De Biologische Klok

DE OMGEVING VAN HET ZIEKENHUIS INZETTEN VOOR HET WELBEVINDEN VAN DE PATIENT, DOOR HET SAMENSTELLEN VAN NATUURLIJKE ACTIVITEITEN

STUDIO 1:1 DS landschapsarchitecten

INLEIDING

2

DE BIOLOGISCHE KLOK

Ontwerpbureau STUDIO 1:1 en DS landschapsarchitecten zoeken methoden om het contact tussen natuur en patiënt in en om ziekenhuizen te verbeteren. De hypothese is dat het ervaren van echte natuur de genezing en het welzijn van de patiënt verbetert.

Natuur staat voor al het levende dat zichzelf ordent en handhaaft.

Dit contrasteert sterk met de strak georganiseerde wereld in een ziekenhuis waar niets aan het toeval wordt overgelaten.

Naar het belang van natuur in het genezingsproces is veel onderzoek gedaan. Naar alle waarschijnlijkheid speelt onze biologische klok hierin een belangrijke rol. Met de natuur dichtbij houdt een patiënt nauw contact met het ritme van de dag en de seizoenen. Kern van dit onderzoek is dan ook om vanaf de verblijfsplek van elke patiënt het ritme van de natuur te kunnen ervaren.

Met dank aan: Stimuleringsfonds Creatieve Industrie Dr. G.T.J. van der Horst (Leerstoel Chronobiologie, Erasmus MC) Ir. G. Koppen (Kopvol Architecture & Psychology) Dr. T. Vollmer (Kopvol Architecture & Psychology) Jeroen Bosch Ziekenhuis, Den Bosch

Mede mogelijk gemaakt door:

3

INHOUD

4

3

Inleiding

5

Inhoud

6

STUDIO 1:1

8

DS landschapsarchitecten

10

Extern deskundigen

14

De Biologische Klok

18

5 Ziekenhuizen

40

Workshop 1

46

Workshop 2

52

De Methodiek

68

De Prothese

74

De Casestudy

92

Dutch Design Week

5

STUDIO 1:1

6

STUDIO 1:1 ontwerpburo Rotterdam E.H. Visser L.E.J. Zoutendijk E. Stroger

STUDIO 1:1 is een ontwerpburo dat zich richt op onderzoek en ontwerp in de openbare ruimte en is opgericht door Eveline Visser en Lucas Zoutendijk.

Onze specialisatie in openbare ruimte resulteert in projecten die zowel met landschap en architectuur als vormgeving te maken hebben waarbij altijd de gebruiker, de mens, centraal staat. Dit resulteert zowel in uitgevoerde projecten in de openbare ruimte, als onderzoeken als objecten.

De uitkomst van een ontwerpproces hangt ten eerste af van de locatie, een behoefte en een gebruiker, of het nu gaat om een interactieve gevelschildering of de vormgeving van een natuur- en recreatiegebied. Een succesvol samenspel tussen deze drie is van essentieel belang. Om dit te bewerkstelligen doen we degelijk onderzoek naar de mogelijkheden ter plaatse en maken we gebruik van de specifieke sociale en natuurlijke kenmerken die aanwezig zijn.

Vanuit die werkwijze hebben wij door nauwe samenwerking met zowel de opdrachtgever als de gebruiker meerwaarde weten te creëren bij projecten.

Bijvoorbeeld door bij een project studenten en bewoners intensief te betrekken bij de ontwikkeling van het ontwerp, creëren wij sociale meerwaarde door niet enkel een oplossing te bieden voor het in eerste instantie gevraagde probleem.

Of door een andere benadering bewoners te betrekken bij de renovatie van hun woningen, wordt financiële meerwaarde bereikt door een hoog percentage huishoudens die mee doen aan de renovatie. ​ STUDIO 1:1 heeft een interesse in hoe natuurlijke facetten gekoppeld kunnen worden aan stedelijke systemen, en ontwikkeld deze denkwijze met name in eigen geïnitieerde projecten.

Bijvoorbeeld door het maken van een ‘vogelstad’, of door het koppelen van specifieke natuurlijke ritmes aan een ziekenhuisomgeving. Andersom kunnen menselijke netwerken als het hoogspanningsnet een toevoeging zijn voor ontbrekende schakels in natuurlijke gebieden.

Vanuit deze denkwijze heeft STUDIO 1:1 (ism .Fabric en Lola) in 2012 ‘The Green Architecture Competition’ gewonnen met een voorstel voor een Ecologisch Energie Netwerk.

7

DS

8

DS landschapsarchitecten Amsterdam M. van Stiphout S. vd. Ploeg R. v. Veen

DS is een bureau voor ontwerp en onderzoek in de landschapsarchitectuur.

We bedenken met u en voor u nieuwe situaties. Door ons grote netwerk bieden we een degelijk en breed advies van concept tot detail, van schets tot groenbeheersplan. Belangrijke pijlers onder ons werk zijn authenticiteit, verankering, innovatie en veroudering. We maken nieuwe landschappen voor zowel ons mensen, als voor planten en dieren.

Wij hechten aan authenticiteit, voor ons de essentiĂŤle verbinding tussen oud en nieuw. Authentiek is dan niet altijd zelf oud of antiek maar kan ook nieuw zijn, gestoeld op traditionele, in het gebied gewortelde waarden. Authenticiteit is dat wat rest van de interactie tussen mens en natuur. Authenticiteit is ook betekenis, het gaat over de immateriĂŤle waarde van een plek, zichtbaar in relicten van het gebruik door de eeuwen heen.

Verankering is een tweede waarde in onze projecten. Het begrip is toepasbaar in de tijd, een goed ontwerp verankert de plek blijvend of opnieuw in de geschiedenis. Verankering betekent daarnaast verbinding met hedendaagse netwerken van ecologie, infrastructuur en water. Verankering geeft zo de plek betekenis als deel van de grotere context. Een goed ontwerp hecht de plek aan elk bestaand web, als vanzelf.

Innovatie is de glimlach in het proces. Zonder innovatie geen ontwikkeling zonder ontwikkeling geen vooruitgang. Ons streven naar authenticiteit en verankering weerhoudt ons niet van de zoektocht naar het nieuwe. Wij worden alleen gevraagd als verandering gewenst is, vernieuwing zit ons in het bloed.

Dus zijn we constant op zoek naar de slimste en modernste oplossing.

Een goed ontwerp is houdbaar over lange tijd. Het mag groeien, we ontwerpen met de natuur in al haar facetten, zij neemt de tijd om te kunnen volgroeien. De beheerder zit in ons ontwerptraject al vroeg aan tafel, de beheerder zal in het natuurlijk ontwikkelingsproces immers de rol van ontwerper overnemen. Door ontwerpend beheer draagt de beheerder zorg voor mooie veroudering.

9

EXTERN ERASMUS MC /// Dr. G.T.J. vd. Horst Hoogleraar Genetica, Leerstoel Chronobiologie en gezondheid Bert van der Horst studeerde biologie aan de Universiteit van Amsterdam.

Na zijn studie verrichte hij een promotieonderzoek bij de afdeling Celbiologie van het Erasmus MC (promotor Prof.dr. Hans Galjaard), alwaar hij de functie van het lysosomale enzyme neu- raminidase en het ontstaan van de erfelijke stapelingsziekte siali- dosis bestudeerde. Na zijn promotie in 1993 is hij als postdoc gaan werken bij de afdeling Genetica van het Erasmus MC (Hoofd: Prof. dr. Jan Hoeijmakers). Hij heeft zich daar bezig gehouden met het opzetten van transgene muismodellen voor de DNA reparatieziek- ten xeroderma pigmentosum en Cockayne syndroom, twee erfelijke ziekten waarbij patiënten overgevoelig zijn voor zon/UV-licht en een verhoogde kans hebben op het krijgen van kanker, dan wel versneld verouderen. Met deze muismodellen is aangetoond dat niet gerepareerde DNA beschadigingen aan de basis staan van het verouderingsproces. Daarnaast heeft hij muismodellen gegenereerd voor zoogdierhomologen van het DNA hersteleiwit fotolyase.

Deze genen, nu bekend als cryptochroom 1 en 2, bleken onverwacht te functioneren als essentiële radertjes in de circadiane klok. Voor deze bevinding ontving hij een prestigieuze ZonMW Vici subsidie, die aan de basis stond voor een nieuwe onderzoekslijn, chronobi- ologie, binnen de afdeling Genetica. In 2007 is hij benoemd tot bij- zonder hoogleraar met de leerstoel “Chronobiologie en gezondheid” Huidige onderzoeksactiviteiten richten zich op het integreren van de lopende onderzoekslijnen op het gebied van de circadiane klok, genoominstabiliteit en veroudering in een nieuwe multidisciplinaire onderzoeksrichting met als doel het vergaren van fundamentele kennis over het werkingsmechanisme van de circadiane klok en het biologisch/ medisch belang van dit interne horloge van ons lichaam. Hierbij is speciale aandacht voor de relatie tussen de circadiane klok en (i) de gevoeligheid van onze cellen voor (geno)toxische stof- fen (chronotoxiciteit) en het ontstaan van kanker, en (ii) de etiologie van ouderdomsgerelateerde ziekten.

Uiteindelijk doel is deze kennis te vertalen naar toepassingsmogelijkheden ter voorkoming/uitstel van genoemde ziekten (preventieve interventie) en naar nieuwe klinische benaderingen in de kankertherapie en andere medicatieve behandelingsvormen (chronotherapie).

10

KOPVOL ARCHITECTURE & PSYCHOLOGY Dr. T. Vollmer en Ir. G. Koppen Gemma Koppen heeft in de afgelopen 10 jaar internationale werkervaring opgedaan bij architectenbureau’s Asymptote in New York, Nox Rotterdam, Foster & Partners in Londen en Herzog & de Meuron in Basel.

Aan het hoofd van haar eigen bureau Gemach in Rotterdam heeft Koppen zowel projecten voor particulieren opdrachtgevers als ook grote projecten zoals de Rijksgebouwendienst en de Skopelos Art Foundation gedaan.

Naast haar praktische werk als architect, heeft Gemma Koppen veel internationale academies waaronder Columbia University New York City, Pratt Institute New York City, de Universiteit van Kassel, de Kunst Academy in Munich, de Technische Universiteit Delft en op het Berlage Insituut in Rotterdam als gast professor en gast criticus bezocht.

Gemma Koppen studeerde Architectuur aan de Technische Universiteit in Delft (NL), waar ze in 1995 afstudeerde. Daarna studeerde ze Urban Design aan het Pratt Institute in New York City van 1993 tot 1994. In 1997 studeerde ze af met een Master ‘Advanced Architectural Design’ aan de Universiteit van Columbia in New York City.

In de afgelopen 15 jaar heeft Dr. Vollmer gewerkt als wetenschapper en arts op het gebied van Medische Psychologie en Psychobiologie. Ze behaalde haar internationale werkervaring bij de Georg-August Universiteit in Gattingen, de Hongaarse Academie van Wetenschappen in Szeged, de Ludwig-MaximiliansUniversiteit in München, de Psychiatrie en Gedragswetenschappen afdeling bij Memorial-Sloan-Kettering Kanker Centrum in New York en het Dana-Farber Kanker Instituut in Boston.

Van 2002 tot 2007 was Dr. Vollmer hoofd van het Duitse Psycho-Oncologie Onderzoeks Centrum in het Universitair Ziekenhuis in München GH. Met haar baanbrekende werk op het gebied van Integrale Psycho-Oncologie behaalde ze internationale bekendheid en richtte het Instituut voor Toegepaste Psychologie in Architectuur en Gezondheid op in Rotterdam in 2008.

Dr Vollmer geeft les aan verschillende universiteiten in Europa en instrueert professionals over de hele wereld .

Tanja Vollmer is afgestudeerd in Biologie in 1995. Ze promoveerde (PhD) in Natuurwetenschappen in 1997 en studeerde af in de psychologie in 1998.

Ze heeft ook een licentie als Psychotherapeut en studeerde af in PsychoOncologie aan de Harvard Medical School in Boston in 2006.

11

12

DE OMGEVING VAN HET ZIEKENHUIS INZETTEN VOOR HET WELBEVINDEN VAN DE PATIENT, DOOR HET SAMENSTELLEN VAN NATUURLIJKE ACTIVITEITEN

13

lucht

vergezicht

zichtbaar groen

levende natuur loopbaar groen

geluid uit de natuur BUITEN

tastbaar groen

RAAM

PATIENT

BINNEN

kamer plant spionnetje kunst bloemen verrekijker

webcam met locale natuur

national geographic

poster met natuur

14

Breng de natuur dichtbij de patiënt.

Wij menen dat het goed is om natuur en ziekenhuispatiënt in elkaars nabijheid te houden en te brengen. Het team STUDIO 1:1 en DS landschapsarchitecten betrekt zowel extern deskundigen uit de medische en ecologische sector als experts op het gebied van architectuur en psychologie in zorginstellingen in het onderzoek om op vernieuwende concepten en denkwijzen te komen.

We studeren op de potenties van 1 in aanbouw zijnde en 4 bestaande ziekenhuizen, in landschappelijke, architectonische en objectmatige zin. We denken na over ingrepen, aanpassingen en middelen om in bestaande en in utopische situaties het contact met de natuur dichtbij de ziekenhuispatiënt te halen. En we onderzoeken diverse ziektebeelden in relatie tot wat de natuur kan bieden aan deze patiënten.

Het product van de studie is tweeledig. Enerzijds gaat het om het uitwerken van een methodiek waardoor meer zorginstellingen de grens tussen natuur en patiënt kunnen verkleinen ter verbetering van het welbevinden van de patiënten. Om dit te bewerkstelligen wordt als tweede doel door het onderzoeksteam op één specifieke ‘case’ gefocust, waaruit tastbare resultaten voortkomen.

De uitdaging voor de ontwerper ligt in het verkleinen van de afstand waardoor de ervaring zo groot mogelijk wordt. Het team focust op ruimtelijke ingrepen die we in het kader van dit onderzoek protheses noemen. We kijken naar de relatie tussen de ziekte en wat de natuur kan bieden. Een ziekenhuis clustert zijn patiënten in afdelingen. Delier is een interessante case voor ons onderzoek. De groep met een verstoord dag/nachtritme neemt toe, vooral in de geriatrie. Het verkorten van het verblijf in het ziekenhuis is hier niet mogelijk.

Bij deze patiënten is contact met natuur waarin het dagritme zintuiglijk ervaarbaar is wellicht een verbetering van het welbevinden. We onderzoeken mogelijkheden om meer specifiek de inrichting en aankleding van de afdeling binnen te combineren met de inrichting en aankleding buiten. Dit resulteert in protheses, ruimtelijke voorstellen welke voor 4 ziekenhuizen worden bekeken.

15

Academisch ziekenhuis Algemeen ziekenhuis Buitenpolikliniek Geselecteerd ziekenhuis

Groen gebied EHS

16

Natuur heeft een positief effect op de genezing en het welbevinden.

Wij stellen ons de vraag of de natuur momenteel niet te ver van de ziekenhuispatiënt wordt gehouden. Het is nog niet wetenschappelijk bewezen, stelligheid ontbreekt nog, maar natuur heeft naar alle waarschijnlijkheid een positief effect op de genezing en het welbevinden leert literatuuronderzoek ons.

Zicht op groen versneld de genezing. Het ritme in de natuur blijkt in een genezingsproces belangrijk te zijn. Het is plausibel dat de nabijheid van natuur vanuit het ziekbed de perceptie van mensen op hun ziekte/ziek zijn relativeert en dat daardoor het welbevinden verhoogt. Het is ook voorstelbaar dat de ziekenhuispatiënt met zicht op de altijd veranderende natuur meer afleiding heeft dan met het uitzicht op een kale muur.

Na en inventarisatie van de verschillende verschijningsvormen hoe het begrip ‘healing environment’ wordt toegepast in een ziekenhuis omgeving, blijkt dat dit erg verschilt per situatie. Voornamelijk zijn dit nieuwe toepassingen of aanpassingen binnen het ziekenhuis. Wanneer het over buiten gaat, is het het ‘zicht op groen’ dat een positief effect heeft. Wij zien hier een gat tussen de toepassingen binnen en buiten, en ruimte om een logische en natuurlijke verbinding te leggen (letterlijk en figuurlijk) tussen natuurlijke ritmes van planten en dieren en die van bepaalde patiënten/ziekten.

Kan de natuur zodanig dichtbij de patient zijn in het ziekenhuis dat de natuur ervaarbaar is? Over welke uiting van natuur hebben we het dan? Natuur staat in dit onderzoek voor het leven dat met zijn eigen ritmes de loop der dingen volgt. Het is schaalloos en kan zich in veel gedaanten aandienen, zowel binnen als buiten de muren.

Het management van het ziekenhuis is (logisch) natuur exclusief ingesteld, bleek uit een rondgang langs 4 ziekenhuizen. In het ziekenhuis wordt intensief en met overtuiging ingegrepen in de natuurlijke creatie “de mens”. Fouten worden in een steriele (natuur exclusieve) omgeving hersteld. Het natuurlijk ritme wordt niet aangehouden. Het ziekenhuisregime is strak georganiseerd, de lichtsterkte, de temperatuur, het gaat 24 uur per dag en het hele jaar door.

Door deze strakke continuïteit vind er een discrepantie plaats met natuurlijke ritmes en veranderingen van bijvoorbeeld seizoenen. In een ziekenhuis wordt zo min mogelijk aan het toeval overgelaten.

17

ZIEKENHUIZEN

Academisch ziekenhuis Algemeen ziekenhuis Buitenpolikliniek Geselecteerd ziekenhuis 18

VIJf ZIEKENHUIZEN We studeren op de potenties van 1 in aanbouw zijnde (Meander MC) en 4 bestaande ziekenhuizen, in landschappelijke, architectonische en objectmatige zin. Naast het verschil in architectuur en context van het ziekenhuis zelf, bleken er ook grote verschillen te zijn met betrekking tot de term ‘healing environment’. Bij bezoeken aan deze ziekenhuizen bleek dat bij het meerendeel de ‘healing environment’ met name tot uitdrukking kwam in de binnenkant van het ziekenhuis.

Jeroen Bosch Ziekenhuis

Maxima medische centrum

Catharina Ziekenhuis

Erasmus medisch centrum Polder Zeldert

dijk Amersfoort

Soest

Meander MC

19

JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS

STADSRAND

9 VERDIEPINGEN

715 BEDDEN

5,3 DAGEN GEMIDDELDE OPNAMEDUUR

AFDELING GERIATRIE

AFDELING KINDERGENEESKUNDE:

20

polikliniek: loopbaar groen

verpleegafdeling: loopbaar groen

polikliniek: loopbaar groen

verpleegafdeling: zichtbaar groen

21

22

JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS DEN BOSCH >> LANDSCHAPSTYPE_ MOERASLANDSCHAP Jeroen Bosch Ziekenhuis

noordzjide

oostzijde

zuidzijde

Gelegen aan de Gement, nabij de Moerputten, ligt het nieuwe ziekenhuis uitkijkend over het landschap,. ditmaal niet afgesneden door zware infrastructuur. Het landschap van de Gement is vlak weidegebied met eendenkooien en open water en blauwgraslanden met een bijzondere flora en fauna naast melkveehouderij.

De Moerputten is een belangrijk onderdeel van de ecologische hoofdstructuur van Nederland.

Het laagveenmoeras herbergt een plantenrijkdom met een grote biodiversiteit.

Investeringen in natuur op het terrein van het ziekenhuis kunnen succesvol zijn omdat de omgeving zo rijk is.

Daarnaast dragen ze direct bij aan het nog verder verbeteren van de natuurlijke rijkdom van dit gebied.

De noordzijde van het ziekenhuis is een drukke weg waar weinig natuur te vinden zal zijn. Het is recent verstoord door de herinrichting.

westzijde

23

MAXIMA MEDISCH CENTRUM

STADSRAND

4 VERDIEPINGEN

595 BEDDEN

5,5 DAGEN GEMIDDELDE OPNAMEDUUR

AFDELING KINDERGENEESKUNDE:

24

polikliniek: loopbaar groen gevel groen

verpleegafdeling: loopbaar groen gevel groen

25

26

MAXIMA MEDISCH CENTRUM VELDHOVEN

Maxima medische centrum

westzijde (De Run)

parkeerplaats zuidzijde

oostzijde (De Run)

noordzjide (Kempenbaan)

Dit relatief nieuwe ziekenhuis ligt aan de rand van het Dommeldal, de groene ader door Eindhoven.

Achter het dal zijn de torenspitsen zichtbaar van de Brabantse kerkdorpen in een landschap met bosjes, akkers en weiden. Het ziekenhuisterrein wordt door de snelweg A67 fysiek afgesneden van het landschap.Er zijn wel plannen voor een voetgangersverbinding tussen het ziekenhuis en het dal maar die zijn nog prematuur. Het naastgelegen ASML floreert, bouwt en stilt zijn enorme honger naar parkeercapaciteit in de weilanden tussen het ziekenhuis en het Dommeldal.

Aan de noordzijde ligt het drukke kruispunt in de belangrijke uitvalsweg van Eindhoven in westelijke richting de Kempenbaan.

De Kempenbaan ondergaat een facelift. De ernaast gelegen beek De Run wordt tevoorschijn gehaald en natuurvriendelijk ingericht. Daarmee wordt de kwaliteit voor de natuur in de omgeving van het ziekenhuis vergroot.

Het Dommeldal is onderdeel van de ecologische hoofdstructuur dat zich in Brabant vooral langs de beken ontwikkelt. Daarom kan worden geinvesteerd in het maken van meer natuur en het toegankelijk maken van het gebied voor fietsers en wandelaars.

De Dommel is belangrijk voor Eindhovenaren. Het zwembad van Pieter van de Hoogenband, de High Techcampus (voorhaal Natlab Philips), het Van Abbemuseum, de TU en het Gemeentehuis, ze liggen allemaal aan de Dommel.

27

CATHERINA ZIEKENHUIS

STEDELIJK GEBIED

14 VERDIEPINGEN

696 BEDDEN

5,8 DAGEN GEMIDDELDE OPNAMEDUUR

28

AFDELING GERIATRIE

polikliniek: loopbaar groen

verpleegafdeling: loopbaar groen

AFDELING KINDERGENEESKUNDE:

polikliniek: loopbaar groen

verpleegafdeling: zichtbaar groen

29

30

CATHARINA ZIEKENHUIS EINDHOVEN >> LANDSCHAPSTYPE_ GROENSTRUCTUUR JAREN 60 Catharina Ziekenhuis

noordzjide (Genovevelaan)

oostzijde (Montgomerylaan)

Dit oudere ziekenhuis ligt in de wijk Woensdregt, een uitlegwijk uit de 60-ger jaren met een stevige groenstructuur. Het ziekenhuis ligt in een parkachtige setting. De groene dooradering is verbonden met de buitengebieden. De natuur kan daardoor relatief rijk zijn.

Het ziekenhuis gaat slim om met zijn krappe stadse situatie, de beplanting rijkt vrijwel overal tot aan de gevel, voorkeur gevend aan een meer groene dan stadse uitstraling.

De ligging in de stad maakt hier de planten en dieren leven die houden van tuinen, kleine groene gebieden, bomenlanen en veel afwisseling.

De biodiversiteit kan heel hoog zijn en daarnaast vrij algemene soorten hebben.

zuidzijde (Michelangelolaan)

westzijde (Dr. Cuyperslaan)

31

ERASMUS MEDISCH CENTRUM

STADSRAND

11 VERDIEPINGEN

1320 BEDDEN

6,9 DAGEN GEMIDDELDE OPNAMEDUUR

AFDELING GERIATRIE

AFDELING KINDERGENEESKUNDE:

32

polikliniek: weinig groen

verpleegafdeling: weinig groen

polikliniek: loopbaar groen zichtbaar groen

verpleegafdeling: loopbaar groen zichtbaar groen

33

34

ERASMUS MEDISCH CENTRUM ROTTERDAM

Erasmus medisch centrum

noordzjide (Rochussenstraat)

>> LANDSCHAPSTYPE_ DE MAAS Het ziekenhuis is een compact complex van gebouwen met weinig eigen buitenruimte. Het moet het qua groen hebben van de omringende parken. Het ligt feitelijk aan het landschap van de Maas, maar door de brede stadsweg voor de deur wordt het daar vanaf gesneden. Dit complex is eerder te beschouwen als een grote en nog natuurarme rotspartij.

Zo gezien is het nog een natuurarme rots.

zuidoostzijde (Westzeedijk)

zuidzijde (Westzeedijk)

westzijde (‘s Gravendijkwal)

35

MEANDER MEDISCH CENTRUM

Soest

36

dij

k

Amersfoort

37

38

MEANDER MEDISCH CENTRUM AMERSFOORT >> LANDSCHAPSTYPE_ KAMPENLANDSCHAP Meander MC

noordzijde

oostzijde

Dit ziekenhuis in aanbouw ligt aan het Nationaal landschap Eem en Arkemheen. Het ligt ook aan de Eem, de groene ader door Amersfoort.

Het is onderdeel van een belangrijke ecologische verbindingszone.

Daarnaast ligt langs de Eem de cultuurhistorisch en natuurijke Grebbelinie, een verdedigingsstelsel van dijken, inundatiezones en forten/ werken.

Het terrein is een voormalige militaire opslagplek dat door dichte bosschages was omgeven. De ontwikkelingen in dit gebied zijn vooral gericht op het maken van natte natuur in de voormalige loop van de Eem. Het ziekenhuis ligt middenin het landschap. De beplanting in de tuinen en heringerichtte terreinen rondom zijn zodanig gekozen dat ze onderdeel gaan uitmaken van de omringende biotopen.

zuidzijde

westzijde

39

WORKSHOP 01 05/06/2013

40

WORKSHOP 01 05/06/2013 AANWEZIG: Bert van der Horst (Erasmus MC) Gemma Koppen ( Kopvol Architecten) Tanja Vollmer ( Kopvol Architecten ) Maike van Stiphout (DS) Stefanie van der Ploeg (DS) Eveline Visser (STUDIO 1:1) Lucas Zoutendijk (STUDIO 1:1) Elisabeth Stöger (STUDIO 1:1) PROGRAMMA: 09:00 / 09:15 Binnenloop 09.00 / 09.30 Voorstelronde

09:30 / 10:30 Presentatie project Introductie en vraagstelling Onderzoeksfase 10:30 / 11:00 Reactie en vragen 11:00 / 11:30 Pauze 11:30 / 12:30 ‘Spel’ vanuit

verschillende disciplines project benaderen 12:30 / 13:00 Afsluiting /// vervolgfase

41

WORKSHOP 01

VRAGEN:

DOCTOR (Bert van der Horst): Vraag: Bij welke patiënten(groep) of ziekte is een sterke natuurlijke koppeling het beste te maken _of hebben er het meeste behoefte aan?

ARCHITECT (Kopvol): Vraag: Wat zijn ‘problemen’ of denkbare aanpassing in de opbouw/indeling van ziekenhuizen, waardoor een sterkere koppeling kan worden bereikt tussen overeenkomstige ruimtes van patiënt en natuur?

PSYCHOLOOG (Kopvol): Vraag: Op welke manier is er op psychologisch gebied een betere verbinding te maken tussen natuurlijke ritmes en die van de patiënt?

LANDSCHAPSARCHITECT (DS landschapsarchitecten): Vraag: Wat zijn denkbare aanpassing die gedaan kunnen worden op het groen in de omgeving van het ziekenhuis zodat de natuurlijke koppeling met patiënt sterker wordt?

ONTWERP (Studio 1:1) Vraag: Wat zijn denkbare ontwerptoepassingen waardoor de verbinding tussen natuurlijke ritmes en die van de patiënt sterker wordt?

42

WORKSHOP 01 SPEL DOEL VAN HET SPEL:

Het spel is een middel om met elkaar te communiceren over het project en een stimulans om tot nieuwe inzichten te komen. Het spel moet de aanwezigen vooral de mogelijkheid geven om eigen inzichten met betrekking tot het project kwijt te kunnen.

Op het spelbord staat een ‘lijn’ die de scheiding tussen de binnenkant van het ziekenhuis en de natuurlijke omgeving buiten het ziekenhuis symboliseert.

Het doel is om vanuit ieders discipline kansen, argumenten, oplossingen of andere ingevingen op het spelbord te zetten ten opzichte van deze lijn, waardoor er uiteindelijk een beeld ontstaat dat gaat over ‘de verbinding tussen overeenkomstige ritmes tussen de patiënt/ziekenhuis en de omgeving/ natuur’.

SPELREGELS:

>> Iedere aanwezige ‘expertise’ heeft een eigen doos met daarin objecten die De Patient, De Natuur en De Winst (de meerwaarde van de verbinding) symboliseren. >> Daarnaast is er een doos met daarin objecten die gebruikt kunnen worden om de omgeving/context weer te geven, en daarmee een argument te versterken. >> De afstand van ‘De Patiënt’ en ‘De Natuur’ tot de middenlijn, geeft de sterke van de verbinding aan. >> ‘De Winst’ kan overal worden neergezet, en geeft daarmee aan waar de meerwaarde wordt bereikt. >> Elke discipline heeft een vraag die gaat over de verbinding tussen patiënt/ ziekenhuis en de omgeving/natuur:

43

WORKSHOP 01

CONCLUSIE

Tijdens de workshop hebben we verschillende onderdelen besproken, kwamen we op een aantal punten tot nieuwe inzichten en werden stellingen verscherpt. Een samenvatting van deze besproken punten.

1 - WIE – DOELGROEP

2 - WAT – OVER DE VERBINDING

Patiënt, Personeel en Bezoeker.

Tot nu toe hebben we ons voornamelijk gericht op de patiënten.

De focus lag op het vinden van en overeenkomst tussen de ritmes van patiënten en die van bepaalde planten/dieren. Wat tijdens de workshop naar voren is gekomen is dat het personeel in het ziekenhuis net zo belangrijk is. Daarnaast is de bezoeker ook een interessante doelgroep. “Al lijkt deze groep in eerste instantie niet de meest ‘hulpbehoevende’, ze kan wel fungeren als ‘ambassadeur’ van een ziekenhuis waar de koppeling tussen natuur en patiënt wordt gemaakt.

Patiënt blijft dus het primaire doel, met daarop volgend personeel en bezoeker (als minst belangrijke van de drie groepen omdat deze het kortst in het ziekenhuis verblijven).

Healing Environment – grens tussen binnen en buiten verzachten De term Healing Environment (HE) wordt veel toegepast en blijkt een breed begrip te zijn. Wat de toepassing per situatie inhoudt blijkt veelzijdig, maar wij zijn van mening dat er ruimte is tussen de vele toepassingen binnen het ziekenhuis en de visie voor de omgeving/buiten.

Volgens ons ligt de potentie in het dichterbij brengen van deze twee onderdelen, door de grens tussen binnen en buiten te verzachten.

44

Koppeling ritmes niet te specifiek Tijdens de workshop is gebleken dat onze zoektocht naar het koppelen van overeenkomsten tussen patiënt/ziekte en natuur/buiten genuanceerder verwoord kan worden, waardoor de focus net anders wordt.

Zo werd duidelijk dat ‘dichtbij brengen’ van natuur en natuurlijke ritmes niet opgedrongen moet worden aan de patiënt. Enerzijds omdat een dergelijke overeenkomst altijd nog patiënt-specifiek is, en daar dus de ruimte voor moet zijn. Daarnaast moet het dichterbij halen van de natuur niet worden opgedrongen. Wanneer een patiënt een negatieve associatie heeft met ‘eenzelfde ritme’ uit de natuur omdat de symptomen daardoor erg versterken, kan dit averechts/negatief werken. Het doel moet dus zijn dat de natuur met zijn ritmes indicator kan zijn, waarbij de patiënt/personeel/ bezoeker zelf de keuze heeft om een koppeling te maken met zijn/haar eigen ritme.

Door de nuancering ligt de focus niet op het koppelen, waardoor synchronisatie en acceptatie zou kunnen ontstaan, maar meer (door dichtbij brengen van natuurlijke ritmes) op afleiding. Een mooi voorbeeld hiervan is dat bij een kinderafdeling konijntjes worden gebruikt als trigger om de kinderen uit te dagen en te stimuleren om naar het raam te komen.

3 - HOE –MANIEREN OM ‘DE GRENS TUSSEN BINNEN EN BUITEN TE VERZACHTEN’

4 – WAAROM – BELANG VAN DE VERBINDING

Ruwe gevel als stad-natuur-hybride Het ‘verruwen’ van de gevel van een ziekenhuis kan van grote meerwaarde zijn voor natuur. Het biedt de kans aan klimplanten om zich vast te haken en voor kleine dieren zoals insecten en vogels om te schuilen en te nestelen. Door verrruwing komt de natuur letterlijk tussen binnen en buiten te liggen. De gevel wordt van een scheiding tussen binnen en buiten een verbinding: een stadnatuur-hybride waar binnen en buiten samenkomen.

Licht als belangrijke natuurlijke factor Licht is een heel belangrijke factor in bioritme. Met de dagelijkse zonnewende zetten we onze eigen klok gelijk. (Till Roenneberg onderzoek). De factor tijd kan worden gevisualiseerd door middel van de natuur. In lichtloze bunkers vindt de mens zijn eigen bioritme (proeven Ashof).

Social jetlag ontstaat als je bioritme flink afwijkt van het ritme in je omgeving zoals in een ziekenhuis.

Daarom zouden momenten in de dag veel meer op de patiënt moeten worden afgestemd.

Meerdere toepassingen, niet alleen de gevel Meer toepassingen zijn besproken waardoor contact met natuur en natuurlijke ritmes vergroot kan worden. De gevel is een duidelijke grens waarmee veel bereikt kan worden, maar daarnaast is het goed om ook te kijken naar andere plekken.

Zo zijn de stilteruimtes voor patiënten, de route naar en rond het ziekenhuis voor personeel en bezoekers en het zicht vanuit het ziekenhuis ook potentieel goede locaties. Door gericht op verschillende niveaus en plekken natuurlijke ritmes bewust in te zetten kan een tijdslandschap ontstaan, dat is afgestemd om patiënten, afdeling en de ritmiek van het ziekenhuis.

De verbinding moet ‘zo echt mogelijk zijn’ Los van de verschillende manieren waarop de natuurlijke verbinding tussen binnen en buiten gemaakt kan worden, is het overkoepelende doel duidelijk; de verbinding moet zo ‘echt mogelijk’ zijn. Hiermee wordt bedoeld dat de natuur en haar ritmes zonder interface zichtbaar moet zijn, om het effect zo groot mogelijk te laten zijn.

45

WORKSHOP 02 09/09/2013

46

WORKSHOP 02 09/09/2013 AANWEZIG: Bert van der Horst (Erasmus MC) Gemma Koppen ( Kopvol Architecten) Tanja Vollmer ( Kopvol Architecten ) Stefanie van der Ploeg (DS) Eveline Visser (STUDIO 1:1) Lucas Zoutendijk (STUDIO 1:1) Elisabeth Stöger (STUDIO 1:1) PROGRAMMA: 14:00 / 14:15 Binnenloop 14.15 / 14.30 Reflectie op vorige workshop 14:30 / 15:00

Presentatie voortgang - de methodiek - de protheses - de casestudy

15:00 / 15:30 Op- aanmerkingen /// Post-it

- de methodiek

- de protheses

- de casestudy 15:30 / 15:45 pauze 15:45 / 16:45 ‘klokkenspel’ 16:45 / 17:00

afsluiting ///

47

WORKSHOP 02

48

ONTWIKKELINGEN TOT NU TOE

Na de eerste workshop zijn we ons gaan richten op het ontwikkelen van een methodiek. Hierin zijn we meer gaan kijken naar het inzichtelijk maken van natuurlijke ritmes en activiteiten, waarmee een omgeving van een ziekenhuis gecreëerd kan worden waarbij zowel patiënten als personeel en bezoekers meer afleiding kunnen ervaren door natuurlijke activiteiten.

Hieronder in het kort een toelichting over de methodiek die we aanstaande maandag zullen bespreken:

AFLEIDING DOOR NATUURLIJKE ACTIVITEIT

Dat zicht op groen en afleiding het genezingsproces versneld, is de basis voor dit project. Wij hebben ons het doel gesteld om een manier te ontwikkelen om zo veel mogelijk natuurlijke activiteiten- zo dicht mogelijk bij de patiënt te brengen. We hebben dit gedaan door het samenstellen van een groot schema dat als methodiek kan worden ingezet om vanuit deze denkwijze tot landschappelijke en ruimtelijke ontwerpen te komen.

‘DE METHODIEK’

De methodiek is enerzijds een groot inhoudelijk overzicht waarin een selectie van natuurlijke activiteiten zijn gerangschikt op basis van mogelijkheden rond het ziekenhuis.

Daarnaast is het een 7-delig stappenplan dat doorlopen kan worden om tot een concrete selectie van planten en dieren te komen op basis van hun natuurlijk ritme en activiteit.

WAAROM EEN METHODIEK

Het belangrijkste doel van deze methodiek is om te sturen op een andere benadering in de ontwikkeling van de omgeving van een ziekenhuis.

Een benadering vanuit de gedachte om zoveel mogelijk natuurlijke afleiding- zo dicht mogelijk bij de patiënt te creëren.

Een benadering waarbij in eerste instantie wordt gekeken naar er zo veel mogelijk natuurlijke activiteit kan worden geselecteerd. Vervolgens naar de behoeftes van deze planten of dieren, waarna het geheel op elkaar kan worden afgestemd. Hierbij blijft het hoofddoel om de natuurlijke activiteiten zo dicht mogelijk bij de patiënt te brengen.

49

WORKSHOP 02

50

WORKSHOP 02 SPEL DOEL VAN HET SPEL:

Het spel is een middel om met elkaar te communiceren over het project en een stimulans om tot nieuwe inzichten te komen. Het spel moet de aanwezigen vooral de mogelijkheid geven om eigen inzichten met betrekking tot het project kwijt te kunnen.

SPELREGELS:

>> Het midden van de tafel ligt vol met deel-klokken (per soort). >> Elke aanwezige pakt drie kaartjes (zes deelklokken), en legt die voor zich neer. >> Met maximaal drie van deze deelklokken maakt hij/zij vanuit zijn/haar expertise een hypothetische toepassing in een ziekenhuisomgeving. >> Vervolgens moeten de gekozen deel-klokken tot een totaal-klok hiernaast worden samengesteld door de vakken in te kleuren. >> Na het intekenen van de eerste samenstelling, kan op tafel worden gezocht naar meer klokken die de situatie versterken, zodat de klok groter wordt.

51

DE METHODIEK

≤1E VERDIEPING

NATUURLIJK RITME

52

EEN METHODE OM OP BASIS VAN NATUURLIJKE RITMES EN ACTIVITEITEN TE KOMEN TOT LANDSCHAPPELIJKE EN RUIMTELIJKE ONTWERPEN

HOOGTE AFDELING

2E-5E VERDIEPING

De methodiek is enerzijds een groot inhoudelijk overzicht waarin een selectie van natuurlijke activiteiten zijn gerangschikt op basis van mogelijkheden rond het ziekenhuis.

Daarnaast is het een 7-delig stappenplan dat doorlopen kan worden om tot een concrete selectie van planten en dieren te komen op basis van hun natuurlijk ritme en activiteit.

Het belangrijkste doel van deze methodiek is om te sturen op een andere benadering in de ontwikkeling van de omgeving van een ziekenhuis.

Een benadering vanuit de gedachte om zoveel mogelijk natuurlijke afleiding- zo dicht mogelijk bij de patiënt te creëren.

Een benadering waarbij in eerste instantie wordt gekeken hoe er zo veel mogelijk natuurlijke activiteit kan worden geselecteerd. Vervolgens naar de behoeftes van deze planten of dieren, waarna het geheel op elkaar kan worden afgestemd. Hierbij blijft het hoofddoel om de natuurlijke activiteiten zo dicht mogelijk bij de patiënt te brengen.

NATUURLIJK RITME

53

1

TYPE ZIEKENHUIS

1. keuze van welk ziekenhuis en instelling

2

LOCATIE ZIEKENHUIS

2. bepaal de zijde van het ziekenhuis

54

1.

DE 7 STAPPEN VAN DE METHODIEK: STAP 1: TYPE ZIEKENHUIS /// bepaling omgeving en type ziekenhuis.

De omgeving en het type ziekenhuis is uiteindelijk bepalend voor welke natuurlijke activiteiten van zowel planten als dieren er kunnen plaats vinden. De belangrijkste factor is in welke mate er al groen aanwezig is (of ruimte voor is). In dicht stedelijk gebied waar vrijwel geen ruimte is voor groen moet aan een andere toevoeging worden gedacht dan bij een locatie waar deze ruimte in de directe omgeving van het ziekenhuis er wel is.

2.

DE 7 STAPPEN VAN DE METHODIEK: STAP 2: LOCATIE ZIEKENHUIS /// bepaling per gevelzijde van het ziekenhuis.

Om tot een selectie te komen van natuurlijke activiteiten door dieren en planten is de gevelzijde van een gebouw (ziekenhuis) bepalend voor welke soorten er voor kunnen komen.

Op basis van de gevelzijde kan een selectie worden gemaakt van soorten aan die kant.

55

O OOST ZIJDE

3

HOOGTE AFDELING

3. keuze van de hoogte van de gevel

3.

DE 7 STAPPEN VAN DE METHODIEK: STAP 3: HOOGTE VAN DE GEVEL /// bepaling van de hoogte van de gevel.

De hoogte van de gevel is bepalend voor welke soorten er voor kunnen komen. Grofweg kan onderscheid gemaakt worden tussen het maaiveld, de gevel tot 10 meter, en de gevel boven de 10 meter. Op de grond kunnen soorten worden geplaatst.

Onder aan de gevel kunnen de meeste soorten voorkomen en kan de patiĂŤnt deze het meest direct ervaren.

Boven aan de gevel kan het meest worden gefocust op het uitzicht van de patiĂŤnt op de grond.

bg t/m 1st verdieping

4

NATUURLIJK RITME JAAR ACTIVITEIT KLOKKEN 4. keuze van jaar ritmes

LS

ODSTAART

58

SPREEUW

KOOLMEES

PIMPELMEES

4.

DE 7 STAPPEN VAN DE METHODIEK: STAP 4: NATUURLIJK RITME /// bepaling van jaar-activiteitklokken

te g

Na bovenstaande stappen kan een selectie worden gemaakt van plantenen diersoorten op basis van hun activiteiten. Deze klokken laten per soort de soort- en mate van activiteit door het jaar heen zien.

4

WINTERKONING

ROODBORST

ZWARTE KRAAI

59

5

TOTAAL KLOK JAAR ACTIVITEIT OOSTZIJDE 5. samenstellen van jaar ritmes

60

5

5.

DE 7 STAPPEN VAN DE METHODIEK: STAP 5: TOTAALKLOK /// Afstemmen van meerdere natuurlijke activiteiten op elkaar Door een selectie te maken van deze ‘deelklokken’ en en deze gezamenlijk in 1 totaal-‘natuurklok’ te plaatsen, wordt zichtbaar wanneer de meeste natuurlijke activiteit door het jaar heen zichtbaar of hoorbaar is. Juist door deze methodiek, kan de selectie zo worden aangevuld of aangepast, zodat het gehele jaar door natuurlijke activiteit plaatsvindt. Het is ook mogelijk om met deze methodiek juist een natuurklok samen te stellen met enkel een bepaald soort activiteit, of tijdens een specifieke periode van het jaar als dat gewenst is.

1

ROODBORST

2

SPRINKHAANZANGER

3

HOUTDUIF

4

BOSRANK

63

DAGRITME ZANGINTENSITEIT

6

6. samenstellen van prothese

HEGGEN EN ONDERGROEI

DAGRITME ZANGINTENSITEIT

6

6. samenstellen van prothese

NATTE RUIGTEVEGETATIE

OPEN LANDSCHAP

NESTKAST 18X16X12CM INVLIEGOPENING HALFOPEN

6.

DE 7 STAPPEN VAN DE METHODIEK: STAP 6: NATUURLIJKE BEHOEFTES /// landschappelijke elementen ter ondersteuning van de totaalklok.

DAGRITME ZANGINTENSITEIT

6

6. samenstellen van prothese

PLATFORM

DAGRITME

Wanneer duidelijk is welke soorten planten en dieren gewenst zijn aan de hand van hun natuurlijke activiteit, moet gekeken worden welke landschappelijke elementen er nodig zijn voor sommige soorten. Deze elementen kunnen worden uitgewerkt in een landschappelijk plan voor de omgeving van het ziekenhuis, met BLOEI/VRUCHT als hoofddoel de in eerste instantie DAGRI geselecteerde natuurlijke activiteiten zo dicht mogelijk bij de patiĂŤnt te brengen. De vormgeving en indeling van het landschap is hierdoor ondergeschikt aan de zichtbaarheid en ervaring van de natuurlijke activiteiten. Wanneer blijkt dat voor bepaalde soorten geen mogelijkheid bestaat om de landschappelijke elementen in te passen, kan in een stap terug worden gezocht naar een soort dat in dezelfde periode actief is en daardoor deze soort kan vervangen.

6

6. samenstellen van prothese

6. samen

AANHECHTINGSPUNTEN

AANHE

7

7. behoeftes prothese

66

7

7. behoeftes prothese

7

7.

DE 7 STAPPEN VAN DE METHODIEK: STAP 7: BEHOEFTES PROTHESE /// objecten als ‘prothese’ ter ondersteuning van de totaalklok.

Het doel om natuurlijke activiteiten zo direct mogelijk door de patiënt te laten ervaren, kan worden bereikt door bepaaldes behoeftes (protheses) tegen de gevel van het ziekenhuis te plaatsen. De behoeftes van de geselecteerde soorten in de totaalklok kunnen in deze stap in het ontwerp geplaatst worden in de omgeving van het ziekenhuis.

67

O

VD

EC JAN F E

B MRT

EI

JU N

J UL

AU

68

M

G

APR

S E P OK T N

DE PROTHESE 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16 17

18

19

NATUURLIJKE ACTIVITEIT BENADRUKKEN DOOR MEERVOUDIG ONTWERP

20

21 22

23

24

25

26

27 28

29

30

Vanuit het hoofddoel, om meer natuurlijke activiteit in de omgeving van het ziekenhuis zo dicht mogelijk bij de patiënt te krijgen, is een methodiek ontwikkeldom grip te krijgen op het toepassen van deze denkwijze.

Belangrijk onderdeel in de uitwerking en toepassing van deze methodiek zijn de ontwerpen binnen het geheel. Dit met name zodat een dergelijke omgeving van een ziekenhuis los komt van ‘een groene omgeving’ maar dat alle bewust gekozen natuurlijke ritmes zichtbaar worden en worden benadrukt.

69

70

INZICHT /// bewustwording door informatie in het ziekenhuis

Het zichtbaar maken van deze natuurlijke ritmes kan enerzijds binnenin het ziekenhuis en anderzijds faciliteiten bieden voor de natuur buiten het ziekenhuis. Door de patiënt, het personeel of de bezoekers op een visuele manier te laten zien wat er zich in de directe omgeving afspeeld, word men zich meer bewust van de omgeving.

Praktisch zou dit een grote ‘jaarklok’ kunnen zijn waarop alle natuurlijke activiteiten van alle planten en dieren in de omgeving van het ziekenhuis te zien zouden zijn. Dit zou een grote klok in de centrale hal van het ziekenhuis kunnen zijn, of een kleinere die in elke kamer hangt. Door de herkenbare stijl, kan een link worden gelegd met de ‘protheses’ die in de omgeving van het ziekenhuis zijn geplaatst.

71

72

UITZICHT /// de aanwezige natuurlijke afleiding buiten, benadrukken vanuit binnen

Wanneer de omgeving van een ziekenhuis op een dusdanige manier is ingericht op basis van natuurlijke activiteiten, zullen de meest activiteiten plaats vinden tot aan de eerste paar verdiepingen. Zoals zichtbaar in de methodiek zijn er op de hogere verdiepingen minder natuurlijke activiteiten mogelijk. Om deze reden ligt de nadruk bij deze hogere verdiepingen op het uitzicht op de directe omgeving van het ziekenhuis. Deze omgeving zit vol met nauwkeurig geselecteerde natuurlijke activiteiten. Door deze vanuit de hogere verdiepingen te benadrukken, kunnen deze ook worden opgemerkt.

73

CASE STUDY JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS

SLECHT MATIG GOED legenda: potentie voor leefomstandigheden plant- en diersoorten 74

CASE STUDY JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS door: DS landschapsarchitecten

Gelegen aan de Gement, nabij de Moerputten, ligt het nieuwe ziekenhuis Jeroen Bosch uitkijkend over het landschap, ditmaal niet afgesneden door zware infrastructuur. Het landschap van de Gement is vlak weidegebied met eendenkooien en open water en blauwgraslanden met een bijzondere flora en fauna naast melkveehouderij. De Moerputten is een belangrijk onderdeel van de ecologische hoofdstructuur van Nederland. Het laagveenmoeras herbergt een plantenrijkdom met een grote biodiversiteit.

Investeringen in natuur op het terrein van het ziekenhuis kunnen succesvol zijn omdat de omgeving zo rijk is. Daarnaast dragen ze direct bij aan het nog verder verbeteren van de natuurlijke rijkdom van dit gebied.

Aan de noordzijde van het ziekenhuis ligt een drukke weg waar weinig natuur te vinden zal zijn. De natuur is recentelijk verstoord door herinrichting.

potentie voor leefomstandigheden planten diersoorten (landschappelijk ontwerp Jeroen Bosch Ziekenhuis door MTD landschapsarchitecten) 75

ZUID

8 9

10 15

7

J AN

3

FE B

MR T

1

2 13

M

G

APR

S E P OK T N O

D EC

EI

V

J UN

JUL

AU

6

4

12 14

20

Vogelklok/Plantenklok

vogelklok/-plantenklok 1

HUISMUS

2

ROODBORST

3

HOUTDUIF

4

HUISZWALUW

5

ZANGLIJSTER

6

GIERZWALUW

7

SPREEUW

8

KOOLMEES

9 10

PIMPELMEES HEGGENMUS

11

TURKSE TORTEL

12

FITIS

13

GROENLING

14

VINK

15

TJIFTJAF

16

KAUW

17

HOP

18 19

DUITSE PIJP BOSRANK

20

KLIMOP

76

16

21

5

17 18

19

CASE STUDY JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS

Zuidzijde Jeroen Bosch Ziekenhuis

De zuidzijde van het ziekenhuis ligt aan het landschap. Het landschap kan tot tegen de gevel worden doorgezet met een vergelijkbare samenstelling van soorten beplanting. De protheses zitten op de gevel. Wanneer de gevels ook groen worden gemaakt met de klimplanten uit deze klok ontstaat een interessante omgeving voor bijvoorbeeld die vogels die in de klok genoemd worden.

de Moerputten (bron:www.zoom.nl)

de Gement (bron: www.panoramio.com)

het ziekenhuis gezien vanuit het landschap (bron: eigen archief)

77

ZUID

78

79

OOST

8 9

10 15

7 21

D EC

J AN

3

FE B

MR T

1

2 13

M

EI

G

APR

S E P OK T N O

5 V

J UN

JUL

AU

6

4

12 14 18

17

Vogelklok/Plantenklok

vogelklok/-plantenklok 1

HUISMUS

2

ROODBORST

3

HOUTDUIF

4

HUISZWALUW

5

ZANGLIJSTER

6

GIERZWALUW

7

SPREEUW

8

KOOLMEES

9 10

PIMPELMEES HEGGENMUS

11

TURKSE TORTEL

12

FITIS

13

GROENLING

14

VINK

15

TJIFTJAF

16

KAUW

17

KAMPERFOELIE

18

KLIMOP

80

16

CASE STUDY JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS

Oostzijde Jeroen Bosch Ziekenhuis

Aan de oostzijde van het ziekenhuis ligt veel verharding en eilanden met beplanting. Er is weinig geveloppervlak om klimplanten te laten groeien. Een enkele prothese kan op de gevel of op een object worden geplaatst. In deze klok staan planten voor de eilanden.

Met deze beplanting kan mogelijk een interessante omgeving worden gecreĂŤerd voor de in de klok genoemde vogels.

81

OOST

82

83

ZUID

6 9

D EC

J AN

4

FE B

MR T

1

3

7

8

13

M

EI

G

APR

S E P OK T N O

2 V

10

J UN

JUL

AU

5

11 14

12

Vlinderklok/Vleermuisklok/Plantenklok Vlinderklok/Vleermuisklok/Plantenklok

vleermuis-/vlinder/-plantenklok 1

1

GEHAKKELDE GEHAKKELDE AURELIA AURELIA

2

2

CITROENVLINDER CITROENVLINDER

3

3

BONT ZANDOOGJE BONT ZANDOOGJE

4

4

DAGPAUWOOG DAGPAUWOOG

5

5

KOEVINKJE KOEVINKJE

6

6

KLEINEKLEINE VOS VOS

7

7

BOOMBLAUWTJE BOOMBLAUWTJE

8

8

9

9

10

10

GEWONE GEWONE DWERGVLEERMUIS DWERGVLEERMUIS GRIJZEGRIJZE GROOTOORVLEERMUIS GROOTOORVLEERMUIS LAATVLIEGER LAATVLIEGER

11

11

DRUIF DRUIF

12

12

MUURBLOEM MUURBLOEM

13

13

BOSRANK BOSRANK

14

14

BLAUWE REGENREGEN BLAUWE

84

CASE STUDY JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS

Zuidzijde Jeroen Bosch Ziekenhuis

Een binnenhof aan de zuidzijde van het ziekenhuis ligt aan het landschap. Het landschap kan in de beplantingsstrook worden doorgezet met samenstelling van beplanting in deze klok. De gevels zijn geschikt voor klimplanten. Protheses zitten in de bomen. Zo ontstaat een interessante omgeving voor bijvoorbeeld vleermuizen die in deze klok staan.

de Spoordijk (bron: www.panoramio.com)

85

ZUID

86

87

NOORD

8 9

10 15

7 21

D EC

J AN

3

FE MR T

1

2 13

M

G

APR

EI

V

B

S E P OK T N O

5

J UN

JUL

AU

6

4

12 14 18

17

Vogelklok/Plantenklok

vogelklok/-plantenklok 1

HUISMUS

2

ROODBORST

3

HOUTDUIF

4

HUISZWALUW

5

ZANGLIJSTER

6

GIERZWALUW

7

SPREEUW

8

KOOLMEES

9 10

PIMPELMEES HEGGENMUS

11

TURKSE TORTEL

12

FITIS

13

GROENLING

14

VINK

15

TJIFTJAF

16

KAUW

17

KAMPERFOELIE

18

KLIMOP

88

16

CASE STUDY JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS

Noordzijde Jeroen Bosch Ziekenhuis

Een binnenhof met weinig lichttoetreding aan de noordzijde van het ziekenhuis grenzend aan de drukke Vlijmenseweg.

De samenstelling van beplanting kan worden verrijkt met de soorten in deze klok. De gevels zijn te donker voor klimplanten. Protheses zitten in de bomen. Zo ontstaat een interessante omgeving voor vogels die in deze klok staan.

Vlijmenseweg (bron:www.maps.google.com)

Vlijmenseweg (bron:www.maps.google.com)

Vlijmenseweg (bron:www.maps.google.com)

89

NOORD

90

91

DUTCH DESIGN WEEK

92

PERSBERICHT JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS Van 19 tot en met 27 oktober vindt in Eindhoven de Dutch Design Week plaats. Meer dan 2000 ontwerpers presenteren slimme oplossingen en inventieve ontwerpen voor de wereld van morgen. Het afgelopen jaar heeft ontwerpbureau STUDIO 1:1 in samenwerking met DS landschapsarchitecten gewerkt aan een onderzoeksproject waarbij geprobeerd is de natuur, waar het Jeroen Bosch Ziekenhuis rijkelijk mee bedeeld is, nog dichter op de gevel te halen zodat patiënten en medewerkers er nog meer van kunnen genieten. De onderzoekers hebben onder andere de zangintensiteit van vogels onderzocht en de periodes waarin bepaalde vlinders vliegen. Door ‘protheses’ aan te brengen (bijvoorbeeld nestkastjes) kunnen deze natuurlijke activiteiten dichterbij worden gehaald. Er is een speciale klok ontwikkeld, die de bioritmes in het landschap in beeld brengt. Patiënten zouden bijvoorbeeld op die manier kunnen zien of horen, dat op dit moment de tjiftjaf of de houtduif actief is.

Gedurende de Dutch Design Week zijn de resultaten te zien als onderdeel van de tentoonstelling ‘Monnikenwerk’ in de 4Apostelenkerk, Bergmannstraat 76, Eindhoven. Na afloop wordt bekeken hoe de ideeën werkelijkheid zouden kunnen worden.

Ontwerpbureau STUDIO 1:1 uit Rotterdam heeft samen met DS landschapsarchitecten uit Amsterdam met dr. Bert van der Horst (Leerstoel Chronobiologie en Gezondheid, ErasmusMC) als extern deskundige een onderzoeksproject gedaan, waarbij het doel is “de grens tussen de binnenkant en buitenkant van een ziekenhuis te verzachten”. Voor dit onderzoeksproject hebben zij een subsidie gekregen van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. De afgelopen tien maanden heeft het onderzoeksteam verschillende ziekenhuizen bezocht die een healing environment voor hun patiënten en bezoekers nastreven. Gedurende de onderzoeksperiode hebben zij zich gericht op overeenkomsten tussen natuurlijke ritmes (biologische klok) en ritmes van het ziekenhuis of patiënten met als doel de grens tussen binnen en buiten te verkleinen. De mate waarin het Jeroen Bosch Ziekenhuis de natuur een rol laat spelen in de ‘healing environment’ is voor de onderzoekers doorslaggevend geweest bij de selectie van een ziekenhuislocatie. het Jeroen Bosch Ziekenhuis gekozen als casestudy om verder uit te werken

93

DUTCH DESIGN WEEK

Foto: Mike Roelofs en Wouter Kooken 94

95

DUTCH DESIGN WEEK

Foto: Mike Roelofs en Wouter Kooken 96

97

DUTCH DESIGN WEEK

98

99

Foto: Mike Roelofs en Wouter Kooken 100

101

Foto: Mike Roelofs en Wouter Kooken 102

103

Foto: Mike Roelofs en Wouter Kooken 104

105

Foto: Mike Roelofs en Wouter Kooken 106

107

Foto: Mike Roelofs en Wouter Kooken 108

109

Foto: Mike Roelofs en Wouter Kooken 110

111

STUDIO 1:1

DS landschapsarchitecten

Schiekade 986 3032 AL Rotterdam +31 (0) 6 28 33 43 65 info@studio1op1.nl www.studio1op1.nl

Overtoom 197 1054 HT Amsterdam +31(0)20 5301252 info@dsla.nl www.dsla.nl

Mede mogelijk gemaakt door: