewijzen van kennis en opleiding. Bij sociaal kapitaal gaat het om de optelling van connecties in de vorm van familie, vrienden,

35

relaties en netwerken. De kwaliteit en kwantiteit van deze connecties

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Bourdieu suggereert dat er in de westerse wereld sprake is van een klassenstructuur. Ook al kan men hier als kind van een lagere klasse door middel van opleiding en economisch kapitaal ‘groeien’, bepaalde subtiele gebaren, taalgebruik of normen en waarden van de hogere klasse zullen moeilijk te begrijpen zijn voor deze groep. Zij hebben dit niet van huis uit meegekregen. Op deze manier is er dus in de westerse wereld sprake van een zekere reproductie van de klassenstructuur.

Distinctietheorie De distinctietheorie van Bourdieu is gebaseerd op het idee dat binnen

een kwestie van smaak

bepaalt de hoeveelheid sociaal kapitaal van een individu.

een bepaalde klasse er een heersend beeld is van wat goede, dan wel slechte smaak is. Deze klassen worden bepaald door de mate van cultureel, economisch en sociaal kapitaal. Volgens Bourdieu is het echter voornamelijk cultureel kapitaal dat de verschillen tussen klassen weergeeft.

Bourdieu onderscheidt drie soorten culturele smaak. De eerste is de ‘highbrow’ culturele smaak, die gekoppeld is aan de hogere klasse, in Bourdieu’s woorden ook wel de dominante klasse genoemd. Daarna volgt de ‘middlebrow’ culturele smaak, de smaak van de kleine middenklasse. Deze categorie bevat aspecten van zowel hoge cultuur als lage cultuur, maar voelt zich minder dan de dominante klasse thuis bij hoge cultuur. Tot slot noemt Bourdieu nog de populaire culturele smaak, de smaak van de lagere klassen. Voor de dominante klasse is het van groot belang om je als individu op esthetische gronden te onderscheiden van andere klassen. Zij die tot de dominante sociale klassen behoren, hebben ook het monopolie over het bepalen welke objecten of gebruiken als goede smaak mogen doorgaan. Door middel van esthetische principes aan te nemen of te vormen, is het mogelijk je positie in het klassenspectrum weer te geven. Smaak vormt dus een soort oriëntatie, het geeft de sociaal-culturele positie van een individu weer (Turner & Edmunds, 2002: 220-221).

Het is echter gebruikelijk dat bepaalde objecten of gebruiken, die volgens de normen van de dominante klasse als goede smaak worden beoordeeld, doorsijpelen naar andere klassen en daarmee onderdeel worden van populaire smaak. Hiermee wordt het unieke en distinctieve karakter van het object of gebruik aangetast en verliest daarmee

36

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

zijn status, zijn symbolische waarde, bij de dominante klasse (Turner & Edmunds, 2002: 221).

Bourdieu stelt dat het mogelijk is om de ene vorm van kapitaal om te zetten in een andere vorm van kapitaal. Dus bij een toename van cultureel kapitaal, betekent dat een afname bij een andere kapitaalvorm.

Volgens Bourdieu is het ‘the interchangeability of the various forms of capital that constitutes the basis for the strategies of reproduction of capital (and hence social position) via the transformations of capital that have the lowest transformation costs’ (Bourdieu in: Pels, 1989: 139).

Volgens Bridge zijn de argumenten van Bourdieu bruikbaar om elementen van gentrification uit te leggen. Gentrification kan als een ‘veld’ worden gezien in Bourdieu’s termen, een terrein waar een bepaalde mix van economisch en cultureel kapitaal wordt ingezet door verschillende groepen om onderscheid te behouden tussen elkaar. Bridge suggereert dat economisch kapitaal naarmate het proces van gentrification vordert belangrijker wordt dan cultureel kapitaal. Dit bevestigt weer Bourdieu’s idee dat economisch en cultureel kapitaal tot een bepaalde mate voor elkaar ingewisseld kunnen worden (Bridge, 2001: 92).

37

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

‘With its respect for historic structures and the integrity of smaller scale, gentrification appeared as a rediscovery, and attempt, to recapture the value of place. Appreciating the aesthetics and social history of old buildings in the centre showed a cultural sensibility and refinement that transcended the post-war suburban ethos of conformity and kitsch’ (Zukin, 2005: p. 192).

Gentrification is, zoals we hebben kunnen lezen in de voorgaande paragraaf, een proces waarbij sprake is van een invasie in vroegere arbeiderswijken van midden- en hoge inkomensgroepen, die de oorspronkelijke bewoners doet verplaatsen of vervangen. Een proces van vraag en aanbod. Bovenal is gentrification echter, en dat is in het voor-

een kwestie van smaak

De new middle class en lifestyle

gaande hoofdstuk minder naar voren gekomen, een proces waarbij een bepaald gedeelte van de middenklasse, in deze scriptie de new middle class genoemd, zichzelf een plek in de stad toe-eigent om hiermee een distinctieve positie te verwerven. Het is de groep die niet per se op financieel vlak tot de bovenste laag van de samenleving hoort, als wel op cultureel vlak.

Het proces van gentrification heeft te maken met het zich aanmeten van een bepaalde levensstijl door de new middle class. De new middle class maakt een bewuste keuze door in de stad te wonen en daarbij in een bepaalde buurt, die aansluit bij hun esthetische voorkeur, hun maatschappelijke positie en principiële keuzes.

Het aspect van cultureel kapitaal speelt dan ook een voorname rol in deze keuze. Naast het feit dat de stad een plek is waar men dicht bij het werk woont en waar alle voorzieningen om de hoek zijn, biedt het een sterk van de suburb afwijkende woonvorm. Waar de suburb wordt gekenmerkt door relatief ruime eengezinswoningen met daarbij dikwijls een tuin, is de typisch stedelijke woning aanmerkelijk kleiner, ouder en heeft zelden een tuin. Voor de middenklasse lijkt het een uitgemaakte zaak; liever een grote woning met een tuin, dan een klein oud huisje. Het is echter voornamelijk de distinctieve architectuur van deze stadshuizen en bepaalde buurten en de levensstijl die bij in de stad wonen hoort, die een enorme aantrekkingskracht blijken te hebben op een bepaald gedeelte van de middenklasse.

Gentrification is een subtiele manier van de new middle class om zich te onderscheiden van lagere klassen. De laatste decennia is er sprake

38

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

van een vervlakking van verschillen tussen de verschillende klassen, de middenklasse wordt steeds groter en mensen komen steeds dichter bij elkaar op gebied van opleiding en financiële mogelijkheden.

Daarom probeert de new middle class een domein voor zichzelf te creëren; niet de suburb, maar juist een gebied wat in eerste instantie het domein was van lagere klassen. 19de Eeuwse buurten zijn daarmee vaak het ‘slachtoffer’ van gentrification.

Met deze ruimtelijke oriëntatie is gentrification eigenlijk het tegenovergestelde van de leegloop van steden, die in de jaren ’70 veel middenklassers naar de suburbs dreef. Gale ontwikkelde in 1980 een fasemodel, waarmee de zogenoemde back-to-the-city movement, die de terugkeer van de middenklasse naar de binnenstedelijke buurten omschrijft, in drie fasen wordt omschreven. Bij de eerste fase zijn het jonge, alleenstaande mannen, die hun eerste huis kopen. Vaak gaat het om leden van de culturele klasse, zoals kunstenaars, architecten en ontwerpers. Voor die tijd hebben zij meestal gehuurd en hebben in de binnenstad gewoond. Slechts zelden komen zij uit de suburbs.

Dikwijls zijn het ook studenten die tegelijkertijd deze buurt gaan bewonen. De betaalbaarheid van de woningen in deze voormalige arbeidersbuurten en het mogelijk potentieel van de woningen zijn redenen voor deze groep om te kiezen voor deze buurt. Bovendien zijn deze huishoudens bereid een zeker risico te nemen, ze gaan immers in een verwaarloosde buurt wonen. Zij worden daarom de ‘risk-oblivious’ genoemd.

De tweede fase wordt gekenmerkt door een instroom van alleenstaanden, kinderloze koppels en families met jonge kinderen, die al eerder in de stad hebben gewoond. Voor de meesten is het de eerste keer dat zij een huis kopen. Deze groep wordt de ‘risk-prone’ genoemd, ze zijn zich bewust dat ze een huis kopen wat vaak vervallen en oud is, maar weten dat er sprake kan zijn van een opwaardering van de buurt.

De buurt trekt hen aan door de culturele activiteit, de architectuur en het algehele karakter. Velen zien het wonen in deze buurt als een opstapje tot het verhuizen naar een meer welvarende buurt.

Tot slot is er de derde fase, die aanbreekt nadat al enige jaren sprake is van een toeloop van nieuwe bewoners in de buurt. Dit is het moment dat wonen in de buurt wordt gezien als prestigieus. Deze nieuwe bewoners hadden niet tijdens eerdere fases in de buurt willen wonen,

39

vanwege het mogelijke gevaar voor het onroerend goed en de persoon

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

ouder en hebben vaak kinderen. Het gaat hierbij vaak om managers en ze komen regelmatig uit de suburb. Bovendien zullen zij eerder dan de groepen uit eerdere fasen geneigd zijn langer in de buurt te willen blijven wonen (Gale, 1980: 104-108).

Lia Karsten bemerkt dat er ondanks de grote voorkeur voor suburbaan wonen bij jonge gezinnen, een aanzienlijke groep jonge gezinnen de voorkeur blijkt te hebben voor stedelijk wonen. Karsten (2007) probeert in haar onderzoek in Rotterdam antwoord te vinden op de vraag wat de redenen zijn waarom jonge gezinnen er voor kiezen stedelijk te gaan wonen. Hieruit blijkt dat twee factoren een doorslaggevende rol

een kwestie van smaak

zelf. Deze zogenoemde ‘risk-averse’ zijn over het algemeen rijker,

spelen. Allereerst blijken jonge gezinnen vanuit tijd-ruimtemotieven graag in de stad te wonen waar zij ook werken. Het gaat vaak om tweeverdieners, die vanwege hun (drukke) baan geen trek hebben in lange reistijden. Bovendien zijn dagelijkse voorzieningen, zoals de supermarkt of kinderopvang en scholen, in de stad binnen handbereik.

De tweede reden vormt hun kosmopolitische kijk op de wereld. De jonge stedelijke gezinnen zijn vaak hoog opgeleid en hebben vaak een sterk sociaal (multicultureel) netwerk opgebouwd in de stad. Zij geven aan bij de stad te horen, stedelijke wonen hoort bij hun identiteit en ze blijken negatieve associaties te hebben met de suburb. Een ander onderzoek van Karsten (2003) wijst uit dat deze stedelijke jonge families vaak een voortvloeisel zijn van hoogopgeleide gentrifiers, die al langer in de stad woonden. Zij maken een nieuwe stap in hun leven, gaan samenwonen, krijgen kinderen en willen een groter huis kopen of huren. In de Amsterdamse moderne havenbuurt het Oostelijk Havengebied bemerkt Karsten een hoog aantal hoogopgeleide jonge gezinnen, die zij yupps (young urban professional parents) noemt, in navolging van de populaire benaming yup.

Volgens Karsten zijn yupps ‘(…) professionals with a typical urban lifestyle.

On the one hand, the city and beyond is their daily territory for work and cultural events. On the other hand, this study shows the significance of the neighbourhood in the daily lives of the yupps.’ (Karsten, 2003: 2582).

De onderzoekswijk uit Karsten’s onderzoek, het Amsterdamse Oostelijk Havengebied, is sterk vergelijkbaar met HafenCity in Hamburg. Beiden zijn voormalige havengebieden, gelegen aan en omringt door water.

Beide buurten liggen ook vlakbij het stadscentrum en in beide gebieden zijn voornamelijk woningen gebouwd voor de burger met wat

40

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

meer financiële mogelijkheden. Bovendien is de architectuur in beide buurten modern en vernieuwend. Uit het onderzoek van Karsten blijkt dat de buurtkeuze van de jonge gezinnen voor het Oostelijk Havengebied voortkomt uit het stedelijk willen wonen nabij het stadscentrum.

Bovendien spreekt de architectuur de meeste bewoners aan en wijkt af van de saaie suburb (Karsten, 2003, 2579).

Volgens onderzoek van David Ley (1996, p. 38) zijn er drie zaken waar een buurt aan moet voldoen, om interessant te zijn voor gentrifiers.

Allereerst moet de buurt centraal gelegen zijn ten opzichte van het stadscentrum. Hierdoor worden wonen, werken en culturele voorzieningen met elkaar verbonden. Ten tweede moet de buurt beschikken over voldoende omgevingskwaliteiten in de vorm van winkelvoorzieningen, groen, culturele voorzieningen en architectuur. En ten derde speelt de sociale kwaliteit van de buurt een grote rol. De buurt moet hierin aansluiten bij de lifestyle van de gentrifier. Enerzijds moet de buurt een thuis bieden aan een goede sociale mix, anderzijds dienen er voldoende ‘ons soort mensen’ te wonen, of op zijn minst in de aangrenzende buurten (Ley, 1996: 92). Hieruit blijkt dat de buurt een belangrijke pijler is voor gentrifiers om hun identiteit aan te kunnen ontlenen. De buurt vertegenwoordigt hier dus de smaak en lifestyle van de bewoner.

Ook De Wijs-Mulkens benadrukt dat mensen gevoelig zijn voor de indruk die een buurt met zijn huizen op ons heeft. Deze gevoeligheid komt doordat wij weten dat die indruk aanwijzingen bevat voor de identiteit van zijn bewoners; hoe hun lifestyle op andere aspecten er uitziet en wat hun positie is in de samenleving. Op het moment dat we een geschikt huis of appartement voor onszelf zoeken en onze makelaar biedt ons de keus uit verschillende woonruimtes voor dezelfde prijs, dan maken we zorgvuldig onderscheid tussen de verschillende images die de objecten omringen: het ene image past ons beter dan een ander. Uiteindelijk aanvaarden we een bepaalde woonsituatie als de onze (De Wijs-Mulkens, 1999: 5). Bovendien beweert De Wijs-Mulkens dat leefstijltrekken meestal in vaste patronen voorkomen. In bepaalde buurten blijken mensen te wonen die overwegend in een bepaalde stijl gekleed zijn, een voorkeur voor bepaalde auto’s bezitten en een verwante stijl van spreken hebben, terwijl andere

41

varianten overduidelijk ontbreken. Er is dus sprake van leefstijlpatro-

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Gary Bridge wijst op het belang van sociale representatie onder de dominante middenklasse. Hij stelt dat er bij gentrifiers sprake is van een spanning tussen economisch kapitaal en sociale representatie; ze hebben niet genoeg financiële middelen om opzichtig en door middel van conspicious consumption hun status te etaleren. Daarvoor in de plaats hanteren zij een culturele strategie waarbij ‘goede smaak’ en laten blijken dat men verstand heeft van wat deze ‘goede smaak’ is, erg belangrijk is (Bridge, 2001: 92). De woning of de buurt waarin men woont vormt hierbij een zeer praktische tactiek, aangezien dit voor velen een helder aanzicht en imago heeft. Zodoende kan iedereen aan

een kwestie van smaak

nen die ruimtelijk uitgesorteerd zijn (De Wijs-Mulkens, 1999: 6).

de buurt- en woningkeuze van een persoon zien, wat voor leefstijl die persoon heeft.

Richard Florida bepleit inmiddels ruim een decennium lang dat deze groep met een stedelijke leefstijl van groot belang is voor het welzijn van iedere zichzelf respecterende stad. Bij beleidsmakers en stadsbestuurders valt zijn theorie over het aantrekken van een ‘creative class’ over het algemeen in goede aarde, het was en is dan ook lang dé trend onder stadsbestuurders om Richard Florida’s ideeën te omarmen. Florida maakt een index van culturele diversiteit, tolerantie en de aanwezigheid van bohemièns om aan te tonen dat steden met genoeg van dergelijke kenmerken succesvoller zijn. Zodra een stad beschikt over de drie T’s (Technology, Tolerance en Talent) zal het de concurrentiestrijd met andere steden kunnen winnen op het gebied van het aantrekken van de creative class. In Florida’s eigen woorden: ‘High human capital individuals – or as we like to call them, talent – are the key to success in this new era of economic growth. Their ideas and creativity are the most important ingredients in the economic success of a firm or a region’ (Florida & Gates, 2003, p. 2). Met deze new middle class staat de stad vervolgens economisch sterker. Aangezien Florida’s theorie immens populair is en menig stedelijk beleidsbepaler maatregelen heeft genomen om deze new middle class naar zijn stad te halen, kunnen we stellen dat gentrification een extra zetje in de rug heeft gekregen in veel steden.

In het rapport Territoriale binding en bestuurlijke organisatie op laag schaalniveau van Van Engelsdorp Gastelaars (1995) wordt gekeken op wat voor manieren een buurt binding met zijn bewoners kan hebben. Hierbij

42

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

worden vier pijlers van territoriale binding in het dagelijks leven onderscheiden (Parsons in Van Engelsdorp Gastelaars 1995, p. 64).

Allereerst is er de economische binding, die verwijst naar de buurt als kader voor werk en winkels. Dan is er de sociale binding, die doelt op de behoefte naar integratie en sociale interactie met anderen. Het derde type is de politieke binding, waar het gaat het om de behoefte van mensen naar controle en invloed over het eigen leven. Tot slot is er de culturele binding. De culturele binding met een buurt heeft vooral een symbolische rol; de architectuur, de sfeer, de waarden en normen en de status van de omgeving kunnen een sterke binding met de buurt geven. De laatste decennia is de actieradius van de mens, door verbeterde communicatie- en transportmiddelen aanzienlijk vergroot, waardoor de invloed van de buurt sterk geslonken is. Zo is men op economisch en sociaal gebied minder afhankelijk geworden van de buurt en zijn tegenwoordig eigenlijk alleen de politieke en culturele binding met de buurt van belang. Men is op zoek naar een buurt die past bij de eigen culturele identiteit, die de waarde van de woning waarborgt, die uitstraling heeft en waar ‘gelijkgestemden’ wonen, dan wel zich op straat begeven (Van Engelsdorp Gastelaars, 1995: 10).

Ook Zukin wijst op de culturele pijler als leidraad bij de keuze van een woning of buurt: ‘Gentrification joins the economic claim to space with a cultural claim that gives priority to the demands of historic preservationists and art producers.

In this view, ‘historic’ buildings can only be appreciated to their maximum value if they are explained, analyzed, and understood as part of an aesthetic discourse, such as the history of architecture and art. Such buildings rightfully ‘belong’ to people who have the resources to search for the original building plans and study their house in the context of the architect’s career.

They belong to residents who restore mahogany panelling and buy copies of nineteenth-century faucets instead of those who prefer aluminium siding’ (Zukin, 2005: 193) Zukin beweert dat historische gebouwen alleen optimaal gewaardeerd kunnen worden als ze geïnterpreteerd, geanalyseerd en begrepen worden als onderdeel van een esthetisch discours en dat dergelijke gebouwen ‘toebehoren’ aan mensen die de mogelijkheden hebben om het gebouw door middel van een dergelijk esthetisch discours te kunnen

43

waarderen. Hiermee doelt zij op het monopolie van de hogere klasse

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

smaak.

Smaak is een zeer goede manier voor de hogere klasse om zich te onderscheiden, aangezien het iets is waar de lagere klasse nooit aan mee kan doen. Op economisch gebied is het voor de lagere klasse mogelijk om hogerop te komen en zo de hogere klasse te ‘evenaren’, maar culturele smaak is een fenomeen wat altijd klassengebonden zal blijven. Smaak is iets wat wordt aangeleerd en daarmee blijft het benoemen van iets als ‘modieus’ of ‘trendy’ een exclusieve aangelegenheid van de hogere klasse. Individuen uit de lagere klassen verkeren niet in het juiste veld en hebben daarom geen recht van spreken, zij hebben niet de juiste positie om iets te labelen als modieus of juist niet-modieus. Of een in-

een kwestie van smaak

om een product, in dit geval een gebouw, te mogen labelen als goede

dividu zich in het juiste veld bevindt is dus essentieel om te kunnen en mogen bepalen of iets tot goede smaak kan worden gerekend.

Bridge (2006, 721) stelt dat niet per se een groep nieuwe bewoners met cultureel kapitaal er voor zorgt dat een buurt een bepaalde statuur krijgt. Een buurt zelf kan volgens Bridge ook cultureel kapitaal bevatten.

Dit is dan in de vorm van artistieke/creatieve bezittingen en attractieve gebruiken die een buurt bezit. Eén van deze bezittingen is de bebouwde omgeving zelf; de architectuur van de huizen en de historische waarde van de gebouwen. Volgens Bridge is het: ‘(…) the gentrifiers that seem to be able to realise their cultural capital most effectively in the contemporary city. The historical neighbourhoods they occupy are markers of good taste, set against the mass-produced sameness of the suburbs (Ley, 1996). The new-build waterside and similar conversions represent the symbolic as well as physical occupancy of the central city. The retail and leisure spaces that surround many gentrified neighbourhoods again reflect good taste, in coffee (Atkinson, 2003), food and a whole range of other lifestyle services (Bridge and Dowling, 2001). The gentrified neighbourhood is the clearest expression of new middle-class cultural capital, a fact that Florida and others from their perspective celebrate in terms of them assets and competitive edge of the city as a whole’ (Bridge, 2006: 721).

Het zijn volgens Bridge de gentrifiers die in de hedendaagse steden de beste kijk hebben op dat wat hip, trendy en goede smaak is. Zij zetten zich hiermee af tegen de eenheidsworst die de suburb is.

Dit herkent ook Redfern (2003), die in de Londense wijk Islington be-

44

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

merkt dat de woning en woonomgeving een manier is voor gentrifiers om hun identiteit aan te ontlenen en mee te tonen: ‘Islington suddenly became fashionable because its housing stock (gradually) became available for making fashion statements – that is, statements about personality. Architecture that has previously been regarded as uninteresting and derivative suddenly became attractive. The buildings and the locations themselves had not changed: the gentrifiers’ ability to use them to make statements about themselves had (...) they gentrified, because they could’ (Redfern, 2003: 2360).

Het gaat dus over de identiteit van mensen en hoe hun individuele woonsituatie daar uitdrukking aan geeft. Maar wat is identiteit? In de opvatting van Anselm Strauss is iemands identiteit verbonden met belangrijke beoordelingen die hij of zij over zichzelf heeft en die anderen over hem of haar hebben. Iedereen presenteert zichzelf aan de anderen en aan zichzelf. Iedereen ziet zichzelf en zijn eigen leefstijl weerspiegeld in de ogen van anderen (De Wijs-Mulkens, 1999: 6).

Opvallend is dat bekende wetenschappers als Bridge, Zukin, van Engelsdorp Gastelaars en Gale gentrification zien als een proces waarin weinig variatie zit. Butler en Robson hebben in hun artikel (2001) over sociaal kapitaal, buurtverandering en gentrification juist de nadruk gelegd op de verschillende vormen die gentrification kan aannemen. Hiervoor hebben zij onderzoek gedaan in drie Londense gentrificationbuurten en hebben gelet op de manier waarop het gentrificationproces is ingezet (welke actoren een rol spelen), de mate van sociaal, cultureel en economisch kapitaal, de mate van demografische stabiliteit en de rol die educatie speelt in de buurt.

Hieruit blijkt dat in alle drie de buurten uit het onderzoek sprake is van een op zichzelf staande vorm van gentrification.

Het is duidelijk dat de new middle class, vaak in de vorm van gentrification, zichzelf een plek in de strad toe-eigent en daarmee een bepaalde buurt als symbool gebruikt van hun lifestyle. Maar wie zijn dat nou precies, die mensen uit de new middle class? Arnold Reijndorp geeft in zijn boek Stadswijk: stedenbouw en dagelijks leven (2004) een heldere omschrijving van het begrip new middle class (hoewel in zijn bewoordingen deze groep nieuwe stedelingen worden genoemd). Volgens Reijndorp wordt deze groep voor het eerst gesignaleerd in de jaren ’80

45

en dikwijls werden zij yuppies genoemd. Jong, hoogopgeleid, vaak

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

dorp echter wel het een en ander op af te dingen. Zo hebben lang niet alle leden van de new middle class een hoog inkomen en kiezen zij er dikwijls voor om genoegen te nemen met een lager inkomen in ruil voor een baan met meer (intellectuele) uitdaging. Reijndorp benadrukt bovendien dat lifestyle een belangrijk begrip is voor de new middle class.

In eerste instantie lijkt deze lifestyle die zij aannemen vooral bedoeld om zich al individu te onderscheiden, maar uiteindelijk blijkt deze meer gericht op het creëren van een eigen leefwereld van gelijkgestemden. De new middle class is moeilijk homogeen te noemen. Enerzijds bestaat de groep uit bon vivants met veel geld, terwijl aan de andere

een kwestie van smaak

zonder kinderen en met een hoog inkomen. Hier valt volgens Reijn-

kant maatschappijkritische alternatieven die zich afzetten tegen de consumptiemaatschappij net zo goed tot deze categorie kunnen worden gerekend. Reijndorp zegt dat ‘het zich niet willen vastleggen aan iets en alle opties open willen houden’ datgene is wat deze groep bindt (Reijndorp, 2004).

Conclusie theoriehoofdstuk In dit hoofdstuk ben ik ingegaan op een aantal kernelementen van deze scriptie.

De rol van de buurt is op cultureel vlak van groot belang voor binnenstadbewoners. Sociaal-economisch gezien heeft de buurt dan misschien zijn belangrijke rol in het leven van mensen verloren, op cultureel vlak en als baken van identiteit staat de buurt nog kaarsrecht overeind.

Gentrification heeft Europese steden sterk veranderd en in Duitsland hebben voornamelijk linkse bewegingen moeite met dit proces. Ook in Hamburg heeft gentrification zijn sporen nagelaten, en zal dat in de komende jaren blijven doen. Juist in Hamburg blijkt gentrification tot verhitte debatten en zelfs rellen te leiden.

De intrede van gentrification loopt parallel met de groeiende new middle class in westerse steden. Het is deze new middle class, die zich een domein in de binnenstad toe-eigent. De lifestyle die hiermee gepaard gaat is typisch binnenstedelijk en wordt gezien als een tegenpool van de lifestyle die heerst in suburbia. Hier woont dan ook de middenklasse, of middle middle class. Het weinig afwisselende landschap van woningen en de weinig spraakmakende voorzieningen in de

46

een kwes tie van smaak

suburb of het platteland, spreekt de new middle class allerminst aan.

Zij zien zichzelf liever op een plek waar reuring is en waar culturele voorzieningen en werk voor hoger opgeleiden om de hoek zijn. Belangrijk is ook om op te merken dat gentrification in verschillende vormen voorkomt, zoals Butler en Robson concludeerden in Londen. Wellicht geldt dit ook voor de lifestyle van de new middle class in verschillende buurten. Verder blijkt uit de literatuur dat de lifestyle van individuen, en dan voornamelijk bij individuen uit de new middle class, van invloed kan zijn op hun buurtkeuze. Andersom kan de buurt waarin zij wonen ook die individuen beïnvloeden en daarmee hun lifestyle.

We meten onszelf dus een eigen lifestyle aan. Eentje waarvan wijzelf het idee hebben dat die lifestyle bij ons past, deels ingegeven door de sociale klasse waaruit wij komen. Bij deze lifestyle hoort een eigen identiteit en smaak, die wij proberen te tonen door middel van keuzes op het gebied van kleding, het soort auto, de woonbuurt en een baan.

Smaak en identiteit kunnen dus worden gezien als een sociaal-culturele oriëntatie, waarmee een persoon zich probeert te onderscheiden van andere individuen of zich juist probeert aan te sluiten bij bepaalde individuen. Een bepaalde smaak en identiteit is tot op zekere hoogte ook exclusief weggelegd voor de hogere klassen. Bourdieu beweert dat alleen mensen met een bepaalde habitus in staat zijn om bepaalde smaakaspecten op de ‘juiste’ wijze te interpreteren. Karsten geeft ook aan dat tijd-ruimtemotieven een andere belangrijke rol spelen bij de buurtkeuze van de new middle class. Werken en wonen moet qua reistijd op een acceptabele afstand van elkaar verwijderd zijn.

In de volgende hoofdstukken zal duidelijk worden of ook in de wijken St. Pauli en HafenCity de rol van lifestyle van invloed is op de buurtkeuze van de daar wonende new middle class.

47

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

48

met hoden

een kwes tie van smaak

Introductie In dit hoofdstuk zal worden besproken uit welke deelvragen de hoofdvraag is onderverdeeld. Verder worden de begrippen uit de hoofdvraag gedefinieerd, hoe het onderzoek is opgezet, hoe de respondenten zijn benaderd en wat de maatschappelijke relevantie is van het onderzoek.

Het onderzoek is verricht in juni 2009, in de wijken St. Pauli en HafenCity te Hamburg.

Type onderzoek Ik heb gekozen voor een kwalitatief-beschrijvend onderzoek, waarbij ik vanuit bestaande theorie over lifestyle, gentrification, cultureel en economisch kapitaal en buurt te werk ben gegaan en mijn eigen onderzoeksvraag heb bedacht. Om het onderzoek vorm te geven heb ik een semigestructureerd interview gemaakt, waarbij respondenten een standaardpakket aan vragen werd voorgelegd. Met deze vragen wilde ik een zekere generaliseerbaarheid creĂŤren, omdat ik hiermee zeker was van antwoorden op voor mij belangrijke vragen. Respondenten waren echter vrij om ook over gerelateerde zaken uit te wijden.

Een kwalitatief onderzoek had bij mij de voorkeur boven een kwantitatief onderzoek, aangezien dit in mijn ogen veel beter aansluit op de vaak complexe samenhang tussen lifestyle, cultureel en economisch kapitaal en buurtkeuze.

Opbouw interview Het semigestructureerde interview wat ik heb afgenomen bij bewoners van St. Pauli en HafenCity, bestaat uit 22 open vragen en 11 gesloten vragen. Ook zijn er 8 stellingen, waarop de respondent kon antwoorden met helemaal mee eens, mee eens, neutraal, mee oneens, helemaal mee oneens.

Het interview is opgedeeld in vier delen. Het eerste deel heeft betrekking op algemene zaken, zoals de leeftijd, het geslacht, de burgerlijke status, de opleiding en de woonduur in de buurt. Het tweede deel gaat in op de lifestyle van de respondent. Er wordt gevraagd naar hobby’s, de krant die wordt gelezen en er worden enkele stellingen voorgelegd.

Deel drie gaat over de expressie van smaak van de respondenten; hoe zij over hun buurtgenoten denken, hoe zij hun eigen interieur zien en hoe zij omgaan met mode en architectuur. Het laatste deel gaat in op de buurt. Aan de respondenten wordt gevraagd of zij iets kunnen vertellen over de plekken waar ze hebben gewoond, waarom ze voor de

49

huidige buurt hebben gekozen en in hoeverre zij zich met hun buurt

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

den, om sociaal wenselijke antwoorden te vermijden. Het interview is opgenomen met een digitale voicerecorder en tijdens het interview heb ik schriftelijk aantekeningen gemaakt.

Operationele populatie en benaderingswijze De operationele populatie bestaat uit alle bewoners van de new middle class boven de 18 jaar in de buurten St. Pauli en HafenCity. Ik heb ervoor gekozen alleen bewoners te interviewen die het hoofd van het huishouden vormden, dus niet inwonende kinderen. Het gaat immers over de keuze voor een bepaalde buurt en er mag aangenomen worden dat een kind hierbij niet zĂŠlf de uiteindelijke keuze maakt. De respon-

een kwestie van smaak

verbonden voelen. De vraagstelling is zoveel mogelijk neutraal gehou-

denten zijn benaderd door in St. Pauli en HafenCity min of meer willekeurig aan te bellen bij appartementen. Hierbij werd wel gekeken naar het uiterlijk van een gebouw. In het geval het gebouw naar mijn gevoel huis kon bieden aan een bewoner uit de new middle class, belde ik aan. In theorie lijkt dit wellicht subjectief en lijkt het alsof hiermee heel veel potentiĂŤle respondenten worden uitgesloten van deelname aan het onderzoek, maar in de praktijk denk ik dat dit erg meevalt.

Mijn criteria waaraan een appartement, huis of wooncomplex moest voldoen om bewoners van de new middle class te huisvesten, waren niet erg streng. Alleen als het pand er zeer verloederd of qua uiterlijk matig attractief uit zag, liet ik het voor wat het was. Verder heb ik geprobeerd zo objectief mogelijk te blijven in mijn keuze waar aan te bellen. Zo heb ik in beide wijken geprobeerd op zoveel mogelijk verschillende locaties respondenten te vinden. Ook heb ik op verschillende tijdstippen en zowel doordeweeks als in het weekend veldwerk verricht, om zoveel mogelijk mensen te kunnen bereiken.

Operationalisering belangrijkste begrippen New middle class Aangezien ik onderzoek doe naar de rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de new middle class is het noodzakelijk dat mijn respondenten ook daadwerkelijk behoren tot de new middle class. In de inleiding is al genoemd dat de benaming new middle class afkomstig is van David Ley en wat hij hiermee bedoelt. Hij zegt dat het een heterogene categorie van verschillende statusgroepen is, die een centrale rol hebben gespeeld in de veranderingen in de centrale stad in de afgelopen

50

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

decennia. Ik deze scriptie zal ik deze beschrijving volgen, met de aantekening dat ik deze new middle class zie als een groep waarin dan wel mensen uit verschillende levensfasen kunnen zitten (van student tot gepensioneerde), maar die in ieder geval met elkaar gemeen hebben dat zij behoren tot een goed opgeleide groep mensen die expliciet heeft gekozen voor een stedelijke leefstijl. Mijn selectie van respondenten zal dan ook gebeuren op basis van deze criteria. Aangezien ik pas na afloop van het interview weet of de betreffende respondent geschikt is om op te nemen in het onderzoek, kan het voorkomen dat ik na afloop van een interview pas besluit de respondent niet op te nemen in het onderzoek.

Lifestyle De manier waarop in deze scriptie naar lifestyle gekeken wordt, hangt nauw samen met de visie van Bourdieu op lifestyle. Hij bekijkt de verschillen in lifestyle vanuit het klassenperspectief en kijkt naar de mate van cultureel, sociaal en economisch kapitaal van mensen. Hierbij wordt lifestyle niet zozeer geduid als manier van leven (levensstijl) maar meer als de consumptieve en maatschappelijke (principiële) keuzes die mensen maken. Puur gekeken naar levensstijl van mensen kan bijvoorbeeld bestudeerd worden naar hoe zij de aardappels schillen, hoeveel slaap zij per dag hebben en hoeveel tijd zij per dag thuis doorbrengen. Deze zaken zijn in dit onderzoek van ondergeschikt belang aan zaken als wat voor smaak mensen hebben en op wat voor manier zij zich distinctief gedragen. Met lifestyle wordt dus de smaak en de manier waarop mensen zich onderscheiden van anderen bedoeld.

Woonmilieu In de probleemstelling wordt gesproken over binnenstedelijke woonmilieus. Hiermee wordt een woonmilieu bedoelt wat typisch centraalstedelijk is. Dat wil zeggen: een compacte, gelaagde bebouwing, waarbij de woonvorm ‘appartement’ overheerst. Verder is het woonmilieu gelegen in de zeer dichte nabijheid van het centrum van een grote stad, is de dichtheid van het aantal gebouwen groot en zijn er in de directe nabijheid veel voorzieningen (winkels, cafés, restaurants, culturele voorzieningen, uitgaansgelegenheden, etcetera).

Buurtkeuze

51

Hiermee wordt de keuze die mensen maken om in een bepaalde buurt

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

die van mens tot mens verschillen. Bij de ene persoon kan de prijs van de huizen in een buurt de voornaamste rol spelen, bij de ander is het de veiligheid of de uitstraling van de buurt.

Verbinding van de belangrijkste begrippen Zoals hierboven al is vermeld, is de keuze van mensen om in een bepaalde buurt te gaan wonen voor iedereen verschillend. De vraag die centraal staat in deze scriptie is hoe sterk het belang van lifestyle van een persoon uit de new middle class is geweest bij de keuze om in een binnenstedelijk woonmilieu te gaan wonen. Dat is de kern van deze scriptie. Ik ga echter niet meten of het belang van lifestyle op de buurt-

een kwestie van smaak

te gaan wonen bedoeld. Deze keuze is afhankelijk van veel variabelen,

keuze groter is dan bijvoorbeeld het belang van veiligheid van een buurt. Ik kijk puur óf er sprake is van een verband tussen de lifestyle van een persoon en de buurtkeuze. Ook zal ik kijken of er bínnen de groep individuen uit de new middle class die ik heb geïnterviewd verschillen bestaan. Hierbij zal ik de vergelijking maken tussen new middle classbewoners uit St. Pauli en uit HafenCity. Er wordt gekeken of de lifestyle van deze bewoners van elkaar verschilt en daarmee kan worden gekeken of dat de buurtkeuze heeft beïnvloed.

Veronderstelling Ik veronderstel dat lifestyle in het algemeen een rol speelt bij de beslissing van de new middle class om in een zekere buurt te gaan wonen, maar ik verwacht dat deze invloed niet zeer groot zal zijn.

Zaken als inkomen, locatie van werk, huur- of koopprijs van een woning en ligging van de buurt schat ik in als meer doorslaggevend bij de buurtkeuze. Ik verwacht echter dat juist in de wijken St. Pauli en HafenCity lifestyle een aanzienlijk rol speelt, aangezien beide buurten een specifiek, sterk uitgesproken karakter meedragen. In het geval van St. Pauli speelt waarschijnlijk de cult van de plaatselijke voetbalclub FC

St. Pauli, de seksindustrie aan de Reeperbahn en de linkse scene een

belangrijke rol. In HafenCity verwacht ik dat bewoners een zekere representativiteit proberen te vinden in hun buurt.

Mijn verwachting is dat er een aanzienlijk verschil zal zijn in lifestyle tussen bewoners van St. Pauli en bewoners van HafenCity. Beide buurten hebben een totaal andere uitstraling, ik denk dat dat zijn weerslag zal hebben op de mensen die er wonen. Dit verschil in uitstraling zal verder aan bod komen in het hoofdstuk Cases.

52

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

Doel van het onderzoek en wetenschappelijke relevantie De buurt staat in geografische kringen bekend als een belangrijk schaalniveau. Veel onderzoek is gedaan naar de rol van de buurt als bindende factor (op economisch en sociaal niveau) voor haar bewoners.

Maar eigenlijk is de omgekeerde weg, namelijk de rol van bewoners voor de buurt, minstens net zo interessant. Er is immers sprake van een wisselwerking tussen de buurt en zijn bewoners; de bewoners maken de buurt, maar de buurt vormt ook zijn bewoners. Ik denk dat dit onderzoek naar de rol van lifestyle op de buurtkeuze van leden van de new middle class kan bijdragen aan de manier waarop naar buurten gekeken wordt. Veelal gebeurt dit op een economische of sociale manier, terwijl de minstens net zo belangrijke culturele manier vergeten wordt. De wisselwerking tussen buurt, lifestyle en sociale klasse van mensen is in mijn ogen essentieel voor het goed begrijpen en analyseren van het leven in een buurt. In de sociologie heeft Bourdieu wel veel oog voor het cultureel kapitaal van mensen, maar dit wordt weer niet aan een ruimtelijke schaal gekoppeld.

Ik denk dat deze scriptie een belangrijke verbinding kan vormen tussen lifestyle en buurt, tussen sociologie en geografie.

Ik hoop door middel van dit onderzoek zicht te krijgen op de invloed die lifestyle uitoefent op mensen uit de new middle class, bij de keuze voor een bepaalde buurt.

Ethiek Tijdens mijn veldwerk ben ik ethisch te werk gegaan. In elke situatie ben ik zorgvuldig omgegaan met de privacy van de respondenten.

Nergens worden zij met naam genoemd. De respondenten zijn op een nette manier benaderd en in het geval zij geen tijd hadden, is geprobeerd een nieuwe afspraak te maken. Wanneer de respondent geen behoefte had aan het interview, heb ik dit geaccepteerd en de respondent met rust gelaten. Altijd is aan de respondent gevraagd of hij/zij bezwaar had tegen het opnemen van de interviews met een voicerecorder en is hier rekening mee gehouden. Over de aard van het onderzoek heb ik in eerste instantie niet veel verteld, met de gedachte dat de respondenten zonder vooroordeel moesten deelnemen aan mijn onderzoek, om sociaal wenselijke antwoorden te voorkomen. Hierbij is echter in geen enkel opzicht de ethiek van dit onderzoek in gevaar gekomen.

53

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Hamburg wordt gezien als een zeer trendy stad, zo blijkt ook uit een artikel in der Spiegel (Follath & Spörl, 2007). Aangezien deze scriptie gaat over de lifestyle van de new middle class, is het noodzakelijk om dit in een stad te onderzoeken waar een dergelijke new middle class bestaat en het liefst ook nog sprake is van gentrification, hét voorbeeld van een specifieke middenklasse-lifestyle. In de buurt St. Pauli heb ik deze gentrification gevonden. Naast het feit dat St. Pauli een gentrificationbuurt is, is het in mijn ogen ook een speciale buurt.

In heel Duitsland is de buurt bekend vanwege zijn seksindustrie, de Reeperbahn, de voetbalclub en de uitgesproken linkse scene. Het lijkt voor sommigen een haast magische plek te zijn. Een betere plek om

een kwestie van smaak

Keuze van het onderzoeksgebied

iets te vertellen over de lifestyle van de new middle class is haast niet denkbaar.

HafenCity heb ik bij het onderzoek betrokken om een niet te eenzijdig beeld te krijgen van de Hamburgse new middle class. Hierin volg ik de lijn van David Ley, die aangaf dat de new middle class een erg heterogene groep is. Ook HafenCity is een uitgesproken en veelbesproken buurt, maar op een andere manier. Enerzijds kan de buurt vergeleken worden met St. Pauli; beide buurten zijn trendy, de middenklasse voelt zich er thuis en het zijn beide buurten die dicht bij het centrum liggen. Anderzijds zijn er ook duidelijke verschillen. St. Pauli is een oude wijk, terwijl HafenCity gloednieuw is, en in de ogen van veel St. Paulianen is HafenCity een oord voor rijken, iets wat veel St. Paulianen verafschuwen.

Non-respons Tijdens mijn veldwerk ben ik op een aanzienlijke non-respons gestuit.

Dit heeft voornamelijk te maken met de manier waarop de respondenten werden benaderd, namelijk door bij hen thuis aan te bellen.

In ongeveer de helft van de gevallen bleek de bewoner niet thuis te zijn. Van de mensen die wel thuis waren bleek ongeveer één derde niet bereid om mee te werken aan een interview. De belangrijkste reden om niet mee te willen werken was een gebrek aan tijd. Anderen hadden geen zin, geen interesse of beheerste de Engelse taal onvoldoende om mee te kunnen werken. Twee keer is met respondenten een nieuwe afspraak gemaakt om het interview af te nemen, maar op het afgesproken tijdstip bleken deze respondenten niet thuis te zijn.

Omdat ik op veel verschillende tijdstippen de wijken ben ingegaan

54

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

55

voor onderzoek (’s ochtends, ’s middags, ’s avonds, door de week en in het weekend), verwacht ik niet dat ik bepaalde groepen heb uitgesloten van het onderzoek. Wel was er een verhoogde kans op het treffen van werklozen en thuiswerkers, aangezien van hen verwacht kan worden dat ze vaker thuis zijn dan mensen die buitenshuis werken.

Er bleken inderdaad een aantal thuiswerkers onder mijn respondenten te zijn, maar werklozen heb ik niet gevonden. Voor de betrouwbaarheid van het onderzoek vormt dit echter geen bezwaar.

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

56

cases

een kwes tie van smaak

Introductie In dit hoofdstuk zullen de buurten waar mijn onderzoek zich op toespitst en waar al mijn interviews zijn afgenomen, besproken worden.

Te beginnen met een korte introductie van de stad Hamburg, met vervolgens een uitgebreid beeld van de twee onderzoeksbuurten.

Hamburg De Freie und Hansestadt Hamburg, zoals de Noord-Duitse stad voluit heet, is de op ĂŠĂŠn na grootste stad van Duitsland en maakt, zoals het een echte vrije hanzestad betaamt, niet deel uit van een deelstaat.

De stad en haar directe ommeland vormen een eigen deelstaat en binnen deze grenzen wonen ongeveer 4 miljoen mensen. Binnen de stadsgrenzen van Hamburg zelf wonen 1,78 miljoen mensen.

Grenzend aan de rivier de Elbe en met de Noordzee om de hoek is

kaart 1 Hamburg-Mitte

Hamburg de grootste havenstad van Duitsland en de tweede havenstad

BRON

in Europa. Eeuwenlang was de haven de belangrijkste motor van

http://mappery.com

57

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

vaartsector (met een grote vestiging van Airbus) en de mediasector een aanzienlijke rol in de economie van de stad.

Hamburg is opgedeeld in zeven stadsdelen: Altona, Bergedorf, Eimsb端ttel, Hamburg-Mitte, Hamburg-Nord, Harburg en Wandsbek. De twee buurten uit dit onderzoek, St. Pauli en HafenCity, zijn beiden gelegen in stadsdeel Hamburg-Mitte.

St Pauli Korte kennismaking De voormalige havenbuurt St. Pauli wordt omgrensd door stadsdeel Altona aan de westkant, ten noorden door Rotherbaum en Stern-

een kwestie van smaak

de Hamburgse economie, maar tegenwoordig vervullen ook de lucht-

schanze, ten oosten door het centrum van Hamburg en ten zuiden grenst St. Pauli aan de Elbe.

Tot halverwege de 19e eeuw was St. Pauli niets meer dan een kleine nederzetting ten westen van grote buurman Hamburg en ten oosten van het stadje Altona. In 1833 besloot Hamburg Hamburger Berg, zoals de buurt tot dan toe heette te annexeren en het de naam St. Pauli te geven, vernoemd naar de gelijknamige kerk in de buurt. Pas in 1894 werd St. Pauli daadwerkelijk onderdeel van een stadsdeel van Hamburg. Later werd ook het westelijker gelegen Altona onderdeel van Hamburg.

De buurt telde in 2007 27.706 inwoners, waarvan 27,1% van buitenlandse afkomst is. Voor Hamburg als geheel ligt dit percentage lager, op 14,8%. In vergelijking met Hamburg als totaal kent St. Pauli relatief weinig bewoners onder de 18 jaar; 11,8% tegenover 15,5% voor heel Hamburg. Ook het percentage 65-plussers ligt aanzienlijk lager in de buurt; 9,5% ten opzicht van 19% in Hamburg als geheel.

Gekeken naar de werkloosheid, blijkt dat deze met 8,8% van de beroepsbevolking in St. Pauli hoger ligt dan in heel Hamburg (6% van de beroepsbevolking). Ook het percentage mensen dat sociale hulp ontvangt, ligt met 18,7% hoger dan voor Hamburg als geheel (11,7%).

De in Duitsland populaire en grootste partij CDU, krijgt in St. Pauli moeilijk voet aan de grond. Met slechts 14,8% van de stemmen scoren de Christendemocraten zeer slecht in de buurt, terwijl in heel Hamburg dit percentage aanzienlijk hoger is, met 42,6% van de stemmen.

Partijen die het echter erg goed doen in St. Pauli zijn Die Gr端nen en Die Linke, twee uitgesproken linkse partijen, in de buurt samen goed voor 37,2% van de stemmen. Een groot verschil met Hamburg als ge-

58

St.Pauli

ldstr.

Neuer Fe

200 m

isc ha u ss

ten wa ll

Str.

St. Pa uli

Str.

Hafenstr.

arkt Fischm

ErhardStr.

Ne um ay e rstr.

Pepe rmö len

Str. d Nocht Bernhar

ten ocht Seewar Bernhard N

e lg

hn Reeperba

Reeperbahn

e oländ er Alle

Mi ller nto rda mm

Zirkus we g

Reeperbahn

Ho ls

Simon vo n Utrecht Str.

Hü tte n

Clemen s Schulz

ee

r. er St pest Buda

Paul Roos en St r.

H

Gla c

0

. nstr ste ol

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

nstr.

Böhmke Ve nusberg

H

Joha nni sbo llw erk

kaart 2 St. Pauli

heel, waar beide partijen samen niet verder komen dan 16% van de stemmen. Hieruit blijkt dat de St. Pauliaan veel linkser stemt dan de rest van de Hamburgers.

Woningen in St. Pauli zijn gemiddeld kleiner (62,8 m²) dan die in heel Hamburg (72,0 m²) en het percentage sociale huurwoningen ligt ook hoger (17,4%) dan de 12,3% in de stad als geheel.

Dat St. Pauli een echt centraalstedelijke wijk is, blijkt uit het feit dat de gemiddelde huizenprijs per vierkante meter iets hoger ligt (2192 euro) dan het gemiddelde van Hamburg (1965 euro). Ook qua criminaliteit merk je dat St. Pauli een levendige centrale buurt is, waar veel gebeurt. Het totaal aantal strafbare feiten (609), geweldsdelicten (50) en diefstallen (259) per 1000 inwoners ligt hier veel hoger dan in Hamburg gemiddeld (136 strafbare feiten, 5 geweldsdelicten en 63 59

diefstallen per 1000 inwoners).

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

St. Pauli is zowel in Duitsland zelf als daarbuiten de meest beroemde en beruchtste wijk van Hamburg. Veel mensen denken bij het horen van St. Pauli direct aan de aangrenzende haven, de wereldberoemde uitgaansstraat Reeperbahn of de links-geëngageerde cult-voetbalclub FC

St. Pauli, die zijn thuiswedstrijden afwerkt in het midden in de

buurt gelegen Millerntor-stadion.

Dwars door de buurt loopt de Reeperbahn, het centrum van het Hamburgse nachtleven en tevens Duitsland’s beroemdste prostitutiegebied.

Langs deze sündigste Meile der Welt (meest zondige kilometer ter wereld) vormen cafés, bars, nachtclubs, seksclubs, seksshops, discotheken en

een kwestie van smaak

Vermaak

theaters het schouwtoneel waar elk weekend duizenden feestgangers en toeristen op af komen. Ook enkele zijstraten van de Reeperbahn, zoals Grosse Freiheit (discotheken) en de Herbertstrasse (raamprostitutie) zijn bekende straten in het Hamburgse nachtleven. Naast de prostitutie kent de straat tegenwoordig ook voor de Hamburgers zelf genoeg ‘normaal’ vermaak in de vorm van restaurants, cafés en theaters.

Het hele uitgaansgebied rondom de Reeperbahn wordt ook wel Der Kiez genoemd.

Naast Der Kiez is er nog veel meer te doen in St. Pauli. In het zuiden, aan de rivier de Elbe is een lange strook met attracties te vinden.

Rondom metrostation Landungsbrücken kan men struinen langs cafeetjes, restaurants, toeristische winkeltjes en een kunstmatig strandcafé. Ook is het mogelijk om hier een boottocht door de haven te maken en door de Alte Elbetunnel te lopen. Iets meer naar het westen wordt elke zondagochtend de Fischmarkt gehouden, een evenement waar Hamburgers hun boodschappen doen, feestvierders van de Reeperbahn hun kater proberen te vergeten en toeristen zich vergapen aan alle handelswaar. Ten oosten van de Reeperbahn en grenzend aan het voetbalstadion van FC St. Pauli ligt het Heiligengeistfeld, een groot, geasfalteerd plein, waar elk jaar de Hamburger Dom wordt gehouden. Het betreft een kermis die maar liefst drie maanden lang voortraast.

De woonwijk Het wordt weleens vergeten dat St. Pauli naast al dit vertier ook nog meer dan 27.000 mensen huisvest. De website van de voetbalclub zegt dan ook terecht: ‘wanneer het laatste glas van het Hans-Albersplatz wegge-

60

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

veegd is, en de weekendtoeristen in de trein hun roes uitslapen, dan ontwaakt het échte St. Pauli. Dan bevolken de werknemers en kunstenaars, de studenten en de renteniers, de families en vreemde vogels de straten wederom. Zij vormen de werkelijke gemeenschap van St. Pauli. Zij vormen de bewoners van dit dorp, gelegen in het centrum van Hamburg. Het dorp waarvan de bewoners één gedachte gemeenschappelijk hebben; dat er meer van het leven te verwachten is dan een keuze voor burgerlijk wonen in het groen’ (www.fcstpauli-shop.de).

St. Pauli wordt gekenmerkt door een mengelmoes aan bouwstijlen.

Aangezien Hamburg tijdens de Tweede Wereldoorlog last heeft gehad van zware bombardementen, is veel originele 19de eeuwse bebouwing in de buurt verdwenen. Deze is vervangen door nieuwere bebouwing in verschillende stijlen. Ondanks de zware bombardementen, is nog een aanzienlijk deel van de originele bebouwing over. Vooral rondom de Reeperbahn en in het zuidoosten van St. Pauli is de bebouwing vernieuwd.

Er is een verschil te zien in bebouwing tussen het noordelijke gedeelte en het zuidelijke gedeelte van St. Pauli (met de Reeperbahn als scheidingslijn). Het ruimer opgezette St. Pauli-noord wordt voornamelijk gekenmerkt door veel oudbouw, kleine pleintjes met veel groen en huizen die wat groter zijn dan in het zuidelijke gedeelte (zie foto 5).

In het zuidelijke gedeelte, op het terrein van de voormalige Astrabrouwerij, is veel nieuwbouw verrezen. Niet alleen woningen, maar ook kantoren en een groot hotel bepalen sinds enkele jaren het nieuwe gezicht van dit deel van St. Pauli (zie foto 6).

Deze nieuwbouw lijkt echter in niets op het meer ruige en meer heterogene westelijke gedeelte van zuidelijk St. Pauli. Hier wisselen karakteristieke, laat 19de eeuwse oudbouw, nieuwbouw uit de jaren ‘60, ‘70 en ‘80 en krakerspanden elkaar af. Ondanks de nabijheid van de Reeperbahn is dit momenteel het meest rustige stuk van St. Pauli. Dit is weleens anders geweest, want dit zuidwestelijke kwadrant (en dan vooral de Bernhard-Nochtstrasse) van St. Pauli was vroeger het hart van de krakerbeweging. Helemaal op het meest zuidwestelijke puntje van St. Pauli ligt het populaire en bijzondere Park Fiction. De locatie van het park is prachtig, met zicht over de rivier de Elbe. Het plan van het gemeente bestuur was dan ook om het braakliggende stuk land te verkopen aan projectontwikkelaars, die hier dure woningen wilden

61

bouwen. Een bewonersinitiatief heeft er echter voor gezorgd dat hier

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

der park is verrezen (zie pagina 64).

Het onderzoeksbureau Analyse & Konzepte heeft in een studie naar het bewoners- en bebouwingsprofiel van een groot deel van St. Pauli, geconstateerd dat het woningbestand voor 83% bestaat uit huurwoningen en voor 17% uit eigendomswoningen. De eigendomsquote ligt daarmee behoorlijk onder het Hamburgse gemiddelde van 27% (Analyse & Konzepte, 2010: 24).

Ook is gekeken naar de prijsontwikkeling van de huur- en koopprijs

een kwestie van smaak

uiteindelijk, in het armste stukje van St. Pauli, een kunstig en bijzon-

foto 5 < Opgeknapt woonblok, St. Pauli Noord foto 6 > Nieuwbouw, St. Pauli Zuid Darius Riesener, juni 2009

62

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

63

per vierkante meter in het gebied. Hieruit blijkt dat zowel de huurprijs als de koopprijs per vierkante meter in St. Pauli hoger ligt dan in Hamburg als geheel (zie tabel 1). Bovendien is er sprake van een zeer sterke stijging tussen 2005 en 2009 voor zowel de huurprijs (16,6%) als de koopprijs (15,3%) in St. Pauli, in vergelijking met heel Hamburg (4% huurstijging en 1% koopprijsstijging).

Bewoners St. Pauli staat altijd bekend om zijn gemengde bevolking. Nu is de vraag of deze bevolking ook daadwerkelijk zo gemengd is. Al eerder

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Jahr

Durchschnittliche Angebotsmiete St Pauli /m2

Durchschnittlicher Kaufpreis Eigentumswohnungen aus Bestand Hamburg /m2

St Pauli /m2 8,34

Hamburg /m2

2005

8,58

2.039

2006

10,32

8,1 7

2.026

2.040

2007

1 1 ,10

8,25

2.227

2.012

2.015

2008

1 1 ,40

8,83

2.1 92

1.965

2009

10,00

8,67

2.350

2.036

Entw.

2005 - 2009

%

% 16,6

% 4,0

tabel 1 Ontwikkeling huuren koopprijs per vierkante meter in St. Pauli en Hamburg, 2005-2009

% 15,3

BRON

1,0

Analyse & Konzepte, 2010: 25

hebben we kunnen lezen dat 27,1% van de St. Paulianen van buitenlandse afkomst is. Dit is een hoog aantal, in vergelijking met Hamburg als geheel. Analyse & Konzepte heeft echter geconstateerd dat het aandeel buitenlandse gezinnen in de buurt afneemt. Daarvoor in de plaats komen voornamelijk huishoudens met meer koopkracht.

Analyse & Konzepte noemt hierbij creatieven (reclame, IT, kunstenaars, journalisten) en studenten (Analyse & Konzepte, 2010: 19).

In tabel 2 is een vergelijking gemaakt tussen St. Pauli (in de tabel opgedeeld in zeven subbuurtjes) en Hamburg op basis van leeftijdsopbouw.

Opvallend is het hoge aantal 30-45 jarigen en het lage aantal 66-plussers. Het hoge aantal 30-45 jarigen in de buurt kan als een teken worden

foto 7 Het kunstige Park Fiction BRON

www.vulgare.net

64

tabel 2 Leeftijdsopbouw in St. Pauli en Hamburg in persentages

BRON

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

unter 6 Jahre

18 - 30 Jahre

45 - 66 Jahre

6 - 18 Jahre

30 - 45 Jahre

66 - 80 Jahre

4002

6

10

4004

5

11

17

32

9

16

35

4006

7

4007

6

4009

6

36

17

7

18 24

4008 3 2 8

40 1 0 2 2

20

Gesamt

5

8

19

5

10

16

4002

8

6 1

38

23

7

40

24

6 1

22

9

2.000 bis 2.600 €

1.500 bis 2.000 €

2.600 bis 5.000 €

7 1 14

60

unter 1.500 €

5

80

100

über 5.000 €

14

38

6

4004

26

12

13

35

13

4006

26

13

13

35

13

4007

27

12

13

35

13

4008

27

12

13

35

13

4009

26

13

13

35

13

40 1 0

26

12

13

36

13

Gesamt

26

12

13

35

13

26

12

Hamburg

1 4

24 25

40

1

12

24 36

13

2

26

25

29

7 1

25

32

0 20 Angaben in %

tabel 3 Huishoudinkomen in St. Pauli en Hamburg in persentages

23

34

24

Hamburg

Analyse & Konzepte, 2010: 12

über 80 Jahre

13

36

14

BRON

0 20 Angaben in %

Analyse & Konzepte, 2010: 18

40

60

80

100

gezien van de populariteit onder gentrifiers, die meestal in deze leeftijdscategorie geschaard kunnen worden.

Uit tabel 3 blijkt dat het huishoudinkomen in St. Pauli gelijke tred houdt met Hamburg.

Analyse & Konzepte ziet een duidelijk verschil tussen de bewonersstructuur in St. Pauli-noord en St. Pauli-zuid. St. Pauli-noord, het gedeelte van St. Pauli boven de Reeperbahn, blijkt een stuk burgerlijker dan het zuidelijke gedeelte, waar sprake is van een grotere mix tussen arm en 65

rijk.

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Korte kennismaking HafenCity ligt ten zuiden van het Hamburgse centrum en vormde vroeger het hart van de Hamburgse haven. Aan het eind van de 12de eeuw begon Hamburg zich te ontwikkelen als havenstad en op de plek waar de rivier de Alster en de Elbe elkaar vonden ontstond een haven.

De haven groeide en kromp in de loop de eeuwen en veranderde ook regelmatig van plek, maar is altijd belangrijk geweest voor de Hanzestad Hamburg. In de begintijd was de scheidingslijn tussen haven en stad nog vaag, veel huizen dienden zowel als woonhuis en als pakhuis, maar in de 19de eeuw veranderde dit en werden haven en stad duidelijk gescheiden (www.hafencity.com).

een kwestie van smaak

HafenCity

In de 17e en 18e eeuw ontstond er ten zuiden van het centrum een prachtig barokke buurt, waar rijke handelslieden zich vestigden. Het duurde echter niet lang tot de haven te dichtbij kwam en het wonen in deze buurt onmogelijk maakte. Het was in deze tijd dat zowel de stad als de haven groeide, de haven voornamelijk rond het huidige HafenCity. In het begin van de 19de eeuw begonnen de schepen steeds groter te worden, zó groot dat ze niet goed meer door de rivier kwamen en het laden en lossen van deze schepen steeds moeilijker werd.

De oplossing kwam in de vorm van een modern havenbassin, waar schepen konden aanmeren en met behulp van kranen geladen en gelost konden worden. Al snel kwamen er meer van zulke havenbassins (www.hafencity.com).

Aangezien de Elbe in direct contact staat met de Noordzee, heeft de stad te maken met getijden. De haven had hier vanzelfsprekend ook mee te maken en om die reden werden goederen zo’n 5 meter boven zeeniveau opgeslagen. Tot op de dag van vandaag dient er bij de bebouwing aan het water in Hamburg rekening te worden gehouden met getijden.

Aan het eind van de 19de eeuw werd besloten het grootste warenhuizencomplex ter wereld te bouwen, met als hart het huidige Speicherstadt.

Speicherstadt is gelegen in het meest noordelijke deel van het huidige HafenCity en wordt gevormd door een aaneenschakelijking van pakhuizen, gebouwd aan het eind van de 19de eeuw. De pakhuizen liggen allen aan het water en hebben zowel aan de waterkant, als aan de straatkant ingangen. Kenmerkend zijn de rode bakstenen, de neogoti-

66

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

foto 8 Het ten noorden van HafenCity gelegen Speicherstadt BRON

www.academic.ru

sche bouwstijl, het gebruik van geglazuurde terracotta ornamenten, alkoven en kleine torentjes. Tegenwoordig is het een van de grootste bezienswaardigheden in Hamburg (www.hafencity.com).

Omdat na de Tweede Wereldoorlog de schepen weer groter werden, besloot men een groot deel van de haven te verplaatsen naar de zuidelijke oever van de Elbe. De kleinere schepen bleven desondanks aanmeren aan de ondiepere noordelijke oever. In de loop der jaren werd de rol van dit deel van de haven steeds kleiner en in 1997 besloot de 67

gemeente om hier een nieuwe stad te bouwen: HafenCity.

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

steeds overeind; Speicherstadt aan de noordkant is nog vrijwel intact en aan de kop van één van de landtongen staat nog een oud pakhuis.

Bovenop dit pakhuis zal een gigantisch glazen gebouw verrijzen, het nieuwe concertgebouw van Hamburg en tevens belangrijkste landmark van dit nieuwe stukje stad (www.hafencity.com).

De buurt nu Met HafenCity wordt het centrum van Hamburg met maar liefst 40% uitgebreid. In dit nieuwe gebied moeten binnen 25 jaar 12.000 mensen gaan wonen en 40.000 mensen gaan werken. Per dag wordt verwacht dat er zo’n 80.000 mensen de wijk bezoeken. Het gebied zal bijna twee

een kwestie van smaak

Een aantal oude gebouwen uit de gloriejaren van de haven staan nog

miljoen vierkante meter nieuwbouw bevatten, waaronder 5.500 woningen. Ook al staat het project nog in de kinderschoenen, de kritieken zijn lovend. Het grootste bouwproject van Europa lijkt een groot succes te gaan worden, dankzij een sterke mix van wonen, werken, winkelen en recreëren. Samen met de hoge dichtheid van bouwen zorgt dit voor een typisch stedelijk karakter en daarmee een hoog niveau van sociale interactie.

Het project is ingedeeld in kavels, die door middel van prijsvragen worden toegewezen aan partijen. De functie en duurzaamheid van het ontwerp worden streng beoordeeld, waardoor de kans groter is dat het concept over 10 á 20 jaar nog steeds succesvol is (www.ruimtevolk.nl).

Momenteel zijn er in het kleine stukje HafenCity dat al af is, aardig wat voorzieningen te vinden. Zo zijn er meerdere cafés en veel restaurants, twee bakkers, een lagere school, een tandartsenpraktijk, architectenbureaus en makelaarskantoren. Andere essentiële voorzieningen zoals een supermarkt, slager, apotheek of postkantoor ontbreken nog.

De officiële website van HafenCity meldt: ‘From singles to young families, retirees to empty nesters, through people with multiple residences (weekend commuters or business people with varying workplaces): whoever they are, they will find housing tailored to their needs in HafenCity, as well as the corresponding infrastructure. The new district brings together people, milieus, lifestyles and interests that might otherwise never come across each other’ (www.hafencity.com) De website suggereert dat er in HafenCity plaats is voor allerlei soorten huishoudens, of dit nou singles, jonge families, gepensioneerden

68

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

of echtparen met uithuizige kinderen zijn. Hoewel er voor al deze groepen een plek om te wonen zal zijn in HafenCity, wordt niet vermeld dat de huizenprijzen in dit deel van de stad aanzienlijk hoger liggen dan in de rest van Hamburg. Volgens het Hamburger Abendblatt van 7 november 2009 zijn de huizenprijzen in HafenCity met 4.745 euro per vierkante meter het duurste van de stad (2.108 euro per vierkante meter gemiddeld voor Hamburg) (www.abendblatt.de). Ook de huurprijzen zijn hier het hoogste van de stad.

Dat HafenCity een zeer jonge buurt is, bewijzen ook de beschikbare statistieken over deze buurt. Statistische gegevens zijn zeer beperkt, zo is de inkomensstructuur van HafenCity bij Statistikamt Nord (het gemeentelijke statistiekbureau) nog niet bekend, omdat de meest recente gegevens hierover uit 2004 stammen, toen er nog geen mensen in HafenCity woonden.

In 2009 telde de buurt 760 inwoners, wonend in 549 woningen. Dit komt neer op een gemiddelde woonoppervlakte per inwoner van 76,8 m2.

Slechts 11 bewoners waren werkloos en 60 bewoners waren onder de 18 jaar. Van alle HafenCity-bewoners komt 12,9% uit het buitenland en niemand kwam in aanmerking voor sociale hulp.

Bij de verkiezingen in 2008 was er in HafenCity een opkomstpercentage van 64%. Het CDU kreeg veruit de meeste stemmen (61,6%), op grote af stand gevolgd door de SPD (15,7% van de stemmen) en Die Gr端nen (12,2%).

foto 9 Woningen en plein in HafenCity BRON

Darius Riesener, juni 2009

69

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

succesvolle partij Die Linke kreeg geen enkele voet aan de grond in HafenCity, met slechts 0,4% van de stemmen.

een kwestie van smaak

De FDP speelde een kleine rol met 9,8% van de stemmen en de in St. Pauli

70

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

71

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

72

resultaten

een kwes tie van smaak

Introductie In de voorgaande hoofdstukken heb ik achtereenvolgens uitgelegd waarom ik gekozen heb voor dit onderzoek naar de rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de middenklasse in Hamburg, een theoretisch kader geschept waarin voor deze scriptie belangrijke onderwerpen als buurt, gentrification en lifestyle worden uiteengezet, de methodologie van deze scriptie uitgelegd en de cases St. Pauli en HafenCity nader beschreven. Nu zal ik aan de hand van vijf hoofdstukjes de uitkomsten van mijn 35 interviews uiteenzetten. Allereerst begin ik echter met een korte introductie van de mensen die ik heb ge誰nterviewd en maak ik een vergelijking van de twee groepen respondenten (de bewoners van St. Pauli en de bewoners van HafenCity) op basis van algemene gegevens als leeftijd, beroep, opleidingsniveau etcetera.

Hierna zal ik op basis van de uitkomsten in de vijf hoofdstukken de deelvragen beantwoorden. In het hoofdstuk hierna, de eindconclusie wordt antwoord gegeven op de probleemstelling.

73

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

In hoeverre speelt lifestyle een rol bij de buurtkeuze van de new middle class in twee binnenstedelijke woonmilieus in Hamburg?

Deelvragen • Wat is het sociaal-culturele profiel van de respondenten?

• Welke zaken spelen een rol bij de buurtkeuze van de middenklasse in Hamburg?

• Wat zijn de verschillen en overeenkomsten in lifestyle tussen middenklassebewoners van St. Pauli en HafenCity?

Algemeen

een kwestie van smaak

Probleemstelling

> figuur 3 Bourdieu’s schema van sociale posities van beroepen in de Franse samenleving

Het eerste dat opvalt is het leeftijdsverschil tussen de bewoners van St. Pauli en HafenCity. De gemiddelde leeftijd bij de geïnterviewde St. Paulianen ligt op 38,4 jaar, terwijl dit bij mensen uit HafenCity 45,5 jaar ligt. In beide buurten is het aantal ongetrouwden hoog, 76% in St. Pauli en 70% in HafenCity. Ook het aantal hoogopgeleiden is hoog; 68% van de ondervraagden in St. Pauli heeft de hogeschool of universiteit afgerond en 70% in HafenCity heeft de hogeschool of universiteit als hoogst genoten opleiding.

De meeste geïnterviewden blijken beroepen te beoefenen die zich laten omschrijven als cultureel/creatief. Om dit te onderschrijven heb ik een schema gemaakt waarin ik de beroepen heb geclassificeerd. Een dergelijke classificatie van beroepen is een vondst van Pierre Bourdieu, die door middel van een horizontale as en een verticale as allerlei beroepen heeft geprobeerd te rangschikken naar sociale positie in de (Franse) samenleving. In het schema worden verscheidene beroepen (omkaderd) gepositioneerd op basis van hun mate van economisch en cultureel kapitaal (horizontale as) en de hoeveelheid kapitaal (verticale as). Aan de linkerkant van het schema zijn de beroepen te vinden met relatief veel cultureel kapitaal en aan de rechterzijde de beroepen met relatief veel economisch kapitaal (Figuur 3).

BRON

Bourdieu, 1984: 128-129

74

Figure 5 (shown in red) Capital volume + father higher education

The space of social positions

opera

art collection right bank galleries Connaissance des Arts

piano antique shops Colonne concerts golf bridge cocktails Renoir Dufy 50 - 60 hrs. work

non-commercial

books on art cruises exhibitions

inheritance

chess

urban property Private-sector boat Le Monde boulevard theatre executives Chinese restaurant foreign languages seminars 40 - 50 hrs. work buying home flea market France-Musique Paris region political or philosophical essays movie camera credit card 2 children Temps Modernes spas L’Expansion Knoll furniture Engineers Bach Watteau Scrabble frozen food Le Figaro air travel Secondary Public-sector sailing mountains teachers executives

Artistic producers Kandinsky Brecht Duchamp TEP TNP

Braque Goya Bunuel Kafka

Le Nouvel Observateur lithographs light grills Breughel L’Express museum Vivaldi C 40.100 F Comedie-Française towns> 100.000 pop. Romanesque churches cycling holidays country walking camping swimming

France Culture

rent home

champagne

Vian started 40 hrs. work higher ed. jeans Jacques Brel

Tour d’argent music-hall

Economic capital + Cultural capital –

Bizet industrial and commercial profits

L’Auto-Journal women

Art craftsmen and dealers photography

Alain Delon

Rhapsody in Blue

Junior commrcial executives seretaries

I 33.000 F 1,7 children

baccalaurát stamp collection Science et Vie

chateaux

Technicians father CEP folk dancing Buffet

France Inter L’Humanité

BEPC 1.7 children

picnics Renault 8 BEI Aznavour 40-45 hrs. Sheila work Johnny Hallyday circus Radio Luxembourg pétanque

car maintenance sewing do-it-yourself

1.9 children

adventure stories

love stories Lévitan Louis de Funès

sparkling white wine

farming profits Renault 4

Fernandel Brigitte Bardot football

rugby

accordion

potatoes

Skilled workers

bread

public dances 2.8 children

I 13.000 F Farmers Capital volume –

pasta

ordinary red wine bacon

Unskilled

no qualification father no qualification

Guétary

villages TV watching sports

3 children

45-50 hrs work belote

Le Parisien Libéré

petanque

I 18.000 F –– C 26.000 F

The space of life-styles

1.9 children

Pernod

Semi-skilled

Figure 6 (shown in pink)

T Rossi

Farm Labourers

CAP-BP I 21.000 F

Mariano

Uercé variety shows Guy Lux

CEP

regional paper beer bicycle fishing funfair

Foremen

Petula Clark

Delly

Pernod sparkling > 60 hrs. work white wine

Commercial employers

Office workers

cooking

France-soir Europe No. 1 Renault 6 Renault 10 Ami 6 Simca 1100

Craftsmen

monuments Junior administrative library executives evening classes Utrillo

C 36.000 F light opera BEC –– BEH

Beatles

Small shopkeepers

Primary teachers

historical narrative Historia hunting Lectures pour tous I 62,000 F

Tchaikovsky

men Cultural intermediaries

2.1 children 50 - 60 hrs. work

father employer

Social an medical services

Van Gogh hang-gliding trekking minibus ceramics ecology modern jazz

Citroen DS GS

L’Aurore Guy des Cars

Culture capital +

Ravel wages/salaries psychology Stravinsky cinema club father BEPC surfing weaving yoga

peugeot 504 trade fairs

towns < 50.000 pop. homeowner

Prix Goncourt

mineral water

I 102,00 F hotel holiday auction C 47,700 F businessmeals

Utrillo

salad

father wage-earner Renault 16 Brassens Léo Ferré Jaqueus Douai Economic capital –

Industrialists

Higher-ed teachers

2.1 children stocks and shares I 83,000 F – C 57,100 F tennis water-skiing whisky Vasarely second home

Commercial employers

Professions Warhol Xenakis Webern Boulez Tel Quel left-bank galleries avant-garde festivals

Automobile Club foreign-car riding

hi-fi

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

maakt, waarbij ik de beroepen van mijn respondenten heb ingedeeld in vijf categorieën: zeer cultureel, licht cultureel, geen van beiden, licht materieel en zeer materieel. Achter elk beroep staat of de betreffende respondent in St. Pauli (ST) woonachtig is, of in HafenCity (H).

Zeer cultureel is een beroep, zodra het direct te relateren is aan artistieke bezigheden zoals schilderen, ontwerpen, vormgeven, beroepen in de theaterwereld of andere creatieve bezigheden. Zeer materieel is een beroep, zodra het sterk economisch/financieel gerelateerd is. Hieronder het schema: Zeer cultureel

Licht cultureel

Geen van beiden

Licht materieel

Zeer materieel

Cultureel

een kwestie van smaak

Als variant op Bourdieu’s classificatie heb ik een eigen schema ge-

Materieel (H)Managing Director (ST)Kindergarten Teacher (ST)Student (H)Research nurse

(H)Decoration (H)Medical doctor (H)’Artist of life’ (advertising company) (H)Secretaresse (ST)Therapeut voor kinderen (H)Eigenaar van fashionbedrijf (H)Huisvrouw (H)Tax Consultant (H)Architect (ST)Student (ST)Designer (ST)Student (Law & Business adm.)

(ST)Werk op universiteit (ST)Teacher (ST)Performer in theater en producer (ST)Consultant (ST)Timmerman (ST)Leraar (ST)Schrijver/bezorger op fiets, boat deliverer, freelance (ST)Public relations agent (ST)Investment Banker (ST)Marketing (ST)Freelance consulting (ST)Verschillende baantjes (probeert iets met studie te doen) (ST)Student (ST)Journalist (ST)Vertaler (ST)Surgeon (ST)Doventolk (ST)Pensioen (ST)Pensioen

76

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

In het schema is te zien is dat in beide stadsdelen de verhouding culturele/materiële beroepen goed verdeeld is. Ook is te zien dat het merendeel van de banen gezien kan worden als een baan in het hogere segment. In de bewoordingen van Richard Florida (Florida, 2002) zijn veel banen van de respondenten, zowel de zeer culturele als zeer materiële, te scharen onder typische beroepen van de creatieve klasse. Ook van studenten kan worden verwacht dat zij op termijn zullen doorstromen naar een baan in het hogere segment. Zowel het hoge opleidingsniveau van de respondenten, evenals de hoeveelheid beroepen in het hogere segment, wijzen erop dat zij behoren tot de new middle class.

Bij de vraag of mensen hun huis hebben gekocht of gehuurd blijkt dat 28% van de respondenten in St. Pauli koopt. In HafenCity is dit 40% van de respondenten. In de alternatieve wijk St. Pauli ligt het woningbezit bij de respondenten lager dan in HafenCity, maar de respondenten geven wel aan koop te overwegen (als zij op dat moment huren).

Dit is opvallend, aangezien een aantal respondenten uit St. Pauli heeft aangegeven moeite te hebben met de gentrification in de wijk. Het kopen van huizen (en het eventueel opknappen en doorverkopen) hoort bij dit proces.

Uit de interviews wordt bovendien duidelijk dat een groot aantal respondenten, voornamelijk in St. Pauli, freelancer of thuiswerkend is.

Veel St. Paulianen lijken werk op een andere manier te benaderen dan de respondenten in HafenCity. Waar veel mensen uit HafenCity werk als een zeer essentieel onderdeel zien van hun leven en hier ook veel tijd aan besteden, lijken veel bewoners van St. Pauli het belang van werk niet zozeer te onderschatten, als wel iets minder serieus of belangrijk te vinden. Zo sprak ik een bewoner van zuidwest St. Pauli die geen vaste baan had, maar veel freelance werk verrichtte, schrijver was, fietskoerier en zo nu en dan voor vermogende botenbezitters kapitein was op een schip en het schip van de ene naar de andere locatie voer. Bij bewoners van HafenCity zou je een dergelijke invulling van werk niet snel aantreffen, aangezien hier de carrière een gewichtig onderdeel lijkt te vormen voor veel bewoners.

De bewoners van HafenCity ogen op het gebied van werk dus wat meer ambitieus en carrièregericht dan de bewoners van St. Pauli.

77

In beide buurten blijken een hoop mensen te wonen die al een lange

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

dat de bewoners in St. Pauli gemiddeld langer (5 jaar) in hun huidige woning en langer in hun huidige buurt (8,4 jaar) wonen dan bewoners in HafenCity (1,5 jaar in huidige woning en buurt), maar dat bewoners uit HafenCity daarentegen een langere woongeschiedenis in Hamburg hebben (27,4 jaar tegen 19,3 jaar bij bewoners uit St. Pauli). Dit valt echter gemakkelijk te verklaren; bewoners uit HafenCity hebben nog geen lange woongeschiedenis kunnen ontwikkelen in hun huidige buurt, aangezien de buurt zeer nieuw is. Ook zijn de geïnterviewden in HafenCity gemiddeld bijna 7 jaar ouder dan de geïnterviewden in St. Pauli, waardoor zij meer tijd hebben gehad een langere woongeschiedenis in Hamburg te ontwikkelen.

een kwestie van smaak

woongeschiedenis in Hamburg achter de rug hebben. Opvallend is

De meeste bewoners blijken sterk stedelijk georiënteerd, afgaande op het feit dat zij hun (kleine) huis in het midden van de stad prefereren boven een groter huis buiten de stad en het feit dat zij zelf aangeven zich een stadsmens te voelen. Van de ondervraagden gaf 88% in St. Pauli aan zich een stadsmens te voelen en in HafenCity was dit percentage zelfs 100%. In St. Pauli geeft 80% van de ondervraagden aan niet te willen verhuizen als ze de mogelijkheid hadden om een grotere woning buiten de stad te krijgen. In HafenCity was zelfs niemand die deze optie wilde overwegen.

Het wonen in het midden van de grote stad blijkt dus voor bijna alle ondervraagden een bewuste keuze.

Het zijn de mensen die de buurt leuk maken Zoals hierboven duidelijk werd, willen vrijwel alle respondenten het liefst in het centrum van de grote stad wonen en voelen zij zich ook een echt stadsmens. De vraag is alleen waarom zij zich stadsmens voelen en waarom zij daar zo graag willen wonen. Door middel van een aantal vragen heb ik geprobeerd te achterhalen wat voor de respondenten de redenen zijn om te kiezen voor hun huidige buurt.

Direct viel op dat de respondenten uit beide buurten zeer tevreden waren over hun medebuurtbewoners. In St. Pauli werd door het merendeel van de respondenten lovende woorden gesproken over de goede mix van bewoners; van jong tot oud, van rijk tot arm en van allerlei nationaliteiten. Sterk naar voren komen ook de woorden tolerant, open-minded, alternatief en politiek betrokken.

78

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

‘Van alles wat, mooie mix. Jong, politiek betrokken, alternatief en mensen met veel geld. Geen Eppendorf waar yuppies wonen’ (vrouw, 42 jaar, werkt in de marketing) ‘Mixed up, super arm gemengd met rijk en hoogopgeleid. Veel hoogopgeleiden die niet in suburbs willen wonen. Veel migranten, veel hippe mensen’ (man, 34 jaar, chirurg) In HafenCity is de stemming niet veel anders; ook hier is men zeer positief over de buurtgenoten. Men spreekt ook hier over een aangename mix. Een verschil met St. Pauli is dat de respondenten uit HafenCity de nadruk leggen op geld, status en representatie bij de beschrijving van hun buurtgenoten. Daarnaast wordt het hoge aantal gepensioneerden genoemd.

‘Je hebt hier veel middenklasse: jonge mensen, oudere mensen die gepensioneerd zijn, rijke mensen. Een mix’ (man, 57 jaar, belasting consultant) De hoge waardering van buurtgenoten speelt voor de bewoners van St. Pauli en in iets mindere mate voor de bewoners van HafenCity een voorname rol in de keuze om in de betreffende buurt te gaan wonen.

Dit blijkt ook uit het interview; wanneer bewoners direct wordt gevraagd waarom zij voor de betreffende buurt hebben gekozen, antwoorden zij (vooral bewoners van St. Pauli) dat de buurtgenoten een zeer belangrijke rol hebben gespeeld in deze keuze.

‘Vanwege mensen. De mix, rijk, oud, toeristen, vreemden. De openheid. Iedereen kent iedereen, maar mensen zijn voor mij het belangrijkst’ (vrouw, 44 jaar, St. Pauli, werkt in de kinderopvang) Van Engelsdorp Gastelaars wijst in zijn rapport Territoriale binding en bestuurlijke organisatie op laag schaalniveau (1995) op de behoefte van gentrifiers om in een buurt te leven waar ‘ons soort mensen’ wonen en die tegelijkertijd gemixt is qua bewoners.

Dit is precies wat we terug zien in St. Pauli. Respondenten prijzen de mix aan bewoners en vinden tegelijkertijd in hun buurtgenoten een

79

evenbeeld van zichzelf.

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

en Barnsbury in Londen blijkt dat gentrifiers dezelfde eigenschappen van hun buurt waarderen als de bewoners van St. Pauli. Ook hier worden de sociale mix en de aanwezigheid van ‘ons soort mensen’ geprezen. Butler constateert echter dat de nieuwe groep gentrifiers totaal geen contact heeft met mensen van een andere sociale achtergrond.

De groepen bewoners wonen dan wel naast elkaar, ze wonen er niet mét elkaar. Gentrifiers blijken in deze buurten dus wel hun economisch en cultureel kapitaal mee te nemen, maar niet hun sociaal kapitaal. Naarmate gentrification vordert komt er een andere groep gentrifiers in de buurt wonen (door Gale ook wel de risk averse gentrifiers genoemd) met andere belangen, waarbij het accent steeds meer

een kwestie van smaak

Uit onderzoek van Butler (2003) in de gentrificationwijken Islington

op culturele en politieke binding komt te liggen. Het gaat hen meer om de uitstraling van de buurt, het decor waarin zij wonen, dan de sociale en economische banden met de buurt (Butler, 2003: 2483-2484).

In St. Pauli zien we een vergelijkbaar verhaal optreden als er in de interviews blijkt dat er naast dit overweldigende optimisme over de buurtgenoten ook hier en daar een wanklank te horen is. Er blijkt frustratie te zijn over de veranderingen die de buurt doormaakt. Deze frustratie komt bij enkele mensen voort uit het gedwongen vertrek van veel arme mensen uit de buurt en dat de nieuwe bewoners minder toegankelijk zijn. Andersom verwijten nieuwe bewoners de oudere bewoners dat zij te weinig de moeite nemen hen te leren kennen.

‘Tolerant, ongebonden, het verschilt tussen oude bewoners en de buren. De nieuwe mensen denken dat ze meteen alles kunnen maken. Oude bewoners houden meer rekening met elkaar’ (man, 42 jaar, designer, woont 2 jaar in de buurt) ‘Er is een verschil tussen nieuwe en oude bewoners. Ik vind de oude bewoners leuker, die zijn wat makkelijker in de omgang. Ze veroordelen niet. Nieuwe bewoners zijn minder open-minded’ (vrouw, 23 jaar, student, woont 2 jaar in de buurt) ‘De bewoners in deze buurt zijn gemixt, ik vind het fijn dat heel veel verschillende mensen hier wonen. Ik vind het jammer dat het verandert. Veel armen moeten weg, dat is zonde’ (vrouw, 55 jaar, met pensioen, woont 30 jaar in de buurt)

80

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

‘Mijn buren zijn in de leeftijd 30-35, beiden werkend. Er zijn hier veel burenontmoetingen. De mensen zijn tegen deze nieuwe gebouwen, maar kennen de bewoners niet eens’ (man, 25 jaar, student recht, woont 1 jaar in de buurt) De onderlinge spanningen komen duidelijk voort uit de gentrification die de buurt ondergaat. Oude bewoners zien dat arme buurtgenoten moeten vertrekken en zijn bang dat dit ten koste gaat van de typische St. Pauli-sfeer. Bovendien is het nieuwe gedeelte ten zuiden van de Reeperbahn hen een doorn in het oog. Dit voormalige terrein van de Astrabrouwerij waar ook veel krakers vertoefden, is omgetoverd in een gebied met veel (onder architectuur gebouwde) nieuwbouw en kantoren.

De bewoners die hier wonen voelen zich soms ongemakkelijk door het feit dat hun woongebied zo ter discussie staat. Zij hebben het gevoel niet geaccepteerd te worden door oudere bewoners, terwijl men elkaar lang niet goed genoeg kent om een oordeel te vellen.

‘Er zijn problemen in de buurt met de gentrification en ik maak daar deel van uit. Er bestaan veel vooroordelen over ons. Ze denken dat we rijken zijn en dat we deze flat hebben gekocht’ (man, 42 jaar, designer).

Blijkbaar heerst er in het bijzonder bij de bewoners die al wat langer in St. Pauli wonen het gevoel dat een huis kopen in St. Pauli of kapitaalkrachtig zijn niet bij de typische St. Pauli-sfeer en het linkse karakter van de buurt past. Een bewoner meldt: ‘Iedereen is hier een beetje tegen mensen die huizen kopen, opknappen en weer doorverkopen. Het is een sociaal bewuste buurt’ (man, 42 jaar, chirurg). Ook beweert een bewoner dat het hebben van een dure auto not done is in St. Pauli.

Enerzijds zien we een niet tolerante sfeer jegens nieuwe (kapitaalkrachtige) bewoners in de wijk, terwijl anderzijds (nota bene door een relatief nieuwe St. Pauli-bewoner) wordt gesuggereerd dat nieuwe bewoners denken dat ze van alles kunnen maken en juist de oudere bewoners tolerant zijn. Deze opmerking, dat nieuwe bewoners minder open-minded zijn, komt overeen met het fasemodel van Gale. In eerste instantie trekt een gentrificationwijk kunstenaars, cultureel ingestelde mensen en studenten, meestal beschikkend over een hoge tole-

81

rantiegrens, aangezien ze kiezen voor een heterogene, vervallen en

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Gentrifiers die in een later stadium de buurt gaan bewonen, de riskprone en de risk-averse, zullen minder hebben met deze heterogeniteit aan bewoners en prefereren meer het hippe aspect van de gentrificationwijk. Dat deze groepen minder open-minded en flexibel zijn dan de vroegste bewoners van de buurt valt volgens de theorie van Gale te verwachten. Bovendien zal het motief om in de buurt te gaan wonen, wat voor elke fasegroep verschillend is, kunnen leiden tot spanningen. Iets wat we in de reacties van de respondenten terugzien.

In HafenCity zijn dergelijke spanningen niet aan de orde. De wijk is jong, de bewoners kennen elkaar nog maar net en hebben allemaal gekozen voor de buurt zoals hij nu is. Hier zijn het niet zozeer de be-

een kwestie van smaak

goedkope wijk. Een portie onbekrompenheid zal hen niet vreemd zijn.

woners die zorgen voor een veranderingsproces in de buurt; de buurt moet immers nog eerst afgebouwd worden en gevestigd raken.

Als de respondenten wordt gevraagd waar hun meeste contacten wonen, blijken veel St. Pauli-respondenten hun vrienden in deze buurt te hebben. Ook in HafenCity blijken veel respondenten vrienden in de buurt te hebben.

Exclusief aan respondenten uit St. Pauli werd gevraagd hoe zij aankeken tegen de ruige en ongepolijste kant (zoals alcoholisten, junks) van St. Pauli. De reacties hierop zijn uiteenlopend. Enerzijds zijn er bewoners die beweren dat dit aspect van St. Pauli erbij hoort en er juist voor zorgt dat St. Pauli zo interessant is.

‘Ik denk dat ze hier in principe horen als bewoners. Er is een verschil tussen hen die hier wonen en hen die hier komen drinken en pissen. Junkies of alcoholisten horen er ook bij’ (vrouw, 55 jaar, met pensioen) Aan de andere kant zijn er bewoners die veel moeite hebben om met deze rauwe kant van de buurt om te gaan.

‘Vreselijk, veel dronken mensen, dat vind ik erg storend. Er is hier ook veel geweld. Niet veel drugs hier, maar wel veel beschonken types’ (vrouw, 42 jaar, werkt in de marketing) Enerzijds zien we hier terug dat veel bewoners hun vrienden uit de

82

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

buurt halen, anderzijds zien we ook de worsteling om met andere groepen om te gaan. Sommigen accepteren hun aanwezigheid, vinden het bij de buurt passen, terwijl anderen het afkeuren en het verafschuwen. Vast staat dat weinig respondenten uit de new middle class sociale contacten zullen onderhouden met mensen met een andere sociale achtergrond, laat staan met alcoholisten en junks.

Naast het belang van de buurtgenoten bij de keuze in de betreffende buurt te gaan wonen, spelen andere factoren ook een rol bij deze keuze. Hierover meer in de volgende paragraaf.

Representatief wonen We hebben in het theoriehoofdstuk gelezen dat de buurt- en woningkeuze een belangrijke rol speelt voor gentrifiers om hun smaak te etaleren, om te laten zien wie zij zijn. In mijn interviews heb ik getracht te achterhalen in welke mate dit voor mijn respondenten geldt.

Al eerder hebben we gelezen dat voor de respondenten uit St. Pauli en in mindere mate voor de respondenten uit HafenCity de buurtbewoners een voorname rol spelen in hun buurtkeuze. Deze observatie zegt al erg veel over de lifestyle van de bewoners in St. Pauli. Een onconventionele manier van leven waarbij tolerantie een belangrijk begrip vormt. Leven en laten leven, dat is wat de St. Pauliaan wil en doet. De grote mix aan verschillende soorten mensen maakt de buurt ‘spannend’ en de Reeperbahn, de voetbalclub FC St. Pauli en de linkse scene zorgen voor een ongekend sterk image in heel Duitsland. De gentrification zorgt in de buurt echter voor gemengde gevoelens; onbegrip tussen oude en nieuwe bewoners, anti-gentrificationdemonstraties en het verdwijnen van armere groepen. Maar ook ontspruiten nieuwe winkels door de nieuwe groep bewoners in de buurt. Het onconventionele en vrije gevoel van leven spreekt alle respondenten aan. Hier heerst nog het gevoel dat je jezelf kunt zijn. Hier leven een junkie en een jong gezin bij wijze van spreken nog harmonieus naast elkaar.

‘De mensen hier zijn jong of ze voelen zich jong. Ze zijn geïnteresseerd en voelen zich niet gestoord door kinderen. Iedereen doet wat hij wil en dat is oké’ (vrouw, 40 jaar, therapeut voor kinderen)

83

Naast de buurtbewoners vindt de St. Pauliaan de ‘look’ van de buurt

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

mix tussen deze oude bebouwing en nieuwere woningen kan ook op waardering rekenen.

‘Architectuur vind ik heel belangrijk. De mensen zijn hier meer gemixt. Deze oude gebouwen zijn karakteristiek. In HafenCity is alles nieuw. De mix is belangrijk’ (vrouw, 37 jaar, lerares) Behalve de architectuur vormt het grote aantal winkeltjes, cafés, restaurants en uitgaansclubs het straatbeeld in St. Pauli. Het is dan ook net als de mensen, de architectuur van de buurt en de nabijheid van de rivier de Elbe een belangrijke smaakmaker en daarom een belang-

een kwestie van smaak

ook belangrijk. De oude gebouwen spreken veel bewoners aan en de

rijke reden voor veel bewoners om voor de buurt te kiezen.

‘Ik ben in de buurt gaan wonen omdat je hier alles hebt. Ik wil actie in mijn leven. Je hebt hier winkels, supermarkten, cafés en restaurants om de hoek.

Hier is alles ook wat goedkoper’ (vrouw, 37 jaar, PR-agent) Het gaat de St. Pauliaan dus om het totale buurtgevoel; de multiculturele bewoners, de aanwezigheid van ‘ons soort mensen’, de onconventionele levensstijl, de winkels en uitgaansgelegenheden en de architectuur van de bebouwing.

In HafenCity ligt de situatie iets anders. De buurt heeft nog geen geschiedenis als woonbuurt opgebouwd en heeft dientengevolge nog niet een zeer sterke identiteit kunnen ontwikkelen, hoewel het gebied wel al bekend staat als rijk en modern. Met de tijd moet het met de identiteit van dit gebied wel goed komen, kijkend naar de mondiale belangstelling naar met name de architectuur en naar de hordes toeristen die dagelijks in het straatbeeld zijn terug te vinden.

De respondenten uit HafenCity zien, ondanks de nieuwigheid, de buurt als een ideale uiting van hun smaak en lifestyle. Geen enkele bewoner noemde de aanwezigheid van een bepaalde sfeer als een reden om in de buurt te gaan wonen, zoals de respondenten in St. Pauli juist wel specifiek aangaven. Dit heeft wellicht met het prille straatleven en de nieuwigheid van de buurt te maken, maar ook met het feit dat deze mensen dit gewoon minder belangrijk vinden. Anders dan de respondenten uit St. Pauli geven de HafenCity-bewoners aan vooral in de

84

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

buurt te zijn gaan wonen vanwege de ligging nabij het water. Wat echter sterk opvalt uit antwoorden van de respondenten, is dat er meerdere malen wordt gerefereerd aan het zoeken naar status en de hoeveelheid financieel kapitaal bij de bewoners van de buurt.

‘Aan de ene kant wonen hier mensen als ik: ik ben verhuisd nadat mijn kinderen uit huis gingen en ben iets kleiner gaan wonen. Verder wonen hier jonge mensen met geld die hier willen wonen vanwege interessante ontwikkelingen.

Goede mix, veel IT-ers’ (man, 51 jaar, managing director) ‘De mensen hier zijn redelijk verschillend. De meesten zijn financieel succesvol.

Het zijn op geld gefixeerde mensen, die van statussymbolen houden. Iedereen heeft dezelfde stijl. Desondanks wel leuke mensen hier. Veel mensen hebben hier een vakantieappartement’ (man, 36 jaar, medisch dokter) Uit deze laatste quote blijkt dat het er in HafenCity een beetje om gaat te laten zien dat het je financieel flink meezit. De betreffende respondent suggereert dan ook dat in HafenCity veel mensen wonen, die status bereiken door het verwerven van een luxe levensstijl, in plaats van het inzetten van cultureel kapitaal. Wanneer je een korte wandeling door de buurt maakt, valt het op hoeveel dure auto’s er rijden en hoe goed verzorgd het straatmeubilair, de architectuur van de huizen en de etablissementen zijn. Hier is duidelijk gebouwd voor de vermogende Hamburger, hoewel ook een gedeelte van de bebouwing bestaat uit betaalbare huurwoningen. Conspicious consumption, het uitgeven van geld aan goederen of services om hiermee inkomen of rijkdom te tonen aan de buitenwereld, is vaak terug te zien in HafenCity.

Een andere respondent bevestigt dat representatie een belangrijk aspect vormt voor veel HafenCity-bewoners: ‘Veel oudere paren wonen graag aan de haven, ze voelen zich daarmee verbonden. Bij de jongeren heerst het gevoel dat het hier beter wordt. Een soort American Dream gevoel. Het kan zijn dat dat gaat tegenvallen. Voor velen is het belangrijk om representatief te wonen’ (man, 47 jaar, werkt in decoration)

85

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

het geeft de persoon in kwestie een gezicht. Door in HafenCity een huis te kopen of te huren, kan deze persoon laten zien dat hij/zij tot een bepaald ‘type’ kan worden gerekend. Het type dat niet schuwt om te laten zien dat hij/zij over genoeg financiële middelen beschikt om één van de over het algemeen vrij exclusieve appartementen in deze buurt te kopen en het type dat de esthetiek, de architectuur van de omgeving op waarde weet te schatten. Dit is tevens het type dat hard werkt voor zijn geld en die zijn/haar vrije tijd graag efficiënt en plezierig indeelt. Dit laatste valt te zien aan de vele restaurants (in het duurdere segment) en lunchrooms. Een respondent wist te vertellen dat zij ‘s ochtends, ‘s middags en ‘s avonds bijna dagelijks gebruik maakte

een kwestie van smaak

Het doel van deze representatie is te laten zien dat je ergens voor staat;

van het restaurant- en lunchroomaanbod in de buurt. In HafenCity is dan ook het ‘ons soort mensen’ vrij groot. Het is ondanks de aanwezigheid van huurwoningen een vrij homogene buurt wat betreft zijn inwoners. Op straat valt op dat er voornamelijk net geklede mensen lopen, afgewisseld met toeristen. Bovendien is de onderlinge band bij de bewoners erg sterk. Velen hebben in de buurt vrienden gemaakt of hadden er al vrienden wonen en iedereen lijkt elkaar te kennen.

‘We zijn allemaal een soort vrienden, een gemeenschap. Toen we begonnen was er nog niks’ (Vrouw, 43 jaar, zelfbenoemd ‘artist of life’, eigenaar van adverteerderbedrijf) Als de HafenCity-bewoner wordt gevraagd of ze dezelfde woning hadden gekocht als deze niet in HafenCity had gestaan, antwoordt het merendeel dat ze dat niet hadden gedaan. De uitstraling van buurt gaf voor de meeste respondenten de doorslag. Desondanks is het in HafenCity een combinatie van zowel de uitstraling van de woning (zowel van binnen als van buiten), als de uitstraling van de buurt, die de meeste respondenten heeft doen besluiten naar HafenCity te verhuizen. Het is namelijk de veelal ruime en luxe woningen die sterk in de smaak vallen bij de respondenten. In veel appartementencomplexen zitten fitnesscentra, zwembaden en andere voorzieningen in de huur- of koopprijs inbegrepen.

De respondenten van de twee Hamburgse buurten St. Pauli en HafenCity blijken een hele verschillende visie te hebben op wat zij belang-

86

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

rijk vinden aan een buurt. In de paragraaf Het zijn de mensen die de buurt leuk maken lazen we al dat de St. Pauliaan de sfeer, de mensen in zijn buurt roemt en zeer veel waarde hecht aan de diversiteit aan mensen en architectuur. Ook in deze paragraaf komt naar voren dat de St. Pauliaan het totale plaatje (de mensen, de onconventionele levensstijl, de voorzieningen en de overal aanwezige linkse ideologische inslag) wat St. Pauli te bieden heeft belangrijk vindt.

De HafenCity-bewoner lijkt daarentegen wat meer gericht op zichzelf.

Dit vertaalt zich vooral in het arbeidsethos. De St. Pauliaan schijnt het belang van werk minder groot te achten dan de HafenCity-bewoner, voor wie werk een belangrijk onderdeel vormt van het leven. Overdag zijn dan ook weinig bewoners op straat te vinden in HafenCity. Ook is de HafenCity-bewoner wat meer gericht op esthetiek en het verwerven van materieel kapitaal.

Buurten die niet in de smaak vallen bij de respondenten zijn voor de St. Paulianen buurten die te ver van het centrum liggen of buurten die te snobistisch zijn. Bij de HafenCity-bewoners is er ook een afkeer tegen buurten ver van het centrum. Ook zijn er mensen die niet op een lawaaiige plek willen wonen en noemen hierbij St. Pauli als voorbeeld.

Fashion Victim In het licht van de voorgaande paragraaf valt te verwachten dat de HafenCity-bewoner over het algemeen mode van groter belang acht dan zijn equivalent uit St. Pauli. Aangezien de kleding die iemand draagt een onderdeel vormt van de lifestyle van een persoon, heb ik getracht te achterhalen wat de rol van mode is voor mijn respondenten. Naast de kleding van de respondenten, heb ik ook gekeken hoe hun huis is ingericht.

In St. Pauli is het interieur van de respondenten redelijk uiteenlopend; van studentikoos tot modern, trendy en veel daartussen. Zo is er een respondent, die een allegaartje aan stijlen tot een gezellig geheel heeft weten samen te voegen en die een oud uithangbord van een peepshow aan de muur heeft hangen.

In HafenCity is het merendeel van de inrichtingen modern en trendy.

Over het algemeen sluit de inrichting van de HafenCity-bewoners goed aan bij de woning; er is duidelijk tijd en zorg aan besteed en over nage-

87

dacht. In St. Pauli was dit bij sommige bewoners ook terug te vinden,

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

langrijk vond.

Zeer opvallend was dat zowel respondenten uit St. Pauli als uit HafenCity duidelijk wilden maken dat zij geen fashion victim zijn. Zo zegt een bewoonster uit HafenCity: ‘Ik hou van mode, maar ik ben geen fashion victim, dus het is niet heel belangrijk voor me. Ik vind het wel fijn om een moderne flat te hebben’ (vrouw, 37 jaar, architect) Enerzijds vindt zij mode interessant en leuk, anderzijds wil zij beklemtonen dat ze geen ‘slaaf van de mode’ is en graag haar eigen stijl kiest.

een kwestie van smaak

terwijl het bij andere St. Paulianen juist leek alsof men het niet zo be-

Ook respondenten uit St. Pauli gaven expliciet aan dat ze geen fashion victim zijn: ‘Ik ben geen fashion victim, maar ik vind mode wel belangrijk. Ik wil er goed uitzien, maar ga niet elk weekend shoppen’ (vrouw, 37 jaar, PR-agent) Het geeft aan dat veel respondenten zeker met mode bezig zijn, maar koste wat het kost niet op willen gaan in de grote massa en duidelijk hun eigen stijl willen kiezen. Ze moeten zich immers blijven onderscheiden van andere sociale klassen. Belangrijk blijft voor veel respondenten om niet als een kip zonder kop achter de modetrends aan te lopen, maar vooral je eigen stijl te kiezen.

‘Mode speelt voor mij geen rol. Style is wel belangrijk. Je eigen lijn volgen. Ik kies er bewust voor om niet naar ikea te gaan, die eenheidsworst bevalt me niet’ (man, 40 jaar, schrijver/fietskoerier, woont in St. Pauli) ‘Mode is voor mij van hoofdbelang. Op twee manieren. Ik moet een stropdas dragen voor werk. Maar voor daarnaast zoek ik kleren die juist niet conservatief zijn’ (man, 34 jaar, consultant, woont in St. Pauli) Of mode nou wel of niet van belang is volgens de respondenten; duidelijk is dat datgene wat ze dragen of doen niet in een conservatief plaatje mag passen. Het moet uniek en alternatief zijn en er moet zeker over nagedacht zijn. De St. Pauliaan probeert zich af te zetten tegen de massa en gedraagt zich anti-establishment. Een onderdeel

88

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

hiervan is het accepteren van mensen die er een ander modebeeld op nahouden. De onderlinge acceptatie lijkt dan ook groot te zijn in St. Pauli, getuige de reactie van een bewoner: ‘Ik hou van de tolerantie. Je kunt er bij lopen als een idioot en niemand zal er om geven. Veel mensen nemen je zoals je bent’ (vrouw, 37 jaar, lerares).

In HafenCity legt men zich ook niet neer bij de laatste mode, maar men kijkt er wel met een andere blik naar dan de St. Pauliaan. Hier kiest men ook zijn eigen stijl, maar voelt men minder de behoefte om tegen de gevestigde orde aan te schoppen, om te provoceren. Van een anti-establishmenthouding is dan ook geen sprake.

Dorp in de stad Mensen die in St. Pauli en HafenCity wonen, zijn bij uitstek mensen met een stedelijke oriëntatie, ze hebben niet voor niets een zeer bewuste keuze gemaakt om midden in het centrum van een internationale metropool te gaan wonen. Ze kiezen voor een woonlocatie die bruist, een plek waar het leven nooit stilstaat. Hoe paradoxaal klinkt het dan uit de mond van een typische stedeling dat zijn centraalstedelijke buurt aanvoelt als een dorp? Toch is dit een veel gehoorde uitspraak tijdens mijn veldwerk in deze twee buurten: ‘Ik heb hier veel vrienden, St. Pauli is een dorp en dat is fijn’ (vrouw, 37 jaar, doventolk, woont in St. Pauli) ‘Ik heb veel gewerkt met mensen in de buurt. Ik ken heel veel mensen. Het is een klein dorp. Iedereen kent iedereen’ (vrouw, 55 jaar, met pensioen, woont in St. Pauli) ‘Ik vind het een hele leuke buurt. We zaten er aan te denken om de buurt te verlaten in verband met de kinderen. Het is als een dorp. Tolerante open-minded mensen uit verschillende landen. We vragen ons weleens af: waar wonen we eigenlijk (gekscherend)‘ (vrouw, 37 jaar, lerares, woont in St. Pauli) ‘Ik vind het heerlijk om hier te wonen. Je leest heel veel onzin in de kranten, dat iedereen rijk is, maar dat valt wel mee. Het is alsof je in een klein dorp woont’

89

(vrouw, 37 jaar, architect, woont in HafenCity)

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

hier een dorpje in de stad. Voor we kinderen hadden was dit een leuke buurt met veel bars, clubs, en mét kinderen is het ook erg fijn. Genoeg faciliteiten en alles goed bereikbaar’ (man, 42 jaar, chirurg, woont in St. Pauli) Blijkbaar heerst er onder de bewoners van centraalstedelijke buurten een soort behoefte naar kleinschaligheid. Kenmerkend voor dorps wonen is laagbouw, vrijstaande huizen, rust, ruimte, een laag aantal voorzieningen, een sterke gemeenschapszin en relatief veel sociale controle en sociale cohesie. Aannemend dat de behoefte van de geïnterviewden niet uitgaat naar een woonlocatie met veel laagbouw,

een kwestie van smaak

‘De buurt is open minded, levendig. Mensen zijn niet alleen passanten. Het is

ruimte, rust en weinig voorzieningen, valt aan te nemen dat zij wél behoefte hebben aan enige mate van sociale cohesie, sociale controle en gemeenschapszin. Als de grote stad een jungle is, dan is de eigen buurt hierin een soort veilige haven, waar je terug kan vallen op buurtgenoten die je kunt vertrouwen.

Het is wellicht een reactie op de steeds verder globaliserende wereld.

De wereld wordt steeds opener, je vliegt in een mum van tijd naar de andere kant van de wereld en via informatietechnologie ben je altijd en overal met iedereen in contact. Juist deze globalisering zorgt dat mensen behoefte hebben aan geborgenheid op lokaal niveau. Het is de context van de buurt waar mensen deze geborgenheid vinden. Voor de respondenten uit St. Pauli en HafenCity zal dit vooral te maken hebben met de buurtgenoten, waarmee zij goed contact blijken te onderhouden.

Ook heeft het te maken met een zoektocht naar de eigen identiteit. In een globaliserende wereld waarin het soms lijkt alsof alles op elkaar gaat lijken - iedereen kijkt MTV, eet bij de McDonald’s en drinkt CocaCola – zoeken mensen naar iets unieks, iets wat typisch is voor henzelf. Een buurt kan een dergelijke behoefte bevredigen; hier vindt men gelijkgestemden. Zowel in HafenCity als in St. Pauli is deze ‘ons soort mensen’-mentaliteit terug te vinden. Enerzijds verlangt men naar een mix in de buurt van verschillende soorten mensen, anderzijds heeft men behoefte om in de nabijheid van gelijkdenkenden te wonen, mensen met dezelfde lifestyle.

90

een kwes tie van smaak

Conclusie analysehoofdstuk Na 35 interviews met bewoners van HafenCity en St. Pauli ben ik heel wat te weten gekomen over beide buurten, de bewoners van beide buurten en de invloed die beiden op elkaar hebben.

Uit de interviews blijkt dat mijn respondenten behoren tot de new middle class en dus in de categorie vallen die ik wilde onderzoeken in Hamburg. Dit valt op te maken uit het feit dat zij allen aangeven een stedelijke levensstijl te verkiezen boven een leven in de suburb of in een dorp. Een andere aanwijzing dat mijn respondenten middenklassers zijn, is hun hoge opleidingsniveau.

We hebben in dit hoofdstuk aan de hand van een algemene introductie van de respondenten en vijf hoofdstukken een beeld gekregen van de lifestyle van de respondenten. Met deze informatie is het nu mogelijk om een antwoord te geven op de deelvragen van dit onderzoek en vervolgens de probleemstelling te beantwoorden.

Deelvraag 1: Wat is het sociaal-culturele profiel van de respondenten?

Respondenten uit St. Pauli wonen gemiddeld al 19,3 jaar in Hamburg.

Dit is korter dan de respondenten uit HafenCity, die gemiddeld 27,4 jaar in Hamburg wonen.

Ook de gemiddelde leeftijd van respondenten uit HafenCity ligt met 45,5 jaar meer dan 7 jaar hoger dan de gemiddelde leeftijd van respondenten uit St. Pauli.

In beide buurten bleek de meerderheid van de respondenten een baan in de culturele of materiële sector te hebben. Richard Florida plaatst deze creatieve banen en banen in de zakelijke dienstverlening onder één noemer en beschouwt deze banen als typisch voor de creative class.

Op basis van de interviews viel het mij op dat respondenten uit HafenCity in hun werk iets ambitieuzer lijken en carrière willen maken voor zover ze die niet al hebben gemaakt - dan respondenten uit St. Pauli. Het opleidingsniveau van de respondenten uit beide buurten ligt hoog. Op basis van deze informatie en op basis van mijn eigen waarneming in beide buurten, blijken HafenCity-bewoners op het gebied van wonen en werken arrivés. Zij zijn over het geheel wat ouder, in de herfst van hun loopbaan en lijken in HafenCity de buurt te hebben gevonden waar ze oud willen worden. Dit in tegenstelling tot be91

woners van St. Pauli, die in veel zaken een wat minder traditionele

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

leefstijl hebben. Minder gericht op carrière maken, enerzijds omdat ze wat jonger zijn en misschien in de toekomst nog een carrièrestap zullen maken. Anderzijds omdat het hen wat minder lijkt te interesseren.

Deelvraag 2: Welke zaken spelen een rol bij de buurtkeuze van de new middle class in Hamburg?

Voor zowel respondenten uit HafenCity als uit St. Pauli geldt dat de medebuurtbewoners een zeer belangrijke rol hebben gespeeld bij de keuze voor hun huidige woonbuurt. Desondanks is bij HafenCity de locatie van groter belang. Veel respondenten uit dit stadsdeel vinden het fijn om aan de rivier de Elbe te wonen en een mooi uitzicht hierop te hebben. Dit in combinatie met een centrale ligging ten opzichte van het stadscentrum, de ruime en moderne appartementen en de bijzondere architectuur die zich duidelijk onderscheidt van de saaie bebouwing van suburbs, maakt het voor hen de ideale woonbuurt.

In St. Pauli spelen de medebuurtbewoners wel een doorslaggevende rol in de uiteindelijke buurtkeuze. De sfeer, de gedeelde normen en waarden, de linkse cultuur, de multiculturaliteit en de vrijheid om je te gedragen zoals jij dat wilt zorgen er voor dat de respondenten uiteindelijk voor St. Pauli als woonbuurt hebben gekozen.

Wat voor beide groepen respondenten ook van groot belang was bij hun buurtkeuze, is de aanwezigheid in hun buurt van mensen die hetzelfde in het leven staan als zij. Of dit nu op ideologisch vlak is, de kledingsstijl of de levensfase, het gaat er om dat je je op je gemak voelt bij mensen die dezelfde normen en waarden hebben als jij.

Bij HafenCity lijkt status en representativiteit ook van groot belang te zijn. Bewoners zien wonen in de buurt als een mooi visitekaartje voor zichzelf. De buurt heeft een chique, moderne en prestigieuze uitstraling, begrippen waar veel bewoners zich mee identificeren.

Ook de gewaagde en unieke architectuur valt bij veel bewoners in de smaak. Bovendien zal binnenkort de zeer bijzondere Elbphilharmonie klaar zijn, een reusachtig concertgebouw, wat het nieuwe landmark moet worden van HafenCity, of eigenlijk van heel Hamburg. Als je op loopafstand van zo’n cultuurtempel kan wonen, zegt dat wel iets over je status. Althans, dat zal de redenering zijn voor sommige HafenCitybewoners.

St. Paulianen zijn over het algemeen wars van alles wat met status en conspicious consumption te maken heeft. Zij hebben niks met het laten

92

een kwes tie van smaak

zien van hoe succesvol je bent. Onbedoeld geven ze zichzelf hiermee juist ook een status. De status van je zo anti-burgerlijk mogelijk te gedragen.

Deelvraag 3: Wat zijn de verschillen en overeenkomsten in lifestyle tussen bewoners uit de new middle class uit St. Pauli en HafenCity?

Beide groepen respondenten komen uit de new middle class en zijn dus stedelijk georiĂŤnteerd. Toch zijn ze zeer verschillend. In St. Pauli is anti-burgerlijkheid en links-alternatief de norm. Niet alle respondenten gedroegen zich extreem links en extreem alternatief, maar sympathiseerden zich wel met deze houding. Het hebben van een dure auto wordt echt gezien als not done, evenals het proces van gentrification en commercialisering toejuichen. Nee, St. Pauli is er de buurt niet naar om te pochen met status. Hierin zijn een aantal tegenstellingen te vinden. Enerzijds wordt door de respondenten uit St. Pauli meermalen de vrijheid en de tolerantie geroemd, ook de manier waarop je je kleedt maakt niet uit. Anderzijds blijkt deze tolerantie ook zijn grenzen te hebben. Dit vertaalt zich naar spanningen tussen nieuwe en oude bewoners van de buurt, maar ook een afkeer van alles wat met conspicious consumption, geld en dure spullen te maken heeft.

Respondenten uit HafenCity kennen deze afkeer niet. Zij zijn in vergelijking met de St. Pauliaan misschien wat burgerlijker ingesteld, wat terug te zien is aan het straatleven. Overdag is het in HafenCity vrij rustig, enkel zakenmensen en toeristen zijn op straat te vinden en bewoners zelf zijn elders aan het werk. Ook aan de verhuisgeneigdheid is te zien dat respondenten uit HafenCity hun huidige woning als een plek zien waar ze oud willen worden. In HafenCity was namelijk niemand die zijn huidige woning wilde opgeven voor een grotere woning buiten de stad, terwijl in St. Pauli dit percentage lager lag (80%). Dit heeft waarschijnlijk ook te maken met het feit dat alle respondenten uit HafenCity nog maar net in de buurt wonen en verhuizen nog niet bij hen op komt. Qua kledingstijl en huisinrichting is er ook een verschil tussen de respondenten uit beide buurten. In St. Pauli waren veel verschillende soorten interieurs te zien, van modern tot veel tweedehands meubels en interieurs met bizarre accessoires, zoals een reusachtig bord van een peepshow. In HafenCity is het beeld meer uniform. Hier zijn de interieurs vooral strak, modern en met veel 93

designmeubelen. Qua kleding was bij de respondenten uit St. Pauli

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

meer variĂŤteit te zien. HafenCity-bewoners kleden zich wat zakelijker en netjes.

Dit alles in ogenschouw genomen blijkt dat het verschil in lifestyle tussen beide groepen bewoners zit in de anti-burgerlijke, links-alternatieve lifestyle van St. Paulianen en de wat zakelijker, meer materialistische lifestyle van bewoners uit HafenCity. Dit valt niet alleen op te maken uit de interviews met de respondenten, maar ook aan hun uiterlijk, hun woninginrichting en het straatleven in beide buurten.

Overeenkomsten zijn er zoals gezegd ook. Zo zijn beide groepen zeer stedelijk georiĂŤnteerd en hebben ze weinig met leven in de suburb.

Bovendien blijkt in beide buurten een grote groep creatieven te wonen. Hoewel deze creatieven uit beide buurten van elkaar zullen verschillen op basis van bovenstaande lifestyle, is wĂŠl opgevallen dat zij de voorkeur geven aan moderne, hippe interieurs en kleden zij zich ook hip. Tussen beide buurten zien we dus zowel verschillen als overeenkomsten in de lifestyle van hun new middle class.

94

eindconclusie en aanbevelingen

een kwes tie van smaak

In het vorige hoofdstuk zijn de resultaten van de 35 afgenomen interviews besproken. Gesproken is met 35 bewoners, die deel uitmaken van de Hamburgse new middle class en wonen in St. Pauli of HafenCity. Twee buurten die een aantal dingen gemeen hebben, maar op andere vlakken elkaars tegenpool lijken. St. Pauli als de eigenzinnige links alternatieve wijk, met een smeltkroes aan mensen uit verschillende sociale klassen en met een velerlei etniciteiten. Een wijk met een geschiedenis, een bruisend uitgaanshart en een cultvoetbalclub midden tussen de woonhuizen. HafenCity is de geordende van de twee, met alleen twee rijen pakhuizen uit de 19de eeuw en het vele water wat er aan doet herinneren dat dit gebied ooit het middelpunt was van de Hamburgse haven. Inmiddels wordt er druk gebouwd aan een volledig nieuwe buurt, waar veel new middle class-bewoners hun thuis zullen vinden. Tussen de oude kades verrijzen moderne architectonische hoogstandjes met daarin strak vormgegeven lofts met uitzicht over het water.

Wat deze voor het oog totaal verschillende wijken met elkaar verbindt is dat zij allereerst direct aan het stadscentrum van Hamburg grenzen en beide (op hun eigen wijze) aantrekkingskracht uitoefenen op de new middle class van Hamburg.

Sinds in Hamburg de rol van de haven als grote werkverschaffer is afgenomen en daarvoor in de plaats veel creatieve ondernemingen, pers- en mediabedrijven en een vestiging van Airbus kwamen, is de new middle class in deze stad niet meer weg te denken. Ze vormen de basis van de Hamburgse economie en de binnenstad van Hamburg is hun territorium geworden; mede dankzij deze groep stedelingen is de stad de rijkste stad van Duitsland en na Londen ook de rijkste stad van Europa (www.hamburg.nl). De new middle class heeft zich verspreid in en rond het centrum van Hamburg in de multiculturele buurten St. Pauli, Altona, Otmarschen, St. Georg en Sternschanze en in de chique, statige buurten Eppendorf, EimsbĂźttel, Rotherbaum en sinds kort HafenCity. David Ley en Arnold Reijndorp gaven al aan in hun beschrijvingen van de new middle class dat deze groep een zeer divers gezelschap is van mensen met verschillende sociale statussen.

Hierin vallen mensen met veel geld, mensen met minder geld, jonge mensen en oude mensen, maar hun gemeenschappelijke eigenschap is hun stedelijke oriĂŤntatie en hun hoge opleidingsniveau.

Hiernaast volgt de conclusie op de geformuleerde probleemstelling:

95

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

middle class in twee binnenstedelijke woonmilieus in Hamburg?

Deze vraag begint met de woorden â&#x20AC;&#x2DC;in hoeverreâ&#x20AC;&#x2122;. Hoewel het lastig blijkt om zeer nauwkeurig aan te geven hoe groot het belang van lifestyle is bij de uiteindelijke keuze voor een bepaalde buurt, zal toch worden geprobeerd om duidelijk te maken wat de invloed van lifestyle op deze keuze ongeveer is.

Allereerst is opgevallen dat HafenCity en St. Pauli twee Hamburgse binnenstedelijke buurten zijn die overeenkomsten en verschillen hebben, waarbij de verschillen duidelijker in het oog springen. Deze verschillen zorgen ervoor dat beide buurten een specifiek eigen karakter hebben en over beide buurten kan worden gezegd dat ze spraakma-

een kwestie van smaak

In hoeverre speelt lifestyle een rol bij de buurtkeuze van de new

kend zijn. In heel Duitsland en ook daarbuiten zijn beide buurten berucht en beroemd. Je zou zelfs over beide buurten kunnen zeggen: je vindt het er geweldig, of je vindt het er helemaal niks. De aparte en eigen stijl die beide buurten hebben trekt van elkaar afwijkende mensen. Naast het feit dat bewoners graag willen dat de buurt waarin zij wonen veilig, schoon, groen, dichtbij voorzieningen en betaalbaar is, zien we in deze scriptie zeer duidelijk naar voren komen dat de buurt ook bij henzelf moet passen; bij hun lifestyle.

Navraag bij respondenten leerde dat zij een specifieke voorkeur hadden voor een bepaalde buurt. Naast de buurt die zij uiteindelijk kozen, werd aan hen gevraagd of er nog andere buurten waren die zij aantrekkelijk vonden. Opvallend hierbij was dat mensen uit HafenCity hierbij andere buurten opgaven dan mensen uit St. Pauli. Bij respondenten uit St. Pauli werden centrale buurten met een multicultureel, niet-snobistisch karakter vaak genoemd en bij respondenten uit HafenCity waren het vaak chique buurten. De respondenten kiezen hier dus duidelijk voor buurten die goed bij hun lifestyle passen. Hoewel deze genoemde buurten niet de buurten zijn waar zij uiteindelijk ook voor hebben gekozen, wordt hieruit wel duidelijk dat lifestyle een doorslaggevende rol speelt bij de new middle class in Hamburg bij de voorkeur voor een buurt. Bij een eventuele verhuizing zullen deze respondenten deze voorkeur dan ook zeker mee laten spelen in hun keuze.

Daar komt bij dat er een duidelijk verschil is te zien tussen de new middle class uit beide buurten. Zo zou een new middle classbewoner uit St. Pauli niet snel de keuze maken om te verhuizen naar HafenCity en andersom. Een verschil tussen beide groepen respondenten is ook

96

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

de leeftijd. Aangezien de lifestyle mee verandert met de leeftijd van een persoon – studenten gedragen zich immers anders dan mensen die deel uitmaken van een jong gezin of mensen van wie de kinderen het huis uit zijn – kan worden aangenomen dat dit een factor van betekenis is in het verschil tussen de lifestyle van de twee groepen bewoners. Bewoners uit HafenCity vormen de wat oudere, vermogende laag van de Hamburgse new middle class, terwijl in St. Pauli dit redelijk door elkaar loopt; voornamelijk studenten en jonge gezinnen, maar ook gepensioneerden.

We kunnen dus concluderen dat in Hamburg de rol van lifestyle heel groot is bij leden van de new middle class bij hun keuze voor een buurt.

In de twee onderzochte woonmilieus werd een duidelijk van elkaar afwijkende lifestyle aangetroffen en bovendien blijkt uit interviews dat buurtbewoners zichzelf duidelijk bij hun woonbuurt vinden passen en zich ermee identificeren. Slechts een beperkt aantal buurten past bij hun eigen lifestyle en hun persoonlijke smaak.

Zowel in HafenCity als in St. Pauli valt op dat veel respondenten een creatief beroep uitoefenen. Uit de literatuur bleek dat creatieven een belangrijke motor vormen voor de economie van een stad en ook dikwijls voortrekkers zijn in een gentrificationproces. Gentrificationwijken bieden vaak een voor creatieven aantrekkelijk palet aan voorzieningen. Enerzijds maken deze buurten het voor creatieven aantrekkelijk om zich hier te vestigen, vanwege bepaalde architectuur, de prijs van woningen en de vaak multiculturele samenstelling. Maar anderzijds maken deze creatieven de wijk ook weer aantrekkelijk. Dit samenspel van een buurt met zijn inwoners, waarbij beide elkaar beïnvloeden, is vaker terug te vinden in deze scriptie.

Zowel in St. Pauli als in HafenCity zien we dit samenspel terug. St. Pauli trekt met zijn tolerante sfeer, zijn linkse scene, de vele voorzieningen en de Reeperbahn een bepaalde groep mensen uit de middle class, die zich met deze sfeer vereenzelvigen. Hoewel menig nieuwe bewoner zich kan vinden in de waarden en normen van de buurt, zal het imago van de buurt zijn bewoners ook weer beïnvloeden. Van de andere kant zijn het ook de mensen, nieuw en oud, die deze sfeer hebben gecreëerd.

Een dergelijke vicieuze cirkel geldt ook voor HafenCity, hoewel deze jonge buurt nog niet een heel sterk eigen karakter heeft ontwikkeld.

97

Toch zien we hier nu al een buurt ontstaan, met een groep enthousi-

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

bouwen.

Opvallend is de sterke binding met de buurt, wat respondenten uit beide buurten aangeven. Velen hebben vrienden in de eigen buurt en maken regelmatig een praatje met buurtbewoners. Blokland meent echter, zo valt te lezen in het theoriehoofdstuk, dat bij de new middle class buurtbinding vooral een esthetisch en ideologisch verhaal is en dat men eigenlijk maar weinig contact heeft met andere bewoners. Dit lijkt in zijn geheel niet op te gaan voor de onderzochte wijken. St. Pauli werd door de respondenten juist geroemd als een plek waar iedereen elkaar niet alleen groet, maar ook een praatje met elkaar maakt, waar

een kwestie van smaak

aste nieuwe buurtbewoners, die graag met elkaar iets moois willen op-

vrienden wonen en waar sprake is van een hechte gemeenschap. Ook HafenCity kent nu al een hechte gemeenschap. De nieuwe bewoners kennen elkaar, mede omdat het nog een relatief klein groepje is. Men heeft al vrienden gemaakt en komt elkaar tegen op straat. Samen wil men van HafenCity een plek creĂŤren waar alle bewoners zich op hun gemak voelen.

Twee buurten die gerust als uniek kunnen worden bestempeld, dat zijn St. Pauli en HafenCity. Dit bijzondere imago maakt het tot geliefde en gewilde plekken om te wonen. Beide buurten zullen echter niet bij iedereen in de smaak vallen. Per definitie niet bij mensen die een afkeer hebben van stedelijk wonen, maar ook bij bepaalde leden van de new middle class. Zo zal HafenCity minder populair zijn bij mensen die moeite hebben met conspicious consumption, het opzichtig laten blijken van rijkdom. Nu valt dit in HafenCity nog mee, maar via interviews met bewoners van St. Pauli blijkt dat velen uit deze buurt dat beeld wel hebben van HafenCity. Andersom zullen mensen die problemen hebben met een rauwe omgeving St. Pauli minder aantrekkelijk vinden. Deze buurt is immers nog al eens in het nieuws vanwege antigentrificationrellen en kent een druk straatleven, ook â&#x20AC;&#x2122;s nachts, wat veelvuldig tot overlast leidt. In deze scriptie is duidelijk geworden dat de keuze van mensen voor een buurt niet alleen wordt bepaald door de huizenprijs, de mate van veiligheid of de ligging, maar dat ook de lifestyle van mensen een belangrijke rol speelt in deze keuze en dat deze moet aansluiten bij de buurt.

Een respondent uit St. Pauli kon het niet treffender zeggen op een vraag of ze het gevoel had bij de buurt te horen:

98

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

‘Ja, want mensen op straat groeten me en zijn blij me te zien. Het geeft me het gevoel thuis te zijn. Ik ben verliefd geworden op St. Pauli’ (vrouw, 37 jaar, lerares, woont in St. Pauli) Aanbevelingen In deze scriptie is gebruik gemaakt van een kwalitatieve analyse. Om deze reden is het lastiger dan bij een kwantitatieve analyse om iets te zeggen over de hele populatie van bewoners uit de new middle class uit St. Pauli en HafenCity, laat staan over de hele populatie bewoners uit de new middle class van Hamburg. Desondanks denk ik met deze scriptie de kern te hebben gevonden in onderzoek naar de rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de middenklasse. Uit dit onderzoek blijkt dat de rol van lifestyle bij de new middle class in Hamburg van grote invloed is op hun buurtkeuze. Dit terwijl bij de buurtkeuze van mensen vaak wordt gekeken naar de betaalbaarheid, de ligging, de veiligheid van een buurt en het aantal voorzieningen in een buurt. In het geval er wél aandacht wordt besteed aan de rol van lifestyle, wordt hierbij weinig onderscheid gemaakt tussen de verschillen binnen een bepaalde sociale klasse (zoals de new middle class). Dit onderzoek heeft aangetoond dat in ieder geval in bij de new middle class in Hamburg lifestyle een grote rol speelt én dat er binnen de new middle class ook sprake is van grote verschillen in smaakvoorkeur.

Voor de gemeente Hamburg is dit onderzoek interessant, aangezien een boekje open wordt gedaan over de verschillende soorten lifestyles die in binnenstedelijke woonmilieus van de stad zijn terug te vinden.

Voor het nieuwe stadsdeel HafenCity, dat volop in ontwikkeling is, kan deze informatie van belang zijn voor de plannen. Sluiten de plannen aangaande de te bouwen appartementen goed aan bij de vraag? Wat zijn de doelen van de gemeente wat betreft het aanbod aan woningen?

Willen zij hierin ruimte bieden aan mensen uit de new middle class uit andere stadsdelen, of juist aan mensen van buiten Hamburg? Hoe zit het met de voorzieningen in de buurt? Sluiten die goed aan bij de lifestyle van de bewoners? Dit zijn enkele vragen, waarin de gemeente Hamburg keuzes dient te maken en waar de informatie uit deze scriptie, ondanks de kwalitatieve inhoud, uitkomst kan bieden.

Tevens vormen de in deze scriptie besproken gentrificationvraagstuk-

99

ken, waarvan duidelijk is geworden dat deze in Hamburg erg gevoelig

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

langrijk dat het stadsbestuur van Hamburg voorzichtig omgaat met de sentimenten die spelen rondom gentrification, waar met name St. Pauli erg veel mee te maken heeft. EĂŠn van de frustraties die heerst bij sommige bewoners van Hamburg en met name bij de anti-gentrificationbeweging, is dat de stad zichzelf probeert te verkopen als een creatieve stad, geheel in de visie van Richard Florida. Het gevolg is volgens critici, dat de stad begint te lijken op een pretpark, met elke week een groot evenement. Dit gaat ten koste van bewoners en vooral ten koste van bewoners met weinig financiĂŤle middelen. Volgens critici doet het stadsbestuur te weinig voor mensen die het moeilijk hebben en wordt de kloof tussen arm en rijk in de stad steeds groter. Een onderdeel van

een kwestie van smaak

liggen, een belangrijk beleidsonderwerp voor de stad. Het is erg be-

de kritiek is gespitst op de ontwikkeling van HafenCity. Men vraagt zich af waarom er zo uitgebreid wordt gebouwd voor bemiddelde mensen, terwijl er weinig wordt gedaan voor armeren. Het is aan het stadsbestuur om goed om te gaan met deze sentimenten. Zo kan de ontwikkeling van HafenCity ook effect hebben op de mate van gentrification in St. Pauli. Hoewel de buurten sterk van elkaar verschillen en hoewel de bewoners van de new middle class uit beide buurten flink van elkaar verschillen, toch kan een gedeelte van de Hamburgse new middle class uiteindelijk toch de keuze maken om zich in HafenCity te vestigen in plaats van in St. Pauli. In dat geval zorgt de ontwikkeling van HafenCity voor een remmend effect op de snelheid waarmee St. Pauli gentrificeert.

100

ref lectie

een kwes tie van smaak

Na een redelijk voortvarend begin, is het schrijven van deze scriptie mij toch redelijk zwaar gevallen. Waar ik de bachelorscriptie vrij vlot op papier had staan, duurde dit voor deze masterscriptie een stuk langer. Desondanks ben ik tevreden met het resultaat en heb ik geen enkel moment getwijfeld aan de goede afloop van dit project. Mede door de aangename tijd die ik in Hamburg heb doorgebracht en het aldaar verrichtte veldwerk heb ik een goed gevoel over gehouden aan dit hele project. Hoewel het veldwerk op het moment zelf uitstekend verliep, moet ik wel erkennen dat de resultaten van dit veldwerk niet overal even goed zijn. Zo heb ik nagelaten mijn respondenten een vraag te stellen over hun inkomen. Aangezien het inkomen van een huishouden veel kan zeggen over de maatschappelijke positie die iemand inneemt en daarmee ook iets zegt over in welke sociale klasse iemand kan worden ingedeeld, is het jammer dat ik hierover geen informatie heb. Het ontbreken van deze vraag en tevens enkele andere vragen heeft voor een groot deel te maken met het proces waarmee elke scriptieschrijver te maken krijgt. Er wordt een idee bedacht, daar omheen wordt een theoretisch kader en een probleemstelling geschreven, waar een enquête of interview uit voortvloeit. De gehouden interviews en de daarmee gevonden data moeten weer een duidelijk antwoord op deze probleemstelling geven. Ook ik heb deze stappen doorlopen, met het verschil dat ik na mijn onderzoek in Hamburg nog ben gaan sleutelen aan mijn theoretisch kader en mijn probleemstelling. Toen was het natuurlijk niet meer mogelijk om iets aan mijn interviewvragen te veranderen. Het gevolg is dat er hier en daar sprake is van een mismatch tussen mijn probleemstelling aan de ene kant en mijn interviewvragen aan de andere kant. Dit is uiteraard jammer, maar het betekent in mijn ogen allerminst dat de data die ik door middel van mijn interview heb gevonden, geen antwoord zouden kunnen geven op mijn probleemstelling. Ik ben van mening dat deze data, in combinatie met de reeds bestaande literatuur en mijn eigen waarneming in Hamburg een degelijk antwoord geven op mijn probleemstelling.

Een ander probleem was de vrijwel totale afwezigheid van cijfermateriaal over stadsdeel HafenCity en het weinige cijfermateriaal over St. Pauli. Het is jammer dat ik niet meer informatie heb kunnen vinden over de koop/huurverhouding, het gemiddelde inkomen van de buurtbewoners en vooral de veranderingen hierin door de jaren heen.

101

Terugkijkend op de ‘scriptietijd’ ben ik tevreden, maar zou ik ook een

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

hoop anders doen. Allereerst vind ik dat ik er te lang over heb gedaan en zou ik het dus een stuk sneller doen. Daarnaast zou ik mijn theoretisch kader tot in de puntjes uitwerken en ook mijn interview helemaal af hebben, voordat ik aan mijn veldwerk begin, om een mismatch tussen vragenlijst en probleemstelling te voorkomen.

102

literatuurlijst

een kwes tie van smaak

Literatuur Analyze & Konzepte (2010) Voruntersuchung für eine soziale Erhaltungsverordnung für Teilbereiche des Stadtteils Hamburg-St. Pauli. Bezirksamt Hamburg-Mitte Fachamt für Stadt- und Landschaftsplanung (opdrachtgever).

Bailey, N. & D. Robertson (1997) Housing Renewal, Urban Policy and Gentrification. In: Urban Studies, Vol. 34(4), pp. 561- 578.

Blokland, T. (2003) Urban bonds: social relationships in an innercity neighbourhood. Oxford: Blackwell Publishing.

Bourdieu, P. (1984) Distinction. A social critique of the judgement of taste. London: Routledge.

Bourdieu, P. (1989) Opstellen over Smaak, Habitus, en het Veldbegrip (door Dick Pels). Amsterdam: Van Gennep.

Bridge, G. (2001) Estate Agents as Interpreters of Economic and Cultural Capital: The Gentrification Premium in the Sydney Housing Market. In: International Journal of Urban and Regional Research, Vol. 25(1), pp. 87–101.

Bridge, G. (2006) Perspectives on Cultural Capital and the Neighbourhood. Urban Studies, Vol. 43(4), pp. 719–730.

Butler, T. (2003) Living in the Bubble: Gentrification and its ‘Others’ in North London. Urban Studies, Vol. 40(12), pp. 2469–2486.

Butler, T. & G. Robson (2001) Social Capital, Gentrification and Neighbourhood Change in London: A Comparison of Three South London Neighbourhoods. In: Urban Studies, Vol. 38(12), pp. 2145–2162.

Dangschat, J. (1991) Gentrification in Hamburg. In: J. Van Weesep and S. Musterd (Eds) Urban Housing for the Better-Off: Gentrification in Europe. pp. 63–88.

Utrecht: Stedelijke Netwerken.

Engelsdorp Gastelaars, R. van (1995) Territoriale binding en bestuurlijke organisatie op laag schaalniveau. Advies aan het ministerie van binnenlandse zaken. Am103

sterdam: AME, Univesiteit van Amsterdam.

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Florida, R. (2002) The Rise of the Creative Class: and how it's transforming work, leisure, community and everyday life. New York: Basic Books.

Florida, R. & G. Gates (2003) Technology and Tolerance: The Importance of Diversity to High-Technology Growth. In: T. Clark (eds.) The City as an Entertainment Machine. Research in Urban Policy, Vol. 9, pp.199-219.

Follath, E. & G. Spörl (2007) Forget London and Paris; An Inside Look at Europe's Coolest Cities. In: Spiegel Online International, geraadpleegd op: 17-09-2010.

Gale, D. (1980) Neighborhood Resettlement: Washington D.C. In: Laska & Spain (eds.)

Back to the City, Issues in Neighborhood Renovation. New York: Pergamom Press.

Hamnett, C. (1991) The blind men and the elephant: the explanation of gentrification. In: Transactions of the Institute of British Geographers, New Series, Vol. 16(2), pp. 173-189.

Hamnett, C. (2003) Gentrification and the middle-class remaking of inner London, 1961-2001. In: Urban Studies, Vol. 40(12), pp. 2401–2426.

Karsten, L. (2003) Family Gentrifiers: Challenging the City as a Place Simultaneously to Build a Career and to Raise Children. In: Urban Studies, Vol. 40(12), pp. 2573– 2584.

Karsten, L. (2007) Housing as a Way of Life: Towards an Understanding of MiddleClass Families’ Preference for an Urban Residential Location. In: Housing Studies, Vol. 22(1), pp. 83–98.

Kempen, van R. & S. Musterd (2007) De stadsbuurt: Ontwikkeling en betekenis.

Amsterdam: Van Gorcum.

Ley, D. (1996) The new middle class and the remaking of the central city. Oxford: Oxford University Press.

Ley, D. (2003) Artists, Aestheticisation and the Field of Gentrification. In: Urban Studies, Vol. 40 (12), pp. 2527–2544.

Lupi, T., M. de Stigter-Speksnijder, L. Karsten, S. Musterd & L. Deben (2007) Leven in de buurt. Territoriale binding in drie Vinex-wijken. Amsterdam: Aksant.

104

een kwes tie van smaak

Mulder, C.H. & M. Wagner (1998) First-time Home-ownership in the Family Life Course: A West German-Dutch Comparison. In: Urban Studies, Vol. 35(4), pp. 687-713.

Newman, K. & E.K. Wyly (2006) The Right to Stay Put, Revisited: Gentrification and Resistance to Displacement in New York City. In: Urban Studies, Vol. 43(1), pp. 23– 57.

Oehmke, P. (2010) Who Has the Right to Shape the City? Squatters Take on the Creative Class. In: Spiegel Online International, geraadpleegd op: 22-06-2010.

Raedts, S. & B. in ‘t Zandt (-) Gentrification in Nederland. Paper voor Radboud Universiteit Nijmegen.

Redfern, P. A. (2003) What Makes Gentrification ‘Gentrification’? Urban Studies, Vol. 40(12), pp. 2351–2366.

Reijndorp, A. (2001), De maakbaarheid van stedelijkheid: een stadssociologisch gezichtspunt. In: Levende Stad: 10 essays over netwerkverstedelijking. Den Haag: Ministerie van VROM, pp. 36-39.

Reijndorp, A. (2004) Stadswijk: stedenbouw en dagelijks leven. Rotterdam: Nai Uitgevers.

Rice, J.M., R.E. Goodin & A. Parpo (2006) The Temporal Welfare State: A Crossnational Comparison. In: Journal of Public Policy, Vol. 26(3), pp. 195-228.

Smith, N. (1996) The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City.

London: Routledge.

Turner, B.S. & J. Edmunds (2002) The Distaste of Taste: Bourdieu, cultural capital and the Australian postwar elite. In: Journal of Consumer Culture, Vol. 2(2), pp.

219-240.

Wijs-Mulkens, de E. (1999) Wonen op stand. Lifestyles en landschappen van de culturele en economische elite. Proefschrift Universiteit van Amsterdam. Amsterdam: Het Spinhuis.

Zukin, S. (2005) Gentrification, Cuisine, and the Critical Infrastructure: Power and 105

Centrality Downtown. In: N. Kleniewski, Cities and Society. Oxford: Blackwell Pu-

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

blishing.

Websites http://www.abendblatt.de/wirtschaft/article1217362/HafenCity-so-teuer-warsie-noch-nie.html, geraadpleegd op 17-05-2010

http://www.fcstpauli-shop.de/shop_content.php/coID/9/product/Katalog, geraadpleegd op 14-05-2010

http://www.hafencity.com/en/concepts/living-in-hafencity-a-new-kind-of-urbanexperience.html, geraadpleegd op 27-05-2010

http://www.hafencity.com/en/overview/on-historic-ground.html, geraadpleegd op 25-05-2010

http://www.hafencity.com/en/overview/the-port-dynamo-of-the-city.html, geraadpleegd op 25-05-2010

http://www.hafencity.com/en/overview/hafencity-dialog-between-old-andnew.html, geraadpleegd op 25-05-2010

http://www.hamburg.nl/, geraadpleegd op 12-10-2010

http://www.scribd.com/doc/30244601/anti-gentrification-movement-in-Hamburg-Germany-Not-in-Our-Name, geraadpleegd op 21-06-2010

http://www.ruimtevolk.nl/detail.php?id=260, geraadpleegd op 27-05-2010

Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s en kaarten http://www.vulgare.net/wp-content/uploads/sans-titre-1.jpg, geraadpleegd op 23-06-2010

http://mappery.com/map-of/Hamburg-Street-Map, geraadpleegd op 10-09-2010

http://abenteuer.wissen.de/wde/generator/wissen/ressorts/reisen/reisefuehrer/hamburg/index,page=2341952.html, geraadpleegd op 18-10-2010

http://de.academic.ru/pictures/dewiki/104/hamburg.highflyer.speicherstadt.wm

106

een kwes tie van smaak

t.jpg, geraadpleegd op 16-03-2010

Statistieken St. Pauli Statistisches Amt fĂźr Hamburg und Schleswig-Holstein (2008) Op: http://www.statistik-nord.de/fileadmin/download/Stadtteil_Profile/pdf/stpauli.pdf, geraadpleegd op 15-02-2010.

Film Bude, I., O.Sobczak & S. JĂśrg (2009) Empire St. Pauli: Von Perlenketten und Platzverweisen. Hamburg: GWA St. Pauli.

107

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

108

Bijlage 1 Statistieken St. Pauli

bijlagen

een kwes tie van smaak

St. Pauli Stadsdeel

District

Hamburg

Hamburg-Mitte Bevolking (2007) Bevolking Onder de 18 jaar Als % van de bevolking 65 jaar en ouder Als % van de bevolking Buitenlanders Als % van de bevolking

27706

235393

1741182

3278

34551

270414

11,8

14,7

15,5

2622

36556

330404

9,5

15,5

19,0

7522

59198

257825

27,1

25,1

14,8

2,5

107,2

755,2

11080

2195

2305

1968

14058

71114

8,8

8,3

6,0

119

1047

5475

4,7

3,6

2,9

240

1491

7863

9,2

6,2

4,0

5057

43580

204246

18,3

18,5

11,7

61,4

54,6

63,5

CDU

14,8

35,1

42,6

SPD

41,1

38,8

34,1

Grüne/GAL

21,8

9,6

9,6

Die Linke

15,3

9,1

6,4

Oppervlakte in km² Inwoners per km² Sociale structuur Werklozen ( juni 2008) In % van de beroepsbevolking Jongere werklozen Als % van 15- tot 25-jarigen Oudere werklozen Als % van 55- tot 65-jarigen Personen die sociale hulp ontvangen (2008) Als % van de bevolking Staatsverkiezingen 2008 Opkomst in % Aandeel van de stemmen in % voor:

Wonen * Peuteropvang en kleuterscholen voor kinderen vanaf 3 jaar tot hun eerste basisschoolbezoek

Woongebouwen

1604

19510

235623

Woningvoorraad

13581

117305

883045

62,8

63,2

72,0

Gemiddelde woningopppervlakte in m²

BRON

Statistisches Amt für Hamburg und Schleswig-Holstein, 2008

109

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

District

Woonoppervlakte per

Hamburg

Hamburg-Mitte 30,8

31,5

36,5

2360

22394

108835

17,4

19,1

12,3

.

1624

2168

2192

1492

1965

inwoner in m² Sociale huurwoningen (2008) Als % van totale woningvoorraad Vastgoedprijzen (2008) in euro’s voor: Een- en tweegezinshuis houdens per m² Eigendomswoningen per m²

een kwestie van smaak

Stadsdeel Wonen (vervolg)

Infrastructuur Kleuterscholen* (2008)

17

118

1039

Basisscholen (2007)

2

31

244

Scholen in het voortgezet

1

31

195

Aantal scholieren (2007)

692

19749

167714

Buitenlandse scholieren

229

5331

24456

Als % van het totaal aantal

33,1

27,0

14,6

10

73

461

4622

57605

569530

onderwijs (2007)

scholieren Apotheken Verkeer Aantal Personenauto’s Per 1000 inwoners

167

245

327

Verkeersongevallen (2007)

208

2179

10612

Met persoonlijk letsel

177

1694

8426

Met zware blikschade

31

485

2186

16881

69680

237048

609

296

136

1389

3356

8866

50

14

5

7169

30713

109959

259

130

63

Criminaliteit (2007) Totaal aantal strafbare feiten Per 1000 inwoners Geweldsdelicten Per 1000 inwoners Diefstallen Per 1000 inwoners

110

Bijlage 2 Interview

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

Benaderingsprotocol Poll taker Name

: Darius Riesener

Studentnumber

: 0448273

Mobile phone

: +31613223136

Datum

: __-__-____

Tijd

: __-__

Plaats van afname

: ___________________________

Hello, I am Darius Riesener, an interviewer for a research among inhabitants of St. Pauli and HafenCity for the University of Amsterdam. Iâ&#x20AC;&#x2122;m doing a research about the residential choices that inhabitants of St. Pauli and HafenCity make. Can I ask you a couple of questions?

Indien de respondent geen tijd heeft, vraag wanneer hij/zij wel tijd heeft.

Respondent wil wel meewerken op:

111

Date

: __-__-____

Time

: __-__

Plaats van afspraak

: ___________________________

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

General questions:

Sex

: Male / Female

Age

: . . . Years .

Married

: Yes / No

Nationality

: _________________________________________________

Address

: _________________________________________________

een kwestie van smaak

PART 1

_________________________________________________

_________________________________________________ What is the composition of your household?

_________________________________________________

Length of stay in present dwelling : . . . Years .

Length of stay in this neighbourhood : . . . Years .

Length of stay in Hamburg : . . . Years .

Highest level of education . . . Years .

□ Grundschule

□ Gymnasium

□ Hauptschule

□ Fachhochschule

□ Realschule

□ Universität

□ Berufsschule

□ Other, nl: _______________________

What is your current profession?

_________________________________________________ 112

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

PART 2

L i fe s t y l e

Could you tell me something about your hobby’s?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Do you read newspapers? If so, which one do you read?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

What is your position regarding the following:

-

Where I live is more important than how I live Strongly agree | Agree | Disagree | Strongly Disagree | Don’t know

-

I spend much time (and/or money) in decorating my house Strongly agree | Agree | Disagree | Strongly Disagree | Don’t know

-

If I could choose, I would rather live in a bigger apartment further out of the city.

-

I see myself as fashion-conscious (you know what is fashionable and act

Strongly agree | Agree | Disagree | Strongly Disagree | Don’t know

accordingly) Strongly agree | Agree | Disagree | Strongly Disagree | Don’t know -

I see myself as a city person.

Strongly agree | Agree | Disagree | Strongly Disagree | Don’t know

-

I see living in St. Pauli/HafenCity as a part of my identity Strongly agree | Agree | Disagree | Strongly Disagree | Don’t know

-

St. Pauli/HafenCity is the coolest neighbourhood in Hamburg.

Strongly agree | Agree | Disagree | Strongly Disagree | Don’t know

-

When my children grow up there is a big chance that I will leave St. Pauli.

Strongly agree | Agree | Disagree | Strongly Disagree | Don’t know

113

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

Expression of taste

What do you think about your fellow local residents?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

How do describe you interior?

een kwestie van smaak

PART 3

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Do you think the architecture of a neighbourhood is important for you to choose a certain neighbourhood to live in? _________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

In what way does fashion play a role in your life?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

114

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

PART 4

Neighbourhood

Could you tell something about the places/neighbourhoods youâ&#x20AC;&#x2122;ve lived in?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Could tell why you choose to live in this neighbourhood?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Whatâ&#x20AC;&#x2122;s your opinion about this neighbourhood?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Why did you choose to live in this street?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

115

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

HafenCity? _________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Did you buy or rent this house? Why?

een kwestie van smaak

Would you’ve bought or rent this house when it was not situated in St. Pauli/

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

What do you think is the first thing people think about when I say “St. Pauli”/“HafenCity”? And what about you? _________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

(Exclusief voor respondenten uit St. Pauli) Often you hear those stories about the raw/shaggy appearance of St. Pauli, for example junks. What is your experience with this?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

116

een kwestie van smaak

een kwes tie van smaak

In what way you feel attached to this neighbourhood?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Could you tell something about your fellow local residents?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Are there many friends or relatives of yours living in this neighbourhood?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

What amenities do you use in this neighbourhood?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

117

De rol van lifestyle bij de buurtkeuze van de nieuwe middenklasse in Hamburg

which one(s)? _________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

In case you have children in the future, would you stay in this

Yes/No

neighbourhood?

een kwestie van smaak

Are there other neighbourhoods in Hamburg you find attractive to live in? If so,

Do you feel you belong to this neighbourhood? Why?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

118

algemene infor matie

Colofon Naam

:

Darius Riesener BSc.

Studentnummer

:

0448273

Adres

:

Bankastraat 57 II 1094 EC Amsterdam

Telefoon

:

E-mail:

06 13 22 31 36 riesdar@hotmail.com Darius.Riesener@student.uva.nl

Instelling Naam

:

Universiteit van Amsterdam Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen [FMG] Graduate school of Social Sciences Geografie, Planologie en Internationale ontwikkelingsstudies [GPIO]

Adres

:

Nieuwe Prinsengracht 130 1018 VZ Amsterdam

Telefoon

:

020 525 58 51

Naam

:

drs. W.R. (Willem) Boterman

Adres

:

Nieuwe Prinsengracht 130

Begeleider

1018 VZ Amsterdam Kamer G 2.35 Telefoon

:

020 525 42 58

E-mail

:

W.R.Boterman@uva.nl

Vakcode

:

AMSGSCR

Vaknaam

:

Masterscriptie Sociale Geografie