ACTIE SCH: Actie(s) voor Scheveningen Bad

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE SCH ACTIE SCH ACTIE SCH ACTIE SCH ACTIE SCH ACTIE SCH ACTIE SCH

01.

03

04.

05.

06.

07.

1

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

02.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD INHOUD

HOOFDSTUK 01.

Atelier Naar Scheveningen - pag.3 HOOFDSTUK 02.

Wandeling aan zee - pag.9

INHOUD

HOOFDSTUK 03.

Het publieke domein van de badplaats - pag.21 HOOFDSTUK 04.

Koester je iconen - pag.45 HOOFDSTUK 05.

Actie(s) voor Scheveningen Bad - pag.51 HOOFDSTUK 06.

Panorama Boulevard - pag. 75 HOOFDSTUK 07.

Scheveningen is van nature niet stedelijk - pag.79 HOOFDSTUK 08.

Studio Public Realm TU Delft Scenario’s voor Scheveningen - pag.87 Deelnemers Atelier & Colofon - pag.102

2

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD HOOFDSTUK 01.

Er zijn in de afgelopen jaren veel plannen gemaakt voor de verbetering van Scheveningen Bad, maar vaak waren deze grootschalig en gericht op ingrijpende sloop en nieuwbouw.

Los van de vraag of dat de meest wenselijke benadering is, ontbreekt daarvoor momenteel simpelweg het geld, zowel bij publieke als de private sector. De vraag is dan ook of Scheveningen Bad verbeterd kan worden zonder mega-investeringen. Oftewel: wat kan vandaag en morgen gedaan worden om Scheveningen nieuw elan te geven als aantrekkelijke badplaats?

Om deze vraag te beantwoorden startte Stroom Den Haag in de zomer van 2011 Atelier Naar Scheveningen waarin een interdisciplinair team van zes deelnemers zich gebogen heeft over deze vraag. Dat waren stedenbouwers Han Dijk (Posad), Arjan Harbers (Topotronic) en Marcel Musch (MUS/TUe), architect en schrijver Klaske Havik (terristories), trendanalist Kai van Hasselt (Shinsekai Analysis) en gebiedsontwikkelaar Coen-Martijn Hofland (SITE urban development). In plaats van op een grootschalig plan, richtte het Atelier zich op een analyse van stedenbouw, architectuur, openbare ruimte, programma, functionaliteit, ondernemerschap en beeldkwaliteit. Ook zijn vergelijkingen gemaakt met badplaatsen elders. De analyse leidde tot een aantal mogelijke acties: acties die op korte termijn en zonder mega-investeringen ondernomen kunnen worden en die grotere ontwikkelingen in gang kunnen zetten.

Deze publicatie bevat tevens vier afstudeerprojecten van studenten van de onderzoek- en ontwerpstudio Public Realm van de TU Delft. De studio liep parallel aan het atelier en richtte zich eveneens op de kwaliteit van de publieke ruimte in Scheveningen.

3

ATELIER NAAR SCHEVENINGEN

ATELIER NAAR SCHEVENINGEN

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

JAN:2013 DI-01-JAN 00:34 -56 05:26 109 13:15 -83 17:32 129

MRT:2013

APR:2013

MEI:2013

JUN:2013

WO-20-FEB 05:06 -62 11:00 68 17:50 -60 23:54 60

VR-01-MRT 00:35 -73 05:11 115 13:06 -92 17:26 129

WO-20-MRT 03:45 -74 08:40 79 16:05 -67 21:10 57

MA-01-APR 02:55 -84 07:05 119 15:06 -87 19:35 102

ZA-20-APR 06:10 -80 11:35 76 18:54 -68 23:55 54

WO-01-MEI 03:31 -95 07:41 116 15:35 -76 20:26 82

MA-20-MEI 06:45 -79 11:50 96 19:55 -70

ZA-01-JUN 05:11 -101 09:46 110 18:00 -69 22:20 81

DO-20-JUN 00:35 89 08:34 -75 13:06 112 21:36 -71

ZA-02-FEB 02:14 -65 06:52 106 14:56 -83 19:16 122

DO-21-FEB 05:44 -62 12:14 76 19:04 -58

ZA-02-MRT 01:16 -76 05:47 114 13:39 -92 18:06 123

DO-21-MRT 04:35 -74 10:06 67 17:14 -65 22:40 48

DI-02-APR 03:25 -84 07:55 114 15:40 -82 20:24 87

ZO-21-APR 07:14 -77 12:45 88 20:25 -72

DO-02-MEI 04:20 -95 08:45 107 17:06 -72 21:40 74

DI-21-MEI 00:15 72 08:15 -80 12:45 106 21:15 -76

ZO-02-JUN 06:05 -98 10:49 105 19:16 -70 23:26 78

VR-21-JUN 01:35 100 09:35 -74 14:06 115 22:31 -76

ZO-03-FEB 2:54 -61 7:35 104 15:35 -77 20:08 113

VR-22-FEB 01:06 74 08:40 -63 13:15 90 21:15 -62

ZO-03-MRT 02:00 -76 06:28 114 14:26 -88 18:49 115

VR-22-MRT 05:30 -73 11:35 71 18:36 -64

WO-03-APR 04:15 -82 08:56 102 16:30 -73 21:34 72

MA-22-APR 01:26 67 09:06 -80 13:40 103 21:56 -80

VR-03-MEI 05:20 -93 10:05 100 18:04 -70 22:45 68

WO-22-MEI 01:14 84 09:31 -83 13:45 116 22:17 -80

MA-03-JUN 07:26 -96 12:05 102 20:21 -73

ZA-22-JUN 02:26 110 10:45 -72 14:55 116 23:15 -79

MA-04-FEB 04:06 -57 08:40 99 14:50 -70 21:16 99

ZA-23-FEB 01:56 86 09:45 -75 14:00 103 22:16 -67

ZO-04-MRT 02:45 -73 07:11 111 14:45 -82 19:41 101

ZA-23-MRT 00:14 58 06:40 -70 12:40 87 20:20 -69

DO-04-APR 05:31 -80 10:26 91 18:20 -67 23:10 63

DI-23-APR 02:06 82 10:16 -85 14:19 115 22:46 -83

ZA-04-MEI 06:24 -91 11:26 98 19:40 -73

DO-23-MEI 02:08 98 10:26 -83 14:28 123 23:05 -80

DI-04-JUN 00:32 82 08:35 -92 13:05 103 21:26 -75

ZO-23-JUN 03:17 120 11:35 -68 15:46 115 23:56 -82

DI-05-FEB 05:05 -54 09:55 92 15:50 -63 22:35 88

ZO-24-FEB 02:25 95 10:15 -79 14:36 113 22:34 -66

DI-05-MRT 03:25 -69 08:04 101 15:20 -74 20:49 84

ZO-24-MRT 01:16 74 08:50 -77 13:14 101 21:30 -77

VR-05-APR 06:34 -78 11:39 90 19:55 -69

WO-24-APR 02:46 95 10:55 -86 14:58 125 23:25 -80

ZO-05-MEI 00:06 69 07:55 -94 12:36 102 20:50 -78

VR-24-MEI 02:55 109 11:10 -80 15:15 125 23:35 -80

WO-05-JUN 01:29 89 09:46 -86 14:05 104 22:21 -76

MA-24-JUN 04:05 127 12:20 -64 16:35 112

WO-06-FEB 06:20 -55 11:16 90 19:07 -61 23:56 84

MA-25-FEB 03:00 103 10:55 -80 15:05 123 23:15 -64

WO-06-MRT 04:34 -66 09:23 89 17:20 -65 22:16 70

MA-25-MRT 01:49 87 09:51 -84 13:55 113 22:26 -77

ZA-06-APR 00:24 64 08:04 -83 13:00 98 21:26 -75

DO-25-APR 03:25 107 11:46 -83 15:37 130

MA-06-MEI 01:05 78 09:06 -97 13:28 108 21:44 -79

ZA-25-MEI 03:37 119 11:55 -76 15:58 123

DO-06-JUN 02:25 96 10:34 -79 14:49 105 22:55 -74

DI-25-JUN 00:40 -87 04:51 132 12:54 -61 17:26 109

DO-07-FEB 07:45 -61 12:21 98 20:45 -63

DI-26-FEB 03:29 110 11:25 -81 15:36 131 23:14 -64

DO-07-MRT 05:55 -65 10:55 86 19:00 -63 23:45 68

DI-26-MRT 02:26 97 10:36 -84 14:32 124 22:45 -73

ZO-07-APR 01:33 76 09:36 -92 13:54 108 22:20 -77

VR-26-APR 00:06 -77 04:01 117 12:05 -81 16:17 131

DI-07-MEI 02:05 89 10:16 -95 14:25 111 22:40 -76

ZO-26-MEI 00:21 -82 04:19 126 12:25 -73 16:47 118

VR-07-JUN 03:09 102 11:24 -70 15:36 104 23:45 -74

WO-26-JUN 01:36 -92 05:37 134 13:55 -61 18:16 106

DI-08-JAN 06:55 -50 ZO-27-JAN 11:35 98 03:25 109 19:46 -62 11:20 -75 15:25 124 23:24 -55 WO-09-JAN 00:10 107 MA-28-JAN 08:25 -58 04:00 114 12:35 106 11:45 -78 20:50 -62 16:05 131 23:34 -58 D0-10-JAN 01:15 109 DI-29-JAN 09:26 -66 04:24 115 13:35 117 12:25 -83 21:35 -60 16:38 134

VR-08-FEB 01:05 91 09:05 -73 13:26 110 21:46 -63

WO-27-FEB 04:01 115 11:55 -85 16:09 136 23:55 -69

VR-08-MRT 07:35 -71 12:16 94 20:24 -68

WO-27-MRT 02:55 107 10:55 -83 15:06 131 23:04 -71

MA-08-APR 02:29 90 10:30 -96 14:46 115 23:00 -71

ZA-27-APR 00:36 -78 04:41 123 12:44 -81 17:00 126

WO-08-MEI 02:44 98 10:54 -88 15:08 112 23:26 -70

MA-27-MEI 00:56 -86 05:06 128 13:26 -72 17:36 109

ZA-08-JUN 03:45 107 11:55 -63 16:16 104

DO-27-JUN 02:15 -98 06:26 132 14:35 -61 19:05 103

ZA-09-FEB 02:06 100 09:55 -81 14:16 122 22:15 -59

DO-28-FEB 04:35 116 12:23 -89 16:46 134

ZA-09-MRT 01:00 80 08:56 -82 13:16 108 21:35 -70

DO-28-MRT 03:28 115 11:35 -84 15:42 135 23:40 -74

DI-09-APR 03:16 100 11:15 -92 15:28 119 23:25 -65

ZO-28-APR 01:10 -83 05:22 126 13:25 -82 17:45 116

DO-09-MEI 03:29 106 11:35 -79 15:49 111 23:56 -70

DI-28-MEI 01:46 -92 05:51 129 14:05 -72 18:25 101

ZO-09-JUN 00:16 -77 04:26 112 12:30 -61 16:55 104

VR-28-JUN 03:10 -102 07:17 129 15:46 -62 19:55 101

ZO-10-FEB 02:56 109 10:45 -86 14:59 132 23:00 -56

ZO-10-MRT 01:49 93 09:34 -89 13:58 119 22:10 -65

VR-29-MRT 04:07 120 11:55 -86 16:22 132

WO-10-APR 03:55 109 11:49 -88 16:05 120

MA-29-APR 01:56 -88 06:06 126 14:05 -82 18:30 105

VR-10-MEI 04:09 112 12:15 -75 16:30 110

WO-29-MEI 02:30 -98 06:38 126 14:45 -71 19:19 94

MA-10-JUN 00:55 -82 04:59 117 12:45 -63 17:25 103

ZA-29-JUN 04:00 -103 08:09 123 16:35 -63 20:56 98

VR-11-JAN 02:04 113 10:10 -73 14:26 128 22:35 -57

MA-11-FEB 03:35 116 11:36 -90 15:42 137 23:46 -55

MA-11-MRT 02:35 104 10:25 -91 14:46 125 22:40 -60

ZA-30-MRT 00:26 -78 04:45 121 12:34 -89 17:02 125

DO-11-APR 00:06 -65 04:31 117 12:30 -87 16:45 119

DI-30-APR 02:46 -92 06:47 122 14:44 -80 19:21 93

ZA-11-MEI 00:31 -76 04:45 117 12:56 -75 17:06 108

DO-30-MEI 03:15 -101 07:35 121 15:56 -70 20:20 89

DI-11-JUN 01:20 -89 05:35 119 13:35 -66 17:59 100

ZO-30-JUN 04:45 -100 09:09 115 17:30 -63 21:39 94

ZA-12-JAN 02:58 117 DO-31-JAN 11:06 -78 01:00 -67 15:15 136 05:35 108 23:26 -53 13:30 -90 17:45 130 ZO-13-JAN 03:49 120 11:46 -84 15:59 142

DI-12-FEB 04:17 122 12:16 -95 16:25 138

DI-12-MRT 03:16 112 11:10 -92 15:26 129 23:20 -60

ZO-31-MRT 00:54 -82 06:25 122 14:20 -90 18:45 114

VR-12-APR 00:35 -71 05:10 122 13:04 -88 17:25 116

ZO-12-MEI 01:05 -84 05:14 120 13:25 -77 17:45 104

VR-31-MEI 04:15 -102 08:35 116 16:44 -69 21:20 85

WO-12-JUN 01:56 -93 06:09 117 14:15 -67 18:40 94

WO-13-FEB 00:36 -57 04:59 125 13:10 -100 17:08 134

WO-13-MRT 03:55 120 11:55 -94 16:06 129

ZA-13-APR 01:25 -80 05:41 124 14:05 -89 18:01 109

MA-13-MEI 01:46 -91 05:55 119 14:00 -77 18:15 97

DO-13-JUN 02:30 -95 06:38 112 14:45 -68 19:05 87

MA-14-JAN 00:15 -51 04:38 122 12:36 -90 16:46 143

DO-14-FEB 01:19 -61 05:39 124 14:06 -100 17:55 126

DO-14-MRT 00:16 -64 04:35 124 12:34 -97 16:45 125

ZO-14-APR 02:15 -86 06:19 121 14:35 -86 18:35 99

DI-14-MEI 02:20 -94 06:29 114 14:25 -74 18:55 89

VR-14-JUN 03:05 -94 07:16 108 15:14 -67 19:39 83

DI-15-JAN 1:00 -52 5:21 122 13:26 -95 17:31 140

VR-15-FEB 02:10 -63 06:15 120 14:40 -96 18:35 115

VR-15-MRT 00:56 -71 05:08 125 13:25 -98 17:25 117

MA-15-APR 02:45 -87 06:52 115 15:05 -80 19:09 90

WO-15-MEI 02:50 -94 07:02 108 15:16 -71 19:19 83

ZA-15-JUN 03:45 -91 07:55 107 16:05 -67 20:26 80

WO-16-JAN 01:50 -53 06:10 120 14:26 -96 18:19 133

ZA-16-FEB 02:55 -61 06:56 114 15:25 -86 19:15 102

ZA-16-MRT 01:45 -75 05:48 122 14:05 -93 18:05 106

DI-16-APR 03:21 -86 07:25 107 15:36 -74 19:46 82

DO-16-MEI 03:36 -92 07:40 102 15:56 -69 19:55 77

ZO-16-JUN 04:36 -87 08:46 105 16:56 -65 21:15 77

DO-17-JAN 02:46 -53 06:49 116 15:11 -94 19:08 123

ZO-17-FEB 03:17 -58 07:35 105 15:40 -76 19:59 89

ZO-17-MRT 02:21 -75 06:26 115 14:45 -84 18:39 95

WO-17-APR 03:50 -85 07:59 98 15:55 -70 20:19 74

VR-17-MEI 04:11 -90 08:13 95 16:24 -68 20:55 70

MA-17-JUN 05:25 -82 09:56 103 17:34 -64 22:30 78

VR-18-JAN 03:36 -51 07:35 110 15:50 -87 19:55 110

MA-18-FEB 02:50 -59 08:26 92 15:40 -70 20:55 73

MA-18-MRT 02:35 -72 07:01 107 14:54 -76 19:15 84

DO-18-APR 04:25 -84 08:45 85 16:45 -68 21:25 62

ZA-18-MEI 04:56 -87 09:25 89 17:25 -68 22:06 65

DI-18-JUN 06:04 -77 10:55 105 18:50 -64 23:36 82

ZA-19-JAN 04:15 -49 08:25 101 16:24 -77 20:49 96

DI-19-FEB 04:04 -61 09:36 76 16:35 -65 22:10 59

DI-19-MRT 03:04 -73 07:40 95 15:17 -71 19:55 71

VR-19-APR 05:25 -82 10:15 75 17:44 -67 22:35 53

ZO-19-MEI 05:45 -83 10:45 89 18:25 -68 23:15 65

WO-19-JUN 07:24 -75 12:01 109 20:14 -66

WO-02-JAN 01:25 -58 05:55 103 13:55 -83 18:05 127 DO-03-JAN 01:54 -57 06:35 99 14:40 -80 18:48 126 VR-04-JAN 02:56 -55 07:15 97 15:26 -75 19:38 123 ZA-05-JAN 03:24 -51 08:04 95 13:04 -70 20:40 117 ZO-06-JAN 04:36 -48 09:20 94 14:15 -66 21:50 112 MA-07-JAN 05:46 -47 10:26 94 18:35 -62 23:00 108

EB & VLOED

FEB:2013 VR-01-FEB 01:47 -67 06:11 106 14:15 -88 18:26 127

ZO-20-JAN 04:55 -47 09:26 89 17:15 -69 21:55 82 MA-21-JAN 05:00 -46 10:36 79 17:50 -62 23:36 76 DI-22-JAN 05:50 -48 11:50 79 18:40 -56 WO-23-JAN 00:35 82 08:30 -54 12:56 87 20:20 -53 DO-24-JAN 01:36 91 09:36 -66 13:46 97 22:01 -57 VR-25-JAN 02:15 98 10:26 -72 14:26 106 22:35 -57 ZA-26-JAN 02:56 103 10:44 -73 14:55 115 23:04 -55

WO-30-JAN 00:14 -63 05:01 113 12:56 -88 17:08 132

4

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

JUL:2013

AUG:2013

SEP:2013

OKT:2013

NOV:2013

DEC:2013

ZA-20-JUL 01:05 99 09:05 -64 13:41 103 21:55 -69

DO-01-AUG 06:40 -64 12:00 78 18:30 -51

DI-20-AUG 02:49 124 11:00 -53 15:21 108 23:20 -77

ZO-01-SEP 01:05 83 07:30 -44 13:56 79 19:15 -53

VR-20-SEP 03:58 139 11:55 -40 16:29 126

DI-01-OKT 01:26 95 08:50 -45 14:00 83 21:36 -57

ZO-20-OKT 04:25 134 12:14 -45 16:46 134

VR-01-NOV 01:05 123 09:31 -60 13:25 105 21:41 -64

WO-20-NOV 04:29 121 12:36 -67 16:39 136

ZO-01-DEC 01:08 130 09:45 -62 13:31 118 21:56 -62

VR-20-DEC 00:26 -48 04:49 116 12:46 -77 16:58 131

DI-02-JUL 06:46 -88 11:26 96 19:14 -61 23:44 83

ZO-21-JUL 02:10 110 10:25 -63 14:45 106 22:57 -75

VR-02-AUG 00:25 80 07:10 -56 13:15 81 20:54 -54

WO-21-AUG 03:36 133 11:40 -47 16:09 115

MA-02-SEP 02:06 97 10:16 -48 14:40 92 22:35 -64

ZA-21-SEP 00:24 -72 04:41 140 12:46 -42 17:09 132

WO-02-OKT 02:05 110 10:15 -55 14:40 96 22:36 -63

MA-21-OKT 00:56 -61 05:05 131 13:05 -53 17:21 138

ZA-02-NOV 01:42 134 10:16 -59 14:06 118 22:20 -61

DO-21-NOV 00:56 -51 05:05 115 13:16 -71 17:15 131

MA-02-DEC 01:56 135 10:26 -62 14:15 129 22:35 -58

ZA-21-DEC 00:50 -49 05:25 111 13:15 -79 17:31 126

WO-03-JUL 07:46 -79 12:36 92 20:35 -63

MA-22-JUL 03:01 121 11:26 -59 15:36 109 23:41 -80

ZA-03-AUG 01:35 88 08:50 -50 14:20 90 22:15 -65

DO-22-AUG 00:06 -79 04:17 140 12:14 -43 16:51 121

DI-03-SEP 02:45 109 10:54 -54 15:15 100 23:15 -68

ZO-22-SEP 01:25 -73 05:26 137 13:36 -48 17:47 135

DO-03-OKT 02:45 122 11:05 -57 15:10 106 23:10 -64

DI-22-OKT 01:46 -61 05:45 125 13:56 -60 17:59 137

ZO-03-NOV 02:19 142 10:56 -55 14:38 129 23:00 -57

VR-22-NOV 01:15 -48 05:34 107 13:46 -71 17:49 124

DI-03-DEC 02:37 137 11:06 -63 14:59 137 23:15 -54

ZO-22-DEC 01:24 -50 05:55 104 13:56 -78 18:05 120

DO-04-JUL 01:00 86 08:37 -70 13:40 94 21:45 -68

DI-23-JUL 03:48 130 12:06 -54 16:25 112

ZO-04-AUG 02:36 98 10:50 -55 15:06 97 23:05 -72

VR-23-AUG 00:44 -81 05:00 142 13:05 -44 17:30 125

WO-04-SEP 03:19 118 11:34 -52 15:45 106 23:50 -66

MA-23-SEP 02:04 -74 06:06 129 14:25 -54 18:28 133

VR-04-OKT 03:16 131 11:34 -53 15:39 116 23:50 -61

WO-23-OKT 02:25 -59 06:26 116 14:36 -63 18:35 131

MA-04-NOV 02:59 145 11:04 -54 15:19 138 23:15 -54

ZA-23-NOV 02:01 -45 06:09 100 14:15 -69 18:25 116

WO-04-DEC 03:25 134 11:36 -66 15:46 142 23:35 -51

MA-23-DEC 02:00 -50 06:36 98 14:25 -76 18:35 116

VR-05-JUL 01:54 92 10:21 -66 14:36 97 22:46 -73

WO-24-JUL 00:25 -84 04:35 136 12:45 -51 17:15 114

MA-05-AUG 03:16 106 11:35 -54 15:45 102 23:56 -72

ZA-24-AUG 01:45 -85 05:46 139 13:54 -47 18:15 126

DO-05-SEP 03:49 126 12:16 -48 16:15 113

DI-24-SEP 02:55 -71 06:45 119 15:05 -56 19:06 127

ZA-05-OKT 03:49 140 12:16 -49 16:16 125

DO-24-OKT 03:06 -53 06:59 106 15:15 -62 19:16 122

DI-05-NOV 03:38 143 11:56 -57 15:59 142 23:44 -54

ZO-24-NOV 02:15 -42 06:45 93 14:56 -67 19:05 108

DO-05-DEC 04:11 128 12:21 -71 16:25 144

DI-24-DEC 02:46 -49 07:05 95 15:16 -72 19:15 114

ZA-06-JUL 02:55 99 11:26 -62 15:26 100 23:36 -75

DO-25-JUL 01:10 -89 05:20 139 13:30 -51 17:56 115

DI-06-AUG 03:45 113 12:16 -50 16:15 105

ZO-25-AUG 02:35 -87 06:27 133 14:45 -51 18:58 125

VR-06-SEP 00:15 -64 04:22 135 12:20 -46 16:45 119

WO-25-SEP 03:25 -63 07:26 107 15:34 -54 19:46 119

ZO-06-OKT 00:14 -59 04:26 146 12:15 -49 16:48 132

VR-25-OKT 03:30 -46 07:35 97 15:46 -60 19:44 112

WO-06-NOV 04:22 136 12:37 -62 16:43 142

MA-25-NOV 03:16 -41 07:30 87 15:36 -65 20:06 101

VR-06-DEC 00:36 -50 04:58 119 13:05 -76 17:15 141

WO-25-DEC 03:25 -48 07:45 91 15:45 -67 20:09 111

ZO-07-JUL 03:36 105 11:55 -57 16:05 102 23:55 -75

VR-26-JUL 01:54 -93 06:07 138 14:15 -52 18:46 115

WO-07-AUG 00:05 -70 04:15 120 12:36 -47 16:45 109

MA-26-AUG 03:25 -85 07:16 122 15:46 -53 19:36 120

ZA-07-SEP 00:34 -65 04:55 140 12:45 -50 17:16 122

DO-26-SEP 04:05 -54 08:05 96 16:16 -53 20:19 108

MA-07-OKT 00:34 -59 05:01 146 13:00 -54 17:26 134

ZA-26-OKT 03:50 -41 08:16 88 16:16 -60 20:35 100

DO-07-NOV 00:24 -54 05:06 124 13:16 -67 17:25 138

DI-26-NOV 04:06 -41 08:36 80 16:25 -62 21:05 97

ZA-07-DEC 01:05 -49 05:48 111 13:56 -80 18:06 136

DO-26-DEC 04:16 -47 08:44 88 16:56 -63 21:26 108

MA-08-JUL 04:10 111 12:15 -52 16:35 103

ZA-27-JUL 02:56 -97 06:55 133 15:14 -55 19:29 114

DO-08-AUG 00:35 -71 04:49 128 12:46 -49 17:20 113

DI-27-AUG 04:05 -78 07:58 111 16:20 -52 20:15 113

ZO-08-SEP 01:04 -68 05:27 141 13:20 -55 17:48 122

VR-27-SEP 04:00 -47 08:56 83 16:30 -54 21:15 92

DI-08-OKT 01:26 -61 05:41 140 13:35 -58 18:01 134

ZO-27-OKT 03:30 -39 07:55 77 16:05 -59 20:44 88

VR-08-NOV 01:26 -53 05:55 112 14:05 -70 18:16 132

WO-27-NOV 04:45 -42 09:45 77 17:14 -59 22:20 101

ZO-08-DEC 02:16 -48 06:46 104 14:45 -82 18:59 130

VR-27-DEC 05:16 -47 10:06 88 17:50 -60 22:29 109

DI-09-JUL 00:30 -77 04:39 117 12:40 -52 17:10 106

ZO-28-JUL 03:45 -97 07:41 125 16:04 -56 20:16 110

VR-09-AUG 01:05 -75 05:21 132 13:04 -54 17:45 112

WO-28-AUG 04:34 -67 08:46 97 16:56 -50 21:08 102

MA-09-SEP 01:45 -71 06:06 137 14:06 -58 18:25 121

ZA-28-SEP 04:47 -44 09:45 69 17:26 -56 22:46 78

WO-09-OKT 01:45 -62 06:21 131 14:26 -61 18:42 133

MA-28-OKT 04:14 -39 09:05 67 16:56 -58 22:16 85

ZA-09-NOV 02:16 -50 06:49 100 14:56 -71 19:05 123

DO-28-NOV 06:10 -44 10:50 81 18:45 -59 23:26 109

MA-09-DEC 03:16 -46 07:46 99 15:46 -81 20:06 122

ZA-28-DEC 06:20 -48 11:08 93 19:16 -61 23:35 112

WO-10-JUL 01:00 -81 05:15 122 13:04 -56 17:45 106

MA-29-JUL 04:36 -92 08:35 114 17:06 -55 20:59 105

ZA-10-AUG 01:46 -79 05:55 131 13:35 -58 18:25 108

DO-29-AUG 04:30 -58 09:35 82 16:50 -51 22:16 86

DI-10-SEP 02:13 -71 06:38 132 14:40 -60 19:01 122

ZO-29-SEP 05:45 -42 11:10 58 18:04 -56

DO-10-OKT 02:24 -61 07:06 119 15:04 -62 19:25 129

DI-29-OKT 05:34 -41 10:35 65 17:56 -56 23:14 94

ZO-10-NOV 03:07 -45 07:56 90 15:56 -70 20:20 114

VR-29-NOV 07:45 -51 11:56 91 19:55 -62

DI-10-DEC 04:20 -45 08:45 95 16:46 -80 21:04 115

ZO-29-DEC 08:00 -54 12:10 102 20:20 -63

DO-11-JUL 01:30 -86 05:50 123 13:46 -60 18:15 102

DI-30-JUL 05:27 -83 09:23 101 17:46 -53 21:56 95

ZO-11-AUG 02:15 -81 06:27 129 14:26 -61 18:52 106

VR-30-AUG 05:20 -53 10:44 67 17:40 -54 23:35 76

WO-11-SEP 03:05 -69 07:21 126 15:25 -59 19:41 122

MA-30-SEP 00:15 80 07:00 -41 13:05 67 19:05 -54

VR-11-OKT 03:16 -57 07:51 106 16:06 -62 20:16 119

WO-30-OKT 06:55 -45 11:55 76 19:36 -57

MA-11-NOV 04:25 -42 09:05 83 17:06 -69 21:40 110

ZA-30-NOV 00:15 120 08:55 -58 12:45 105 21:07 -63

WO-11-DEC 05:46 -46 09:45 91 17:56 -79 22:14 109

MA-30-DEC 00:40 117 09:11 -63 13:05 113 21:25 -63

VR-12-JUL 02:06 -89 06:21 121 14:05 -63 18:45 96

WO-31-JUL 06:06 -73 10:25 87 18:25 -52 23:06 84

MA-12-AUG 02:45 -80 07:02 128 15:05 -61 19:28 107

ZA-31-AUG 06:20 -48 12:45 66 18:25 -54

DO-12-SEP 03:30 -65 08:09 115 16:15 -57 20:28 115

ZA-12-OKT 03:47 -50 09:00 90 17:06 -60 21:25 106

DO-31-OKT 00:14 109 08:36 -54 12:56 91 20:34 -62

DI-12-NOV 06:05 -45 10:15 81 18:15 -72 22:49 111

DO-12-DEC 06:45 -50 10:55 90 19:00 -77 23:29 108

DI-31-DEC 01:36 120 09:55 -68 13:55 124 22:05 -60

ZA-13-JUL 02:45 -90 06:56 118 14:50 -65 19:15 92

DI-13-AUG 03:30 -77 07:45 126 15:56 -59 20:05 108

VR-13-SEP 03:57 -58 09:10 99 17:16 -54 21:39 102

ZO-13-OKT 05:40 -43 10:13 77 18:04 -59 23:00 101

WO-13-NOV 07:14 -51 11:24 86 19:36 -76 23:59 116

VR-13-DEC 07:56 -54 12:00 95 19:54 -72

ZO-14-JUL 03:20 -88 07:26 118 15:36 -64 19:55 92

WO-14-AUG 03:55 -71 08:31 120 16:25 -56 20:59 105

ZA-14-SEP 05:00 -49 10:30 83 18:26 -53 23:04 94

MA-14-OKT 07:15 -44 11:46 74 19:25 -62

DO-14-NOV 08:25 -56 12:29 97 20:45 -76

ZA-14-DEC 00:35 110 08:56 -57 12:56 103 21:25 -67

MA-15-JUL 04:06 -83 08:09 119 16:15 -62 20:45 92

DO-15-AUG 04:40 -65 09:36 107 17:36 -54 22:04 97

ZO-15-SEP 07:26 -46 12:00 76 19:44 -56

DI-15-OKT 00:14 106 08:35 -50 13:00 83 20:55 -71

VR-15-NOV 00:56 121 09:20 -55 13:19 108 21:24 -70

ZO-15-DEC 01:30 113 09:46 -59 13:45 111 22:15 -60

DI-16-JUL 04:51 -78 09:01 116 16:55 -59 21:45 91

VR-16-AUG 05:10 -59 10:50 95 18:25 -53 23:35 93

MA-16-SEP 00:35 100 08:45 -50 13:14 83 21:15 -66

WO-16-OKT 01:26 117 09:44 -55 13:54 96 21:55 -76

ZA-16-NOV 01:45 124 10:06 -50 14:05 117 22:26 -61

MA-16-DEC 02:15 115 10:15 -59 14:28 118 22:54 -52

WO-17-JUL 02:45 -72 10:09 110 18:05 -58 22:44 90

ZA-17-AUG 07:20 -54 12:16 87 20:06 -56

DI-17-SEP 01:45 114 10:05 -54 14:14 96 22:21 -74

DO-17-OKT 02:10 127 10:46 -51 14:45 109 22:45 -73

ZO-17-NOV 02:26 125 10:24 -48 14:48 125 22:55 -54

DI-17-DEC 02:59 117 11:00 -62 15:09 124 23:25 -47

DO-18-JUL 04:24 -67 11:25 105 19:16 -58

ZO-18-AUG 00:44 98 09:00 -54 13:35 90 21:35 -65

WO-18-SEP 02:31 127 10:44 -50 15:06 108 22:59 -75

VR-18-OKT 02:58 132 11:16 -44 15:26 119 23:24 -66

MA-18-NOV 03:04 125 11:15 -52 15:25 131 23:17 -51

WO-18-DEC 03:34 117 11:25 -66 15:45 129 23:50 -46

VR-19-JUL 00:00 93 07:54 -65 12:35 102 20:40 -61

MA-19-AUG 01:55 111 10:16 -56 14:35 99 22:36 -73

DO-19-SEP 03:17 135 11:14 -43 15:49 118 23:46 -73

ZA-19-OKT 03:46 134 11:40 -42 16:08 128 23:55 -62

DI-19-NOV 03:56 124 11:51 -60 16:06 135 23:55 -51

DO-19-DEC 04:20 118 12:17 -72 16:21 132

5

EB & VLOED

MA-01-JUL 05:50 -96 10:04 105 18:25 -62 22:46 87

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

6

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

7

WANDELING AAN ZEE

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

8

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

HOOFDSTUK 02.

WANDELING AAN ZEE

MARCEL MUSCH 9

WANDELING AAN ZEE

EEN KORTE GESCHIEDENIS

WANDELING AAN ZEE

De boardwalk in 1900 Ergens rond 1900 wordt op het strand van Scheveningen een boardwalk aangelegd. De boardwalk loopt vanaf Scheveningen Dorp tot aan het wandelhoofd Wilhelmina. Vanaf dat moment is het mogelijk om in zondagse kledij 贸p het strand te flaneren. Ook straatverkopers kunnen nu met handkarren dicht in de buurt van de badgasten op het strand komen. Langs de boardwalk worden kleine kiosken opgericht, voorlopers van de latere strandtenten.

Hotels aan het strand De hotels hebben een directe relatie met het strand. De boardwalk verbindt voor een deel ook deze hotels met elkaar. Op oude ansichtkaarten is het dramatische effect van de ligging van de hotels aan het strand te zien.

10

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Het Kurhaus op een versteende duin Voor het Kurhaus heeft de boardwalk het karakter van een boulevard. Anders dan nu ligt de boulevard op het zelfde niveau als het strand. Zoals alle hotels ligt het Kurhaus een paar meter boven het strand, op de duintop. Weliswaar ligt het Kurhaus op een ‘versteende duin’ maar net als de echte duinen sluit deze naadloos aan op de boulevard en de boardwalk.

WANDELING AAN ZEE

De strandmuur Niet lang na de introductie van de boardwalk wordt in 1896 begonnen met de aanleg van een nieuwe waterkering, de strandmuur. De noodzaak voor een nieuwe waterkering werd duidelijk door de overstromingen van 1881 en 1894. Achter de strandmuur wordt een nieuwe boulevard aangelegd. De boulevard komt nu veel hoger te liggen, variërend van 2 tot 4 meter boven het strandniveau.

11

WANDELING AAN ZEE

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Steile trappen naar het strand Vanaf de boulevard leiden steile trappen naar het strand. Door het hoogteverschil ontstaat een scherpe afbakening die de relatie tussen de boulevard en het strand sterk be誰nvloedt.

Een echte boulevard Al snel ontstaan twee verschillende sferen. Op de boulevard verschijnen steeds meer terrassen. De boulevard wordt een geliefde plek om te flaneren of in een rijtuig een ritje langs het strand te maken.

12

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Bain mixte en andere zeebaden Op het strand groeit het aantal kiosken en worden delen van het strand afgeschermd om ‘zeebaden’ te creëren zoals bijvoorbeeld het Bain mixte en het Volkszeebad.

WANDELING AAN ZEE

Boardwalk en boulevard De boardwalk loopt nog voor de kiosken langs en een op de boulevard begonnen wandeling kan dus op op de boardwalk worden voortgezet. De wandeling wordt er alleen maar interessanter op!

13

WANDELING AAN ZEE

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Het openbare strand Na de oorlog worden de afgesloten stranden afgeschaft en verdwijnt het baden onder toezicht. Het hele strand wordt een groot openbaar gebied. Tegelijkertijd worden de strandtenten steeds groter. Alle strandtenten krijgen een terras dat wordt afgeschermd met windschermen.

Elke strandtent anders Het aanbod van strandtenten wordt geleidelijk steeds diverser. Tegenwoordig heeft elke strandtent een heel eigen sfeer en richt zich op een eigen doelgroep. Het private karakter van de zeebaden verschuift naar de strandtenten.

14

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Barrières op de boulevard..

Vlak na de aanleg van de strandmuur wordt de grens tussen de boulevard en het strand slechts gemarkeerd door een gietijzeren hek, maar in de loop der tijden groeit de gevoelsmatige afstand tussen strand en boulevard. Op de boulevard verschijnen steeds meer kiosken.

15

WANDELING AAN ZEE

De naar binnen gekeerde strandtent Na de oorlog verdwijnt ook de boardwalk, de strandtenten worden tegenwoordig met trappen direct vanaf de boulevard ontsloten. Door de ontwikkeling van publieke zeebaden naar strandtenten en de manier waarop ze worden ontsloten raakt een deel van het strandleven meer naar binnen gekeerd. De diversiteit is groter dan ooit maar wordt op de boulevard en het strand minder ervaren.

WANDELING AAN ZEE

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

...en barrières op het strand Onder aan de strandmuur groeit het aantal strandtenten. De strandtenten worden bovendien steeds groter. Tegenwoordig liggen de strandtenten in de omgeving van het Kurhaus dicht naast elkaar en ontnemen vanaf de boulevard voor een groot deel het zicht op strand, zee en horizon. De bebouwing en de veelheid aan activiteiten op de boulevard en op het strand staan de ervaring van zand, zee en horizon (letterlijk en figuurlijk) in de weg.

Het tijdelijke looppad De toekomstige vernieuwing van de zeewering en de boulevard in Scheveningen is een kans om met relatief kleine ingrepen de weeffouten die in het verleden in de openbare ruimte zijn ‘ontstaan’ te herstellen. Een onverwacht voorbeeld van hoe de structuur van de openbare ruimte op een eenvoudige manier kan worden verbeterd is het tijdelijke looppad op het strand tijdens de bouw van de nieuwe zeewering en boulevard in het zuidelijk deel van Scheveningen.

16

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

01. Prive stranden 02. Kermis op boulevard 03. Pier publiek 04. Vrij strand 05. Verbreden entree 06. Kurhaus aan de boulevard 07. Doorlopend balkon 08. Paviljoens onder de boulevard 09. Boardwalk voor de paviljoens 05.

07.

06.

02.

01.

08.

09.

04.

03.

Een nieuwe (tijdelijke) boardwalk Deze tijdelijke situatie in het zuid-westelijk deel kan een les zijn voor de vernieuwing van het noordelijk deel van het strand. Zelfs voordat een nieuwe zeewering en boulevard wordt gemaakt kan een tijdelijke boardwalk worden aangelegd. Daarmee wordt de situatie van rond 1900 in ere hersteld maar dan in combinatie met de moderne strandtenten.

Wanneer deze formule een succes blijkt dan kan bij de vernieuwing van de zeewering gedacht worden over het (gedeeltelijk) integreren van de strandtenten Ă­n de boulevard c.q. zeewering, een model dat in Barcelona is toegepast. Daarmee kan het zicht op strand, zee en horizon worden hersteld.

17

WANDELING AAN ZEE

Hersteld contact Het tijdelijke looppad ligt op het strand en ontsluit de strandtenten. Het verschil valt direct op. Door de strandtenten is de zee te zien. En er is weer contact mogelijk tussen de mensen op de terrassen en de wandelaars. Ook valt op hoeveel verschillende strandtenten er zijn. De sfeer van de verschillende strandtenten is direct ervaarbaar voor de passant.

WANDELING AAN ZEE

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Nieuwe boulevard De nieuwe boulevard van Manuel De Sola Morales versterkt het contact tussen de boulevard, het strand en de zee. De verschillende verkeersstromen zijn door de hoogteverschillen subtiel van elkaar gescheiden maar blijven visueel met elkaar verbonden. De toekomst zal uitwijzen of door het clusteren van de strandpaviljoens deze niet teveel worden losgekoppeld van de wandeling aan zee.

18

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

WANDELING AAN ZEE

19

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

20

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD HOOFDSTUK 03.

MARCEL MUSCH 21

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

afb:01

Scheveningseweg 1665

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

Bron: Afbeelding naar de kaart van C.Elandt uit 1681, uit: Koopmans, Botine, ‘Vis en Vertier op Scheveningen, de ontwikkeling van een vissersdorp, badplaats en zeehaven’ (2003).

afb:02

Het badhuis van Jacob Pronk rond 1820

Bron: Koopmans, Botine

afb:03

Het stedelijk badhuis 1829

Bron: Woltjer, R.H., ‘Plan voor den wederopbouw van de badplaats Scheveningen’, blz. 21

afb:04 (volgende pagina)

Het eerste Kurhaus in 1885

Bron: Woltjer, R.H., blz.40

22

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

De kritiek op Scheveningen Bad is oud en wijdverbreid, maar het debat is vaak eenzijdig gericht op de vormgeving van de buitenruimte. Het gebruik en de betekenis van de openbare ruimte (in rituelen, programma, exploitatie en imago) blijven in de discussie onderbelicht.

Stedenbouwkundigen (maar ook projectontwikkelaars) zijn vaak blind voor de exploitatiewijze en de gebruikspatronen van de badplaats. Dat is opmerkelijk: de beleving van de badplaats wordt immers minstens zo veel bepaald door de niet-fysieke aspecten als de fysieke aspecten.

Een badplaats is meer dan alleen het strand, de zee, de badhotels, de boulevard of de strandtenten. Het gaat in de badplaats om de totale beleving van het flaneren aan zee langs de strandtenten, het cruisen over de boulevard, het kijken naar andere mensen, het zicht op zee vanuit het Kurhaus, de vis - in zee, in Sea life en op het bord-, en de lichaamscultuur - op het strand, op de surfplank en in de kledingwinkels. Dit geheel aan fysieke en niet-fysieke aspecten vormt het publieke domein van Scheveningen.

De opkomst van de badcultuur De ontwikkeling van de badplaats Scheveningen is vanaf het begin afwisselend een publieke en particuliere zaak.

De aanleg van de Scheveningseweg in 1665, de eerste verbinding naar Scheveningen via een steenweg, wordt aangelegd door de Staten van Holland. Kort daarna verschijnt in het dorp een groot aantal herbergen. Het dorp Scheveningen wordt een populaire bestemming voor de inwoners van ‘s Gravenhage. Ze wandelen en spelen op het strand, gaan naar de herbergen, maar gaan zelden de zee in.II De badcultuur komt pas aan het begin van de negentiende eeuw tot ontwikkeling met de bouw van een klein houten badhuis in 1818 door Jacob Pronk.

Het baden wordt in het begin vooral gedaan om gezondheidsredenen. De gemeente hecht veel belang aan het bevorderen van de volksgezondheid en neemt in 1828 het initiatief om een veel groter en luxueuzer gemeentelijk badhuis te bouwen. Een badhuisarts krijgt de leiding van het badhuis. (afb.01,02&03) Vanaf het midden van de negentiende eeuw komt rondom deze badcultuur een snelgroeiende vrijetijdsindustrie voor welgestelde burgers tot ontwikkeling.

Het baden in combinatie met een langer verblijf aan zee komt in zwang. Het gemeentelijk badhuis wordt uitgebreid met logiesverblijven. Aanvankelijk is het voor de gemeente een lucratieve bron van inkomsten. De exploi-

De nieuwe particuliere exploitanten bouwen in 1885 op dezelfde plek een geheel nieuw badhotel: het Kurhaus.

Ook andere investeerders zien brood in de opkomende badplaats, van 1855 tot 1905 wordt een reeks grote badhotels gebouwd.III De badhotels staan prominent op de top van de duinen direct aan het strand. Ze hebben allure en concurreren met de mooiste hotels van Europa. Om de badplaats bereikbaar te maken worden nieuwe wegen, tramlijnen, een kanaal en een spoorlijn aangelegd.IV Hoewel de gemeente een belangrijke rol speelt bij de eerste aanzet van de ontwikkeling zijn het uiteindelijk de particuliere ondernemingen die de badplaats tot bloei brengen. De ontwikkeling van de badplaats is niet op basis van een vooropgezet plan verlopen. Het begint met de aanleg van een weg achter de duinen door de eerste ondernemer Jacob Pronk, het begin van de latere Gevers Deynootweg. Aan de zeezijde van deze weg worden de badhotels gesitueerd. Aan de landzijde worden kavels uitgegeven voor de bouw van villa’s. Elk badhotel heeft aan de landzijde een eigen voorterrein. Deze voorterreinen geven de Gevers Deynootweg een voornaam en groen karakter.

De badhotels staan op enige afstand van elkaar zodat het zicht op zee en de sfeer van de duinen bewaard blijft (afb.08)

Bestemming badplaats Al snel realiseert men zich dat een reeks badhotels alléén nog geen toeristische bestemming maakt; bezoekers verwachten meer. In 1883 wordt de Maatschappij Zeebad Scheveningen (MZS) opgericht. Naast de exploitatie van de hotels richt de MZS zich op het bouwen van een casino, een boulevard, een wandelpier en een winkelgalerij. Spectaculair is de aanleg van het Wilhelmina wandelhoofd dat in 1901 door Prins Hendrik wordt geopend. (afb.06) In 1902 wordt de Exploitatie Maatschappij Scheveningen (EMS) opgericht. De EMS heeft als doel ‘de verdere ontwikkeling van de badplaats in den breedsten zin’. Het is een belangengemeenschap van een groot aantal ondernemingen.V Het is ‘een eerste poging tot coördinatie van de badplaatsbelangen’ en ‘het voeren van een positieve badplaatspolitiek, uitgaande van het particuliere initiatief.’IV De EMS neemt in korte tijd een meerderheidsbelang in de MZS. VII Door de gezamenlijke exploitatie van hotels en het organiseren van allerlei activiteiten maakt de EMS van Scheveningen een complete badplaats, een toeristische bestemming die tot ver buiten de landsgrenzen bekend wordt en bezoekers trekt. Afgezien van de boulevard blijft de badplaats ruimtelijk gezien een verzameling los van elkaar ontwikkelde kavels maar door de brede en samenhangende programmering en de krachtige marketing ervaart de bezoeker Scheveningen als een samenhangend geheel. (afb.05) Een publieke en private onderneming De combinatie van publieke en private investeringen heeft grote invloed op het karakter van de badplaats. Er is geen duidelijke afbakening van de publieke of private invloedssfeer. Publieke en private partijen investeren beiden in zowel publieke als private zaken. Private par-

23

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

Scheveningen Bad heeft een turbulente ontwikkelgeschiedenis. Vooral in de beginjaren heeft Scheveningen zich ontwikkeld op basis van summiere stedenbouwkundige richtlijnen. In de ogen van veel stedenbouwkundigen heeft deze liberale houding geleid tot een onsamenhangende, gefragmenteerde structuur. Daarnaast werkte het onvermogen om grootschalige vernieuwing van begin tot eind vol te houden ook niet mee. Het repareren van het (vermeende) gebrek aan samenhang vormt een rode draad in de plangeschiedenis van Scheveningen. Vanaf het begin van de twintigste eeuw zijn eindeloos veel plannen gemaakt om verbetering aan te brengen. Veel plannen zijn niet verder gekomen dan de tekentafel, of zijn halverwege de uitvoering blijven steken. Deze geschiedenis heeft ook haar weerslag op de openbare ruimte van Scheveningen Bad. De stedelijke structuur van Scheveningen is gefragmenteerd, het is een collage van “brokstukken”. I

tatie van het badhuis vergt echter een continue investering en wanneer de gemeentebegroting onder druk komt te staan en de inkomsten een aantal jaren tegenvallen wordt eerst de exploitatie aan particuliere ondernemers over gedaan en vervolgens het gehele badhuis in erfpacht uitgegeven aan een buitenlandse onderneming. (afb.03)

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

24

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

25

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

afb:05

Plan Liefland Winkelgalerij op het Gevers Deynootplein, 1890

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

Bron: Freijser, Victor (red.), ‘Het veranderend stadsbeeld van Den Haag, Plannen en processen in de Haagse stedebouw 1890-1990’

afb:06

Het wandelhoofd Wilhelmina 1901

Bron: Koopmans, Botine, blz 65

afb:07

Het ontwerp van Berlage voor het Gevers Deynootplein 1911

Bron: Koopmans, Botine, blz 88

afb:08 (volgende pagina)

Scheveningen 1880

Bron: Woltjer, R.H., ‘Plan voor den wederopbouw van de badplaats Scheveningen’, blz. 36

26

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Gebrek aan ruimtelijke samenhang Hoewel de badplaats floreert, is het onsamenhangend stadsbeeld en met name de situatie rondom het Gevers Deynootplein stedenbouwkundigen een doorn in het oog. Maar ook Haagse burgers noemen het plein in De Nieuwe Courant van 1905 een schande voor de residentie.IX Een groot aantal stedenbouwkundigen heeft voorstellen gedaan voor de verbetering van het Gevers Deynootplein. H.P. Berlage neemt het in 1908 mee in zijn Plan tot Uitbreiding van ‘s Gravenhage. Hij stelt voor het plein om te vormen tot een symmetrisch plein en zo een monumentale beëindiging te geven aan de Badhuisweg.X Het plan wordt na een lange discussie met de welstandscommissie niet uitgevoerd. (afb.07) R.H. Woltjer levert in 1945 kritiek op het plan van Berlage omdat het Scheveningen meer als een stadswijk dan een badplaats behandelt. Samen met H. Rosse maakt hij in opdracht van de V.V.V. ‘s-Gravenhage een ‘Plan voor de wederopbouw van de badplaats Scheveningen’. Het plan bestaat uit twee delen: een ontwikkelingsplan door R.H. Woltjer en een ontwerp door H. Rosse. Rosse levert kritiek op de liberale en onsamenhangende wijze waarop de badplaats tot stand is gekomen. In zijn ogen moet de gemeente het heft sterker in handen nemen. Hij maakt een voor die tijd radicaal plan. Rosse tekent een verdiepte Gevers Deynootweg waarop ondergrondse parkeergarages zijn aangesloten. De barrière werking van de Gevers Deynootweg verdwijnt en de gebieden aan weerszijden van de weg vormen één samenhangend geheel. (afb.09) XI In een wederopbouwplan uit 1949 stelt W.M. Dudok ook voor de gebieden aan weerszijden van de Gevers Deynootweg met elkaar te verbinden. Door in het gebied rondom de Gevers Deynootweg (half-) open bouwblokken te situeren ontstaat een groot aantal zichtlijnen richting zee. Een deel van de bestaande bebouwing moet hiervoor worden vervangen. (afb.10&11) Net als Berlage stelt Dudok voor om het Gevers Deynootplein om te vormen tot een ruim plein met een symmetrische opzet. Het verkeer krijgt op het plein een belangrijke plek, Dudok maakt van het plein het ruimtelijke én functionele middelpunt van de badplaats.

De bestaande badhotels worden geïntegreerd in de nieuwe structuur. Ook behoudt hij de voorruimtes, de royale, groene entrees van de badhotels. De samenhan-

gende ontwikkeling die Dudok voorstelt gaat in tegen de praktijk van de kavelgewijze ontwikkeling zoals die in de badplaats tot op dat moment gebruikelijk is. Dit is waarschijnlijk een van de redenen dat het plan niet tot uitvoering komt. Ook na de oorlog worden pogingen gedaan om in één klap de ruimtelijke samenhang van de badplaats te ‘herstellen’. De praktijk van particuliere, kavelgewijze ontwikkeling blijkt echter weerbarstiger dan veel stedenbouwkundigen lief is.

Een moderne badplaats Tijdens de bezetting bouwen de Duitsers een grote verdedingsmuur op het strand en wordt het gebied rondom de boulevard afgesloten. De badhotels raken hierdoor sterk in verval. In 1943 brandt bovendien het Wilhelmina wandelhoofd af. In de periode direct na de oorlog gaat het verval door. Hoewel het strand direct na de oorlog weer druk wordt bezocht en ook het toerisme zich snel herstelt, duurt het enige tijd voordat de badplaats weer normaal functioneert. Dit heeft ook te maken met de veranderingen in het toerisme. Het negentiende eeuwse model van de badplaats gebaseerd op een meerdaags verblijf voor een specifiek en tamelijk homogeen publiek werkt niet meer.XII De badplaats moet niet alleen hersteld worden maar moet ook op zoek naar een nieuw toeristisch concept.

De vervanging van de oude pier is de eerste grote inspanning om het aanbod van de badplaats te vernieuwen.

Hugh Maaskant krijgt van de EMS de opdracht een nieuwe pier te ontwerpen. De pier die in 1961 wordt geopend is een pionier op het gebied van het massatoerisme. Allerlei vormen van vermaak zijn op één plek, in één wandeling, geconcentreerd. De pier is een wereld op zich en lijkt in die zin op een badplaats in het klein, een totaalbeleving die in die tijd zijn weerga niet kent.XIII Het is een voorbode van latere ontwikkelingen waarbij een steeds groter deel van het programma min of meer geïsoleerd raakt van de boulevard. De pier is een groot succes en is een belangrijke impuls voor de badplaats dat meer bezoekers trekt. Maar om het verval van de badhotels en de openbare ruimte te stoppen is volgens velen radicale modernisering nodig die ook rekening houdt met toenemend autobezit en dagjesmensen.(afb.12) 720.000 m3 vastgoed aan zee Een periode van radicale en ingrijpende plannen volgt waarin alle aandacht uitgaat naar de ontwikkeling van vastgoed. De bestaande gebouwen zijn verouderd en vervanging van het vastgoed is alleen rendabel bij een forse toename van het verhuurbaar oppervlakte. Bovendien kan een levendige badplaats alleen ontstaan wanneer het aantal permanente gebruikers (bewoners en werknemers) toeneemt zo is de gedachte.XIV De ‘vastgoedgedreven’ vernieuwing van de badplaats leidt tot een radicale stedelijke transformatie waarbij niet alleen de gebouwen maar een groot deel van de stedelijke structuur wordt omgegooid.

Het initiatief komt in eerste instantie weer vooral vanuit particuliere ondernemers. Een belangrijke persoon in de ontwikkeling van Scheveningen is Reinder Zwolsman.

Zwolsman krijgt in 1962 de volledige zeggenschap over de EMS. Een combinatie van grote aannemers (de Hollandse Beton Groep, Amfas, Wilma en Ballast Nedam) ontwikkelt, onafhankelijk van de EMS, een plan voor de

27

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

tijen leggen bijvoorbeeld een aantal spoorverbindingen aan (in concurrentie met elkaar en nauwelijks gecoördineerd door de overheid) en investeren in de aanleg van de boulevard. De overheid op haar beurt exploiteert het gemeentelijk badhuis.VIII Private partijen bemoeien zich dus met de publieke infrastructuur en de openbare ruimte, terwijl de overheid met de exploitatie van een badhuis concurreert met private ondernemingen. Een groot deel van de ruimte die door private partijen wordt geëxploiteerd - de baden, de Kurzaal, de theaters, de restaurants et cetera - vormt een onderdeel van het publieke domein.

Het publieke domein is met andere woorden een optelling van private en openbare ruimtes. Tegelijkertijd is het sterk gesegmenteerd: elke doelgroep gebruikt haar eigen deelruimtes. Ook delen van de openbare ruimte, zoals het strand en de terrassen op de boulevards, worden afgeschermd en zijn bestemd voor specifieke doelgroepen. Het resultaat is een breed en divers publiek domein dat, ondanks de segmentering, samenhang geeft aan de badplaats.

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

28

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

29

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

afb:09

Plan Rosse, 1945

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

Bron: Rosse, Herman, ‘Plan voor den wederopbouw van de badplaats Scheveningen’

afb:10

Plan Dudok 1949 Bron: Onbekend

afb:11

Schets Dudok voor het Gevers Deynootplein 1948

Bron: Freijser (red.), blz. 108

afb:12 (volgende pagina)

De pier van Hugh Maaskant 1961

Bron: Provoost, Michelle, ‘Hugh Maaskant.

Architect van de vooruitgang’ (2003).

30

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

vernieuwing van Scheveningen. De combinatie wil van Scheveningen een ‘modern recreatiecentrum aan zee’ maken, ‘ongevoelig voor ongunstige weersomstandigheden, het hele jaar attractief en in bedrijf.’ Het plan gaat uit van de sloop van een groot aantal hotels en de bouw van 720.000 m3 vastgoed.XV Naast het toevoegen van horeca en attracties wordt ingezet op de bouw van een grote hoeveelheid woningen en kantoren. Scheveningen moet een compleet ‘stadsdeelcentrum’ worden.XVI Nadat de gemeente akkoord is gegaan met de uitgangspunten voor de modernisering verkoopt Zwolsman de EMS aan een andere combinatie onder leiding van het bouw- en ontwikkelbedrijf Bredero. In 1973 gaan de gemeente en de nieuwe combinatie een samenwerkingsverband aan, een pionier voor de publiek-private gebiedsontwikkeling.

Opnieuw gaat in de planvorming veel aandacht uit naar de vernieuwing van het Gevers Deynootplein. Waar Berlage het plein vooral zag als een monumentale beëindiging van de Badhuislaan met het Kurhaus als feestelijk middelpunt en Dudok vooral een goede verkeersafwikkeling en een open relatie met zee benadrukte, legt Bakema het accent op de verblijfsfunctie van het plein. In de plannen van Berlage en Dudok is het Gevers Deynootplein nog een aankomstruimte. Bij het aankomen zijn belangrijke aspecten een soepele verwerking van het verkeer, de (visuele) relatie tussen Den Haag en Scheveningen (zoals bijvoorbeeld tot uiting komt in de monumentale as van de Badhuislaan die op het Kurhaus eindigt) en de open relatie met zee. Voor Bakema zijn deze aspecten van ondergeschikt belang. Bakema wil af van het onherbergzame karakter van plein. Aan weerszijden daarvan stelt hij woongebouwen voor met ruimte voor horeca in de plint. Het plein moet een ‘menselijke maat’ krijgen.

XIV Rondom het plein en aan weerszijden van de Gevers Deynootweg worden kantoren en woningen bedacht.

De openbare ruimte die door deze nieuwe gebouwen wordt omsloten moet een verblijfskwaliteit krijgen. (afb.13,14 & 16)

Naar een nieuwe samenhang Bakema streeft naar een goede aantakking van het plein op de omgeving. Hij ontwerpt een hecht netwerk van kleinschalige ruimten dat zich als een megastructuur tussen de bestaande gebouwen nestelt. Het netwerk verbindt beide zijden van de Gevers Deynootweg met de zeezijde. Het bestaat voor een deel uit een overdekte passage die verschillende gebouwen rondom het Kurhaus met elkaar verbindt. De overdekte passage fungeert als een ‘winterboulevard’ en is een eerste aanzet tot de ‘interiorisering’ van de badplaats die vanaf de jaren tachtig

Bakema beschrijft een deel van het netwerk met de reeks ‘buitenkamer-binnenkamer-huiskamer’. De buitenkamer is de (sterk ingekrompen) ruimte voor de Gevers Deynootweg, deze neemt de oorspronkelijke functie van het Gevers Deynootplein als ontvangstruimte over. De binnenkamer is de ruimte voor het Kurhaus (het ‘Kurhausplein’) en de huiskamer is de Kurzaal in het Kurhaus.

Donald Lambert en Karen van Vliet schrijven hierover: ‘Door de Kurzaal als openbaar gebied binnen de bebouwing in het stelsel van stedelijke ruimten te betrekken, wordt een nieuw perspectief geboden. De publieke ruimte is in een dergelijke opvatting veel meer dan wat tussen de gebouwen overblijft. Het is een complementair systeem aan de private bouwvolumes. Wederzijdse beïnvloeding en afstemming komt de exploitatie van openbaar en privé-gebied ten goede.XXI De vervlechting van de publieke ruimte met particuliere binnenruimtes is met andere woorden een manier om de exploitatie van de verschillende programma’s op elkaar af te stemmen en met de publieke ruimte te verbinden.

Het naar binnen halen van het publieke domein heeft naast een commerciële reden ook een sociale reden.

Door het verweven van het publieke en het private domein hoopt Bakema de sociale uitwisseling en de levendigheid van de openbare ruimte te stimuleren. Het ruimtelijke schema van Bakema/Bredero is daarom meer dan een poging om de visueel-ruimtelijke samenhang te vergroten. Het is ook een manier om de programmatische samenhang te verbeteren en de gebruikspatronen te verweven. (De ‘particularisering’ van de publieke ruimte heeft overigens direct al een aantal critici; in de gemeenteraad wordt kritiek geleverd op het overdragen van de openbare ruimte aan de projectontwikkelaar.XXII Interiorisering’, ‘bronpuntentheorie’ en ‘particularisering’ zijn concepten die voortkomen uit de ontwikkeling van shopping malls.XXIII Niet eerder werden ze op een dergelijke grote schaal toegepast voor een gemengd recreatief programma als de badplaats. Het ambitieuze plan zal een brug te ver blijken.

Dwingende samenhang De hoge mate van vervlechting tussen het publieke en private zorgt voor een grote onderlinge afhankelijkheid, die in combinatie met de schaal de achilleshiel wordt van het project. Nadat om praktische en zakelijke redenen het project wordt opgedeeld in deelprojecten lukt het niet meer om de samenhang tussen de verschillen-

31

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

Van aankomstplein naar verblijfsplein Om de plannen van het samenwerkingsverband uit te werken wordt Jaap Bakema aangesteld als stedenbouwkundig supervisor. Ondertussen worden, vooruitlopend op de uitvoering van het plan, veel oude badhotels die al jarenlang leeg staan gesloopt. In 1972 wordt het Kurhaus door Zwolsman gesloten.XVII De maatschappelijke verontwaardiging hierover is groot. Na uitgebreide acties weten bezorgde burgers de sloop van het Kurhaus te voorkomen. Als gevolg van de maatschappelijke druk plaatst de gemeente het Kurhaus op de monumentenlijst. Bakema geeft het in 1975 vervolgens een centrale plaats in zijn stedenbouwkundige ontwerp.XVIII

gestalte zal krijgen. Het plan leunt sterk op de ‘bronpunten’ theorie die wordt geïntroduceerd door de ontwikkelaar. Het is voor die tijd een nieuw uitgangspunt. Het gaat uit van het verbinden van bronpunten zoals parkeergarages en belangrijke attracties met andere programmaonderdelen. De parkeergarages liggen in het plan van Bakema aan de landzijde van de Gevers Deynootweg.

Om de gebouwen en de parkeergarages aan de landzijde te verbinden met de zeezijde worden zware middelen ingezet. Bakema tekent een aantal loopbruggen over de Gevers Deynootweg en een ‘brug-gebouw’. De verhoogde bruggen sluiten aan op het verhoogde maaiveld dat op hetzelfde niveau ligt als de duinen en de boulevard. Voor de ontwikkelaar zijn de routes van de ‘bronpunten’ naar het strand van groot belang omdat hierdoor alle bezoekers worden gedwongen langs de nieuwe commerciële ruimtes te lopen.

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

32

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

33

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

afb:13

Plan Bakema, maquette foto 1975

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

Bron: ‘Kurhausplein Scheveningen, Nota planvorming’, Plan en programmacommissie, werkgroep Kurhausplein, mei 1975 - losse foto

afb:14

Plan Storch en Ehlers voor de Princelandt en het Rederserf 1974

Bron: Freijser, Victor, blz. 229

afb:15

Plan Urbis 1989

Bron: Hoog, Maurits de, ‘Een nieuw perspectief voor Scheveningen-Bad’, Archis volume 07, pag. 38-41

afb:16

Plan Bakema 1975

Bron: ‘Kurhausplein Scheveningen, Nota planvorming’, Plan en programmacommissie, werkgroep Kurhausplein, mei 1975

34

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Maar ook wanneer het plan in zijn geheel en in een keer zou zijn uitgevoerd dan is het maar de vraag of het de tand des tijds had kunnen doorstaan. Het netwerk van passages dat binnen de gebouwen doorloopt zou in het dagelijks gebruik ongetwijfeld voor problemen hebben gezorgd. Door dit netwerk verliezen de eigenaars en exploitanten de controle over de toegankelijkheid van het gebouw. In de praktijk kan dat alleen wanneer de verschillende gebouwen in één hand worden gehouden.

Een ander probleem in het plan van Bakema is het verhoogde maaiveld en de verhoogde verbindingen. Alleen wanneer de stijging langzaam en op vloeiende wijze verloopt of wanneer het publiek met roltrappen wordt geholpen kan het worden verleid om deze barrière te nemen.

Een meer fundamenteel probleem is dat een belangrijk deel van de openbare ruimte in het plan van Bakema niet is georiënteerd op de zee. Vanaf het Kurhausplein, maar ook vanaf de verbindingen en de openbare ruimten aan landzijde van de Gevers Deynootweg is de zee niet zichtbaar. De bezoeker ervaart nergens de zee, het winkelen is losgekoppeld van de rituelen van de badplaats. Door de verhoging van het maaiveld is ook het hoogteverschil van de duinen niet meer te ervaren. Het plan van Bakema ontkoppelt kortom een deel van de badplaats van de zee.

De interiorisering van de badplaats Vanaf de jaren tachtig ontwikkelt de badplaats zich voornamelijk kavelgewijs en vooral met grote gebouwen. De ontwikkeling is niet meer primair ‘vastgoedgedreven’ maar wordt gebaseerd op het gebruiksconcept en de exploitatie. Het levert gebouwen op die vooral vanuit een eigen interne logica zijn ontwikkeld.XXVII Voorbeelden zijn de Palacepromenade met de Bowlingbaan en het Hommerson speelpaleis (1982) en het golfslagbad aan de boulevard (1985). Later volgen de opening van Sealife (1993, in het gebouw van het golfslagbad), het casino, de Pathé bioscoop (beiden in 1995) en Vitalizee (1996, failliet in 2009).

De gebouwen die in de jaren tachtig en negentig worden gebouwd zijn steeds minder op de openbare ruimte georiënteerd. Dit heeft te maken met een aantal trends in de vrijetijdsindustrie. Ten eerste verplaatst een aantal functies zich naar binnen. Scheveningen is een van de eerste plekken waar men overdekt (en op zondag) kan winkelen in de Palace-promenade. Het golfslagbad is tot op zekere hoogte een poging om de ervaring van de zee naar binnen te halen. Ook de pier, die oorspronkelijk toch bedoeld is om ‘uit te waaien’ wordt bij de verbouwing in 1993 overdekt. Een tweede trend is dat de vrijetijdsindustrie de bezoeker steeds langer binnen wil houden. Hoe langer de bezoeker binnen blijft hoe meer deze zal consumeren. De voorzieningen bieden steeds meer verschillende activiteiten aan binnen de muren van het gebouw. Daarmee hangt een derde trend samen: de schaalvergroting van recreatieve voorzieningen. Om bezoekers binnen te houden moet het aanbod divers zijn en zich steeds vernieuwen. De investeringen die daarvoor nodig zijn worden steeds groter. Dit kan alleen maar bij een bepaalde schaalgrootte.XXVIII Het gevolg is dat de grote attracties steeds meer streven naar een ‘totaalbeleving’. Deze geïnterioriseerde totaalbeleving heeft de beleving van de badplaats voor een deel vervangen.

De interiorisering van de badplaats komt voort uit de wens om bij alle weersomstandigheden en in alle seizoenen voldoende vermaak te kunnen bieden. De badplaats moet zoveel mogelijk een all seasons en all weather bestemming zijn. Daar is op zich niets nieuws aan. Al in de negentiende eeuw wordt rekening gehouden met slecht weer (en koud water). De badhotels bieden veel mogelijkheden om binnen te recreëren, er zijn biljartzalen, conversatiezalen, leeszalen et cetera. Maar ook buiten het hotel is van alles te doen: theater, muziekvoorstellingen en een badhuis (met warm water).

Ook bij de nieuwe pier uit 1961 zijn de activiteiten rondom een centrale buitenruimte gegroepeerd. De nieuwe pier brengt veel verschillende vormen van ‘vertier’ bij elkaar, het moet een ‘volks recreatieoord’ worden waar men zich geruime tijd kan vermaken. De pier is voor de helft overkapt zodat deze ook met slecht weer blijft functioneren. Het overkapte deel voelt niet echter aan als een binnenruimte, het loopt naadloos over in het buitengedeelte en is er slechts van gescheiden door een glazen scherm.XXIX De winkels en attracties zijn strategisch over de pier verdeeld, waardoor bezoekers van het ene naar het andere punt worden gelokt.XXX Dit is zodanig georganiseerd dat de bezoeker ook nog iets van de zee en het strand kunnen zien maar vooral ook van de andere bezoekers.XXXI De all weather badplaats De wens om onder alle weersomstandigheden een aantrekkelijke badplaats te zijn is begrijpelijk. Het onbetrouwbare Nederlandse klimaat maakt het exploiteren van een onderneming aan zee heel lastig. Alle ondernemers in de badplaats, klein en groot, zoeken naar verbreding van het product én verlenging van het seizoen. Maar tegelijkertijd is deze wens om niet meer afhankelijk te zijn van mooi weer paradoxaal. De weersgesteldheid, zonnig of stormachtig, is nu eenmaal een onlosmakelijk onderdeel van de aantrekkingskracht van het uitstapje naar zee. De relatie met de buitenlucht en de zee moet een onderdeel zijn van de beleving van de badplaats.

35

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

de onderdelen te behouden. Het vroegtijdig overlijden van Bakema in 1975 maakt het nog moeilijker. Slechts enkele onderdelen van het oorspronkelijke plan worden uitgevoerd, waaronder het ‘Kurhausplein’ zoals het Gevers Deynootplein in het plan wordt genoemd.

Het Kurhausplein is van meet af aan een controversiële ingreep. Tegenwoordig zijn de goedlopende terrassen voor velen het bewijs dat het plein goed functioneert.

Maar het plein is ook ooit verkozen tot de lelijkste plek van Nederland. Feit is dat het plein niet aanvoelt als een besloten, intieme stedelijke ruimte en dat het slecht aansluit bij de rest van de openbare ruimte.XXIV De belangrijkste doelstellingen van het plan van Bakema zijn niet gehaald. De samenhang in de openbare ruimte is er niet gekomen. Ook de verweving van private en publieke functies is nauwelijks van de grond gekomen en van een uitwisseling tussen verschillende sociale sferen is geen sprake.XXV Een belangrijke reden hiervoor is dat de verbindingen - de voetgangersbruggen en het bruggebouw - niet zijn uitgevoerd. De locaties die wel zijn ontwikkeld, min of meer op basis van het plan van Bakema, liggen hierdoor als ‘brokstukken’ in een half uitgevoerd stedenbouwkundig plan.XXVI Hier blijkt de kwetsbaarheid van Bakema’s plan: de ruimtelijke vervlechting laat een gefaseerde uitvoering, die flexibel kan omgaan met veranderende eisen, niet toe.

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

36

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

37

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

afb:17

Einde van de pier en entree Van der Valk 2011

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

Bron: Marcel Musch

afb:18

Plan Jerde 2008

Bron: Jerde Site Utilization Study, 2008

afb:19

Plan Morales voor nieuwe boulevard, 2009 (uitsnede)

Bron: www.nieuweboulevardscheveningen.nl

afb:20 (volgende pagina)

Boulevard Scheveningen 2012 ontwerp Morales

Bron: www.nieuweboulevardscheveningen.nl

38

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

De ontwikkeling van een all weather badplaats is daarom ook riskant. Het toevoegen van binnen-attracties heeft als onbedoelde consequentie dat er in de openbare ruimte steeds minder te beleven is. De gebouwen raken naar binnen gericht. Het aantrekken van grote toeristische trekkers, een ambitie uit het Masterplan Scheveningen-kust, is op zichzelf niet voldoende om een aantrekkelijke badplaats te worden. Een grote trekker heeft weinig toegevoegde waarde wanneer de relatie met de badplaats ontbreekt. Een grote trekker is vaak niet afhankelijk van de locatie (zolang deze goed bereikbaar is). Het Circustheater is daar een voorbeeld van, het is nauwelijks afhankelijk van de nabijheid van de zee of de ligging in Scheveningen.XXXII De toegevoegde waarde van de plek aan zee wordt bij een dergelijke voorziening niet uitgebuit.

Ook aan de boulevard zijn de meeste terrassen overdekt.

Dat is goed voor in de winter maar in de zomer is er nauwelijks een relatie tussen de mensen die binnen op de terrassen zitten en de mensen die op de boulevard flaneren. De overdekte terrassen ontnemen bovendien het zicht op de gebouwen (waaronder het Kurhaus) waardoor deze geen uitstraling meer hebben op de boulevard.

En dat terwijl een relatie met zee en boulevard voor het oprapen ligt. Sea Life lijkt dat te hebben begrepen. Bij de recente verbouwing heeft het de oorspronkelijke gesloten gevel opengewerkt waardoor de attractie een gezicht aan de boulevard heeft gekregen.

De uitdaging is om de ‘binnenwereld’ en de ‘buitenlucht’ met elkaar te verbinden. Want tezamen maken ze de badplaats onder alle weersomstandigheden attractief.

En het stimuleert de badplaats als totaalervaring, niet door het programma en de exploitatie in één hand te houden maar door verschillende sferen náást elkaar te ontwikkelen en te exploiteren en via de openbare ruimte met elkaar te verbinden.

Openbare ruimte als verbinding De plannen uit het verleden laten verschillende manieren zien om de samenhang in de badplaats te vergroten.

Berlage en Dudok leggen het accent op het vergroten van de visuele samenhang. De Solà Morales kiest hetzelfde uitgangspunt voor zijn plan voor het zuidelijk deel van de boulevard. Hij clustert de strandpaviljoens en plaatst deze op enige afstand van de flaneer-route. Dit vergroot het zicht op zee vanaf de boulevard, maar scheidt tegelijkertijd de strandpaviljoens af van het flaneren. Deze drie

In de plannen van Rosse (VVV) en Bakema (Bredero) ligt het accent op het afdwingen van een programmatische samenhang. Veel aandacht wordt besteed aan de route langs het programma. Een groot deel van het programma is gekoppeld aan overdekte passages. Ook de herontwikkeling van de pier door het Van der Valk concern is gebaseerd op het principe van een gevarieerd programma onder één dak (het ontbreken van voldoende onderscheidend programma nekt het concept). In deze reeks past ook het plan van Jerde (uit 2008) voor de herontwikkeling van de badplaats. Het gaat net als het plan van het Brederoo consortium uit van grootschalige sloop en nieuwbouw. Door het concentreren van vastgoed (ook weer aan beide zijden van de Gevers Deynootweg) rondom een nieuwe openbare ruimte worden de routes naar het strand ‘afgedwongen’. Het zijn plannen die gemaakt zijn in opdracht van ontwikkelende partijen die de exploitatie van de badplaats het liefst zoveel mogelijk in één hand willen houden (of op zijn minst sterk willen coördineren). Daarvoor is volgens hen een nieuw verbindend programmatisch en ruimtelijk concept nodig.

Geen van de grootschalige plannen die uitgaan van een radicale transformatie van de bestaande structuur is uitgevoerd of, in het geval van de pier, een succes gebleken. De complexiteit van het ontwikkelen van integrale, grootschalige plannen in Scheveningen zal daar debet aan zijn. (afb.18) Bij de ZMS en de (vroege) EMS ligt het accent op het verbinden van zelfstandige initiatieven. De aanleg van de boulevard en het Wilhelmina wandelhoofd is een initiatief van particuliere investeerders. De structuur is eenvoudig en doeltreffend: de boulevard verbindt alle badhotels op de duinen en attracties met elkaar, het geeft ze een gemeenschappelijke ruimte (anders dan het strand). Het is een eenvoudig model dat vereist dat het programma ook op de boulevard is georiënteerd. Na de aanleg van de boulevard in 1896 hebben de badhotels en de attracties een entree en een gezicht aan de zeezijde.

De entree aan de Gevers Deynootweg wordt secundair, voor aankomst en vertrek. Tegenwoordig is deze oriëntatie van het programma op de boulevard nog maar deels aanwezig.

Berlage en Dudok gaan uit van een duidelijke rolverdeling: de gemeente bepaalt de stedelijke structuur en beperkt zich tot het vormgeven en aanleggen van de infrastructuur en de openbare ruimte. Particuliere partijen vullen de kavels in. In de benadering van Rosse, Bakema en Jerde worden alle onderdelen op elkaar afgestemd en integraal ontwikkeld. Het ontwerp, de uitvoering en de exploitatie blijven in één hand. Bij grote projecten is de ontwikkeling meestel in handen van een samenwerkingsverband tussen private en publieke partijen.

Vervolgens wordt de exploitatie van het gebouwencomplex veelal overgedragen aan één partij. De dominantie van de belangen van deze ene partij zorgt er over het algemeen voor dat de diversiteit en spontaniteit in de openbare ruimte afneemt. Bij de derde benaderingswijze (ZSM en EMS) heeft iedere partij zijn eigen rol maar spannen de partijen zich gezamenlijk in de verbindin-

39

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

De pier laat zien waar het bij het ontwikkelen van een all weather attractie fout kan gaan. De aantrekkingskracht van de oorspronkelijke pier is voor een belangrijk deel gebaseerd op uitwaaien, flaneren en kijken en bekeken worden. Door de pier te overkappen is één grote binnenruimte ontstaan. Het uitwaaien is naar een verdieping hoger geplaatst. Een dergelijke grote binnenruimte kan alleen maar goed functioneren met een divers programma en dat ontbreekt nu juist. De wandeling naar het einde van de pier loopt nu door een vlak vormgegeven binnenruimte waar weinig te beleven is. Aan het eind van de route ligt het Van der Valk restaurant. Anders dan voorheen moet je daar (weer) naar binnen, waardoor ook de link met de pier verdwenen is en het flaneren over de pier, het kijken en bekeken worden, een stuk minder interessant is. (afb.17)

plannen zijn in opdracht van de gemeente gemaakt. Het is daarom waarschijnlijk geen toeval dat deze plannen zich richten op de verkeerstructuur en op de vormgeving van het publieke deel van de stad. (afb.19&20)

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

40

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

41

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

I Zie: Lambert, Donald en Karen van Vliet, ‘Stedebouw in brokstukken, de stadsruimte in Scheveningen-Badplaats’, Archis 8-86, p.34-41 II ‘Ze komt er genieten van het zeegezicht en van de zeelucht, spelen op het strand, wandelen in de duinen en klimmen op de hoogste duintoppen, kijken naar de af- en aanvarende visscherschepen en naar de bevolking in haar bijzondere kleederdracht, eten of wijndrinken in het Heerenlogement of in het dorp en...trouwen. Wat ze er nog niet doet is..... baden.’, uit: Woltjer, blz. 17 III De voorloper van het Kurhaus het Stedelijk Badhuis dateert uit 18551856, het hotel Garni is gebouwd in 1858. Daarna volgen het Oranjehotel in 1872-1874, Hotel des Galeries in 1876 en het Palacehotel in 1903-1904. Bron: Koopmans, Botine ‘Vis en vertier op Scheveningen, de ontwikkeling van een vissersdorp, badplaats en zeehaven’ blz. 5657 IV De geschiedenis van Scheveningen is uitgebreid gedocumenteerd. ZIe onder andere: Crefcoeur, Paul, ‘Scheveningen wordt mondain’; Freijser, Victor (red.), ‘Het veranderend stadsbeeld van Den Haag, Plannen en processen in de Haagse Stedebouw 1890-1990; Dompseler, Noël van en Coos Versteeg, ‘Kurhaus, baken van Scheveningen’; Koopmans, Botine, ‘Vis en vertier op Scheveningen, de ontwikkeling van een vissersdorp, badplaats en zeehaven’; Adama ZIjlstra, A., ‘Het Kurhaus van badhuis tot levend monument’; Vermaas, J.C. ‘Geschiedenis van Scheveningen’; Woltjer, R.H. en H. Rosse, ‘Plan voor den Wederopbouw van de badplaats Scheveningen: een ontwikkelingsplan’ V Woltjer, blz 44 VI Woltjer, blz 44 en 50 VII Voorafgaand aan de EMS is in 1883 de Maatschappij Zeebad Scheveningen opgericht. Deze wordt uiteindelijk onderdeel van de EMS. De EMS richt zich in eerste instantie op de exploitatie van de meeste hotels in Scheveningen.

VIII Hoewel ongetwijfeld ook de inkomsten een rol spelen wordt als voornaamste reden aangevoerd dat het een publieke taak is om baden te bevorderen omdat het van belang is voor de volksgezondheid. Bovendien wordt het badhuis gezien als een belangrijke openbare ruimte ‘Waar iedere Hagenaar in en uit kan lopen’ (Woltjer, blz 31). ‘Iedere Hagenaar’ moet hier overigens niet al te ruim worden opgevat, het badhuis is bedoeld voor een select publiek. Als door verbeterde transport mogelijkheden het publiek in de badplaats steeds diverser wordt dan blijkt de beperking van de Kurzaal als openbare ruimte. De Kurzaal verliest haar aantrekkingskracht voor de gegoede burgerij. Wanneer het Kurhaus door particuliere investeerders wordt overgenomen proberen zij het Kurhaus weer exclusief te maken door een muur rondom het terras te plaatsen en de tarieven te verhogen. (Woltjer, blz 41) Met deze ‘democratisering van de badplaats’ verschuift de publieke taak van de gemeente naar het organiseren van het volkszeebad. Waarbij het naast de bevordering van de volksgezondheid (aanvankelijk) ook gaat om het beschermen van de goede zeden. (Woltjer, blz 44) IX Freijser (red.), blz. 58 X Freijser (red.), blz. 63 XI Rosse, Herman, ‘Plan voor den wederopbouw van de badplaats Scheveningen. Een ontwerp van. Rapport, uitgebracht door de VVV ‘s Gravenhage (Den Haag 1945) XII De badplaats wordt op een andere manier beleefd. De badhotels zijn niet langer de uitvalsbasis voor een dag op de boulevard. Het dagje strand wordt steeds minder gecombineerd met een bezoek aan het theater of het variété. Ook het publiek verandert en daarmee ontwikkelt zich de vraag naar een ander type vermaak.

XIII Provoost, Michelle, ‘Maaskant architect van de vooruitgang’, blz 228 XIV Kennelijk wordt hier nog geen rekening gehouden met de mogelijkheid dat een stijgend aantal bezoekers ook voor voldoende draagvlak kan zorgen voor de vrijetijdssector in Scheveningen. Deze uitgangspunten dateren dan ook uit een tijd waarin de mobiliteit veel lager was en reizen nog vooral bedoeld om van woning naar werkplek te komen. Tegenwoordig vindt het grootste deel van onze mobiliteit plaats vindt in onze vrije tijd.

XV Het Grand Hotel en het Savoy Hotel (beide gesloten in 1970) , het Palace Hotel (sluiting in 1965) en het Kurhaus zouden moeten worden gesloopt. Hotel des Galeries wordt in 1971 gesloopt. Na de overname van de EMS in 1973 door Bredero-worden gesloopt: het Grand Hotel (1974), het Palace-Hotel (1979) en Seinpost (1979) XVI De gemeente nam de uitgansgpunten van de ontwikkelcombinatie grotendeels over en legde deze vast in de doeleindennota ‘Schets voor de ontwikkeling van een modern Scheveningen’, Gemeente Den Haag, 1973 (zie Freijser, blz. 226) XVII Het Kurhaus functioneerde na de oorlog nog goed, er werden veel concerten en voorstellingen georganiseerd. Het hotel liep minder goed. Zie: Adema Zijlstra, A. XVIII Het Kurhaus werd in 1979 na renovatie heropend.

XIX Dat is overigens geen ‘typische jaren ‘70’ kritiek. Ook in de 19e eeuw wordt de ruimte, die in de ogen van de critici geen plein mag heten, onherbergzaam genoemd.15 De EMS is het daar kennelijk mee eens, het geeft in 1890 opdracht aan de architect W.B. Liefland een gietijzeren wandelpromenade te ontwerpen die het Gevers Deynootplein omsluit.

Het plan stuit op bezwaren van de schoonheidscommissie omdat de promenade het zicht op het Kurhaus ontneemt... Het Gevers Deynootplein is dus al meer dan een eeuw een controversieel onderwerp. (zie Freijser, blz. 33).

XX Freijser (red.), blz. 228 XXI Lambert, Donald en Karen van Vliet, ‘Stedenbouw in brokstukken. De stadsruimte in Scheveningen-Badplaats,, Archis 86-8, blz. 38 XXII zie Freijser (red.), blz. 228 XXIII Bredero was ook de ontwikkelaar van Hoog Catharine, Freijser (red.) blz. 227 XXIV Dat zal ook nooit gebeuren om een aantal voor de hand liggende redenen. Ten eerste omdat de zijde van de Gevers Deynootweg altijd open zal blijven, een gebouw vóór het Kurhaus is ondenkbaar. Ten tweede omdat de plint van het Kurhaus zich nogal afkeert van het plein. Ten derde omdat de hoeken van het plein open zijn door de ontsluitingsstraat die voor het Kurhaus loopt. De ruimtelijke definitie van het plein wordt daardoor afgezwakt. Ook de terugliggende gevels (met balkons) van de woongebouwen helpen niet bij het definiëren van de pleinruimte. Het is al met al vreemd dat een plek die haar betekenis ontleend uit het feit dat het de beëindiging vormt van een lange stedelijke as moest worden omgevormd tot een gezellig, stedelijk plein.

XXV Op een aantal plekken in Scheveningen zijn rudimentaire overblijfselen te zien van het uitgangspunt om het private en het publieke domein met elkaar te verweven. In de twee gebouwen aan het Kurhausplein is dat gebeurd door de wijze waarop verschillende soorten functies zijn gestapeld. Het parkeren is op de 1e verdieping gesitueerd. Hierdoor blijft het grootste deel van de plint beschikbaar voor publiek toegankelijke voorzieningen. Het private domein, de balkons van de appartementen, is op een expressieve en nadrukkelijke wijze op het plein gesitueerd. In het plan van Storch und Ehlers lopen smalle steegjes door de woonbuurt. Onder de woningen is een grote publieke garage gesitueerd. De steegjes zijn in in principe publiek toegankelijk. In de praktijk komt hier door het hoogteverschil weinig van terecht.

XXVI De brokstukken zijn: het verhoogde niveau tussen de het woongebouw Princelandt (lokaal bekend als de ‘de Atlantik Wall’) en het Kurhaus, het verhoogde niveau van het Rederserf (het plan Storch und Ehlers), de verborgen aansluiting van de Palacestraat op de Gevers Deynootweg en de parkeergarage annex politiebureau aan het einde van de Parklaan.

XXVII BNA Kring Haaglanden, ‘Tijdelijk verblijf, Scheveningen: tragische vergissing of hernieuwd icoon?

XXVIII Interview van Coen-Martijn Hofland en auteur met directeur Sealife (niet gepubliceerd) XXIX ‘Ook met slecht weer kon het publiek zich vermaken zonder nat geregend te worden, daarvoor zorgde de luifel die de helft van het dek overkap. De twee delen zijn met glas van elkaar gescheiden zodat uitzicht gewaarborgd bleef. Bij de entree is een gat in het dek gemaakt waardoor men het strand ziet.’ uit: Michelle Provoost, Hugh Maaskant, architect van de vooruitgang, p. 288 XXX ‘Anders dan de traditionele pier was Maaskants schepping geen deftige boulevard, bestemd om te wandelen en een kopje thee te drinken in een café-varieté, zoals de oude Wilhelminapier was geweest. De nieuwe Pier moest een plek worden voor populair vertier, een ‘volks recreatieoord’. Het moest echter evenmin, zoals in Engeland op dat moment gebeurde, verworden tot een kermis ‘bezet met kraampjes en stalletjes en dan nog dikwjls nog schotten langs de randen, zodat men de zee in het geheel niet kan zien’. De nieuwe pier moest ergens tussen deze twee uitersten in liggen (...).’ uit: Provoost, Michelle, ‘Hugh Maaskant, architect van de vooruitgang’, p. 288 XXXI ‘De winkels hebben een afgebakende plek aangwezen gekregen om te voorkomen dat ze ongeordend uitwaaieren over de pier. Het zonneeiland met zijn terassen op verschillende niveaus is georienteerd op het strand, want mensen zoeken volgens Maaaskant immers niet de eenzaamheid, maar andere mesnen. Het eindpaviljoen is een optelsom van ovalen en circels die losjes op elkaar gestapeld zijn; de visring, de omloop, de ijssalon en de uitkijktoren als hoogtepunt. Van elke circel kan men steeds naar beneden kijken en andere mensen zien vissen, ijs eten, wandelen et cetera.’ uit: Michelle Provoost, Hugh Maaskant, architect van de vooruitgang, p. 288 XXXII Interview van Coen-Martijn Hofland en auteur met directeur Circustheater (niet gepubliceerd)

42

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

gen te maken. De gemeente legt de openbare ruimte aan die particuliere initiatieven verbindt, particuliere ondernemers zorgen er voor dat het programma aansluit op de de openbare ruimte.

Regie op programma Iets dergelijks geldt voor de ontwikkeling en verdeling van (nieuw) programma. De openbare ruimte moet ruimte bieden aan particulier initiatief. Niet alleen de boulevard maar ook het strand kan hiervoor worden benut. Een goede verdeling van het programma is van belang. De badplaats biedt nu nog veel van hetzelfde op teveel plekken. En op plekken zoals de pier is er veel te weinig programma. Door het onderscheid tussen verschillende plekken te vergroten wordt de badplaats als geheel interessanter. De boulevard (en de pier) hebben behoefte aan een sterke spanningsboog, een route die alle onderdelen met elkaar verbindt. Een herverdeling van het programma is uiteraard zeer ingrijpend voor alle betrokken ondernemers. Maar het is minder ingrijpend dan een radicale sloop en vernieuwing van het gebied.

Ook de herverdeling van het programma kan alleen maar ontstaan door een inspanning van alle partijen.

Een eigentijds publiek domein De geschiedenis leert dat het private en publieke altijd naast elkaar hebben bestaan, zonder dat een van beiden daarin de overhand had. Alhoewel de publiek-private samenwerking niet altijd tot goede resultaten heeft geleid, heeft de (intensieve) samenwerking tussen private ondernemers de badplaats wel tot grote hoogten gebracht. Op dit moment is van een echt gezamenlijk optreden nauwelijks sprake. Ook in de openbare ruimte gingen privé en publiek schijnbaar moeiteloos in elkaar over. Tegenwoordig worden de grenzen steeds scherper.

Wat wellicht de eerste belangrijke keuze wordt, is die van het aanscherpen van het verschil. Daarbij gaat het zowel om het onderscheid van andere badplaatsen te versterken en het neerzetten van het merk Scheveningen, als het duidelijk maken van verschillen binnen de badplaats. Van daaruit volgen dan keuzes voor investeringen, voor programma en voor de organisatie daarvan.

Een nieuwe impuls vraagt ook om een nieuw programma. Veel wordt verwacht van het toevoegen van grote nieuwe trekkers, zoals in de jaren zeventig en tachtig ook gebeurde. Maar het is de vraag of dat veel oplevert.

Tijdelijke en/of kleinschalige initiatieven zorgen waarschijnlijk voor meer levendigheid op de boulevard en het strand dan een grote nieuwe attractie op de Gevers Deynootweg. Aan het begin van de 20e eeuw gebeurt er van alles op het strand. Er zijn glijbanen in zee, je kan met een bootje varen of een ritje op een struisvogel maken.

Er was allerlei eenvoudig vermaak op het strand en op de boulevard. Met de interiorisering van de programma’s is dat voor een groot deel verdwenen.

Buiten is het nieuwe binnen De laatste jaren gebeurt echter steeds meer op en aan het strand. De opkomst van de surfcultuur heeft voor veel nieuwe activiteiten gezorgd. Ook het uitgaansleven speelt zich tegenwoordig voor een groot deel langs het strand af. De haven van Scheveningen en omgeving is sterk in ontwikkeling. Er ontstaan in de buurt van het strand naast de strandpaviljoens ook semi-publieke plekken met een eigen buitenruimte zoals het Carlton hotel en het surfdorp F.A.S.T..

43

HET PUBLIEKE DOMEIN VAN DE BADPLAATS

Dat klinkt vanzelfsprekend maar in de huidige situatie zijn gebouw en entree heel vaak niet op de openbare ruimte georiënteerd. Ook de strandtenten staan met de rug naar de boulevard en er loopt geen openbare route aan de voorzijde van de strandtenten. Elders in Scheveningen is dit overigens wel het geval: bij het Zwarte Pad ligt voor de strandpaviljoens, aan de zeezijde, een ‘boardwalk’ (die bestaat uit niet meer dan een enkele rij betonnen platen). Tijdens de bouw van de nieuwe boulevard is ook op het Noorderstrand een betonnen looppad langs de strandpaviljoens aangelegd. Deze lag aan de landzijde en op strandniveau, waardoor een direct contact met de paviljoens en de zee mogelijk was. In de nieuwe situatie zijn de strandpaviljoens geclusterd en op enige afstand van de boulevard geplaatst. Het gebruik en de beleving van strand, strandpaviljoens en boulevard zijn losgekoppeld.

Buiten is het nieuwe binnen.

Met de verschuiving van de evenementen naar de buitenlucht komt vanzelf het strand meer in beeld. Bij de vernieuwing van het programma zal het accent daarom niet (alleen) op de Gevers Deynootweg moeten liggen maar ook op het strand en de boulevard. En daarbij gaat het niet meer om ‘stedelijke’ programma’s maar veel meer om programma’s die een alternatief bieden op de stedelijke sfeer. Met name voor de ontwikkeling van de boulevard en de pier zal een antwoord gevonden moeten worden op deze trends. De vernieuwing van het programma vindt vooral plaats in de periferie van de badplaats, rond het Zwarte Pad langs de betonnen ‘boardwalk’, in de Haven met veel nieuwe terrassen en bij het surfdorp F.A.S.T..

KOESTER JE ICONEN EN

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

44

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD HOOFDSTUK 04.

KAI VAN HASSELT 45

KOESTER JE ICONEN EN

KOESTER JE ICONEN

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Louis Davids zong in 1932: ‘Er is geen zee zo distingué als de Scheveningse Zee, daar baadt de haute Volee. En er is geen strand zo charmant als het Scheveningse strand, daar flirt de bloem van Nederland’. Ruim zeventig jaar later zijn de woorden charmant en distingué niet direct de eerste die in je op komen wanneer je in Scheveningen Bad bent. Terwijl Bad ze goed zou kunnen gebruiken om zich te onderscheiden van andere Zuid-Hollandse, Nederlandse of zelfs Noord-Europese en mondiale badplaatsen.

KOESTER JE ICONEN EN

Op zoek naar het onderscheidend vermogen kan Scheveningen teruggrijpen op een rijk verleden. Er is een groot aantal oude hotelnamen en plekken die nieuw leven in geblazen kunnen worden. Daarnaast kan een duidelijke en gedistingeerde keuze voor investeringen in de openbare ruimte rond de boulevard, de Gevers Deynootweg en de routes naar het strand toe, de bezoekers en bewoners het gevoel geven dat Scheveningen er toe doet.

Heritage brands In een aantal sectoren waar consumer-branding een grote rol speelt, worden oude merken op succesvolle wijze weer tot leven gewekt. Het gaat hier vaak om het vermarkten van het erfgoed van een merk of bedrijf. In de afgelopen twee decennia maakte een aantal klassieke modemerken op deze manier een revival door, zoals Gucci, Burberry en Lanvin. In de luxe-industrie spreekt men van heritage brands, oftewel erfgoedmerken, waar het culturele dan wel fysieke erfgoed (patronen, oude foto’s, mythevorming en geschiedenis) worden ingezet om een merk nieuw leven in te blazen. Een van de eerste merken die zijn erfgoed op deze manier herinterpreteerde was Gucci, dat vanaf midden jaren negentig onder leiding van Domenico del Sole en Tom Ford aan een re-branding begon. Later volgde in Italië tassenmerk Prada, Burberry en Mulberry in het Verenigd Koninkrijk en Lanvin in Frankrijk.

Heritage hotels Naast modemerken hebben ook veel grand hotels een dergelijke renaissance meegemaakt. Dit type klassieke hotels bevindt zich vaak op uitstekende locaties aan de kust, bij het water of op andere prominente plekken in de stad. Het zijn hotels met een levendige geschiedenis waar bezoekers zich in verloren tijden wanen (denk aan het Negresco Hotel in Nice), of juist up to date zijn gebracht naar de wensen en eisen van high end congresen vakantiegangers. In Miami zorgen de oude art deco paleizen uit de jaren dertig tot vijftig zoals de Delano, de Shore Club en the Raleigh voor een opleving van het strandleven dankzij strak vormgegeven interieurs, grote zwembaden en vooral een doeltreffende benadering van een hip publiek. De Glenburn in Rothesay, Isle of Bute in Schotland speelde een rol in de regeneratie van een in het slop geraakt toeristisch eiland. En in Domburg is het ouderwetse Badpaviljoen onlangs nieuw leven in geblazen als restaurant en appartementencomplex.

Kurhaus Scheveningen kan zowel inzetten op het verjongen en verfrissen dan wel het upgraden of klassieker maken van haar hotelaanbod. Het Kurhaus, onderdeel van de Steigenberger keten heeft een rijke geschiedenis en een mooie naam, maar haar fysieke staat, inrichting en huidige imago laten te wensen over. Het hotel is het enige

overgebleven hotel van de vele grand hotels die de badplaats midden vorige eeuw rijk was. Wil Scheveningen iets doen aan haar imago en weer als mondain ervaren worden, dan zal dit hotel hierin een cruciale rol moeten spelen.

Pier en attracties De andere gezichtsbepalende icoon in Scheveningen is de pier. Het fenomeen van de pier stamt uit dezelfde tijd als de grand hotels. Het was een nieuw type sociale ruimte, bedoeld om te flaneren en elkaar te ontmoeten. Het was ook een nieuwe manier om de natuur te ervaren, namelijk bovenop de woeste zee. Het is een vreemdsoortige stedelijke typologie die terug te vinden is veel belangrijke badplaatsen in Europa en daarbuiten. Archetypische beelden van het stromende water tussen de pijlers van de pier kwamen terug in de televisieserie Baywatch, maar ook de werkelijke herinnering aan strandwandelingen en een blik op de golven onder de pier doen menig kind huiveren en tegelijkertijd sterk aantrekken. Het lopen boven de zee, het heen en weer flaneren en de mogelijkheid om zo een blik te kunnen werpen op zowel de kustlijn als de horizon maken het tot een unieke ervaring.

Net als torens en hoge gebouwen zijn ook pieren gevoelig voor trends en onderhevig aan sterk wisselende bezoekerstromen en wisselend succes van de commercie. Top of the Rock, de herontwikkeling van het uitzichtpunt op Rockefeller Center in New York is een goed voorbeeld van de professionalisering van een dergelijke publieke bestemming.

De Pier staat momenteel in de verkoop. De investeringen die een Pier weer levendig maken, hebben een gebiedsbrede uitwerking. Het lijkt daarmee ook logisch om die investeringen gebiedsbreed te dragen. De investeringen zouden ook benut moeten worden voor een actievere en meer enthousiasmerende programmering.

Badplaatsbeleving Thema’s rondom botaniek of de klassieke badplaatsbeleving kunnen het imago van de badplaats versterken.

Vroeger ging men middels een zogenaamde badkoets, een door een paard voortgetrokken overspannen koets in zee. Zo konden vrouwen ongezien toch in zee gaan.

De herintroductie van de badkoets lijkt wat ver te gaan, maar de introductie van klassieke witte badhokjes, zoals op het Lido in Venetië kan zeker bijdragen aan de positionering van Scheveningen als heritage brand. Ook zou je in het Kurhaus of elders muziekvoorstellingen en andere events kunnen plannen die iets van de oude glorie en klassieke stijl terug brengen. En meer aandacht voor de omringende landschappelijke kwaliteiten kunnen de badplaats ook onderscheidend maken.

Kruisverbanden Naast de Pier en het Kurhaus kent Scheveningen een aantal uitgesproken publieksattracties en beeldbepalende gebouwen zoals het Circustheater, Holland Casino, Pathé bioscoop, verschillende stranden, Museum Beelden aan Zee, Sealife, de boulevard, de haven en het havenfront, het surfgebied en F.A.S.T., de nabijgelegen duinen, enkele parken en natuurlijk Madurodam. Welke kruisverbanden kunnen worden gelegd waardoor bezoekers een beter beeld krijgen van de verschillende attracties?

46

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

De Societé des Bains de Mer in Monaco is een inspirerend voorbeeld van een badplaatsonderneming die verschillende activiteiten onder een paraplu aanbiedt. Deze roemruchte badmaatschappij in Monaco biedt de gasten van de verschillende aangesloten hotels een kaart waarmee ze toegang krijgen tot de strandclub, restaurants, hotels, het casino en allerlei verschillende activiteiten.

De SBM heeft een semi-monopolie op de luxe hotels in het prinsdom en is een vastgoed-, hotel- en casino-exploitatiemaatschappij. Door dit semi-monopolie en het collectieve organisatievermogen dat daaruit voortvloeit kan zij heel precies activiteiten voor haar (verschillende) doelgroepen in Monaco organiseren. In Scheveningen verdient een semi-monopolie geen aanbeveling. Dat is niet van deze tijd. De aandacht voor nieuwe en vooral doeltreffende vormen van collectief organisatievermogen is dat echter wel.

Scheveningen heeft genoeg historie om in 2018 wanneer het 200 jaar geleden is dat het eerste houten badhuis in Scheveningen gevestigd werd, de woorden van Louis Davids te laten weer klinken: ‘Er is geen zee zo distingué, als de Scheveningse Zee, daar baadt de haute Volee. En er is geen strand zo charmant, als het Scheveningse strand, daar flirt de bloem van Nederland.’

Nu is het zo dat de programma’s in Bad dusdanig gespecialiseerd en grootschalig zijn dat een combinatie met andere functies niet altijd mogelijk is. Denk bijvoorbeeld aan het Circustheater, het Pathé Theater en het Holland Casino. Het gevolg is dat deze grote trekkers relatief onafhankelijk van de badplaats Scheveningen functioneren en hun eigen publiek trekken. Attracties als Sealife en de Pier zijn voor een groter deel afhankelijk van passanten en dus van het functioneren van de badplaats als geheel. De autonome programma’s hebben Scheveningen vooral nodig als marketingtool (de bekendheid van de locatie) en minder voor het organiseren van gezamenlijke activiteiten of voor investeringen in de openbare ruimte. Dat alles neemt niet weg dat er genoeg kansen zijn om binnen kleinere eenheden (clusters van bedrijven) meer samenhang in de programmering te brengen.

Juist voor de kleinere spelers biedt dit kansen om zich te profileren.

De Zeebad Mij. kan ook een rol spelen bij het doen van collectieve investeringen in de Pier en de openbare ruimte. Een dergelijke organisatie zou als een Business Improvement District gefinancierd kunnen worden door vastgoedeigenaren en horeca- en winkelexploitanten.

Den Haag loopt in Nederland voorop met het opzetten van deze vorm van collectieve gebiedsontwikkeling en financiering. Mits slim gepositioneerd is er ruimte voor verbetering, dan wel uitbereiding van het winkelaanbod.

Dit soort investeringen in combinatie met de noodzakelijke investeringen in de zeewering kunnen een draagvlak vormen voor een algehele boost voor Scheveningen.

Een mondain Scheveningen zal het moeten hebben van individuele attracties, maar evenzeer van een veranderde

47

KOESTER JE ICONEN EN

Nieuwe Zeebad Mij. Hoewel het eigendom in Scheveningen verspreid is over verschillende gebouw- en gebiedseigenaren verdient een hogere mate van collectief opereren een pleidooi, bijvoorbeeld onder een gemeenschappelijke naam als de Nieuwe Zeebad Mij. naar het voorbeeld van haar illustere voorgangers de Maatschappij Zeebad Scheveningen, (MZS) en de Exploitatie Maatschappij Scheveningen (EMS). De Nieuwe Zeebad Mij. zou de programmering van de badplaats kunnen coördineren, een Badpas kunnen ontwikkelen waarmee bezoekers toegang krijgen tot diverse attracties en collectieve investeringen kunnen doen in de openbare ruimte.

atmosfeer en uiteindelijk natuurlijk andere bezoekers.

John Urry, een van Europa’s meest gerespecteerde sociologen op het gebied van toerisme beschrijft in The Tourist Gaze dat toerisme zelf reflexief is geword. De toeristische blik heeft zich op zichzelf gericht met gevolgen voor de manier waarop mensen zich ten opzichte van bestemmingen, elkaar en mobiliteit verhouden. Tegen die achtergrond maken sommige oude toeristische trekpleisters een revival door wanneer ze op een strategische en succesvolle de aandacht op hun eigen ontstaansgeschiedenis weten te vestigen.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACT ACT ACT 48

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

49

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

IE(S) IE(S) IE(S)

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

50

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD HOOFDSTUK 05.

51

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.01.

BRANDING DIAGNOSE:

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Het onderscheidend vermogen neemt af en de concurrentie neemt toe.

De koppeling van de merken Den Haag en Scheveningen onderscheidt Den Haag van andere steden en onderscheidt Scheveningen van andere badplaatsen. Maar het unieke, ooit ‘mondaine’ badplaats karakter van Scheveningen is in de loop der jaren verworden tot volks en meer van hetzelfde.

STRATEGIE: Maak van Scheveningen een heritage brand.

Behoud de koppeling met Den Haag maar ontwikkel het merk Scheveningen als een eigen heritage brand. Maak hiervoor gebruik van de roemrijke periode van het fin de siècle. Zet daarvoor in op een herleving van de iconen Kurhaus, Pier en Boulevard.

ACTIES ZOMER 2013:

ACTIES ZOMER 2014:

ACTIES ZOMER 2015 - 2020:

- Introductie heritage brand - Herdenking aankomst Willem I in Scheveningen koppelen aan de historie van de badplaats, door de aankomst na te spelen en reflectie op de historie, bijv. aan de hand van werk van kunstenaar Jeremy Deller

- Ontwikkeling heritage brand - Herinrichting deel van de boulevard voor het Kurhaus aansluitend op de laat 19e eeuwse stijl

- Ontwikkeling programma binnen heritage brand - Ontwikkeling Grand Hotel aan Zee/Strand in 19e eeuwse sfeer en privaat strand (in combinatie met nieuwe (of vernieuwde) publiekstrekker zoals casino, (cabaret-)theater, wellness.

52

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.01.

Lange tijd is het recreëren van de gevestigde klasse de dominante cultuur in Scheveningen. Daarbij hoort een architectuur van rijk gedecoreerde ‘leisure-paleizen’, kuurfaciliteiten en een mondain en cultureel aanbod. In de 20e eeuw maakt deze klassieke badplaats cultuur geleidelijk plaats voor de cultuur van het massatoerisme waarin entertainment en lichaamscultuur een centrale plaats innemen. Aan het eind van de 20e eeuw voegt zich daarbij een strandcultuur gericht op sport en spel. Er is nu sprake van een opeenstapeling van identiteiten, zonder dat er een leidend is. Dat Scheveningen daardoor veel verschillende mensen aanspreekt, kent een keerzijde in het moeilijk verkoopbare van de bestemming Scheveningen. Bovendien neemt de concurrentie van andere dagjes uitbestemmingen toe, evenals die van (inter)nationale badplaatsen. Een slimme branding zou Scheveningen onderscheidend kunnen maken.

Daarvoor biedt de cultuur van het fin de siècle, met Kurhaus, Pier en Boulevard, een goede kapstok.

Scheveningen kan zowel inzetten op het verjongen en verfrissen dan wel het als op het upgraden of klassieker maken van haar hotel aanbod. Het Kurhaus, onderdeel van de Steigenberger keten, heeft een rijke geschiedenis en een mooie naam, maar haar fysieke staat, inrichting en huidige imago laten te wensen over. De andere gezichtsbepalende icoon in Scheveningen is de pier. Het concept van de pier stamt uit dezelfde tijd als de grand hotels en introduceerde een nieuw type sociale ruimte bedoeld om flaneren en elkaar te ontmoeten. Het was ook een nieuwe manier om de natuur te ervaren, namelijk boven de woeste zee. De Pier staat momenteel in de verkoop. De investeringen die een Pier weer levendig maken, hebben een gebiedsbrede uitwerking. Het lijkt daarmee ook logisch om die investeringen gebiedsbreed te dragen.

01. STRATEGIE: Het Kurhaus in 1913. (bron: htmfoto.net)

01. ZOMER 2013 Aankomst Willem I in Scheveningen in 1813 (bron: Schoolplaat Wolters Noordhof)

01. ZOMER 2014 Kiosken op de boulevard rond 1910 (bron: htmfoto.net)

01. ZOMER 2015-2020 Hotel Orange aan het strand in 1899 (bron: htmfoto.net)

53

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

In een aantal sectoren waar consumer-branding een grote rol speelt, worden oude merken op succesvolle wijze weer naar voren gehaald. Het gaat hier vaak om het vermarkten van het erfgoed van een merk of bedrijf. In de afgelopen twee decennia maakten een aantal klassieke modemerken op deze manier een revival door, zoals Gucci, Burberry en Lanvin. In de luxe-industrie spreekt men van heritage brands of erfgoedmerken waar het culturele dan wel fysieke erfgoed (de patronen, oude foto’s, mythevorming en geschiedenis van een merk) worden ingezet om een merk nieuw leven in te blazen. Naast modemerken hebben ook veel grand hotels een dergelijke renaissance meegemaakt. Dit type klassieke hotels heeft een levendige geschiedenis en bevindt zich vaak op uitstekende locaties aan de kust of in de stad. En er zijn zelfs oude toeristische trekpleisters die een revival door maken, door op een strategische en succesvolle manier de aandacht op hun eigen ontstaansgeschiedenis te vestigen

01. DIAGNOSE: Scheveningen als deel van het merk Den Haag (bron: Scheveningendenhaag.com)

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.02.

NIEUWE ZEEBAD MIJ. DIAGNOSE: Weinig samenhang in de beleving van de badplaats.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Bad kent weinig samenhang in ruimtelijk en programmatisch opzicht. Dit is onder meer het gevolg van te weinig collectief opereren en een naar binnen gericht aanbod.

STRATEGIE: Versterk de totaalbeleving, werk meer samen.

Gebruik de historie van EMS en de Zeebad Maatschappij om een nieuwe vorm van verregaande samenwerking uit te vinden tussen ondernemers, bewoners en gemeente. Werk in de nieuwe Zeebad Maatschappij samen aan het ontwikkelen van de heritage brand én aan een collectieve programmering van Scheveningen Bad.

ACTIES ZOMER 2013:

ACTIES ZOMER 2014:

ACTIES ZOMER 2015 - 2020:

- Oprichting De Badplaats club: Gesprekken tussen alle partijen die Bad verder willen ontwikkelen.

- Eerste agendapunt: de toekomst van de pier.

- Als koper op zich laat wachten ontwikkelt deze club een coöperatief of publiekprivaat eigendomsmodel

- Oprichting Nieuwe Zeebad Mij. - Ontwikkelen van overkoepelende programma’s voor Bad die mede zorgen voor inbedding van het heritage concept

- Nieuwe Zeebad Mij. investeert in gezamenlijkheid - Fysieke investeringen, onder meer in Boulevard en de Pier

54

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.02.

De kracht van de badplaats zoals deze aan het eind van de 19e eeuw in Scheveningen is ontwikkeld wordt gevormd door de samenhang tussen de activiteiten en voorzieningen. De Maatschappij Zeebad Scheveningen (MZS) en later de Exploitatie Maatschappij Scheveningen (EMS) exploiteren een groot aantal hotels en voorzieningen en controleren zo in hoge mate sfeer en het programma. Daarnaast bieden de grand hotels een breed scala aan (culturele) activiteiten en kuurfaciliteiten. Deze samenhang is grotendeels verdwenen. Weliswaar wordt door de grote ondernemers samengewerkt aan gecombineerde arrangementen (Kurhaus en Circustheater) en stikt het van de evenementen, maar er is geen samenhangend programma of een brede exploitatie van cultuur, eten, kuren en overnachten.

Hoewel het eigendom in Scheveningen verspreid is over verschillende gebouw- en gebiedseigenaren verdient deze mate van collectief opereren een pleidooi, bijvoorbeeld onder een gemeenschappelijke naam als de Nieuwe Zeebad Mij. naar het voorbeeld van haar illustere voorgangers de Maatschappij Zeebad Scheveningen, (MZS) en de Exploitatie Maatschappij Scheveningen (EMS). De Zeebad Mij. zou de programmering kunnen coördineren en organiseren. Ze kan bijvoorbeeld een pasje aan hotelbezoekers geven die daardoor gemakkelijk van andere attracties en horecagelegenheden gebruik kunnen maken. De Zeebad Mij. kan ook een rol spelen bij het doen van collectieve investeringen in de Pier en de openbare ruimte.

Een dergelijke organisatie zou als een Business Improvement District gefinancierd kunnen worden door vastgoedeigenaren, horeca en winkelexploitanten.

02. STRATEGIE: De oude pier: publiek domein en privaat programma.

Opgericht door een voorloper van de Exploitatie Maatschappij Scheveningen (EMS) (bron: htmfoto.net)

ZOMER 2013: Het bestuur van de EMS in 1918. (bron: Het Kurhaus van badplaats tot levend monument, A. Adama Zijlstra)

2. ZOMER 2014: 0 De badplaats als totaal beleving, de visie van de EMS. (bron: htmfoto.net)

02. ZOMER 2015 - 2020: Nieuw leven voor de Pier? (bron: Provoost, Michelle, ‘Hugh Maaskant.

Architect van de vooruitgang’ (2003).)

55

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

De Societé des Bains de Mer in Monaco is een inspirerend voorbeeld van een badplaatsonderneming die verschillende activiteiten onder een paraplu aanbiedt. Deze badmaatschappij biedt de gasten van de verschillende aangesloten hotels een kaart waarmee ze toegang krijgen tot de strandclub, restaurants, hotels, het casino en allerlei verschillende activiteiten.

02. DIAGNOSE: Een naar binnen gericht programma (foto: Klaske Havik)

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.03.

ZAKEN AAN ZEE DIAGNOSE:

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Buiten is steeds minder te doen en de vernieuwing van het aanbod is beperkt.

De vernieuwing van het programma aanbod is beperkt.

Attracties zijn meer en meer naar binnen gericht. Nieuwe grote attracties zijn afhankelijk van grote investeerders en die zijn in deze tijd van crisis afwachtend. Doordat de mogelijkheden voor kleinere ondernemers ook beperkt zijn, is er weinig beweging.

STRATEGIE: Gebruik de openbare ruimte voor de vernieuwing van het aanbod.

Verruim de mogelijkheden voor nieuwe initiatieven van kleine en grote ondernemers. Klein beginnen en testen, later uitbouwen. Stimuleer meer activiteit in de openbare ruimte door delen van het strand en de boulevard vrij te geven voor nieuwe (private) initiatieven die bijdragen aan de kwaliteit en levendigheid van de openbare ruimte.

ACTIES ZOMER 2013:

ACTIES ZOMER 2014:

ACTIES ZOMER 2015 - 2020:

- Tijdelijk een deel van het strand vrijgeven voor informele activiteiten

- Veilen van strandkavels bij boulevard voor buiten activiteiten

- Privatiseren van deel van het strand

56

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.03.

Een aantrekkelijk publiek domein is gebaat bij bedrijvigheid, zowel formeel als informeel, zowel van kleine en tijdelijke functies als van grote publiekstrekkers. En andersom levert een aantrekkelijk publiek domein ondernemers ook iets op, zoals uitstraling, toeloop en context. Het aanbod aan programma en aan verschillende soorten bedrijvigheid wordt echter steeds schraler, en dat hefet gevolgen voor de openbare ruimte. Samen met ondernemers zouden nieuwe zaken ontwikkeld kunnen worden.

Het is aan de gemeente Den Haag om die informele economie een plek te gunnen en kaders te scheppen waarbinnen ondernemers mogen ondernemen. In vroeger tijden werden grote delen van het strand gebruikt voor allerlei (commerciële) activiteiten. Om nieuwe zaken in de badplaats een kans te geven zouden delen van het strand kunnen worden ‘geveild’. De bieder met het beste idee mag een stuk strand voor een seizoen of een deel van het seizoen pachten.

Bij een succesvol seizoen kan het wellicht een permanente activiteit worden. Het tijdelijk gebruik op de geveilde strandkavels kan zo de vernieuwing van het aanbod stimuleren en de levendigheid in de badplaats vergroten.

03. STRATEGIE: Pioniers in de openbare ruimte: vernieuwing van het programma (F.A.S.T., bron fastthehague.com)

03. ZOMER 2013: Vrij spelen op het strand 1965 (bron: Scheveningen 1813-2013.nl)

03. ZOMER 2014: Activiteiten op het strand 1935 (bron: Scheveningen 1813-2013.nl)

03. ZOMER 2015 - 2020: Geprivatiseerde stranden? (bron: justask.nl)

57

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

SEA-life heeft bijvoorbeeld een ‘buiten-badje’ waarin een paar zeesterren de aandacht vragen. Hiermee hoopt SEA-Life voorbijgangers ook naar binnen te trekken. Strandtentexploitanten zouden op eenzelfde manier de boulevard en het strand kunnen verlevendigen.

Ook informele bedrijvigheid kan hier aan bijdragen: tijdelijke stalletjes waar zonnebrillen en souvenirs verkocht worden. IJskraampjes op de Boulevard en ijsverkopers met de koelbox op het strand.

Straatartiesten op strategische plekken. Skelters en skimboards te huur. Of een boekje lenen in de strandbibliotheek. Door bepaalde plekken aan te wijzen waar dit is toegestaan, en een richting aan te geven voor het programma, kan er ook bijgedragen worden aan het maken van verschillende sferen (zie actie 04).

03. DIAGNOSE: De interiorisering van het recreatieve programma (Pier, foto Marcel Musch)

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.04.

VERSCHILLENDE SFEREN DIAGNOSE: Een openbare ruimte voor iedereen is een openbare ruimte voor niemand.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Omdat Bad iedereen wil bedienen heeft het publieke domein geen specifieke identiteit. Er is in het masterplan gekozen voor de sfeer van allure en gezelligheid, maar kenmerkend voor Bad is juist dat er veel verschillende sferen door elkaar lopen zonder dat daar gebruik van wordt gemaakt.

STRATEGIE: Om bezoekers te blijven trekken moeten de verschillen beter herkenbaar worden gemaakt.

Er is veel potentie om de verschillende sferen in de openbare ruimte beter herkenbaar te maken. Binnen de badplaats kunnen minimaal drie verschillende sferen worden onderscheiden: de boulevard, de kermis en het strand. Het strand kan vervolgens ook weer verder worden opgedeeld in verschillende sferen.

ACTIES ZOMER 2013:

ACTIES ZOMER 2014:

ACTIES ZOMER 2015 - 2020:

- Opdelen en markeren van het strand in verschillende sferen

- Boulevard voor het Kurhaus inrichten op een manier die bij het Kurhaus past

- Pier ontwikkelen tot een echte publieksattractie met behoud van het openbare karakter

58

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.04.

04. DIAGNOSE: Kurhaus en pannenkoekenhuisje (bron: Google Streetview)

In potentie zijn er in de badplaats drie sferen te onderscheiden: de boulevard en het Kurhaus, de pier en de passage en het strand en de paviljoens. De eerste speelt vooral in op een stedelijk tijdverdrijf met een zekere allure. De tweede kenmerkt zich door het lawaai en vertier van pier en commercie, speelhallen, attracties, snacks, springkussens, fish&chips en winkelen. De derde sfeer refereert aan de brede strandcultuur waar zowel het kuilen graven als het kitesurfen onder vallen met specifieke voorzieningen. Een indeling in sferen wil niet zeggen dat er geen meer ruimte is voor bestaande activiteiten op de boulevard als friet, vis en entertainment, maar wel dat je langzaam het aanbod kunt verrijken, veranderen en verbreden.

04. STRATEGIE: Duidelijke verschillen, meer sferen (bron: Posad bewerking foto van Jacques Meijer)

Ook het strand is op te delen in verschillende sferen voor diverse doelgroepen, wat in de jaren twintig ook al het geval was. Toen was de verdeling vooral gebaseerd op klasse en sexe. Nu zou je kunnen aansluiten op de huidige dominante sfeer. Rond het Kurhaus zou je het drukke kermisstrand kunnen situeren, naar het Zwarte Pad toe het strand voor rustzoekers, bij Museum Beelden aan Zee een accent op kunst en cultuur en richting haven volgt het sportstrand.

04. ZOMER 2013: Strand domeinen (Noorderstrand, foto: Marcel Musch)

04. ZOMER 2014 Kurhaus: een eigen sfeer (1885, bron Plan voor den Wederopbouw van de badplaats Scheveningen, Woltjer, R.H.)

04. ZOMER 2015 - 2020 Kermis op de pier (Jersey Shore, Seaside Heigths, fotograaf Emily Berl, bron New York Times)

59

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Het leven in de badplaats is als een festival: een tijdelijke verandering van de regels in een afgebakende ruimte. Bij een badplaats horen rituelen en activiteiten (uitgaan, baden, wandelen op het strand, winkelen, spelen, borrelen) die om een eigen sfeer vragen, die vervolgens ook weer diverse soorten bezoekers aantrekt. Binnen, in de talloze strandpaviljoens, restaurants, cafÊ’s en attracties, worden deze verschillende sferen wel aangeboden. Maar buiten, in de openbare ruimte, op de boulevard en het strand, zijn de verschillen minder uitgesproken.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Verschillende identiteiten op Scheveningen strand in 2013 van links naar rechts: sport strand, cultureel strand, zee amusement strand, natuurlijk strand (bron: Posad)

Verschillende identiteiten op Scheveningen strand in 1965 (bron: Posad, bewerking van een foto van Jacques Meijer)

60

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD Versterken van de identiteiten op basis van voorzieningen en sferen.

Met de klok mee: sportstrand, cultureel strand, natuurlijk strand, zee amusement strand (bron: Posad)

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

61

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.05.

FLANEREN LANGS ZEE DIAGNOSE: Het ritueel van het flaneren heeft sterk aan kracht ingeboet.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Bij de wandeling over de boulevard wordt de ervaring van zee en het ritueel van het kijken en bekeken worden, belemmerd. De strandtenten ontnemen het zicht op zee, de route is geen rondje en de terrassen van strandtenten zijn niet aan de flaneerroute gekoppeld.

STRATEGIE: Een nieuwe flaneerroute om de koppeling tussen zee, strand, paviljoens, terrassen en boulevard te herstellen.

Leg een boardwalk aan die een doorgaande route over boulevard en strand mogelijk maakt. En creĂŤer trekkers op strategische plekken die wandelingen uitlokken.

ACTIES ZOMER 2013:

ACTIES ZOMER 2014:

ACTIES ZOMER 2015 - 2020:

- Tijdelijke mini-boardwalk aanleggen

- Permanente boardwalk - Introductie flaneerroute

- Integreren horeca in nieuwe boulevard en boardwalk

62

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.05.

Bij een bezoek aan een badplaats hoort een wandeling langs zee.

Een boulevard maakt het mogelijk te flaneren langs zee zonder natte voeten te krijgen. De boulevard haalt de stad naar zee en verbindt de terrassen met het strandleven. Nog aantrekkelijker is het wanneer er meerdere routes zijn, langs verschillende attracties en ervaringen.

05. DIAGNOSE: Geblokkeerd uitzicht vanaf de boulevard (foto: Marcel Musch)

05. STRATEGIE: Versterk het ritueel van het flaneren (afbeelding: Posad)

Een andere beperking van het flaneren over de huidige boulevard is dat er geen spannende punten aan het eind en het begin van de route zijn. Het equivalent van een uitkijktoren wordt node gemist.

Door een tweede wandelroute op het strand door middel van een boardwalk worden twee vliegen in een klap geslagen: het flaneren kan plaatsvinden op hetzelfde niveau als de terrassen en er ontstaat een rondje: heen via de boulevard en terug via de boardwalk.

05. ZOMER 2013: De tijdelijke ‘boardwalk’ tijdens de aanleg van de nieuwe boulevard (foto: Marcel Musch)

05. ZOMER 2014: Boardwalk vóór de paviljoens in 1919 (bron: toekomst Scheveningenbad.com)

05. ZOMER 2015 - 2020: Strand paviljoens in de strandmuur (Barcelona, bron: Artsnotes.com)

63

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

In de Scheveningse geschiedenis van de wandeling aan zee wisselen boardwalk en boulevard elkaar af. Het begint rond 1900 met een boardwalk over het strand die langzaam maar zeker vervangen wordt door de boulevard totdat er in 2000 geen boardwalk meer over is. En de boulevard aan zeezijde is volgebouwd met strandtenten die het zicht op zee belemmeren. Vanaf de boulevard kijkt men van bovenaf op de terrassen of de strandpaviljoens. Men heeft geen contact met de mensen op de terrassen. In 2011 - tijdens de werkzaamheden aan de boulevard - keert de boardwalk tijdelijk terug op het strand. De strandpaviljoens die een tijdelijke plek krijgen, liggen naast een tijdelijk looppad dat op hetzelfde niveau ligt als de terrassen. Opeens voelt het als ... vakantie. Ook het zicht op de horizon is opeens veel beter omdat het niet meer belemmerd wordt door de daken van de strandpaviljoens. En tussen de paviljoens heb je een veel beter zicht op het strand, de zee en de horizon.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Verschillende routes/rondjes die Scheveningen aan het strand verbinden

64

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

65

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.06.

PERSPECTIEF VAN DE STRAAT DIAGNOSE:

De openbare ruimte mist een goede grond en sprekende plinten.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Uiteindelijk worden alle bezoekers aan Bad voetgangers, maar daar is de openbare ruimte nauwelijks op ingesteld. Er zijn veel dichte straatwanden, gesloten plinten, er gebeurt relatief weinig op straat en nergens heb je het gevoel dat je omringd wordt door duinen en groengebieden.

STRATEGIE: Herstel de relatie tussen de openbare ruimte en de omgeving.

Open de plinten, geef aandacht aan de grond, laat de specifieke natuurlijke situatie terugkeren in de openbare ruimte waardoor deze verbijzonderd en specifiek wordt.

ACTIES ZOMER 2013:

ACTIES ZOMER 2014:

ACTIES ZOMER 2015 - 2020:

- Obstakels weghalen - Meer groen en zand toe voegen aan gebied rond Gevers Deynootweg - Tijdeljke projecten in plinten

- Nieuw programma in plinten - Buitenruimte gericht verbeteren op enkele accenten - Permanent groen op de boulevard

- Scheveningen als proeftuin voor zilte landbouw - Nieuwe kustverdediging in combinatie met groen plan

66

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.06.

De voetganger is de belangrijkste gebruiker en bezoeker van Scheveningen Bad. Daarom is het belangrijk na te denken over alles wat op ooghoogte en onder de voeten plaatsvindt. Nu is er te weinig samenhang in de bestrating en inrichting van de openbare ruimte.

De positie aan zee en in de duinen geeft Scheveningen een heel specifieke ondergrond. Deze is echter in het huidige Bad nauwelijks te ervaren. Een herinterpretatie en herinrichting van de Scheveningse ondergrond biedt mogelijkheden voor het verbeteren van de kwaliteit van de publieke ruimte. De grond is hierbij niet alleen een drager voor activiteiten, maar ook voor lokale identiteit. Deze benadering staat nieuwe ontwikkelingen niet in de weg, maar legt een grondslag voor een meer continue ruimtelijke kwaliteit in Scheveningen Bad. Te denken valt aan het aangeven van routes in de bestrating, het accentueren van hoogteverschillen en materialen of het introduceren van tekens en markeringen in de bestrating.

De openbare ruimte van Scheveningen kan verder aan kwaliteit en identiteit winnen wanneer locatie specifieke beplanting wordt ingezet. Bijvoorbeeld door op sommige plekken duinvorming (door zandverstuiving) toe te laten, helmgras aan te planten en andere vegetatie in te zetten die in het duingebied voorkomt zoals den, duindoorn, hondsroos, abeel en zeedistel. Op die manier sluit Scheveningen beter aan op de omliggende groengebieden zoals het Zwarte pad (en in het verlengde daarvan Meijendel), het Scheveningse bos, het Hubertuspark en het Westbroekpark.

06. STRATEGIE: Open de plinten (afbeelding: Posad)

06. ZOMER 2013: Haal obstakels weg (afbeelding Posad)

In een verdergaand scenario zou Scheveningen een laboratorium kunnen huisvesten voor onderzoek naar zilte landbouw, naar de botanische mogelijkheden van klimaatverandering en naar gebruik van kastechnieken in de publieke ruimte. De pier wordt dan een botanische tuin en huisvest op de kop een restaurant waarin de Noordzeebotaniek een rol speelt.

06. ZOMER 2014: Meer groen op de boulevard.

(Bron: schoenendoos.eu)

06. ZOMER 2015 - 2020: Programma in plint georiĂŤnteerd op de boulevard (rond 1920) (Bron: www.htmfoto.net)

67

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Met name de zone tussen de boulevard en de Gevers Deynootweg heeft in dit opzicht aandacht nodig. Je zou het gebied kunnen beschouwen als een tapijt, een weefsel dat ontward en hersteld moet worden. Waar zitten knopen, waar kan ruimte ontstaan, waar kan de historische ondergrond (duin, zand) weer terrein winnen, waar is een afwijkend patroon of een afwijkende kleur mogelijk of noodzakelijk om een identiteit of route aan te geven.

06. DIAGNOSE: Gesloten plint aan de boulevard (foto:Marcel Musch)

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Speciale Scheveningse bestrating toepassen op de belangrijkste (loop)routes naar de zee

Speciale Scheveningse bestrating toepassen om routes naar zee te markeren

68

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Gesloten plinten op de routes naar zee bron: Posad

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

69

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.07.

HET FEEST VAN DE AANKOMST DIAGNOSE: De weg naar zee is geen feest meer, maar het zoeken naar een plekje.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

De weg naar zee wordt alleen nog vanuit een functioneel perspectief benaderd. Alles draait om het zoeken naar een parkeerplek en het zo efficiĂŤnt mogelijk afhandelen van de verkeersstromen. De beleving van de aankomst krijgt weinig aandacht.

STRATEGIE: Herstel het feest van de aankomst.

Maak aankomstmomenten die de plek markeren waar het feest begint, ook in de parkeergarages en bij tramhaltes.

ACTIES ZOMER 2013:

ACTIES ZOMER 2014:

ACTIES ZOMER 2015 - 2020:

- Aankomstplekken markeren

- Buitenruimte verbeteren met oog voor voetgangers

- Doorbraak realiseren bij Palace promenade - Verbeteren ingang en uitgang van parkeergarages en routes naar boulevard (in combinatie met kustverdediging)

70

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE.07.

Het dagje naar zee is een dagje naar een andere wereld. Een dagje in een andere sfeer, met andere omgangsvormen. De dag begint met de route er naar toe. In de 17e eeuw begon het dagje naar zee al bij het begin van de Scheveningseweg bij de tolpoort. Later kon de route zelfs in Parijs of Frankfurt beginnen met de speciale treintickets en de (min of meer) rechtstreekse trein naar Scheveningen Kurhaus. De auto maakte het mogelijk helemaal door te rijden naar de boulevard, van huis direct naar de zee. De groei van de automobiliteit heeft deze ervaring langzaam onmogelijk gemaakt. Tegenwoordig kom je in Bad niet verder dan de parkeergarage.

07. STRATEGIE: Het feest van de aankomst, Palacestraat rond 1920 (bron: htmfot.net)

07. ZOMER 2013 Aankomstplein voor de badplaats (bron: htmfoto.net)

07. ZOMER 2014: Markeer de entree (afbeelding: Posad)

07. ZOMER 2015 - 2020: Verbreed de toegang (foto: Marcel Musch)

71

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Door de groei van de mobiliteit is onze ervaring van een dagje uit ‘verdicht’. De weg er naar toe is veel minder onderdeel van onze ervaring geworden. Dat neemt niet weg dat ergens op onze route richting het strand nog steeds het dagje uit begint. Daar valt in Scheveningen nog het een en ander aan te verbeteren. In het masterplan wordt terecht de ambitie neergelegd om vanuit de Gevers Deynootweg de zichtlijnen op zee te herstellen. Maar het gevoel van naar zee gaan en het gevoel van aankomen behelst meer dan het realiseren van deze zichtlijnen. Het zou een feestelijk gevoel moeten zijn waar bijvoorbeeld ook het parkeren onderdeel van uit maakt.

Het zelfde geldt voor de uitstap haltes van het openbaar vervoer of de stallingsplekken voor de fiets.

07. DIAGNOSE: Onduidelijke entree naar zee (afbeelding: Posad)

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

02.

03.

02. 02.

03.

Aankomstroutes met auto en openbaar vervoer 01. directe routes vanuit Den Haag 02. belangrijke routes met openbaar vervoer

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

03.

02. 02.

02. 01.

01. 01.

02.

04.

03.

03.

03. parkeergarage 04. taxi standplaats

01.

02. 01.

02.

01.

03.

04.

Bestaande parkeermogelijkheden en suggesties voor verbetering 01. parkeren op straat 02. voorstel om hier parkeren op straat te verbieden 03. mogelijke parkeerplek onder de openbare ruimte 04. mogelijke reorganisatie van de ruimte met nieuw parkeergarage

03.

02.

01.

Voetgangersoversteekplaatsen 01. Oversteekplaats toevoegen 02. Bestaande oversteekplaats 03. Oversteekplaats verbeteren

72

01.

02.

02.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD Geparkeerde auto’s in de straten zoveel mogelijk naar garages

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Verwijder obstakels en geef richting van strand aan

73

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

74

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD HOOFDSTUK 06.

ARJAN HARBERS

75

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

PANORAMA BOULEVARD

PANORAMA BOULEVARD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

01. ACTIE:03. ZAKEN AAN ZEE - ruimte voor privaat initiatief in de openbare ruimte ( zie pag. 56) 02. ACTIE:02. NIEUWE ZEEBAD MIJ. - gezamenlijk programmeren en investeren ( zie pag. 54) 03. ACTIE:04. VERSCHILLENDE SFEREN - maak herkenbare sferen: Kermis ( zie pag. 58) 04. ACTIE:06. PERSPECTIEF VAN DE STRAAT- levendige plinten( zie pag. 66) 05. ACTIE:07. FEEST VAN DE AANKOMST - doorbraak bij Palacepromenade( zie pag. 70)

76

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

PANORAMA BOULEVARD

06. ACTIE:04. VERSCHILLENDE SFEREN - maak herkenbare sferen: 19e eeuw( zie pag. 58) 07. ACTIE:01. BRANDING - boulevard passend bij sfeer Kurhaus( zie pag. 52) 08. ACTIE:05. FLANEREN LANGS ZEE - zicht op zee: horeca onder boulevard( zie pag. 62) 09. ACTIE:01. BRANDING - introductie heritage brand( zie pag. 52) 10. ACTIE:05. FLANEREN LANGS ZEE - boardwalk op het strand( zie pag. 62)

77

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

78

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD HOOFDSTUK 07.

EEN MORFOLOGISCHE ANALYSE

ARJAN HARBERS 79

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

80

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Scheveningen Bad is niet stedelijk, al heeft het er alles aan gedaan om stedelijk te zijn. Het meeste is echter overhaast gebeurd, waardoor er geen stedenbouwkundige aansluiting is met het directe achterland. Scheveningen had beter nog 200 jaar gewacht totdat Den Haag met al zijn stedelijkheid de zee had bereikt. Dan zou Scheveningen op een natuurlijke wijze stedelijk zijn geweest.

Het grootste probleem is dat de hierboven geschetste problemen niet 1,2,3, op te lossen zijn. Grootschalige sloop en herbouw zijn geen optie in tijden van crisis en duurzaamheidsbesef. Bovendien is veel nieuwbouw in één keer meestal ook geen gelukkige keuze. We zullen met kleinschalige maatregelen het gebied moeten verbeteren en bij elke nieuwe ontwikkeling bezien of ze wel aansluit bij het achterland. We kunnen denken aan het wegnemen van parkeerplaatsen in straten die op zee uitkomen zodat de zee en het strand beter zichtbaar worden. Of het verbeteren van het maaiveld door kleinschalige, soms informele winkels zich daar te laten vestigen waar nu nog blinde gevels zijn.

Typisch Nederlands Deze situatie is niet typisch Scheveningens maar typisch Nederlands. In Zandvoort en Vlissingen zien we een vergelijkbare mismatch tussen boulevard en achterland.

Alleen in Katwijk zien we dat de bescheiden bebouwing aan zee wat betreft maat en richting aansluit op Katwijk.

En, toegegeven, bij Scheveningen Dorp, sluit de bebouwing aan het strand beter aan bij het achterland. Het waterfront van Scheveningen Bad is een Fremdkörper ten opzichte van het achterland. Eigenlijk zou je een waterfront willen hebben zoals dat in Nederland wel voorkomt langs rivieren of langs het IJsselmeer.

In Zuid Europa, maar ook in Vlaanderen en Engeland zien we dat steden veel dichter aan zee liggen en het stratenpatroon gewoon doorloopt tot aan zee. Aan zee wordt de bebouwing iets hoger en is er iets meer horeca maar verder is het een continue stedelijke massa. Kijk maar eens naar San Sebastian, Brighton en Oostende. De horeca bevindt zich daar voor het grootste deel gewoon in de straten of aan de straat langs zee, welke daarmee vanzelf boulevard is geworden. Soms zien we daar verkopers van frisdranken en ijs over het strand leuren met een grote koelbox. Maar strandtenten en zeker in de mate dat ze voorkomen zijn volgens mij een typisch Nederlandse verschijnsel.

Het antistedelijke idee van het Nederlandse strand heeft natuurlijk te maken met de Nederlandse keuze voor natuurbescherming, waar natuurlijk ook veel voor te zeggen valt. In Nederland is namelijk geen continu bebouwde kustlijn zoals we dat in Vlaanderen kennen of langs de Middellandse z ee. We zien overwegend duinen langs de kust met slechts incidenteel bebouwing. We zien op die paar plekken waar bebouwing is dan ook een geforceerde opeenhoping van programma. Dat heeft niets met de lage ligging van Nederland te maken, want de Vlaamse kustzone ligt even laag en die is bijna geheel verstedelijkt.

81

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

Met deze stedenbouwkundige aansluiting is het op een aantal punten misgegaan. Je ziet allereerst dat de doorgaande straten van Den Haag naar Scheveningen doodlopen op de Gevers Deynootweg. Er is geen enkele continuïteit. Ten tweede is Gevers Deynootweg een typologische breuklijn: het type gebouwen en het stratenpatroon verschillen enorm ter weerszijden van deze weg.

Bovendien is deze straat onaantrekkelijk voor voetgangers. Op ooghoogte is er niets te zien behalve entrees van parkeergarages en spiegelglas van grootschalige gebouwen. Er zouden kleine winkeltjes moeten zijn, of horeca of gewoon woningen. Maar juist dit potentiële kleinschalige programma staat als strandtent op het strand.

Het probleem is daar dat je vanaf de boulevard tegen de rommelige boven- en achterkanten van de strandtenten aan kijkt. Eigenlijk zou je de strandtenten in de bebouwing van de Gevers Deynootweg moeten schuiven of omgekeerd: de gebouwen van de Gevers Deynootweg op de strandtenten zetten.

Kurhausplein Als we inzoomen op het Kurhausplein, volgens velen de lelijkste plek van Nederland, zien we dat daar veel laaghangend fruit hangt als het gaat om het gebied op te waarderen. Met de stedenbouwkundige kwaliteiten (volumes en de programmering) van het plein is weinig mis; de gebouwen hebben horeca op de begane grond en daarboven parkeren. Dat is stedenbouwkundig al een hele prestatie. Het is jammer dat de gebouwen kinderen van hun tijd zijn en dat ze er dus niet uitzien. Maar een nieuwe gevel is er zo op geplakt. Het Kurhausplein is niet het probleem van Scheveningen.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Kleinschalige acties Palace plein

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

(Bron: Panoramas: foto’s: Klaske Havik, bewerking Arjan Harbers)

82

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

83

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Kleinschalige acties ter hoogte van Scheveningse slag

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

(Bron: Panoramas: foto’s: Klaske Havik, bewerking Arjan Harbers)

Kleinschalige acties ter hoogte van Gevers Deynootplein (Bron: Panoramas: foto’s: Klaske Havik, bewerking Arjan Harbers)

84

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

SCHEVENINGEN IS VAN NATURE NIET STEDELIJK

85

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

TU DELFT

86

TU DELFT HOOFDSTUK 08.

KLASKE HAVIK 87

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN STEDELIJKE VERBINDINGEN IN DE PUBLIEKE RUIMTE AFSTUDEERSTUDIO PUBLIC REALM TU DELFT

TU DELFT

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

Fig. 1. Publieke ruimte in Scheveningen-Bad

Fig. 03a Analyse dagelijks leven, voorstel schakelpunten voor nieuwe programma’s

88

TU DELFT

Parallel aan het Atelier Naar Scheveningen werkte ook de onderzoeks-en ontwerp afstudeerstudio Public Realm van de TU Delft aan een studie naar de kwaliteit van de publieke ruimte in Scheveningen. De groepen ontmoetten elkaar meerdere keren tijdens het proces voor uitwisseling van ervaringen, inzichten en strategieën. Waar het atelier zich richtte op kleinschalige ingrepen en een ontwikkelstrategie, namen de studenten de vrijheid te speculeren over meer radicale ruimtelijke veranderingen.

De gezamenlijke resultaten bieden twee perspectieven op hetzelfde debat: de kwaliteit van de publieke ruimte in Scheveningen.

In Scheveningen startte de groep van 9 studenten met een verkenning van de betekenis van openbare ruimte in het licht van de huidige stedelijke ambities van de Den Haag. De gemeente heeft in de ‘Structuurvisie 2020’ een ambitieus programma neergelegd om stedelijke kwaliteit te verbeteren in een aantal gebieden. Een belangrijk thema is de verbinding met de zee, uitgedrukt in de slogan: ‘Wereldstad aan Zee’. Tegenwoordig is Scheveningen Bad een wat vervallen badplaats met een sterk accent op commerciële en recreatieve voorzieningen, terwijl de haven op zoek is naar nieuwe richtingen vanwege het teruglopen van visserijactiviteiten en het vertrek van de Norfolk Line. Bovendien hebben zorgen over klimaatverandering geleid tot grote herstructurering van de kust, onder meer door een versterking van de boulevard (een ontwerp van Manuel de Sola-Morales).

Een derde thema is het verschil in gebruikersgroepen, waarbij vooral de toeristen en de inwoners zich op verschillende manieren tot de publieke ruimte verhouden.

Individuele onderzoeken van de studenten richten zich daarom ook op de achterliggende residentiële gebieden zoals het renbaankwartier in Scheveningen en de overgang van de Scheveningseweg naar de Keizerstraat. (fig.03) In een studie zijn gedichten over Scheveningen geanalyseerd om de verschillende percepties van de badplaats door bijvoorbeeld de visser, de bewoner en de bezoeker te bezien (fig.04) Ten vierde is de geschiedenis van Scheveningen Bad een punt van discussie, waarbij veel is gesproken over ‘vergane glorie’ en de noodzaak tot een hedendaagse interpretatie van de ooit succesvolle baden uitgaanscultuur. Tenslotte wordt ook het landschap bij het onderzoek betrokken, zoals de hoogteverschillen, de groenstructuur en vele parken en wordt voorgesteld om nieuwe landschappelijke ingrepen te doen die voor meer continuïteit zorgen. (fig.05) In deze publicatie worden vier projecten in Scheveningen Bad uitgelicht: een hedendaags Kuuroord in de duinen bij het Zwarte pad, twee projecten die elk op een eigen manier een nieuwe publieke doorgang maken van het Gevers Deynootplein naar de boulevard en een herontwerp voor het Seinpostduin met een ondergronds theater.

De studio richtte zich specifiek op de verbindingen tussen Scheveningen en Den Haag, daar waar de Wereldstad aan Zee zichtbaar en beleefbaar wordt. Op die plekken misten de studenten identiteit, ruimtelijke kwaliteit en architectonische aanwezigheid. Voor ten minste vijf verschillende locaties, die Den Haag aan Scheveningen verbinden - in de studio ‘ruimtelijke schakels’ genoemd -, zijn sociale, ruimtelijke, culturele en economische kenmerken onderzocht. Ook zijn op verschillende niveaus nieuwe programma’s en strategieën ontwikkeld. Daarbij zijn radicale oplossingen als sloop, nieuwbouw en grote infrastructurele veranderingen niet geschuwd.

De in deze publicatie opgenomen onderzoeksresultaten en ontwerpvoorstellen gaan specifiek in op de publieke ruimte in Scheveningen Bad (fig.01). In het werk komt een aantal thema’s naar voren. Ten eerste de aankomstplekken met de auto en tram: het moment waarop de reiziger voetganger wordt en aankomt op Scheveningen. Deze plekken blijken vaak slecht vormgegeven. Betere routes en verbetering van de publieke ruimte en publieke voorzieningen langs deze routes zouden het aanzien van Scheveningen sterk verbeteren. (fig.02 - p.90) Ten tweede wordt de Gevers Deynootweg gezien als een barrière die

89

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

De afstudeerstudio Public Realm richt zich bij uitstek op de kwaliteit van publieke en collectieve ruimten. In de eerste periode richten de studenten zich op het onderzoek op locatie waardoor aspecten aan de orde komen als beleving en gebruik door verschillende sociale groepen en op verschillende tijden. In de tweede fase van worden strategische voorstellen gedaan voor het verbeteren van bestaande of het introduceren van nieuwe publieke en collectieve ruimten: zowel in gebouwen (scholen, bibliotheken, sportfaciliteiten, culturele gebouwen ed.) als in de buitenruimte.

door de hoge verkeersdruk en het gebrek aan publieke voorzieningen in de plinten geen prettig publiek domein biedt. In enkele plannen wordt daarom gezocht naar oplossingen om de verkeersdruk te verlagen en om de publieke ruimte tussen boulevard en Gevers Deynootweg meer continuïteit te geven.

TU DELFT

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

Fig. 02 a t/m h Analyse passages naar zee

02a

02b

02c

02d

02e

02f

02 g

02 h

90

TU DELFT

Fig. 03b en c Voorstel voor Scheveninger Forum op schakel Scheveningse weg-Duinstraat-Badhuisstraat-Keizerstraat.

Onderzoek en ontwerp: Maarten Filius

03b

03c

04a

04b

04c

Fig. 05 a en b Bestaande en potentiele landschappelijke verbindingen tussen Den Haag en Scheveningen. Onderzoek: Torsten Middelkoop

05a

05b

91

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

Fig.04 a t/m c Analyse op basis van gedichten over Scheveningen; de perceptie van verschillende sociale groepen: a: visser, b: bewoner en c: badgast

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

TU DELFT

92

TU DELFT

Kuuroord en Kuurhotel Scheveningen Joep Tordoir Tijdens een onderzoek naar de geschiedenis van Scheveningen Bad en de badcultuur in het bijzonder stuitte Joep Tordoir op de plannen die Woltjer en Rosse net na de Tweede Wereldoorlog voor Scheveningen maken. Het badhotel, een in de duinen gebouwd hotel inspireert het ontwerpvoorstel van Tordoir: een hedendaags kuuroord en kuurhotel in het duingebied bij het Zwarte Pad waarvan het bunkercomplex onderdeel is.

De grootste bunker vormt met de entree van kuuroord en kuurhotel het hart van het nieuwe complex. De bunker wordt ‘blootgelegd’ door een uitsnede te maken in het duin. Hierdoor ontstaat een doorgang die via een lange trap en een hellingbaan het strand verbindt met kuuroord en duingebied. De uitsnede/duindoorbraak is hoog in het duin gemaakt, zodat de functie van het duin als zeewering niet wordt aangetast. Vanaf de strandzijde is een nieuw gebouw zichtbaar, ingepast in de duinen. Verborgen in het duin, verbindt een lange gang de bunker met het nieuwe gebouw. De verschillende nieuwe functies zijn als volumes aan de gang vastgemaakt. Zij doorbreken het duin voor daglicht en ‘tonen zich’ aan de buitenwereld door openingen met uitzicht op zee. Zo ontstaat een interessant lichtspel in het gebouw: licht ter plaatse van de functies en donker waar de gang zich weer terugtrekt in het duin.

93

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

Onderdeel van de invulling is het aanpakken van het Zwarte Pad. Dat is nu een weg met parkeerplaatsen, die als een brede geasfalteerde breuklijn het duinlandschap doorsnijdt.

Het Concept Masterplan Scheveningen en het Milieu Effect Rapport, beiden uit 2009, dringen erop aan deze parkeerplaatsen te verplaatsen naar een ondergrondse parkeergarage. Het Zwarte Pad wordt dan een smalle groene buffer tussen het rustige deel met kuuroord /kuurhotel enerzijds en Scheveningen Bad anderzijds.

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

TU DELFT

94

TU DELFT

Publieke ruimte rondom het Kurhaus Jaap Prins

Het ontwerp is niet zozeer een gebouw, maar meer een gebouwd landschap waarbij de route voor verschillende vervoersmiddelen en uiteindelijk de route van de voetganger naar het strand is verweven in het gebouwde landschap. De passage naar de zee wordt vormgegeven middels een pergola die langs het Kurhaus naar zee leidt. Onder deze hoge route bevinden zich de restaurants met een serie terrassen een stedelijk landschap van verschillende niveaus biedt waarbij het Kurhaus alle ruimte krijgt. Aan de andere zijde is het poppodium gelegen aan een verdiept plein dat direct aansluit op de parkeergarage.

95

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

Het project van Jaap Prins richt zich op een van de meest delicate plekken van Scheveningen Bad: het historische Kurhaus en de slecht functionerende openbare ruimte daaromheen. Prins stelt een grootschalige logistieke ingreep voor die tegelijk de publieke ruimte voor voetgangers verbetert en meer ruimte biedt aan ondergronds parkeren: het ondertunnelen van de Gevers Deynootweg, die in gebruik blijft voor langzaam verkeer en de tram.

Schakelpunt in deze stedenbouwkundige ingreep is het gebied rondom het Kurhaus waar de onderwereld van de parkeerplaats en de bovenwereld van Kurhaus en de weg naar zee, bij elkaar komen. Een van de appartementengebouwen van Bakema die sinds decennia het zicht op het Kurhaus en een natuurlijke toegang tot de zee blokkeren wordt gesloopt om plaats te maken voor een deels ondergronds gebouw dat een poppodium en een aantal horecagelegenheden huisvest.

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

TU DELFT

96

TU DELFT

Entree Scheveningen Bad Albert Veenstra

Drie grote units zijn in de appartementencomplexen geschoven. Deze bieden multifunctionele ruimte voor tijdelijke functies en aanpasbare ruimtes voor wisselend gebruik door bezoekers en bewoners. De gebruiksfuncties kunnen ieder half jaar gewisseld, gewijzigd, uitgebreid en aangepast worden. In de zomer zullen er functies komen die op het toerisme zijn gericht, terwijl de units in de winter mogelijkheden bieden voor de bewoners.

De units worden verbonden door middel van rode bruggen looproutes over en door een daktuin. Het wordt tevens de nieuwe ontsluiting van de (huidige) appartement complexen en biedt uitzichtpunten, zitplekken en terrassen in een botanische tuin voor bezoekers.

De nieuwe eindhalte van de tram sluit ook aan op deze bruggen waardoor een tweede verbinding ontstaat naar de zee. Onder deze daktuin ligt een parkeergarage. Openingen in dit dak maken het mogelijk grote ‘groene gebaren’ te maken. Hierdoor zijn alle verschillende lagen visueel met elkaar verbonden. Doordat het gebied rondom de boulevard als het ware wordt opengetrokken, ontstaat een sterkere relatie met de zee en het strand.

97

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

Het project van Albert Veenstra creëert een open ruimte naar de zee. Het verbindt de boulevard van Scheveningen met het achterliggende gebied en is tevens de nieuwe entree naar de boulevard. Het winkelcentrum naast het Kurhaus, de Palace promenade, zal hiervoor moeten wijken. De onderbouw van het complex wordt in dit voorstel gesloopt, waardoor licht, lucht en ruimte ontstaat voor een nieuwe en open invulling. Aan de boulevardzijde ontstaat een nieuw publiek plein door de plint van restaurants en winkels aan de boulevard naar binnen te vouwen. Nieuwe looproutes, die zijn ontstaan vanuit de zichtassen van de hoofdwegen naar het plein, fungeren als toegangspoort en moeten de herkenning en identiteit van Scheveningen Bad weergeven.

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

TU DELFT

98

TU DELFT

Theater Seinpost Frank Timmers

Het concept voor het theater bestaat uit twee elementen: een levendig publiek landschap dat tegelijkertijd een dak vormt voor het deels ondergrondse theater. De zaal is geborgen door een zwaar betonnen omhulsel dat de altijd drukkende grond tegen moet houden en bestand moet zijn tegen de weersomstandigheden. In dit zware gedeelte vormt de lobby en het theatercafé, dat aansluit op de boulevard. In het diepst van het duin ligt de theaterzaal, bereikbaar door een route in een spelonkachtige ruimte. Geluid en licht zijn bepalend in deze afdaling naar de warme, met hout beklede zaal. De entree en lobby van het theatercafé bevinden zich aan de strandzijde, met uitzicht over de nieuwe boulevard en de zee.

99

SCENARIO’S VOOR SCHEVENINGEN

Ook Frank Timmers richt zich op de verbindingen tussen de Gevers Deynootweg en het strand en heeft de zone rondom Residentie Seinpost hiervoor als uitgangspositie genomen. Panorama Mesdag, ooit vanaf deze plek geschilderd, en het vroegere ‘Theater Seinpost’, een gebouw met eenzelfde statigheid als het Kurhaus, dienen als referenties om het gebied een vrijer uitzicht te geven en om de functie van het theater terug te brengen. Timmers ontwerpt een nieuwe stedenbouwkundige situatie op basis van sloop van de huidige residentie Seinpost. Een artificieel duinlandschap voorziet in een ruime publieke route naar het strand. De route wordt ingekaderd door woningen met kleinschalige publieke functies in de plint voor bewoners én bezoekers. De grens tussen publiek en privaat wordt hier telkens opgezocht. Onder dit artificiële duin bevindt zich het theater.

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

SCH SCH SCH SCH SCH SCH SCH 100

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

101

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

FOREVER FOREVER FOREVER FOREVER FOREVER FOREVER FOREVER

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

DEELNEMERS ATELIER

Han Dijk is oprichtend partner van Posad spatial strategies. Hij is van huis uit stedenbouwkundig ontwerper en gespecialiseerd en de schaal tussen stad en architectuur. Han werkte de afgelopen jaren aan verschillende projecten waar openbare ruimte, infrastructuur en groen in het stedelijk gebied een belangrijke rol spelen. Hij heeft daarnaast diverse prijsvragen binnen het bureau geleid en gewonnen.

Han is docent stedenbouwkundig ontwerp aan de Academie van Bouwkunst in Rotterdam en gastdocent aan de Academie van Amsterdam.

- www.posad.nl Arjan Harbers is stedenbouwkundige. Met zijn bureau Topotronic verricht hij onderzoek, onderwijs en ontwerp met betrekking tot openbare ruimte, stedenbouwkundig ontwerp en planning. Met het project Borderscapes onderzocht hij de invloed van grenzen op ruimtelijke ordening en met Leren van Zwitserland bracht hij in kaart waarom er Zwitserland nauwelijks files staan op de autosnelwegen. Voor Rotterdam en Brussel deed Topotronic 100 suggesties voor een verbetering van de openbare ruimte met kleine ingrepen. Arjan Harbers is tevens verbonden aan het Planbureau voor de Leefomgeving en lid van de redactie van S+RO. - www.topotronic.nl Kai van Hasselt richtte in 2004 de adviespraktijk Shinsekai Analysis op. Deze houdt zich bezig met urban strategies en cultural intelligence en werkt voor private en publieke partijen aan vraagstukken in o.a. (retail) vastgoed, architectuur, mobiliteit, kunst en cultuur. Kai doceert retail design aan het Piet Zwart Instituut in Rotterdam en geeft lezingen in binnenen buitenland.

- www.shinsekai.nl

Coen-Martijn Hofland is, na zijn werk als projectontwikkelaar voor woningcorporaties, sinds 2009 werkzaam als gebiedsontwikkelaar bij SITE urban development. Hij werkt aan complexe gebiedsontwikkelingen verspreid over het hele land, van Zaanstad tot Bergen op Zoom en van Groningen tot Nieuwegein.

Als generalist spreekt hem het continu verbinden van markt, belangen, ontwerp en financiën in samenwerking met de diverse stakeholders enorm aan. In zijn visie kan er altijd vanuit de kernkwaliteiten van de specifieke plek een basis voor een unieke ontwikkeling gelegd worden, waarbij rekening gehouden wordt met het feit dat een plek altíjd in ontwikkeling is: er is nooit een begin- en een eindpunt.

- www.site-ud.nl Marcel Musch is zelfstandig stedenbouwkundig adviseur bij MUS Urban Strategy. Als adviseur werkt hij aan stedenbouwkundige en regionale ontwerp opgaven voor gemeenten en provincies. Daarnaast is hij coördinator van het recentelijk opgerichte ontwerp- en onderzoekslaboratorium URBAN LAB aan de Technische Universiteit Eindhoven. Het doel van het URBAN LAB is het combineren van onderwijs, onderzoek en advies. Het URBAN LAB werkt op dit moment onder andere aan de transformatie van culturele erfgoedcomplexen in Noord Brabant, de aanleg van de Parkway Noord-Oost Corridor en de gebiedsontwikkeling Brainpark Oost.

- www.mmus.ch

Klaske Havik is architect en schrijver en werkt sinds 2004 als universitair docent Architectuur aan de TU Delft. Ze werkte ook als redacteur voor de Architect en schrijft regelmatig voor architectuurtijdschriften in Nederland en daarbuiten. Met de Haagse bureaus Architectuurwerkplaats de Ruimte en qenep was zij betrokken bij een aantal ontwerp projecten die veelal draaiden om het thema van stedelijke herontwikkeling, zoals de ontwikkeling van de NDSM werf tot een culturele broedplaats. Met de Public Realm afstudeerstudio werkte zij met studenten aan onderzoek en ontwerp voor verschillende locaties in Den Haag, waaronder de Schilderswijk, de Binckhorst, Transvaal en Scheveningen. In deze studio staat steeds de kwaliteit van de publieke ruimte en de sociale rol van architectuur centraal. Klaske Havik was co-redacteur van het boek Architectural Positions: Architecture, Modernity and the Public Sphere (SUN 2009). Voor haar proefschrift Urban Literacy (2012) ontwikkelde ze een literaire benadering van architectuur en stedenbouw. Klaske is redacteur van OASE, Tijdschrift voor Architectuur en woont in Scheveningen.

- www.terristories.nl

102

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD Colofon Atelier Naar Scheveningen is een initiatief van kunst-en architectuurcentrum Stroom Den Haag en vond plaats in de zomer en het najaar van 2011. Parallel aan het Atelier vond de onderzoek en ontwerp afstudeerstudio Public Realm van de TU Delft plaats.

Han Dijk: Ruimtelijke analyses en interventies

Deelnemers aan het atelier: Han Dijk (Posad), Arjan Harbers (topotronic), Kai van Hasselt (Shinskekai Analysis), Klaske Havik (terristories), Coen-Martijn Hofland (SITE urban development) en Marcel Musch (Mus Urban Strategy)

Arjan Harbers: Scheveningen is van nature niet stedelijk, Panorama’s

Studenten Studio Public Realm TU Delft 2011-2012: Kirsten Dijkgraaf, Maarten Filius, Torsten Middelkoop, Riemer Postma, Jaap Prins, Niek Rietbergen, Frank Timmers, Joep Tordoir, Albert Veenstra.

Begeleiding: Klaske Havik Begeleiding bouwtechnologie: Jan Engels Met dank aan: Vera Yanovshtchinsky, Tanja ten Berge en Enno Ebels (gemeente Den Haag), Hendrik Wassenaar (directeur Circustheater), Wybo Wijnbergen (directeur SEA-Life), Chris Sonnemans, Erwin Bruyn (directeur Steigenberger Kurhaus Hotel).

De deelnemers aan het atelier werkten gezamenlijk aan deze strategie die gevat is in de zeven acties, het programmaschema (als losse bijlage toegevoegd) en dit document. Elk van hen werkte ook specifieke onderdelen uit:

Kai van Hasselt: Koester je iconen, Branding en Nieuwe Zeebad Mij. Klaske Havik: Perspectief van de straat, Feest van de aankomst, Studio Public Realm Coen-Martijn Hofland: Programmaschema, Zaken aan zee, Wandeling aan zee Marcel Musch: Programmaschema, Het publieke domein, Wandeling aan zee

COLOFON

Ontwerp: Collective Works (Peter Zuiderwijk & Karin Mientjes) Eindredactie: Marcel Musch, Klaske Havik, Francien van Westrenen (Stroom Den Haag) Stroom Den Haag, maart 2013 Oplage: 75 Op www.stroom.nl is het document te downloaden.

Het atelier, de studio en de publicatie zijn mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, gemeente Den Haag en TU Delft.

103

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

ACTIE(S) VOOR SCHEVENINGEN BAD

Een Zeebad Maatschappij nieuwe stijl, inzetten op heritagebrands, ontwikkelen vanuit het perspectief van de straat en vormgeven van de aankomst zijn een paar van de acties die het publieke domein van Scheveningen Bad kunnen verbeteren. De acties worden voorgesteld door de deelnemers aan het Atelier Naar Scheveningen, een initiatief van kunst-en architectuurcentrum Stroom Den Haag. De acties laten zien dat de kracht die nodig is voor verbetering niet perse schuilt in grootschalige sloop of nieuwbouw, maar in het alledaagse gebruik, het verleden, de cultuur, de iconen, de mensen en natuurlijk de zee.

ACTIE ACTIE ACTIE ACTIE ACTIE ACTIE ACTIE 104