Pub 55 2013 issuu

publicatie

k e nnisins t i t u u t v o o r d e ins t a l l a t i e s e c t o r

55

2013

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. R.D. van Bergen De heer ir. J. Schonewille De heer ing. H. Besselink De heer ing. R. Steine Mevrouw prof.dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer H.M.A. Janssen Groesbeek De heer ir. E.J. Wagenaar De heer T. Klinkenberg De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.em.

De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W. Plokker De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de ISSO-publicatie 55 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep die als volgt was samengesteld: De heer D. Randsdorp Duijvelaar Pompen B.V. De heer M. Slingerland Mul B.V. Ontwerp en Adviesbureau Mevrouw ir. I. Pieterse KWR Water B.V. De heer ing. A. van der Velde VABI Software B.V. De heer ing. R.H. Doldersum Rada Sanitairtechniek B.V. De heer C. Geitenbeek Dunea Duin & Water De heer J.J.C. van der Westen Kiwa Nederland B.V. Mevrouw dr. ir. E.J.M. Blokker KWR Water B.V. De heer R. Goes Aedes De heer ing. O.W.W. Nuijten ISSO (coördinator, secretaris) De heer J.H. van Betuw Haskoning DHV Nederland De heer A.A.G. Lansbergen Itho Daalderop De heer ing. E. van der Blom UNETO-VNI (voorzitter) De heer ir. M.J. van Bruggen De Energiemanager (rapporteur) De heer R. van den Heuvel Stichting Bo-Ex ‘91 De heer B. Kamphuis Kuijpers Installaties De heer W.H.W. Gosselink Beck & v.d. Kroef De heer E. Herlé Herlé advies De ontwikkeling van publicatie 55 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, juni 2013

ISSO-publicatie 55

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

ISBN: 978-90-5044-250-3

INHOUDSOPGAVE Samenvatting

9

Summary

1

2

3

11

Grafische symbolenlijst

13

Begrippenlijst

15

Inleiding

19

1.1

Algemeen

19

1.2

Doelstelling en kader

19

1.3

Opbouw

19

Wetgeving, normen en richtlijnen

21

2.1

Wetgeving

21

2.2

Normen

22

2.3

Richtlijnen

23

Programma van eisen

25

3.1

Sanitaire voorzieningen en taptoestellen

25

3.1.1

Wettelijke eisen

25

3.1.2

Arbeidsomstandighedenbesluit

26

3.1.3

Overige eisen

26

3.2

3.3

3.4

3.5

3.6

3.7

ISSO-publicatie 55

9

Symbolenlijst

Brandblusvoorziening

27

3.2.1

Wettelijke eisen

27

3.2.2

Overige eisen

28

Nooddouches

28

3.3.1

Wettelijke eisen

28

3.3.2

Overige eisen

29

Tappunten

29

3.4.1

Volumestromen

29

3.4.2

Watertemperatuur en wachttijden

30

3.4.3

Gebruiksdruk en statische druk

31

3.4.4

Waterkwaliteit

32

3.4.5

Flexibiliteit

34

3.4.6

Beveiliging tegen terugstromen

34

Koudwater- en warmtapwaterbehoefte

34

3.5.1

Woongebouwen

35

3.5.2

Kantoren

37

3.5.3

Hotels

37

3.5.4

Zorginstellingen

38

3.5.5

Overige

39

3.5.6

Voorraadvorming drinkwater

39

Geluidshinder

39

3.6.1

Wettelijke eisen

39

3.6.2

Overige eisen

40

Energiebronnen en energie-efficientie

40

3.7.1

Energiebronnen

40

3.7.2

Wettelijke eisen

41

3.7.3

Energieprestatie

41

3.7.4

Overige eisen

43

3.7.5

Waterbesparing

43

3

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

3.8

3.9 4

43

3.8.1

43

Legionellapreventie

3.8.2

Aansluiting energiebedrijf

43

3.8.3

Beheer

44

3.8.4

Bedrijfszekerheid

44

3.8.5

Automatisering/gebouwbeheersysteem

44

Rapportage programmafase

44

Ontwerp

45

4.1

Brandblusvoorzieningen, locatie en capaciteit

45

4.2

Nooddouches, locatie en capaciteit

47

Warmtapwaterbereiding, locatie en type

47

4.3.1

Locatie van warmtapwaterbereider(s)

48

4.3.2

Warmwatermeters

48

4.3.3

Type warmtapwaterbereider

49

4.3

4.3.4

Warmtepompboiler

51

4.3.5

Zonneboiler

51

4.3.6

Warmteterugwinning uit douchewater

51

4.4

Drinkwaterreservoirs, noodzaak en locatie

52

4.5

Drukverhoging, noodzaak en inpassing

52

4.5.1

53

4.6

4.7

4.8

ISSO-publicatie 55

Overige

Toets of drukverhoging noodzakelijk is

4.5.2

Inpassing warmtapwaterbereider(s) in hoogbouw

54

4.5.3

Drukverliesverhouding bij thermostatische mengkranen

55

4.5.4

Indelen in drukgroepen

55

4.5.5

Typen drukverhogingsinstallaties

57

4.5.6

Locatie drukverhogingsinstallatie

58

Koudwaterleidingnet

58

4.6.1

Leidingplan

59

4.6.2

Brandwerendheid leidingwerk

61

4.6.3

Locatie watermeter

61

4.6.4

Groepenindeling

62

4.6.5

Legionellaveilig ontwerpen

62

4.6.6

Toestelcoderingen

63

Warmtapwaterleidingnet

64

4.7.1

Maximale lengte uittapleiding warmtapwater

64

4.7.2

Afkoeling in uittapleiding

64

4.7.3

Wachttijd, centraal tegenover decentraal voorraadtoestel

65

4.7.4

Energieverlies uittapleiding tegenover circulatiesysteem

65

4.7.5

Circulatiesysteem, leidingplan

66

4.7.6

Verlaagde temperatuur aan tappunten, maatregelen

68

Geluidshinder, oorzaken

70

4.9

Filter en ontharder, selectie

70

4.10

Leidingmaterialen, selectie

72

4.11

Beveiligingen tegen terugstroming

74

4.12

Eisen aan automatisering

75

4.13

Rapportage ontwerpfase

75

4

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

5

Uitwerking

77

5.1

Brandblusvoorzieningen, dimensionering

77

5.2

Nooddouches, dimensionering watertoevoer

78

5.3

Warmtapwaterbereiding, voorraad en vermogen

79

5.3.1

Warmtapwaterbehoefte

79

5.3.2

Doorstroomtoestellen, selectie

80

5.3.3

Voorraadtoestellen, selectie

82

5.3.4

Voorraadtoestellen met inwendige warmtewisselaar, selectie

83

5.3.5

Voorraadtoestellen met externe warmtewisselaar, selectie

84

5.3.6

Stadsverwarming, aansluiting

91

5.3.7

Warmtepompboiler, selectie

92

5.3.8

Zonneboiler, selectie

92

5.3.9

Warmteterugwinning douches, vermogen

93

5.3.10 Appendages in warmtapwaterinstallaties 5.4

Drinkwaterreservoirs, selectie

93

5.5

Drukverhoging, selectie

94

5.5.1

Pompkarakteristiek en installatiekarakteristiek

94

5.5.2

De werkingskarakteristiek

96

5.5.3

Combinatie van toerengeregeld en vast toerental

96

5.5.4

Inschakeldrukken bij meerdere pompen

96

5.5.5

Drukverhogingsinstallatie met vast toerental-pompen (met membraan of schakelvat)

97

5.5.6

Drukverhogingsinstallatie met toerengeregelde pompen

98

5.6

ISSO-publicatie 55

93

5.5.7

Uitvoering drukverhogingsinstallatie

100

5.5.8

Drukreduceertoestellen, selectie

100

Koudwaterleidingnet, dimensionering

102

5.6.1

Volumestroom aan het tappunt

102

5.6.2

Maximum momentvolumestroom drinkwater, algemeen

103

5.6.3

Maximum momentvolumestroom drinkwater, de rekenregels

104

5.6.4

Maximum momentvolumestroom drinkwater, formules dienstleidingen

106

5.6.5

Maximum momentvolumestroom drinkwater, de q√n-methode

107

5.6.6

Voorbeeld berekening volumestromen in installatie

108

5.6.7

Berekenen op basis van beschikbaar drukverlies

112

5.6.8

Bepalen van de leidingmiddellijn

113

5.6.9

Isoleren van de koudwaterleiding

113

5.6.10 Waterslag voorkomen

114

5.6.11 Leidingdoorvoeren en invoerbochten

114

5.6.12 Brandwerendheid (bij leidingwerk)

115

5.6.13 Beugeling

116

5

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

5.7

7

8

ISSO-publicatie 55

118

Volumestroom aan het tappunt berekenen

118

5.7.2

Maximum momentvolumestroom warmtapwater

118

5.7.3

Bepalen leidingmiddellijn

118

5.7.4

Circulatiesystemen berekenen, algemeen

119

5.7.5

Circulatiesysteem zonder deelringen berekenen

119

5.7.6

Circulatiesysteem met deelringen berekenen

120

5.7.7

Buis-in-buis circulatiesysteem

121

5.7.8

Inregelventielen in circulatiesysteem met deelringen, instelling

122

5.7.9

Circulatiepompen, selectie

122

5.7.10 Isoleren van warmtapwaterleidingen en circulatieleidingen

123

5.7.11 Voorkomen van luchtophoping in warmtapwater-circulatiesystemen

124

5.7.12 Opvangen van expansie

124

De watermeter, selectie

125

5.9

Filters en ontharders, selectie

126

5.10

Geluidshinder, maatregelen

127

5.11

Automatisering

129

5.12

Rapportage uitwerkingsfase

129

5.8

6

Warmtapwaterleidingnet, dimensionering 5.7.1

Realisatie

131

6.1

HygiĂŤnisch werken

131

6.2

Brandblusvoorzieningen en nooddouches installeren en aansluiten

131

6.3

Warmtapwaterbereider installeren en aansluiten

132

6.4

Leidingwerk

133

6.5

Drinkwaterreservoir installeren

134

6.6

Drukverhogingsinstallatie installeren

134

6.7

Filter en ontharder installeren

134

6.8

Volumestromen en watertemperaturen inregelen

134

6.9

Rapportage realisatiefase

135

Oplevering

137

7.1

Informatieoverdracht

137

7.2

Na oplevering

137

MKK-structuur

139

8.1

Opzet MKK

139

8.1.1

139

Fases

8.1.2

Kwaliteitbeheeraspecten

140

8.1.3

Matrix

141

8.2

Overzicht ingevulde cellen

142

8.3

Celinhoud en specificatiebladen

142

8.4

Opbouw specificatiebladen

143

6

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

Specificatiebladen

145

I.

Programmafase

145

I.3-1

Eisen aan temperatuur

145

I.3-2

Eisen aan druk

147

I.3-3

Eisen aan geluid

149

I.4-4

Invoer EPG

152

II.

Ontwerpfase

154

II.4-1

Toetsing of drukverhoging noodzakelijk is

154

II.4-2

Hoogte van drukzones

156

II.4-3

Maximale lengte uittapleiding

160

III.

Uitwerkingsfase

162

III.4-1

Rekenregels warm- en koudwaterbehoefte woongebouwen

162

III.4-2

Rekenregels qv;tap koud- en warmtapwaterbehoefte overige gebouwen

167

III.4-3

Ontwerp warmtapwaterbereider op basis van rekenregels

172

III.4-4

Reservoirberekening met een complex afnamepatroon

176

III.4-5

Installatiekarakteristiek

178

III.4-6

Wrijvingsverlies in rechte leidingen

180

III.4-7

Plaatselijke weerstand in appendages

182

III.4-8

Plaatselijke weerstand in hulpstukken

184

III.4-9

Isolatie van koudwaterleidingen

187

III.4-10

Warmteverlies van leidingen

189

III.4-11

Circulatiesysteem zonder deelringen

195

III.4-12

Circulatiesysteem met deelringen

199

III.4-13

Inregelventiel

203

III.4-14

Lengte expansiebeen

206

Bijlage A

Toestelvolumestromen

211

Bijlage B

Gegevens leidingen met en zonder thermische isolatie

214

Bijlage C

Fysische gegevens

217

Bijlage D

Drukverliestabellen

219

Literatuurlijst

ISSO-publicatie 55

233

7

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

ISSO-publicatie 55

8

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

SAMENVATTING

SUMMARY

De geheel herziene versie van ISSO-publicatie 55 voorziet in een praktische en gedetailleerde uitwerking van voorschriften en richtlijnen voor het realiseren van collectieve leidingwaterinstallaties in utiliteits- en woongebouwen. In de publicatie komt het gehele realisatieproces aan de orde, van programma van eisen, ontwerp tot uitwerking en realisatie, waarbij de nadruk ligt op het ontwerp. Een ontwerp conform deze publicatie voldoet daarmee aan de wet- en regelgeving en de stand van kennis en techniek in 2013.

The completely revised version of ISSO-publication 55 provides a practical and detailed elaboration of rules and guidelines for the realisation of collective water systems in residential and non-residential buildings. In this publication the entire construction process from program requirements, design and realisation is explained with the main focus on the design. A design in accordance with this publication complies to the national current laws and regulations and the state of knowledge and technology in 2013.

The following topics are covered:  Gathering information for the program requirements of the cold and hot water system;  The design of the various components of the water system as: water distribution, hot water preparation, pressure boosting, water treatment, stockpiling, firefighting and other emergency equipment;  The development and realisation of the water system.

Daarbij komt aan de orde:  Het verzamelen van informatie ten behoeve van het programma van eisen van de leidingwaterinstallatie;  Het ontwerp van de diverse onderdelen van de leidingwaterinstallatie zoals koud- en warmtapwaterleidingsysteem, warmtapwaterbereiding, drukverhoging, waterbehandeling, voorraadvorming, brandblus- en andere noodvoorzieningen;  De uitwerking en realisatie van de leidingwaterinstallatie.

With instructive illustrations, diagrams and calculation examples the design is clear and accessible. The publication is supported by various digital software tools under ISSO-digitaal.nl.

Met instructieve afbeeldingen, schema's en rekenvoorbeelden is het ontwerpproces inzichtelijk en toegankelijk gemaakt. De publicatie wordt ondersteund met diverse digitale softwaretools onder ISSO-digitaal.nl.

ISSO-publicatie 55

9

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

ISSO-publicatie 55

10

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

SYMBOLENLIJST α

warmteovergangscoëfficiënt

[W/m2·K]

ρ

soortelijke massa (massadichtheid)

[kg/m3]

λ

warmtegeleidingscoëfficiënt

[W/m·K]

λ

lineaire uitzettingscoëfficiënt

[1/K]

ζ

weerstandsfactor (zeta-waarde)

[-]

υ

kinematische viscositeit

[m2/s]

ε

wandruwheid

[m/m]

ηel

elektrisch rendement

[-]

ηhydr

hydraulisch rendement

[-]

σt

toelaatbare trekspanning

[N/mm2]

θd

dauwpunttemperatuur

[°C]

θkw

drinkwatertemperatuur

[°C]

θmw

mengwatertemperatuur

[°C]

θww

warmtapwatertemperatuur

[°C]

Δθ

temperatuurverschil uitgedrukt in graden Celcius

[°C]

ΔT

temperatuurverschil uitgedrukt in Kelvin

[K]

Σ

sommatie

[-]

a

aftapbaarheid

[-]

c

soortelijke warmte

[J/kg·K]

d

inwendige leidingmiddellijn

[m]

D

uitwendige leidingmiddellijn

[m]

DH

DH-factor

[-]

E

elasticiteitsmodulus

[N/m2]

f

toeslagfactor

[-]

g

valversnelling t.g.v. zwaartekracht

[m/s2]

h

hoogte

[m]

kv

kengetal van een appendage

[(m3/h)/bar]

l

lengte

[m]

leq

equivalente leidinglengte

[m]

n

aantal

[-]

P

vermogen

[W]

p

druk

[Pa]

pdyn

dynamische druk

[Pa]

plev

door het drinkwaterbedrijf gegarandeerde leveringsdruk

[Pa]

pstat

statische druk

[Pa]

ptap;dyn

gebruiksdruk aan het tappunt

[Pa]

Δpdyn

dynamisch drukverlies

[Pa]

Δppomp

door de pomp te overbruggen drukverschil

[Pa]

Q

warmte

[J]

qm

massastroom

[kg/s]

qv

volumestroom

[l/s]

ISSO-publicatie 55

11

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

qv;circ

circulatievolumestroom

[l/s]

qv;max

maximum momentvolumestroom van alle toestellen rekening houdend met gelijktijdigheid (MMV)

[l/s]

qv;tap

maximum momentvolumestroom ten gevolge van sanitaire toestellen (niet continu verbruikende tappunten) bijvoorbeeld op basis van de rekenregels of van de formule

[l/s]

qv ; tap  0 , 083 TE  0 , 4174 SE qv;kw

volumestroom koudwater

[l/s]

qv;mw

volumestroom mengwater

[l/s]

qv;ww

volumestroom warmtapwater

[l/s]

R

leidingweerstand per lengte

[Pa/m]

Re

getal van Reynolds

[-]

SE

aantal spoelkraaneenheden

[-]

TE

aantal tapeenheden

[-]

t

tijdsduur

[s]

tp

duur van de piek

[s]

tr

hersteltijd

[s]

tw

leidingwachttijd

[s]

Ub

warmtedoorgangscoëfficiënt (van een leiding)

[W/m·K]

v

snelheid

[m/s]

V

inhoud

[m3]

Vl

volume-inhoud van 1 meter leiding

[m3]

ISSO-publicatie 55

12

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

GRAFISCHE SYMBOLENLIJST Drinkwaterleiding Warmtapwaterleiding Warmtapwater circulatieleiding Afsluiter (kan zijn stopkraan, vlinderklep, kogelafsluiter etc.)

Terugslagklep Overstortventiel

Driewegklep

Inregelafsluiter

Tappunt

Pomp

Pomp toerengeregeld

ISSO-publicatie 55

13

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

ISSO-publicatie 55

14

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

BEGRIPPENLIJST Aanwarmtijd De tijd die verloopt tussen het moment dat de temperatuur van het water aan het tappunt begint te stijgen en het bereiken van de maximale temperatuur aan het tappunt.

Collectief leidingnet Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen dat tijdelijk, doch niet ten behoeve van bevoorrading, dan wel permanent, is aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of collectieve watervoorziening, en door middel waarvan drinkwater of warmtapwater ter beschikking wordt gesteld aan consumenten of andere afnemers.

Aerosol 1. In lucht gedispergeerde (vernevelde) waterdeeltjes met een diameter van 1 tot 10 micrometer; 2. Uiterst fijne nevel van waterdeeltjes in de lucht met een diameter van 1 tot 10 micrometer.

Voorbeelden:  Het leidingnet in een woongebouw (flatgebouw) vanaf de aansluiting tot de woninginstallaties;  Het leidingnet in kantoren, scholen, ziekenhuizen, hotels;  Het leidingnet op kampeerterreinen;  Het leidingnet op en in industriële complexen, voor zover dit leidingwater betreft.

Atmosferische onderbreking Terugstroombeveiliging uitgevoerd als een zichtbare onbelemmerde vrije uitloop boven een overloopniveau, echter zonder voorraadvorming Biofilm Populatie van micro-organismen in een matrix van slijm, die aan het inwendige oppervlak van een installatiegedeelte gehecht is.

Collectieve watervoorziening Landgebonden voorziening, niet zijnde een drinkwaterbedrijf, voor de winning of behandeling van water, dat met behulp van een leiding of distributienet als leidingwater ter beschikking wordt gesteld.

Brandblusinstallatie Een voorziening voor brandbestrijding met leidingwater.

Voorbeelden:  Eigen winning en/of terbeschikkingstelling van leidingwater op een kampeerterrein;  Het opwarmen en/of ontharden van door een drinkwaterbedrijf geleverd drinkwater, dat na behandeling als leidingwater ter beschikking wordt gesteld, zoals bijvoorbeeld de levering van warm-tapwater door een energiebedrijf.

Cavitatie Als de druk op bepaalde plekken onder de dampdruk van het water daalt, ontstaan dampbellen. Als vervolgens de druk weer groter wordt, imploderen deze dampbellen. Dit verschijnsel heet cavitatie.

Circulatieleiding Leiding voor het in circulatie houden van warmtapwater, vanaf de aftakking van de laatste uittapleiding of vanaf het laatste tappunt tot aan de warmtapwaterbereiding.

Het opvoeren van druk wordt niet als een behandeling beschouwd.

Cross-flow Het door ongunstige drukverhoudingen tussen twee, op een appendage aangesloten toevoerleidingen, stromen van water uit de ene toevoerleiding in de andere toevoerleiding.

Circulatiesysteem warmtapwater Systeem waarin (warm) water in een (warmtapwater)installatie in beweging kan worden gehouden op zodanige wijze dat een ingestelde aanvoertemperatuur gehandhaafd wordt, exclusief de hierop aangesloten warmtapwaterbereiding en exclusief de hieraan verbonden uittapleidingen.

DH-factor Het getal waarmee de leidinginhoud moet worden vermenigvuldigd om de hoeveelheid water te berekenen, waarmee de vereiste temperatuur aan het einde van de wachttijd van het tappunt bereikt kan worden.

Distributienet Samenstel van leidingen en daarmee verbonden koppelingen, kleppen en andere technische voorzieningen voor het transport en de levering van drinkwater, niet zijnde een collectief leidingnet;

ISSO-publicatie 55

15

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

Drinkwater Water bestemd of mede bestemd om te drinken, te koken of voedsel te bereiden dan wel voor andere huishoudelijke doeleinden, met uitzondering van warmtapwater. Drinkwater is geschikt voor menselijke consumptie en voldoet aan de relevante voorschriften op basis van de EG richtlijnen.

Huishoudwater Leidingwater dat niet voldoet aan de kwaliteitseisen van drinkwater en dat uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling. In woninginstallaties uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling, gebruik ten behoeve van de wasmachine of het besproeien van de tuin.

Voor de productie van huishoudwater mag uitsluitend hemelwater worden gebruikt dat op een dak is opgevangen of grondwater.

Drinkwaterbedrijf 1. Bedrijf uitsluitend of mede bestemd tot openbare drinkwatervoorziening door levering van drinkwater aan consumenten of andere afnemers, of; 2. Bedrijf uitsluitend of mede bestemd tot levering van drinkwater aan een bedrijf of bedrijven als bedoeld onder 1.

Hulpstukken Zie fittingen. kv-waarde Dimensieloos karakteristiek getal voor een appendage of toestel, dat de volumestroom in m3/h weergeeft bij een drukverschil over het appendage van 1 bar.

Drinkwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van drinkwater.

Legionella-bacterie Alle bacteriën die behoren tot het geslacht Legionella.

Leidingwachttijd De som van de verdrijftijd en de aanwarmtijd bij een uittapleiding voor warmtapwater.

Drinkwaterreservoir Een in de drinkwaterinstallatie opgenomen en daaruit gevoede voorraadbak voor drinkwater onder atmosferische druk, waarin de kwaliteit van het drinkwater ongewijzigd blijft.

Leidingwater Water, bestemd om te drinken, te koken, voedsel te bereiden of andere huishoudelijke doeleinden.

Leidingwater kan zijn drinkwater, warmtapwater of huishoudwater.

Drukafhankelijke volumestroombegrenzer Een apparaat dat, afhankelijk van de voordruk, de volumestroom aan het tappunt verkleint.

Leidingwaterinstallatie Installatie bestaande uit leidingen, fittingen, waterbehandelingstoestellen en andersoortige toestellen waarmee leidingwater wordt afgenomen dan wel ter beschikking wordt gesteld. Met een leidingwaterinstallatie wordt bedoeld een collectieve watervoorziening, collectief leidingnet en/of een woninginstallatie.

Drukzone Een begrensd gebied van een leidingsysteem, waarin aan de aangesloten tappunten de vereiste minimum gebruiksdruk en de maximum vastgestelde statische voordruk in stand wordt gehouden.

Dynamisch drukverlies (Som van) drukverliezen ten gevolge van wrijving in leidingen en plaatselijke weerstanden in appendages en toestellen door stroming.

Leveringspunt Het punt waar:  Het distributienet van een drinkwaterbedrijf, respectievelijk collectieve watervoorziening, overgaat in een collectieve watervoorziening, respectievelijk collectief leidingnet, dan wel overgaat in een woninginstallatie of andere installatie die op dat distributienet is aangesloten;  Een collectief leidingnet overgaat in een woninginstallatie of andere installatie die op dat leidingnet is aangesloten;  Leidingwater vanuit het distributienet van een waterleiding- of energiedistributiebedrijf of vanuit een collectieve watervoorziening geleverd wordt aan een (andere) collectieve watervoorziening, een collectief leidingnet of een woninginstallatie.

Enkelvoudige uittapleiding Een leiding waardoor leidingwater naar één tappunt stroomt.

Fittingen Onderdeel van het leidingsysteem, gebruikt om andere delen van het leidingsysteem te verbinden, zoals bijvoorbeeld een t-stuk, verloop, bocht, sok etc.

Gebruiksdruk De druk direct voor het aansluitpunt van een toestel dat in bedrijf is.

Gebruiksduurbegrenzer Automatische begrenzing van de gebruiksduur van een tappunt.

Hemelwater Water afkomstig van atmosferische neerslag.

ISSO-publicatie 55

Onder het leveringspunt wordt ook verstaan het punt waar leidingwater vanuit een collectief leidingnet aan een woninginstallatie wordt geleverd. De meetinrichting en alle andere aangebrachte appendages zoals dienstkraan, hoofdkraan, frontbeveiliging, begrenzer behoren bij het leveringspunt.

16

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

Meetniveau Hoogte van het aansluitende terrein, gemeten ter plaatse van de toegang van het gebouw.

Statisch drukverlies Drukverlies ten gevolge van het overbruggen van hoogteverschil.

Mengwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van warmtapwater dat met een bepaalde hoeveelheid drinkwater is vermengd om de gewenste lagere temperatuur in stand te houden (mengwater).

Tapeenheid Rekeneenheid voor de bepaling van de maximum moment volumestroom van tappunten en toestellen.

Tappunt Plaats waar leidingwater beschikbaar komt voor gebruik.

Maximum momentvolumestroom Grootste te verwachten volumestroom, rekening houdend met gelijktijdigheid.

Taptemperatuur De temperatuur van het water aan het tappunt.

Naverwarming a. Situatie waarin de temperatuur van warmtapwater in een opslagvat bij afname niet voldoet aan de minimale temperatuureis, bijvoorbeeld bij een zonneboiler, en daarom verder moet worden opgewarmd; b. Situatie waarin het warmtapwater gedurende een bepaalde tijd boven een bepaalde temperatuur dient te worden gehouden om zo eventuele (Legionella-) bacteriën te doden.

Temperatuurgelaagdheid Er is sprake van temperatuurgelaagdheid in een voorraadvat indien er een min of meer strikte scheiding is tussen het warme water en het koude water in het voorraadvat.

Toestel Apparaat dat geplaatst wordt in of aan de leidingwaterinstallatie. Het kan zowel een drinkwatertoestel als een ontvangtoestel zijn. Een drinkwatertoestel is een onderdeel van de leidingwaterinstallatie waarbij zowel voor als na het toestel drinkwaterkwaliteit aanwezig is, bijvoorbeeld een tappunt. Een ontvangtoestel is aangesloten op de leidingwaterinstallatie waarbij tot aan de aansluitbeveiliging in of aan het toestel drinkwaterkwaliteit aanwezig is.

Nuttige inhoud (van een voorraadvat) De hoeveelheid warmtapwater die geleverd kan worden zonder dat de temperatuur aan de uitgang van het voorraadvat daalt tot onder het minimumniveau.

Ontharding Waterbehandeling met als doel het verlagen van de hardheid van het water.

Toestelwachttijd De tijd die verloopt tussen het opendraaien van de tapkraan en het bereiken van een temperatuurverhoging van minimaal 45 °C aan de uitlaat van het warmtapwatertoestel bij de nominale volumestroom.

Persdruk De druk waaronder de leidingwaterinstallatie of delen daarvan tijdens een beproeving worden gebracht.

Terugstroombeveiliging Toestel om het terugpersen en/of terughevelen van verontreinigingen van benedenstrooms naar bovenstrooms in een leidingsysteem tegen te gaan.

Perskruisverbinding Een contactsituatie waarbij door terugpersen ongewenste stoffen in de leidingwaterinstallatie kunnen stromen. Bijvoorbeeld als de druk in het toestel gedurende een bepaalde tijd groter is dan de druk in de leidingwaterinstallatie.

Uittapleiding De leiding waardoor leidingwater direct, zonder enige vorm van circulatie, aan één of meer tappunten ter beschikking wordt gesteld..

Sanitair toestel Toestel voor persoonlijke verzorging waarin leidingwater wordt opgevangen en afgevoerd.

Verwarmd oppervlak (VO) Het oppervlak van de warmtapwaterbereider dat gebruikt wordt om warmte over te dragen aan het (tap)water.

Sanitaire installatie Het geheel van werken, inclusief de daarin opgenomen toestellen en aangesloten voorzieningen, tussen de aanvoer van leidingwater en de afvoer van afvalwater van een gebouw.

Verdrijftijd De tijd die nodig is om het koude water uit een warm water uittapleiding te verdringen.

Sediment Bezinksel of afzetting uit het water.

Spoelkraaneenheid Rekeneenheid voor de bepaling van de maximum moment volumestroom van spoelkranen.

ISSO-publicatie 55

17

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen

Volumestroom Het quotiĂŤnt van het volume water dat door een leiding, toestel of dergelijke stroomt en de doorstroomtijd van dat volume.

Volumestroombegrenzer (drukonafhankelijk) Een appendage die boven een bepaalde druk en onafhankelijk van een eventueel hogere voordruk, een vaste volumestroom geeft aan het tappunt.

Wachttijd De tijd die verloopt tussen het opendraaien van het warmtapwater tappunt en het bereiken van een temperatuurverhoging die 70% bedraagt van de maximaal te bereiken temperatuursverhoging. de maximale temperatuur aan het tappunt. De wachttijd is inclusief de toestelwachttijd en de leidingwachttijd.

Warmtapwater Verwarmd drinkwater.

Warmtapwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van warmtapwater.

Warmtapwatertemperatuur De temperatuur van het warmtapwater aan het tappunt.

Warmtapwatertoestel Toestel of serie van toestellen waarmee warmtapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater.

Waterbehandeling Het toevoegen of onttrekken van stoffen aan leidingwater en/of het verwarmen of koelen van leidingwater, om de samenstelling en/of eigenschappen van het leidingwater te veranderen.

Woninginstallatie Leidingen, fittingen en toestellen, aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of van een collectieve watervoorziening of op een collectief leidingnet, en deel uitmakend van de woning.

Zuigkruisverbinding Een contactsituatie waarbij door terughevelen ongewenste stoffen in de leidingwaterinstallatie kunnen stromen. Bijvoorbeeld als de waterleidingdruk gedurende een bepaalde tijd van overdruk in onderdruk verandert.

ISSO-publicatie 55

18

Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen