Issu pub 55 3 2014

Doelgroep van deze publicatie is:

adviseur

water

luchtbehandeling

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-263-3

Publi. cover 55.3.indd 1-2

utiliteit

55.3

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

Op het gebied van:

L E G I O N E L L A P R E V E N T I E I N KO E LT O R E N S E N L U C H T B E V O C H T I G E R S

installateur

publicatie

herziene versie 2014 Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

07-11-14 13:34

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. R.D. van Bergen De heer ing. R. Steine De heer ing. H. Besselink De heer ir. P.A.L. Stoelinga Mevrouw prof.dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ir. E.J. Wagenaar De heer H.M.A. Janssen Groesbeek Mevrouw ir A.C. Westerlaken De heer T. Klinkenberg De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. W. Plokker De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de ISSO-publicatie 55.3 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep die als volgt was samengesteld: De heer P.J.M.C. Brandes Strukton WorkSphere Regio Zuid De heer A.M. de Bruin ING Bank N.V. Mevrouw M. Dirven GGD Rotterdam-Rijnmond Mevrouw E.M. Joosten Dienst Milieu en Bouwtoezicht (DMB De heer F. Kooistra Kalsbeek B.V. De heer A.J. Kordes Kordes Advies/Waterbehandeling De heer L.J. Koster Rijksvastgoedbedrijf De heer R.L. van der Lande Thermica b.v.

De heer ir. M.J.M. Mekel GEA Polacel Cooling Towers B.V. De heer ing. O.W.W. Nuijten ISSO De heer J. Quadflieg JAEGGI Hybridtechnologie AG De heer J.J.R. Rullens Infomil De heer ing. W.G. van der Schee Ingenieursbureau Wolter & Dros B.V. De heer A. van Senten Aqua Nederland De heer F.A. Vos UNETO-VNI De heer N. Wams GEA Polacel Cooling Towers B.V.

De ontwikkeling van publicatie 55.3 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van: Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, 1 november 2014

ISSO-uitgaven ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmte- en koudetransport (2012) 11 Warmteterugwinning (1982) 17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw (2010) 18 Leidingnetberekeningen (2012) 21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) 22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) 24 Installatiegeluid (1990) 25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) 27 Kwaliteitseisen luchtfilters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers (2013) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) 30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) 30.4 Warmteterugwinning uit douchewater (2008) 30.5 LegionellaCode (2013) 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (2014) 34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) 36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010) 37 Energiewijzer kantoren (1995) 39 Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag (WKO) (2014) 42 Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011) 43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) 47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005) 48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2009) 49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005) 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings­ installaties woningen en woongebouwen(2008) 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2012) 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009) 53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) 55 Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen (2013) 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2012) 55.2 Handleiding zorgplicht legionellapreventie (2012) 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2014) 55.4 Alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2014) 55.5 Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties (2012) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings­ installaties in woningen (2003) 57 Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m 58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004) 60 U- en R- Waarden (2005) 61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010) 62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2010) 63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woon­ gebouwen (2008) 64 Kwaliteitseisen isoleren (2002) 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings­ installaties (2004) 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011) 70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) 70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002) 71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) 72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2014 tussenversie) 73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) 75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2014) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings­ installaties (2005)

77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) 79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010) 79.1 Ontwerpen en installeren van noodverlichtingsinstallaties en vluchtrouteaanduiding voor gebouwen (2014) 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) – 82.3 (2011) – 82.4 (2010) 83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006) 84 Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimte (2011) 85 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011) 86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouwkassen (2007) 87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) 88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007) 89 Binnenklimaat scholen (2008) 90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011) 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterug­ winning in woningen en woongebouwen (2009) 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009) 93 Brandveilige bekabeling (2013) 94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010) 96 Ontwerp, realisatie en beheer van WKK-installaties in utiliteitsgebouwen (2013) 97 Ontwerpen, realiseren en beheren van stoominstallaties in de gebouwde omgeving (2013) 98 Ontwerp, realisatie en beheer van lucht-waterwarmtepompen in woningen (2013) 100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij (2010) 101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012) 102 Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en Onderhoud (2013) 103 Monitoren van Duurzaam Beheer en Onderhoud (2013) 104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010) 105 Kerndocument gebouwtechniek (2013) 106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010) 109 Starten met een BIM (2013) 110 Luchtgordijnen (2014) DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl) NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012) HBi Handboek Installatietechniek (2002) + addendum (2012) HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010) HBze Handboek Zonne-energie (2012) Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012) ISSO-kleintjes Kleintje Koellast (2010) Kleintje Zonne-energie (2013) Kleintje Ventilatie (2012) Kleintje Meetmethoden verlichting (2012) Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009) Kleintje Water (2012) Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008) Kleintje Inregelen (2004) Kleintje GAS (2008) Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Kleintje Cv (2006) Kleintje Binnenklimaat (2006) Kleintje Vloerverwarming (2013) Kleintje Riolering ( 2014) Kleintje U- en Rc-waarden (2014) Kleintje Legionellapreventie (2012)

INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2013) IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 en 9 IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair (2008)

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL Publi. cover 55.3.indd 3-4

07-11-14 13:34

ISSO-publicatie 55.3

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

ISBN: 978-90-5044-263-3

INHOUDSOPGAVE

1

2

Samenvatting

7

Summary

7

Afkortingen

9

Begrippenlijst

11

Inleiding

17

1.1

Aanleiding

17

1.2

Doel en toepassingskader

17

1.3

Opzet van de publicatie

17

1.4

Model risicoanalyse en beheersplan

17

1.5

Wijzigingen t.o.v. de eerste uitgave

19

2.1

Algemeen

19

2.1.1

Omschrijving verantwoordelijkheid

19

2.1.2

Organisatie

2.2 3

22

Uitbesteding van onderhoud

24

Koeltoreninstallaties

25

3.1

Algemeen

25

3.1.1

Overzicht natte koeltorens

25

3.1.2

Overzicht hybride koelers

26

3.1.3

Risicofactoren bij natte koeltorens en koelers

27

3.1.4

Watervoorbehandeling en waterbehandeling

29

3.2

3.3

3.4

3.5

ISSO-publicatie 55.3

18

Verantwoordelijkheden en wetgeving

Ontwerpaspecten m.b.t. legionella

32

3.2.1

BAT/BREF voor industriĂŤle koelsystemen

33

3.2.2

Locatie van koeltorens

33

3.2.3

Legionellaveilige installatiealternatieven

34

Besturingsaspecten m.b.t. legionella

34

3.3.1

Borging legionellaveilige werking en stilstandsmanagement

34

3.3.2

Borging werking waterbehandeling en spuiregeling

35

Onderhoudsaspecten m.b.t. legionella

36

3.4.1

Algemeen

36

3.4.2

Inbedrijfstelling

37

3.4.3

Werking

37

3.4.4

Beheer en Onderhoud

37

Controle op legionella

38

3.5.1

Algemeen

38

3.5.2

Frequentie

38

3.5.3

Monstername en analyse

39

3.6

Maatregelen bij te hoge concentratie legionella

41

3.7

Rol van de Gemeentelijke Gezondheidsdienst

43

3

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

4

5

Risicoanalyse en maatregelen koeltoreninstallatie

45

4.1

Stappenplan legionellabeheersing koeltoreninstallatie

45

4.2

Componentenbladen

46

4.2.1

Component 1 Leidingwaterinstallatie

47

4.2.2

Component 2 Aansluitleiding

48

4.2.3

Component 3 Watervoorbehandeling

49

4.2.4

Component 4a Waterverdeling met sproeiers

50

4.2.5

Component 4b Waterverdeling met geperforeerde bakken

51

4.2.6

Component 5a Verdamping met interne warmtewisselaar

52

4.2.7

Component 5b Verdamping met pakket (koelpakket)

53

4.2.8

Component 6 Verzamelbak

54

4.2.9

Component 7 Circulatiesysteem, inclusief waterbehandeling

55 57 58

4.2.12 Component 9 Uitblaaslucht: afgifte lucht

59

4.3

Analyse van de organisatie

60

4.4

Rapportage koeltoren

61

4.4.1

Algemeen

61

4.4.2

Inhoud rapportage legionellapreventie koeltorens

61

Luchtbehandelingsinstallaties

63

5.1

63

5.2

5.3

5.4

5.5

5.6

ISSO-publicatie 55.3

4.2.10 Component 8a Toevoer lucht (bij koeltoren met afzuigventilator) 4.2.11 Component 9 Toevoer lucht (bij koeltoren met toevoerventilator)

Algemeen 5.1.1

Overzicht luchtbehandelingssystemen met bevochtiging en directe bevochtigingssystemen 64

5.1.2

Waterbehandeling

68

Ontwerpaspecten m.b.t. legionella bij bevochtigers

70

5.2.1

Algemeen

70

5.2.2

Legionellaveilige uitvoeringen bij bevochtigers

71

Besturingsaspecten m.b.t. legionella in bevochtigers

72

5.3.1

Borging legionellaveilige werking luchtbevochtigingsinstallatie

72

5.3.2

Stilstandsmanagement bij bevochtigers

73

Onderhoudsaspecten m.b.t. legionella bij bevochtigers

74

5.4.1

Algemeen

74

5.4.2

Inbedrijfstelling

74

5.4.1

Algemeen

75

5.4.3

Werking

75

5.4.4

Beheer en onderhoud

75

Controle op legionella bij bevochtigers

76

5.5.1

Algemeen

76

5.5.2

Frequentie

76

5.5.3

Monstername bij bevochtigers

77

Maatregelen bij te hoge concentratie legionella in bevochtigers

4

78

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

6

Risicoanalyse en maatregelen luchtbehandelingsinstallaties

79

6.1

Stappenplan legionellabeheersing luchtbehandeling

79

6.2

Componentenbladen

81

6.2.1

Component 1 Leidingwaterinstallatie van de watermeter tot de aansluitleiding naar de bevochtiger

82

6.2.2

Component 2 Aansluitleiding: aftakking vanaf leidingwaterinstallatie tot aan waterbehandeling/bevochtiging

83

Component 3 Watervoorbehandeling: apparaat ter voorbehandeling van bevochtigingswater, zoals waterontharder, ultrafiltratie, nanofiltratie of omgekeerde osmose

84

6.2.3

6.3

6.2.4

Component 4 Toevoer lucht: aanzuigpunt lucht

85

6.2.5

Component 5 Filtering lucht: luchtfilter(s)

86

6.2.6

Component 6a Bevochtiging en recirculatie: bevochtiger met recirculatiewater en verzamelbak, inclusief leidingen en sproeiers

87

6.2.7

Component 6b Bevochtiging: bevochtiger zonder recirculatie, inclusief leidingen en overige onderdelen

89

6.2.8

Component 7 Distributie en afgifte: kanaal na bevochtiger

91

Rapportage luchtbevochtiging

92

6.3.1

Algemeen

92

6.3.2

Inhoud rapportage legionellapreventie luchtbevochtiging

92

Bijlage A

LegionellabacteriĂŤn

95

Bijlage B

Wetgeving, normen, richtlijnen

98

Bijlage C

Procedures m.b.t. veilig werken aan koeltoren- en bevochtingsinstallaties

99

Bijlage D

Model volgprotocol bij een te hoge concentratie legionellabacterien

101

Bijlage E

Besteksteksten over legionellaveilige installaties

102

Bijlage F

Onderhoudsschema koeltorens

104

Bijlage G

Lijst met mogelijke maatregelen bij koeltorens

105

Bijlage H

Onderhoudsschema luchtbevochtiging

108

Bijlage I

Lijst met mogelijke maatregelen bij luchtbevochtiging

110

Bijlage J

Waterbehandelingsmethoden

113

Bijlage K

Reiniging en desinfecte

117

Bijlage L

Procedure toelating biocide bij het Ctgb

118

Bijlage M

Afweging droge of natte koeling

120

Literatuurlijst

ISSO-publicatie 55.3

121

5

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

ISSO-publicatie 55.3

6

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

SAMENVATTING

SUMMARY

Om besmetting met legionellabacteriĂŤn te voorkomen heeft de overheid regels gesteld ten aanzien van natte koeltoreninstallaties, luchtbevochtigers en andere systemen die water in aerosolvorm in de lucht kunnen brengen. Deze regels zijn vastgelegd in artikel 5 van de Arbeidsomstandighedenwet (hierna afgekort als Arbowet) die de verplichting tot het uitvoeren en hebben van een risico-inventarisatie en bijbehorende evaluatie (RI&E) regelt, artikel 14 lid 1a die een verplichte toetsing van de RI&E regelt en het Arbobesluit 4.87 a en b voor situaties waarin vooral werknemers met deze aerosolen in aanraking kunnen komen. Dit geeft voldoende houvast voor luchtbevochtigers en andere inpandige sproeisystemen.

Het incident met de koeltoren in Amsterdam in 2006, waarbij drie doden te betreuren waren ten gevolge van legionellabesmetting, legde pijnlijk bloot dat de arbowetgeving niet effectief was voor natte koeltorens waarbij vooral publiek in de omgeving van een koeltoren besmet kon worden.

In een overleg in 2007 tussen de ministeries van VROM, VWS en SZW is met betrekking tot koeltorens vastgesteld dat met alleen de arbeidsomstandighedenwetgeving de veiligheid van de omgeving onvoldoende geborgd is.

De consequentie is dat aanvullende maatregelen ter bescherming van de omgeving noodzakelijk zijn. Er is voor gekozen om aansluiting te zoeken bij bestaande regelgeving in de Wet milieubeheer (Wm).

In order to prevent infections with the legionella bacteria, the Dutch government has drawn up regulations with respect to cooling towers, air humidifiers and other systems that bring aerosols in the air. These regulations are written down in the 'Arbowet' art. 5, that regulates the obligation to a risk inventarisation and evaluation (RI&E), art. 14-1a that regulates the checking and aproval of this RI&E and 'Arbobesluit' 4.87-a and -b for situations in which mainly employees can get in touch with these aerosols. This provides sufficient footing on air humidifiers and other spraying systems in buildings.

The incident with the cooling towers in Amsterdam in 2006, in which three people died due to infection with legionella, clearly demonstrated that the 'Arbo' regulations were not effective for wet cooling towers that could infect the public in the neighbourhood of a cooling tower.

In a meeting in 2007 between the departments 'VROM, VWS and SZW' it was determined, that with regard to cooling towers the 'Arbo legislation' does not give enough guarantees for protection of the public in the nearby surroundings. They concluded that additional measures are necessary. The choice was made to seek for connections with existing regulations in the 'Wet milieubeheer (Wm)'.

During the year 2009 the 'Activiteitenbesluit milieubeheer' was completed with the obligation to report new wet cooling towers and other precautionary regulations. These regulations show a lot of similarity with the concerning rules in the 'Arbobesluit, art. 4.87a' and the per 1-1-2013 expired 'Arbo' policy rule 4.87a.

In de loop van 2009 is het Activiteitenbesluit milieubeheer aangevuld met een meldplicht voor nieuwe natte koeltorens en nadere preventieve voorschriften (artikel 1.10 en 3.16a en b van het Activiteitenbesluit en artikel 3.16a van de Activiteitenregeling).

Deze nadere preventieve voorschriften vertonen veel overeenkomst met de betreffende regels in het Arbobesluit , art. 4.87a en de per 1-1-2013 vervallen arbobeleidsregel 4.87a.

De meldplicht is de verantwoordelijkheid van de gemeenten. Het ministerie van VROM (huidig ministerie van I&M) heeft de gemeenten diverse malen per brief gewezen op hun verantwoordelijkheid inzake legionellapreventie bij koeltorens en hen gevraagd om alle koeltorens binnen hun gemeentegrenzen in kaart te brengen en toezicht te gaan houden op het beheer ervan.

After this meeting the ministry of 'VROM' (now 'I&M') has sent a letter to the municipalities to remind them of their responsibility for legionella prevention at cooling towers and asked them to make an inventarisation of all the cooling towers within their municipality and check their management and maintenance.

In ISSO-publication 55.3 the regulations in the 'Wet milieubeheer (Wm)', the 'Arbowet', the 'Arbo information guideline nr. 32-4th edition' and new insights of experts and the best new available techniques are translated to practical guidelines for the legionella safe design, installation and maintenance of cooling towers, hybrid coolers and air humidification systems. It is limited to non industrial systems that are fed with drinking water or water of comparable quality. In addition the author gives very detailed information about these systems and the types that are available on the Dutch market.

If the guidelines in this publication are used, one meets the present laws and regulations.

In ISSO-publicatie 55.3 worden de voorschriften uit de Wet milieubeheer (Wm), de arboregels die betrekking hebben op legionellapreventie, alsmede het Arboinformatieblad nr. 32- 4e editie en nieuwe inzichten van deskundigen en de laatste stand van de techniek, vertaald naar praktijkrichtlijnen voor het legionellaveilig ontwerpen, uitvoeren en beheren van natte koeltoreninstallaties, hybride koelers en luchtbevochtigingssystemen. Het gaat hierbij om systemen die worden toegepast in de gebouwde omgeving en die worden gevoed met leidingwater of water van vergelijkbare kwaliteit. Er wordt zeer gedetailleerd ingegaan op de systemen en de verschillende soorten die op de markt zijn. Als de richtlijnen in deze publicatie worden toegepast, voldoet men aan de onderhavige wet- en regelgeving.

ISSO-publicatie 55.3

7

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

ISSO-publicatie 55.3

8

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

AFKORTINGEN AI

Arbo-informatie.

Arbo

Arbeidsomstandigheden.

AWZI Afvalwaterzuiveringsinstallatie.

BAT

Best available techniques, ofwel de beste beschikbare technieken (BBT).

BEL

Bronopsporingseenheid legionella-pneunomie.

BREF

Best available techniques reference document.

Ctgb

Het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden.

FO

Free oxidant.

GBS

Gebouwbeheersysteem (met computer).

GGD

Gemeentelijke Gezondheidsdienst.

ILT

Inspectie leefomgeving & transport.

kve

Kolonievormende eenheid (Engels: CFU).

MF

Microfiltratie.

NeR

Nederlandse emissierichtlijn lucht.

PBM

Persoonlijke beschermingsmiddelen.

ppm

Parts per million (deeltjes per miljoen).

RHIA

Relevante hoeveelheden inadembare aerosolen.

RI&E

Risicoinventarisatie en -evaluatie.

RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu.

RO

Reversed osmosis (omgekeerde osmose).

UF

Ultrafiltratie.

UV

Ultraviolet.

VDI

Verein Deutscher Ingenieure.

ISSO-publicatie 55.3

9

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

ISSO-publicatie 55.3

10

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

BEGRIPPENLIJST Activiteitenbesluit milieubeheer Gebruikelijke benaming voor het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim).

Biofouling Vervuiling door groei en ophoping van microorganismen in een biofilm.

Activiteitenregeling milieubeheer Gebruikelijke benaming voor de Regeling algemene regels voor inrichtingen milieubeheer.

'Block and bleed'-principe (bypass) Dat wil zeggen dat de bypass voorzien is van twee, direct op de leidingen gemonteerde, afsluiters. De bypass zelf is voorzien van een aftapkraan en wordt na gebruik geheel leeggemaakt.

Adiabatische koeling Het in temperatuur verlagen van lucht door middel van het laten verdampen van waternevel in deze lucht.

Best Available Techniques REFerence document (BREF-Cooling).

Het referentiedocument van de Europese Commissie voor industriële koelsystemen. Dit is sinds 2009 door een oplegnotitie gekoppeld met de Nederlandse emisssierichtlijn lucht (NeR).

Aerosolen In lucht gedispergeerde (vernevelde) 'zwevende' waterdruppeltjes met een diameter van 1 tot 10 micrometer.

Aerosolfilter Een filter dat een groot deel van de aerosolen in de luchtstroom afvangt.

Chelaten (complexvormers) Organische stoffen die metaalionen kunnen binden.

De functie van de chelaten is het vormen van oplosbare complexe moleculen met metaalionen zoals calcium die als complex in water aanwezig zijn.

Aftappunt Punt waar water van het systeem wordt afgetapt om al het water uit de installatie te verwijderen.

Chloorbleekloog Natriumhypochloriet (NaOCl). Een oxiderende biocide die gebruikt wordt bij desinfectie en reiniging.

Afzettingsinhibitor Chemische stof die wordt gebruikt om afzetting van hardheidszouten tegen te gaan of te vertragen.

Collectief leidingnet (leidingwater) Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen dat tijdelijk, maar niet ten behoeve van bevoorrading, of permanent is aangesloten op het distributienet van een waterleidingbedrijf of van een collectieve watervoorziening, met behulp waarvan leidingwater aan derden ter beschikking wordt gesteld.

Arbo-coördinator Zie preventiemedewerker.

AWZI Afvalwaterzuiveringsinstallatie.

Bacterie Microscopisch klein, eencellig (soms meercellig) organisme.

Voorbeelden:  Het leidingnet in woongebouwen, kantoren, scholen, ziekenhuizen, hotels, enz.;  Het leidingnet op en in industriële complexen, voor zover dit leidingwater betreft.

Bassin Een bak waarin het te versproeien water wordt opgevangen.

Corrosiecoupon Een hulpmiddel voor monitoring van corrosie en andere aantastingen in pijpleidingen.

Beheersplan In tegenstelling tot in de Arbowet wordt in de Wet milieubeheer en het bijbehorend Activiteitenbesluit in plaats van over een evaluatie gesproken over een risicoanalyse en een beheersplan waar het koeltorens betreft. In de praktijk worden deze termen veelal door elkaar gebruikt. Zie ook 'RI&E'.

College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) Een zelfstandig bestuursorgaan dat beslissingen neemt op basis van beleid van vier betrokken departementen: Economische zaken (EZ), Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), Infrastructuur en Milieu (I&M), Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Het Ctgb legt verantwoording af aan de beleidsverantwoordelijke bewindslieden, die hiertoe een commissie van toezicht hebben ingesteld.

Het Ctgb oordeelt over de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden op basis van Europees geharmoniseerde wet- en regelgeving (zie bijlage L).

Biocide Een stof die micro-organismen doodt. Werking kan zijn oxiderend (verbranding) of toxisch (vergiftiging).

Biofilm Populatie van micro-organismen in een matrix van slijm die aan het inwendige oppervlak van een installatiegedeelte gehecht is.

ISSO-publicatie 55.3

11

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

Desinfecteren Het op zodanige wijze behandelen van het water dat legionellabacteriën en eventuele andere aanwezige micro-organismen uit het water en zo mogelijk ook aan de oppervlakte van alle watervoerende onderdelen (biofilm) gedood of verwijderd worden.  Bij plaatselijke desinfectie wordt uitsluitend het voorbijstromende water gedesinfecteerd;  Correctieve desinfectie, betreft desinfectie van een installatie nadat biofilm en/of (hoge) concentraties van legionella zijn aangetroffen;  Preventieve desinfectie betreft periodieke of continue desinfectie van (delen van) een installatie om aanhechting en groei van legionella te voorkomen en eventueel aanwezige legionella en biofilm te doden.

Gevaarlijk toestel Toestel dat naar zijn aard nadelige gevolgen voor de kwaliteit van het leidingwater kan opleveren.

Halfwaardetijd (T50) De tijd waarin de concentratie van stoffen in het koelwater 50% afneemt.

Handhaver Het bestuursorgaan dat wetgeving handhaaft door het houden van toezicht en het, bij overtredingen, opleggen van bestuursrechtelijke sancties (zoals bestuursdwang, dwangsom en intrekking van de vergunning of een andere begunstigende beschikking) zonder voorafgaande tussenkomst van een rechter. Vaak is toezicht en handhaving ondergebracht in één bestuursorganisatie (zie ook Toezichthouder).

Dipslide-test Een eenvoudige semi-kwantitatieve kweekmethode waarbij een stripje (dipslide) met aan beide zijden een agarhoudende voedingsbodem wordt ondergedompeld in een vloeistof waarvan men het algemeen kiemgetal wil meten.

De dipslides gaan in een broedstoof met een bepaalde temperatuur. Na de aangegeven tijd kan het aantal kolonies grof worden geschat.

Hot spot Plaats waar het leidingwater kan opwarmen tot boven 25 °C of meer dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur.

Huishoudwater Leidingwater dat niet voldoet aan de kwaliteitseisen van drinkwater en is bereid uit hemelwater of grondwater.

Dispergeren Het zeer fijn verdelen van gas, vloeibare of vaste deeltjes in water.

Inspectie leefomgeving & transport (ILT) De Inspectiedienst leefomgeving en transport bewaakt en stimuleert de naleving van wet- en regelgeving. De inspectie valt onder het ministerie van I&M en ziet onder andere toe op naleving van de drinkwaterwetgeving en legionellabeleid.

Dode leiding Leidinggedeelte waarin geen doorstroming met leidingwater plaatsvindt doordat bijvoorbeeld op het uiteinde van dit leidinggedeelte geen tappunten zijn aangesloten (die gebruikt worden).

Indikken Het proces waarbij als gevolg van verdamping van puur water in de koeltoren of luchtbehandelingkast de achterblijvende zouten in het water concentreren ofwel indikken.

Drijver van de inrichting De Nederlandse wetgever geeft geen definitie van het begrip drijver.

Drijven houdt in het feitelijk exploiteren, een bepaalde betrokkenheid bij de exploitatie hebben of een bepaalde mate van zeggenschap hebben over de exploitatie. Deze zeggenschap kan overigens direct of indirect zijn, bijvoorbeeld via een contractuele verplichting met degene die de inrichting feitelijk exploiteert. Dit feitelijk georiënteerde zeggenschapscriterium vind zijn basis in de jurisprudentie. Als milieuvoorschriften worden overtreden en het bevoegd gezag overgaat tot handhaving, wordt de drijver aangesproken (de inrichting is in deze publicatie de natte koeltoreninstallatie).

Inhibitor Stof die een chemische reactie remt.

Kiemgetal Het aantal kweekbare micro-organismen zoals bepaald in een analyse door middel van een kweektechniek, uitgedrukt in kve/l of kve/ml.

Koelpakket Dat gedeelte van een koeltoren waar het oppervlak aanwezig is waar water en lucht met elkaar in contact komen om water te verdampen en als gevolg daarvan het water te koelen, meestal in de vorm van een platenpakket.

Druppelvanger Een constructie die mechanisch waterdruppels verwijdert uit de luchtstroom.

Koeltoren Zie natte koeltoren.

Eigenaar Juridisch eigenaar.

Kolonievormende eenheid (kve) Een kiem (bacterie) die uitgroeit tot een kolonie bij het uitvoeren van de kweekmethode.

Free oxidant Het gehalte aan oxiderend biocide in water.

ISSO-publicatie 55.3

12

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

Leidingwater Overkoepelend begrip voor drinkwater, warmtapwater, mengwater en huishoudwater.

Natte koeltoren Installatie gebruikt voor het door middel van een open constructie afvoeren van overtollige warmte uit productieprocessen en gebouwen door middel van het vernevelen van water (definitie volgens Activiteitenbesluit milieubeheer, artikel 1.1.1).

Leidingwaterinstallatie Installatie, bestaande uit leidingen, fittingen, waterbehandelingstoestellen en andersoortige toestellen waarmee leidingwater wordt afgenomen.

Met een leidingwaterinstallatie wordt bedoeld een collectieve watervoorziening, collectief leidingnet en/ of een woninginstallatie.

Natte sectie in LBK Gedeelte van de luchtbehandelkast waar het bevochtigingsproces plaatsvindt. Bij voorkeur uitgevoerd in rvs of kunststof met bodem op afschot en voorzien van watertoevoer, bevochtigingsysteem, druppelvanger, afvoer, deur met raam en verlichting.

Legionella pneumophila De legionellabacterie die de meeste gevallen van legionellose of veteranenziekte veroorzaakt.

Nederlandse emissierichtlijn lucht (NeR) Het doel van de NeR is ten eerste het harmoniseren van de milieuvergunningen met betrekking tot emissies naar de lucht en ten tweede het verschaffen van informatie over de stand der techniek op het gebied van emissiebeperking. De NeR is bedoeld voor alle instanties en eenieder die hierbij is betrokken, zoals gemeenten en provincies, maar ook bedrijven, adviesbureaus en particulieren. De NeR is vastgesteld door de gezamenlijke overheden - provincies, gemeenten en rijk - met de industrie in een adviserende rol. De NeR heeft geen formele wettelijke status, maar wordt wel gebruikt als richtlijn voor de vergunningverlening. Eventueel afwijken van de NeR is mogelijk, het moet dan wel adequaat worden gemotiveerd. De NeR stelt algemene eisen aan emissieconcentraties, die overeenkomen met de stand van de techniek van emissiebeperking. Daarnaast zijn er uitzonderingsbepalingen voor specifieke activiteiten of bedrijfstakken. Deze worden in de NeR aangeduid als bijzondere regelingen. De concentratieeisen zijn gegeven per (chemische) stof of per klasse van stoffen (bron: InfoMil).

Legionellaverantwoordelijke De medewerker die binnen de organisatie belast is met de coördinatie van alle procedures en activiteiten met betrekking tot legionellapreventie. Tegenwoordig is deze taak in het kader van de Arbowet ondergebracht bij de zogenoemde preventiemedewerker (voorheen arbocoördinator).

Legionellabacterie Bacterie behorende tot het geslacht Legionella. Een aerobe bacterie die in water wordt aangetroffen. Het geslacht Legionella behoort tot de familie Legionellaceae, die vele soorten kent. Ze worden zowel in natuurlijke als in technische waterkwaliteiten aangetroffen.

Legionellose Legionellose is een infectie aan de luchtwegen en longen die veroorzaakt wordt door de bacterie legionella.

Leveringspunt Punt waar leidingwater vanuit het distributienet van het leidingwater- of energiedistributiebedrijf of vanuit een collectieve watervoorziening geleverd wordt aan het collectieve leidingnet van het perceel.

Omgekeerde osmose (RO) Het omgekeerde-osmose-proces gebruikt een semipermeabel membraan om opgeloste vaste stoffen, organische stoffen, pyrogenen, submicron colloïdale materie, virussen en bacteriën van water te scheiden.

Het proces wordt 'omgekeerd' genoemd, omdat er druk nodig is om het water door het membraan te persen, daarbij de onzuiverheden achterlatend.

Deeltjes groter dan 0,001 worden uitgefilterd.

Microfiltratie (MF) Een specifieke vorm van membraanfiltratie waarbij deeltjes groter dan 0,1 - 10 μm worden uitgefilterd.

Micro-organisme Een microscopisch kleine organismen, zoals algen, bacteriën, gisten, schimmels en virussen.

Oxiderende biocide Een stof die een organische stof kan oxideren, bijvoorbeeld algen, bacteriën, enzymen of proteïnen, waardoor micro-organismen worden gedood. De meest gebruikte oxiderende biociden bevatten chloor of broom (halogenen) die door hydrolyse (opname van water) hypochloorzuur of hypobroomzuur vrijmaken. Een uitzondering vormt chloordioxide, een gas waarbij geen hydrolyse optreedt, maar dat op dezelfde wijze werkt.

Model risicoanalyse en beheersplan Een onderlegger voor een specifieke risicoanalyse en beheersplan.

Monsterpunt Punt in de installatie waar een representatief monster van het recirculerende water kan worden genomen om dit te analyseren.

Pasteurisatie Een methode om micro-organismen door middel van verhitting te doden.

Nanofiltratie Een specifieke vorm van membraanfiltratie waarbij deeltjes groter dan 0,001 - 0,01 μm worden uitgefilterd.

ISSO-publicatie 55.3

13

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) Hieronder worden verstaan mondkapjes, gelaatsbescherming, veiligheidsbrillen en dergelijke.

Risicobeoordeling Het identificeren en beoordelen van de kans op blootstelling aan legionella en het vastleggen van de vereiste voorzorgsmaatregelen.

Permeaat Permeaat is het gezuiverde water dat vrijkomt bij omgekeerde osmose (RO). De andere vloeistof die vrijkomt, is een geconcentreerde oplossing (concentraat).

Risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) Zie Risicoanalyse.

Sediment Bezinksel of afzetting uit het water.

Pontiac fever Een minder ernstige vorm van legionella-infectie (griepachtige verschijnselen die weer overgaan).

Slib Modderachtige afzetting in een waterbassin.

Spoelen Bij spoelen wordt het water in een systeem ververst.

Preventiemedewerker Een preventiemedewerker is een eigen werknemer die de werkgever helpt bij de dagelijkse veiligheid en gezondheid en arbeidsomstandigheden binnen een bedrijf (voorheen vaak aangeduid als arbocoördinator). Elke werkgever moet ten minste één werknemer aanwijzen voor deze taak.

De preventiemedewerker houdt zich bezig met de veiligheid en gezondheid op de werkvloer. Hij of zij moet dus kennis hebben van de arborisico's binnen het bedrijf.

De risico-inventarisatie en -evaluatie van het bedrijf en het bijbehorende plan van aanpak vormen de basis voor wat de preventiemedewerker moet weten.

Spui Percentage van het circulerende water dat wordt geloosd om de concentratie zouten en andere verontreinigingen onder een bepaalde waarde te houden en het water te verversen.

Spuipunt Plaats in de installatie waar het ingedikte recirculatiewater wordt gespuid naar een afvoer, meestal een riool.

Stagnatie De situatie dat het water stopt met stromen, waardoor het blootstaat aan microbiologische groei.

RACI-model Het RACI-model is een matrix die gehanteerd wordt om de rollen en verantwoordelijkheden van de personen die bij een project of lijnwerkzaamheden betrokken zijn weer te geven.

Het RACI-model wordt in het Nederlands ook wel VERI-model genoemd waarbij de letters dan staan voor verantwoordelijk/eindverantwoordelijk/ raadplegen/informeren.

Stilstand Situatie waarbij de installatie is uitgeschakeld of standby staat, dan wel in storing staat en waarbij water in een systeem gedurende een periode niet verplaatst.

Suppletiewater Water dat wordt toegevoegd aan het verneveling- of sproeisysteem om de spui- en verdamping- en andere waterverliezen te compenseren.

Reinigen Het verwijderen van bezinksel, sediment en (kalk)afzetting van de (oppervlakte van) watervoerende onderdelen van (delen van) een waterinstallatie.

Surfactanten Surfactanten zijn oppervlakte-actieve stoffen waarmee olieachtige stoffen of biofilm worden gedispergeerd. Deze stoffen lossen niet op in water, maar met behulp van een surfactant worden de deeltjes toch gebonden en daarna via de spui verwijderd.

Relevante hoeveelheden inadembare aerosolen (RHIA) Een kwalitatieve omschrijving van de situatie waarin een dusdanige hoeveelheid aerosolen vrijkomt dat mensen geïnfecteerd kunnen worden met legionella als dat in het water aanwezig zou zijn.

Suspensie Een mengsel van twee stoffen waarvan de ene stof in zeer kleine deeltjes is gemengd met de andere stof en het mengsel zich niet snel laat scheiden. Het betreft een vaste stof die is gesuspendeerd in een vloeistof.

Risicoanalyse Opsomming en een analyse van de risico's in relatie tot het vermenigvuldigen van bacteriën en de verspreiding daarvan ten gevolge van een systeem waarin water wordt verneveld. De term risicoanalyse wordt gebruikt in de wetgeving milieubeheer in tegenstelling tot de arbowetgeving die de term risicoinventarisatie en -evaluatie gebruikt.

ISSO-publicatie 55.3

Toezichthouder Een toezichthouder is een door de overheid aangesteld instituut dat toeziet op naleving van weten regelgeving, bijvoorbeeld door het uitvoeren van controles en geven van adviezen. Voor het opleggen van sancties bij overtredingen moet de handhaver worden ingeschakeld (zie Handhaver). Vaak is toezicht en handhaving ondergebracht in één bestuursorganisatie.

14

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

Ultrafiltratie (UF) Een techniek die berust op fysische scheiding waarbij de poriegrootte van membranen de mate van verwijdering van zwevende stoffen, troebelheid en micro-organismen bepaalt. Stoffen groter dan de poriegrootte worden verwijderd. De poriën van een ultrafiltratiemembraan hebben een ordegrootte van 0,001 - 0,1 μm. Bacteriën en virussen kunnen volledig worden verwijderd.

Uv-desinfectie Een techniek waarmee met behulp van uv-c-licht micro-organismen in water worden geïnactiveerd.

Vrij chloor Het gehalte aan chloor(verbinding) dat beschikbaar is om bacteriën en algen te doden (actief chloor) uitgedrukt in ppm of mg/l.

ISSO-publicatie 55.3

15

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

ISSO-publicatie 55.3

16

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

1

INLEIDING

1.1 AANLEIDING In 1999 vond de legionellauitbraak plaats in Bovenkarspel, met 32 doden en ruim 200 zieken tot gevolg. Als reactie daarop zijn onderzoeken gedaan, is wetgeving uitgebreid en zijn normen en technische richtlijnen en ook opleidingen ontwikkeld om deze wetgeving uit te kunnen voeren.

Medio 2001 is het eindrapport 'Omvang en preventie van vermeerdering van legionella in koeltorens en luchtbehandelingsapparatuur' van KIWA opgeleverd.

In 2002 is het project 'Legionella 2002' uitgevoerd. In dit project is ge誰nventariseerd welke en hoeveel systemen voor koeltorens en luchtbevochtiging in Nederland aanwezig zijn en hoe zij worden beheerd, toegespitst op legionellapreventie.

Begin 2003 is, op basis van de Arbowet, artikel 5 en het Arbobesluit artikel 4.85 en 4.87, door het ministerie van Sociale Zaken de Beleidsregel 4.87 geformuleerd.

2013 besloten om ISSO-publicatie 55.3 uitgave 2008 te herzien.

Inmiddels zijn natte koeltorens in 2010 opgenomen in het Activiteitenbesluit milieubeheer en daarmee onderdeel geworden van de milieuwetgeving. De Arbowet is in 2009 en het Arbobesluit is in 2013 aangepast. In deze publicatie is de gewijzigde wetgeving meegenomen.

1.2 DOEL EN TOEPASSINGSKADER De doelstelling van ISSO-publicatie 55.3 is tweeledig: 1. Het vertalen van de Wm- en arbowetgeving en de richtijnen in AI-blad nr. 32 naar praktische documenten voor legionellaveilig ontwerp, uitvoering en beheer van natte koeltorens, hybride koelers en luchtbevochtigers; 2. Het vastleggen van de kennis en het snel/ gemakkelijk toegankelijk maken van de kennis over legionellapreventie in betreffende systemen.

Deze beleidsregel betrof legionellapreventie in proceswater van: 1. Natte koeltorens; 2. Luchtbehandelinginstallaties met waterbevochtigers; 3. Nooddouches; 4. Andere proceswaterinstallaties die water in aerosolvorming kunnen brengen; 5. Installaties aan boord van schepen.

Als de richtlijnen in deze publicatie worden toegepast voldoet men aan de onderhavige wet- en regelgeving.

1.3 OPZET VAN DE PUBLICATIE In de publicatie is met opzet het onderwerp 'Verantwoordelijkheden en wetgeving' vooraan gezet, omdat de juiste invulling hiervan de belangrijkste voorwaarde is om tot doeltreffend legionellaveilig beheer te komen. Vervolgens worden voor natte koeltoren- en luchtbevochtigingsinstallaties alle aspecten met betrekking tot legionellaveiligheid behandeld. Deze wordt gevolgd door een gestructureerde aanpak van de risicoanalyse die vergelijkbaar is met de aanpak in ISSO-publicaties 55.1 [21] en 55.2 [22] (analyse van de risicocomponenten).

Daarna volgen enkele bijlagen met achtergronden en praktische informatie.

In december 2004 is de eerste druk van AI-blad-32 [5] verschenen. Het AI-blad is een instrument dat aangeeft hoe inspecteurs, werkgevers en werknemers in de praktijk kunnen omgaan met de wettelijke regels.

Inmiddels is per april 2013 de vierde druk verschenen.

Na de legionella-uitbraak ten gevolge van een koeltoren in Amsterdam in juli 2006 bleek dat het management van het onderhoudsbedrijf mede verantwoordelijk was en als gevolg daarvan aansprakelijk werd gesteld en in 2009 veroordeeld. Het onderhoudsbedrijf kreeg een boete van 50.000 euro.

De manager van het onderhoudsbedrijf kreeg een voorwaardelijke celstraf van drie maanden.

Het was voor het eerst dat er in Nederland een veroordeling is voor het natatig handelen in het uitvoeren van legionellapreventie.De keten aansprakelijkheid werd hier toen toegepast. De rechtbank heeft hiermee toen een norm gesteld.

1.4 MODEL RISICOANALYSE EN BEHEERSPLAN Bij ISSO-publicatie 55.3 is een model risicoanalyse en beheersplan ontwikkeld voor koeltoreninstallaties [19] en een voor luchtbevochtigers [20]. Deze modellen zijn bedoeld als onderlegger voor een risicoanalyse en beheersplan van het te beschouwen object en moeten op basis van de specifieke installatie, situatie en organisatie worden aangepast. Dit kan alleen door een terzake deskundig persoon worden uitgevoerd (voor een verdere uitleg zie paragraaf 2.1.2).

De installatiesector, waaronder ook de installatieonderhoudsbedrijven vallen had, mede naar aanleiding van deze uitbraak, een sterke behoefte aan een nadere uitwerking van legionellapreventie bij gebouwgebonden natte koeltorens (gevoed met leidingwater), hybride koelers en luchtbehandelinginstallaties met waterbevochtigers. Deze uitwerking kwam er in 2008 in de vorm van ISSO-publicatie 55.3.

Vanwege de aanpassing van de wetgeving, nieuwe inzichten en de komst van nieuwe soorten natte (hybride) koelsystemen hebben Uneto-VNI en ISSO in

ISSO-publicatie 55.3

17

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

1.5 WIJZIGINGEN T.O.V. DE EERSTE UITGAVE Hierna is een opsomming gegeven van wijzigingen in de nieuwe uitgave ten opzichte van de eerste uitgave:  Actualisatie wet- en regelgeving (Wet milieubeheer), handhaving en toezicht;  Aanpassingen in Arboinformatieblad 32 opgenomen;  Meer nadruk op de organisatie van het beheer;  Toevoeging van vernevelende en nietvernevelende hybride koelers;  Nadere uitwerking van de risicoanalyse per risicocomponent;  Aanpassing van het model risicoanalyse en beheersplan natte koeltorens op basis van praktijkervaringen;  Toevoeging van het model risicoanalyse en beheersplan luchtbevochtingsinstallaties.

ISSO-publicatie 55.3

18

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers