ISSO Info 73, mei 2022 by Stichting ISSO

ISSO INFO

nr. 73 mei 2022



ISSO Partners op VSK 2022



Focus op luchtdicht en circulair bouwen



Model kwaliteitsborging voor gebouwde omgeving

anders kan!

Inhoud nieuws Voorwoord

Focus op ‘samenwerking’ bij VSK 2022

Tuncay naar de beurs

Kennisportfolio Bouwmanagement

Focus op luchtdicht en circulair bouwen

Opfriscursus voor energieprestatieadviseurs FAQ voor nieuwe EP-adviseurs

Focus op ‘samenwerking’ bij VSK 2022 om uitdagingen aan te gaan – pagina 4

10 11

Nieuwe technieken voor multifunctionele daken en gevels 12 Waardevolle inzichten uit gebruiksonderzoek Checklist ‘hotspots’ waterleidingen 13 Kennis waar je wat mee kan via social media

Kennis van energietransitie in gebruik via Europese projecten 15 Model Kwaliteitsborging verbreden naar hele gebouwde omgeving

Focus op luchtdicht en circulair bouwen in portfolio Bouwtechniek – pagina 9

even voorstellen Maxime Straathof

Layla van der Schaaf

Annabel Fortuin

ISSO partners Van Walraven is nieuwste ISSO Partner

Kwalitatief systeemwater voor duurzame installatie dankzij Caleffi 22 CO2 beprijzen als ontwerpkeuze toegevoegd aan Life Cycle Vision

Waardevolle inzichten uit onderzoek Checklist ‘hotspots’ waterleidingen – pagina 13

TA-Smart - Compacte regelafsluiter met unieke functies 24 Slim, snel en efficiënt installeren met prefab van Rensa

Ontharden of demineraliseren?

Maak eenvoudig uw BENG-berekening!

ISSO Open 28

Eerste deel Handboek Bouw- & Installatietechniek

Update voor Handboek Zonne-energie

U-Cert tools - voor Energielabels

Handreiking Energieopslag

Je vindt steeds meer op ISSO Open

ISSO Educatie 36

Flexibele BENG-opleiding

Word een expert in milieugebied

Hydraulische Schakelingen

ISSOINFO is een uitgave van: ISSO, kennisinstituut bouwen installatietechniek Weena 505, 3013 AL Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

Haal meer uit je duurzame projecten!

Opfriscursus voor EP-adviseurs

Model Kwaliteitsborging verbreden naar hele gebouwde omgeving – pagina 17

COLOFON

ISSO-rapport ‘circulariteit in ISSOReferentiedetails’ beschikbaar

Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl | kennisbank.isso.nl Vormgeving: Stijlmeesters Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Stijlmeesters De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt

ISSO Info 73 - mei 2022

door onjuistheden in de redactionele kolommen.

voorwoord

Onderweg naar anders in 2025

Anders denken, beter werken, slimmer bouwen. Wie denkt dat een 100% circulaire, duurzame economie er vanzelf wel komt, die heeft het echt mis. Er moet namelijk veel veranderen in de gebouwde omgeving. Dat wil zeggen dat wij vanaf nu gebouwen energieleverend, gezond, circulair en klimaatadaptief moeten maken. Dat vraagt om anders denken, werken en bouwen. Daarmee hebben we meteen de missie die ISSO voor zichzelf heeft gesteld. Anders, beter en slimmer We moeten naar gebouwen die energie leveren, circulair en klimaatadaptief zijn en een gezond binnenklimaat garanderen. Zo’n omslag bereiken we alleen als we meer en intensiever samenwerken.

je zal merken dat jouw kennis beter vindbaar is. We

Krachten bundelen, kennis delen en keuzes com-

gaan je nog beter helpen en je krijgt sneller ant-

bineren. In de bouw kunnen we het echt niet meer

woord op je vraag. Maar behalve kennis vinden, kun

alleen. Wij voelen ons verantwoordelijk om de juiste

je zelf ook gaan bijdragen. Zo groeien we samen.

kennis te laten groeien en in de juiste vorm, op

Voor jou als kennisleverancier willen wij bij ISSO de

het juiste moment beschikbaar te maken. Daarom

centrale plek zijn; een plek voor iedereen die zijn of

sluiten andere kennispartijen zich bij ons aan.

haar kennis wil delen. Samen maken we betrouw-

Ons platform is bedoeld om in co-creatie kennis

bare kennis beter vindbaar en beschikbaar voor

te maken en te borgen via de vertrouwde ISSO-

een zo groot mogelijk, professioneel publiek. Samen

kwaliteitseisen.

werken we aan de volledigheid. En ben je product-

De impact van innovatie

ontwikkelaar dan kunnen wij bijvoorbeeld een koppeling maken tussen onze kennis en jouw software.

ISSO bereikt nu zo’n 7500 professionals en we stre-

Hoe meer partijen waarmee we kunnen samenwer-

ven naar meer. Daarom zullen we nog meer par-

ken, hoe beter we kennis levend houden en profes-

tijen benaderen voor wie de omwenteling urgent is.

sionals bereiken. Zodat we samen werken aan beter

Bijvoorbeeld woningcorporaties, vastgoedeigena-

bouwen en beter leven.

ren, investeerders, beleggers en banken. Zo zoeken we meerdere wegen om onze impact te vergroten.

Zie je een rol voor jezelf die aansluit bij onze missie

Want impact maken we niet in ons eentje. Het pro-

en aanpak? Maak dan eens een afspraak voor een

bleem is van ons allemaal. En het is allemaal ons

oriënterend gesprek. Maar misschien zien we je wel

probleem.

voor een eerste kennismaking op onze stand tijdens

Onze missie van dichtbij

de VSK? We staan overal voor open.

Wat betekent dit voor jou als professional? Of je nu

Rob van Bergen

aannemer of installateur, adviseur of bouwer bent;

Directeur ISSO 3 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws

Focus op ‘samenwerking’ bij VSK 2022 om uitdagingen aan te gaan Dé vakbeurs voor de installatiebranche houdt van 17 t/m 20 mei haar 25e jubileumeditie en heeft als thema ‘Onze toekomst, jouw wereld’. Wat kunnen we verwachten in de Jaarbeurs? “Omdat het de 25e VSK-editie is, willen

om uitdagingen te kunnen aangaan, zoals de kli-

we op de beursvloer laten zien welke

maatdoelen en het eerdergenoemde personeels-

stappen er in die periode zijn gezet in de installatiebranche”, zegt Joyce van de Hoef, sales & projectmanager bij de Jaarbeurs. “Het gaat om 50 jaar, omdat de beurs eens in de twee jaar plaatsvindt, en in een halve eeuw is er natuurlijk heel veel gebeurd.” Zij-instromers gezocht

tekort”, zegt Van de Hoef. “De verduurzaming van ons vastgoed is geen opdracht die bedrijven in hun eentje aan kunnen. In dat opzicht zijn wij ook blij dat de exposanten steeds meer aandacht hebben voor elektrotechniek op de VSK. Zo verzorgt de Fedet enkele presentaties, waarmee zij die integratie van technische disciplines niet alleen in de praktijk maar ook op de beursvloer gestalte geven. Die integratie van technieken zien we bijvoorbeeld ook in de ‘smart home en intelligent building-straat’, die mensen op de beurs kunnen bezoeken.”

“Speciale aandacht komt er ook voor de uitda-

Digitalisering en prefab

gingen die de markt heeft om personeel te vin-

Volgens Van de Hoef zullen ook thema’s als digita-

den én vast te houden. Op de beurs komt een

lisering en prefab nadrukkelijk herkenbare onder-

Loopbaanstraat, waar bezoekers advies en inspira-

werpen zijn. “We hebben de bezoekers bij de

tie kunnen opdoen voor hun loopbaan. Een andere

inschrijving nog wat specifieker gevraagd naar het

kwestie die voorbijkomt, is hoe we als branche kun-

marktsegment waarin zij actief zijn. Zo komt er bij-

nen omgaan met tekorten aan professionals. Wat

voorbeeld een duidelijker profilering tussen woning-

kunnen we zoal doen om meer zij-instromers aan

bouw en utiliteit, zodat de exposanten daar wat

te trekken? We willen daar onder andere discussies

gerichter op kunnen inspelen. Dat geldt eveneens

over laten plaatsvinden in nieuwscafé Eisma.”

voor de programmering in de theaters. De bezoe-

Integratie en samenwerking

kers kunnen nog beter hun programma op hun persoonlijke wensen samenstellen. En omdat het dit

In het middelpunt staat ook de steeds verder-

jaar de 25ste editie van de VKS is, willen we er een

gaande integratie en samenwerking in de installa-

echt feestje van maken. Het wordt een bijzondere

tiebranche. “Je merkt dat bedrijven elkaar opzoeken

en onvergetelijke editie.”

Positioneren als kennispartij

Caleffi heeft producten voor die hele systeem

Caleffi, fabrikant van een breed scala aan water-

aanpak. Daarnaast focust het bedrijf tijdens VSK

zijdige HVAC-oplossingen en adviseur binnen dit

op de energietransitie, door de ondersteuning en

vakgebied, wil tijdens VSK 2022 de nadruk leg-

oplossingen te tonen die zij hebben ontwikkeld voor

gen op het belang van een systeemaanpak voor

warmtepompsystemen. Mauro Manfredi, Managing

installaties. Dus cv-installaties niet per onder-

Director: “Door samen met ISSO op de beurs te

deel installeren en beheren, maar het geheel.

staan, kunnen we elkaar ondersteunen. Via ISSO

Dan gaat het onder andere over én kwalitatief

kunnen ook wíj onszelf goed positioneren als de

systeemwater dat wordt gereguleerd met lucht-

adviseur en kennispartij die we, naast fabrikant,

en vuilafscheiders, én goed waterzijdig inregelen.

zijn.”

4 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws

ISSO-plein vormt trekpleister

Samen dezelfde doelgroep bedienen

DGMR Software is een van de ISSO Partners die

Een ISSO Partner waarmee we al van oudsher

meedoet aan de gezamenlijke presentatie op de

samenwerken, is Vabi Software. “We bestaan dit

VSK. DGMR Software presenteert op de beurs zijn

jaar 50 jaar en ISSO is bijna 48 jaar oud”, zegt Wim

software voor berekeningen van gebouwpresta-

Plokker, die als productmanager bij Vabi Software

ties, het toetsen van kaders voor een omgevings-

werkt. “Vanaf het prille begin werken we al met

vergunning en dimensionering van leidingen. “Het

ISSO samen. ISSO zorgt daarbij vooral voor de

plein waar we samen met ISSO en de andere ISSO

kennisontwikkeling en de publicatie van kennis,

Partners staan is een goede plek die veel geïnte-

terwijl wij die kennis omzetten in software waar

resseerde bezoekers trekt”, licht DGMR-directeur

de mensen in de praktijk mee kunnen werken. In

Richard Schmidt de samenwerking toe. “ISSO is

sommige gevallen dragen we zelf ook actief bij

voor ons een trekpleister op de beurs, en het is

aan de kennisontwikkeling en we hebben zitting in

mooi om samen met de partij op te trekken die de

de Raad van Begeleiding bij ISSO. Het is mooi om

kennis levert voor een deel van onze software. Ze

straks ook op de VSK weer samen op te trekken,

helpen ons al jaren door kennis aan te leveren voor

waar we onze nieuwe software voor duurzaam-

verschillende softwaretoepassingen. Wij ondersteu-

heidsberekeningen presenteren. Samen bereik je

nen ISSO weer doordat ze met onze software de

immers meer dan alleen. We hebben als partners

kennis eenvoudig kunnen vertalen naar praktische

allemaal dezelfde doelgroep, dus het is fijn om die

inzichten. Zo versterken we elkaar.”

ook samen te kunnen bedienen.”

Kennis en gezelligheid

De kracht van kennisdeling

Een ander bedrijf waarmee we samen optrekken

Met ISSO Partner Hydroscope werken we al meer-

tijdens de VSK is Life Cycle Vision. “Ik heb al ruim

dere jaren samen bij advieswerkzaamheden op

twintig jaar goed contact met ISSO. Dus toen wij

het gebied van waterkwaliteit binnen gebouwen.

zeven jaar geleden Life Cycle Vision startten, was

“We voorzien ISSO onder andere van informatie

het voor mij een logische stap om ISSO Partner

in diverse werkgroepen voor kennispublicaties en

te worden. Als ISSO Partner werken we in diverse

leveren informatieve artikelen voor de nieuwsbrie-

werkgroepen mee aan het ontwikkelen en verrijken

ven”, vertelt Kevin Kanters, directeur Hydroscope.

van kennis”, vertelt Bernd Karstenberg, oprichter en

“Op de VSK presenteren we Watertotaalbeheer:

eigenaar van Life Cycle Vision. “Twee jaar geleden

een digitaal systeem met een logboek voor de risi-

stonden we voor het eerst samen op de beurs en

coanalyse en het beheer van drinkwaterinstallaties

dat beviel zeer goed. We bereiken samen een gro-

in gebouwen. Doordat we samen met ISSO en de

tere doelgroep en vullen elkaar goed aan qua dien-

andere ISSO Partners op de beurs staan bieden

sten en producten. De gezelligheid van de andere

we de bezoekers van de beurs vanuit alle kennis-

deelnemers is daarbij een hele fijne bonus. We

terreinen een stukje expertise. Zo dekken we met

hebben trouwens een hele goede baristo op ons

elkaar alle aspecten van een vraag af en maken we

eiland, dus ik adviseer alle bezoekers van de beurs

kennis ‘sluitend’. Dat is voor mij de kracht van ken-

om gezellig een lekker kopje koffie te komen drinken in de gezamenlijke huiskamer bij onze stands!”

nisdeling.”

Laten zien waar we voor staan Ook IMI Hydronic Engineering is onderdeel van de gezamenlijke presentatie tijdens de VSK. “We vinden dat je als partners met elkaar moet optrekken en samen moet laten zien waar je voor staat”, zegt Peter-Jan Huisman, technisch directeur bij IMI Hydronic Engineering. “Als ISSO Partner denken we mee over de inhoud van de kennis die ISSO publiceert. Het is mooi dat we vanuit ons 5 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws

specialisme zo een bijdrage kunnen leveren aan

is als relatief kleine partij fijn om op een kosten-

kennis voor het werkveld. Zo leverden we recent

gunstige manier aan de beurs deel te nemen en

nog input voor ISSO-publicatie 65. En in feite ver-

meer bezoekers aan onze stand te zien”, vertelt

kopen we onze producten ook vanuit onze kennis

Karl Willemen, CEO en oprichter van Resus Distri.

over hydronische systemen. Op de beurs willen we

“De aanwezigheid van ISSO en de andere partijen

aan de bezoekers laten zien hoe je via monitoring

helpt om onze boodschap nog overtuigender over

meer energie kan besparen. Het is goed om daarbij

te brengen, omdat je samen toch meer bevoegd-

samen op te trekken. Het zorgt voor een soort aan-

heid uitstraalt. Bezoekers van de beurs die één van

zuigeffect qua bezoekers, zodat we allemaal onze

de stands aandoen, zullen ook sneller geneigd zijn

producten en diensten aan zoveel mogelijk mensen

om een kijkje te nemen bij de andere bedrijven.” Als

kunnen laten zien.”

ISSO Partner neemt Resus deel aan werkgroepen

Bundeling aanvullende diensten

om kennis te ontwikkelen en expanderen over het voorkomen van problemen in watervoerende cv- en

Voor Resus Distri, dat op de VSK preventieve

GKW-installaties. “Het is mooi dat we die samen-

corrosiemonitoring door middel van zijn product

werking ook kunnen doortrekken naar de beurs”,

Risycor presenteert, is de samenwerking met ISSO

zegt Willemen. “Zo blijven we elkaar versterken met

en de andere ISSO Partners zeer welkom. “Het

onze aanvullende kennis en slagkracht.”

Samen staan we sterker Het gezamenlijk optrekken op de VSK is volgens

het thema met na afloop

Anneli van Kleven één van de vele manieren

direct de uitslag. Als ze

waarop we samenwerken met de ISSO Partners.

het heel goed hebben gedaan, krijgen ze een kleine

“Door samen te werken staan we sterker”, aldus de

gadget. En zo niet, dan krijgen ze het ISSO Kleintje

Clustermanager klant & verkoop bij ISSO. Dat geldt

over dat thema. De nieuwste ISSO Kleintjes en ook

ook voor onze gezamenlijke presentatie op de VSK;

veel andere nieuwe ISSO Kennisproducten liggen

we vullen elkaar aan qua expertise en spreken een

sowieso ter inzage op de leestafel.”

gezamenlijke doelgroep aan.”

Showcase kennisontwikkeling “Het mooie van de samenwerking op de VSK is dat wij als kennisclub een eiland delen met de bedrijven die hebben meegeholpen om een deel van die kennis te ontwikkelen. Bovendien dragen ze een deel van de kennis die we samen ontwikkelen ook uit tijdens de beurs. Door de gezamenlijke deelname aan de beurs laten we de bezoekers ook zien hoe ISSO zichzelf ontwikkelt als platform. Door samen op te trekken met specialisten uit het werkveld voor de creatie van kennisdocumenten.”

Test je kennis in een quiz in onze stand! Bezoekers zijn tijdens de VSK ook van harte welkom om korte kennisquizjes te doen aan onze leestafel. “We houden korte quizjes over verschillende onderwerpen die mensen, op een moment wanneer het hun uitkomt, via een scherm bij ons op de stand kunnen doen”, zegt Van Kleven. “Zo is er onder andere één over warmtepompen en gasinstallaties. Deelnemers krijgen een stuk of 5 vragen over 6 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws

Tuncay naar de beurs Tijdens VSK 2022, van 17 tot en met 20 mei in de Jaarbeurs, is Customer success manager Tuncay Tekin één van onze teamleden die onze stand bemant. Op dinsdag, woensdag en vrijdag kun je hem er spreken, bijvoorbeeld rondom de licenties voor ISSO Open of het worden van ISSO-opleidingspartner.

klanten. Dus dan vind ik het vanzelfsprekend om mijn steentje op deze manier bij te dragen. Je kunt mij tijdens VSK 2022 op dinsdag, woensdag en vrijdag tegenkomen in onze stand, waar we staan met 7 van onze partners. Ik kan advies geven over het gebruik en de functionaliteiten van ISSO Open, over de licenties, en ik kan alles uitleggen over het worden van opleidingspartner. Verder vind je een heel scala aan ISSO-kennisproducten in onze stand, zoals recent herziene ISSO-publicaties en Kleintjes. Je kunt plaatsnemen in de zithoek die we in de stand inrichten om ze rustig te lezen. Dan haal ik zelfs een kop verse koffie bij de barista voor je.” Afspraak maken? Kijk op de pagina van Tuncay via de QR code.

“Een van de dingen die ik leuk vind aan een beurs, is dat je veel sneller contact krijgt met mensen. Hoe leuk is het om iemand face to face te spreken? Natuurlijk kun je elkaar bellen, maar dan zit er minder emotie bij. Dat komt vooral als je elkaar in het echt spreekt. Ik heb zin in de VSK 2022, want ik ben benieuwd wat alle bedrijven doen die op de beurs aanwezig zijn. Ik zie het als een uitdaging om de juiste personen te vinden waarmee we bij ISSO kunnen samenwerken. Waarom ik me daar graag voor inzet? Binnen ISSO word ik bij heel veel taken en projecten betrokken, en draag ik mede de verantwoordelijkheid voor een goede relatie met onze 7 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Update portfolio’s

Kennisportfolio Bouwmanagement; naar een digitale bouwwereld Al meer dan veertig jaar verzamelen we kennis in papieren publicaties. Het is inmiddels een boekenkast vol. Operationeel directeur Michel Verkerk en clustermanager Kennisontwikkeling Marco Hofman zien het als hun missie om binnen het portfolioteam Bouwmanagement analoog en digitaal samen te voegen. Verkerk: “In de zeven inhoudelijke portfolio’s ont-

vastgelegd worden. Een ISSO-publicatie van 150

wikkelen onze specialisten kennis en inhoud vanuit

pagina’s is daarbij niet de juiste tool. Vanuit bouw-

en voor de professional. Wij zijn vooral bezig alle

management werken we aan een format voor een

– vaak digitale - randvoorwaarden daaromheen te

praktijkprotocol, een blauwdruk hoe je kennis voor

organiseren zodat we ze enerzijds in een boek vast

deze specifieke toepassing kunt vastleggen”, legt

kunnen leggen, maar anderzijds ook in inspectie-

Verkerk uit. Rond de zomer hopen ze de eerste

of BIM-software kunnen implementeren.”

honderd protocollen afgerond en aan ISSO Open gekoppeld te hebben. Daarna worden de zeven

Kartrekkers willen Verkerk en Hofman zich niet noe-

inhoudelijke portfolio’s teams geïnformeerd over de

men, want het team bestaat immers uit meerdere

toepassing ervan in hun eigen vakgebied, waarna

mensen. “Alles waar we het over hebben, heeft

de ontwikkeling kan worden opgeschaald.

impact op sectorniveau. Daarom schuiven in dit portfolio naast de kennisontwikkelaar en marketeer

Actualisatie MKK-structuur

ook regelmatig de senior-adviseurs van het team

De afgelopen decennia zijn vrijwel alle ISSO-

programmering en acquisitie aan. Zij zijn de verbin-

publicaties langs de leidraad van de MKK-

dende schakel tussen wat er buiten speelt, binnen

structuur ontwikkeld. Hofman: “Van MKK, Model

ontwikkeld wordt en andersom. Ook zijn de speci-

Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties, wordt nu

alisten in platformontwerp betrokken in het team,

de overstap gemaakt naar MK-GO, omdat het voor

omdat veel onderwerpen directe impact hebben op

de gehele gebouwde (GO) omgeving gaat gelden.

de ontwikkelagenda van ons online platform ISSO

Door deze omschakeling actualiseren we de struc-

Open.”

tuur en kunnen we deze meteen digitaliseren. Het is

Wet kwaliteitswaarborging

nu een papieren werkelijkheid, terwijl het een mooie kapstok is om in het bouwproces op het juiste

Een ontwikkeling waar ze momenteel niet omheen

moment, het juiste stukje kennis vast te leggen.

kunnen is de wet kwaliteitswaarborging. “Een pro-

We zijn nu bezig met een pilot om te kijken hoe we

fessional moet straks in de praktijk laten zien dat

MK-GO tot een nieuwe structuur kunnen ontwikke-

het opgeleverde werk goed uitgevoerd is. Dat moet

len voor de bouwen installatiewereld.”

8 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Update portfolio’s

Focus op luchtdicht en circulair bouwen in portfolio Bouwtechniek De markt is continu in beweging, maar in het kennisportfolio Bouwtechniek willen ze volgens specialist Dennis van der Kooij ook de markt continu in beweging houden. “Wij reageren op de vraag vanuit de markt, maar andersom reageert de markt ook op onze kennisdeling via de kennisportfolio’s.” We focussen ons de komende tijd op circulair

Dennis van der Kooij

bouwen, luchtdicht bouwen en de levensduur van bouwproducten. Maar op de achtergrond lopen

voortdurend bezig met het updaten van ISSO-

Levensduur bouwproducten vastgelegd

referentiedetails. “Door nieuwe regelgeving en keur-

“Op het gebied van circulair bouwen, evalueren we

merken vragen die 1400 bouwtekeningen continue

momenteel samen met marktpartijen de levensduur

om updates. De ontwikkelingen in de markt vragen

van bouwproducten die vermeld staan in publi-

daarnaast ook om doorontwikkeling op bijvoorbeeld

catie Levensduur van bouwproducten. We leggen

het gebied van losmaakbaarheid. Alles kom in de

opnieuw vast hoe lang bouwproducten meegaan.

ISSO-Referentiedetails samen.”

Ook kijken we of de levensduur van installaties

continu tientallen vraagstukken. Zo houdt Dennis van der Kooij zich, samen met collega Aldo de Jong,

Update publicatie Luchtdicht bouwen De laatste updates van de SBR-publicaties Luchtdicht bouwen deel I en II stammen uit 2013.

meegenomen kan worden. Zo dragen wij ons steentje bij aan de ontwikkeling op het gebied van circulariteit.

Sindsdien is er veel gebeurd, waaronder de

Biobased bouwen

overname van SBRCURnet door ISSO. “We werken

Nog niet op de tekentafel, maar wel ingepland voor

momenteel aan een vernieuwing en samenvoeging

later in 2022 is de ontwikkeling van een publicatie

van die twee boeken voor de woningbouw en utili

biobased bouwen. “Onze verwachting is, en dat is

teitsbouw. De belangrijkste trend binnen die sector

natuurlijk altijd een beetje koffiedik kijken, dat bio-

is de overkoepelende verduurzaming van de

based bouwen binnen nu en een paar jaar belang-

gebouwde omgeving. We zijn steeds beter aan het

rijker wordt, omdat op het gebied van regelgeving

isoleren en bouwen luchtdichter, zodat de warmte-

ook steeds meer gaat gebeuren. Met kennisont-

vraag in woningen afneemt en de installaties daar

wikkeling proberen wij bij te dragen aan de maat-

beter op afgestemd en ingeregeld kunnen worden.”

schappelijke trends voor de komende jaren.”

9 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Update portfolio’s

Nieuws binnen ‘Energieprestatie’ portfolio Opfriscursus voor energieprestatieadviseurs Sinds vrijdag 1 april kunnen EP-adviseurs de EP-opfriscursus volgen. Deze cursus is te vinden op de sites van de EP-opleiders. Geaccrediteerde opleiders zijn te vinden via centraalregistertechniek.nl. Als energieprestatieadviseur moet je de cursus volgen om aan te tonen dat je de geactualiseerde onderdelen van het stelsel EPG kent. Heb je je vakbekwaamheid voor de NTA-methodiek

toets. Tijdens het praktijkdeel krijg je informatie

vóór of in 2021 behaald dan ben je verplicht deze

over de interpretaties en wijzigingen in de NTA en

opfriscursus te doen. De datum waarop je je vakbe-

de opnameprotocollen. Daarnaast krijg je inzicht

kwaamheid hebt behaald, staat op het certificaat

in veelgemaakte fouten. Daarna werk je in groeps

van de vakbekwaamheid. De cursus is gebaseerd

verband een deel van een casus uit. De cursus sluit

op de wijzigings- en/of interpretatiedocumenten,

af met een toets, die voor basisadviseurs uit 10

zoals verwerkt in de 4e druk van de ISSO opname-

vragen bestaat en voor detailadviseurs uit 12 vragen.

protocollen, de wijzigingsbladen van de BRL 9500

De toets dient puur als samenvatting van de dag,

van 1 januari 2022, en veelgemaakte fouten (bron-

om eventuele verbeterpunten te duiden en ter

nen: CI-rapportage, KEGO, RVO en TC 9500).

registratie van je vakbekwaamheid.

Theorie, praktijk en toets

1 oktober

Er is een cursus zowel voor W- als voor

Uiterlijk 1 oktober 2022 moet iedere EP-adviseur,

U-adviseurs. Het maakt niet uit of je basis- of

die voor of in 2021 de vakbekwaamheid afrondde,

detailadviseur bent. Elke opfriscursus bestaat uit

de cursus hebben afgerond. Na de cursus behoud

drie onderdelen: theorie, praktijk en een afsluitende

je je vakbekwaamheid.

Even voorstellen - portfolioteamleden Annabel Fortuin Binnen het portfolioteam Energieprestatie heeft Annabel Fortuin, specialist kennisontwikkeling bij ISSO, de examenvragen opgesteld voor de EP-opfriscursus. Ze verwerkt de examenvragen in online databank Cirrus, zodat die ook online af te nemen zijn. Dit alles doet zij in samenwerking met Arjan Broers. Daarnaast handelt Annabel de klachten en bezwaren af die er komen op de EP-examens. Meer over Annabel lees je op pagina 19.

10 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Update portfolio’s

FAQ routewijzer voor nieuwe EP-adviseurs Mensen die energie prestatieadviseur willen worden, vinden het soms onduidelijk hoe en waar zij hun vakbekwaamheid kunnen behalen. Om deze aanstaande adviseurs goed op weg te helpen, worden er specifiek voor hen vragen en antwoorden toegevoegd aan de pagina gebouwenergieprestatie.nl/ veelgesteldevragen. De nieuwe vragen geven antwoord op de meest

Toename EP-adviseurs

voorkomende vragen die aanstaand EP-adviseurs

Op de pagina gebouwenergieprestatie.

hebben. Denk aan ‘Hoe bereid ik mij voor op een

nl/veelgesteldevragen was al informatie te vinden

examen?’, ‘Moet ik verplicht een opleiding volgen?’,

over onder meer de NTA 8800 en de verhouding

‘Hoeveel werk is er?’, en ‘Heb ik een vooropleiding

met de Europese EPB-normen. Deze FAQ als route-

nodig?’. De veel gestelde vragen (FAQ) zijn afge-

wijzer voor aanstaand EP-adviseurs worden daar

stemd met partijen die zijn betrokken bij het stelsel

spoedig aan toegevoerd. Bekijk de nieuwe FAQ

EPG; het ministerie van BZK, NEN, RvO, InstallQ,

binnenkort hier: gebouwenergieprestatie.nl/veelge-

ISSO, de certificerende instellingen en het oplei-

steldevragen

derscollectief.

Arjan Broers Arjan Broers is binnen ISSO specialist energieprestatie en vertegenwoordigt ISSO als lid van de Examencommissie Energieprestatie, waarvan hij ook secretaris is. Hij is bij ISSO verantwoordelijk voor alles wat te maken heeft met de EP-examens; van ontwikkelen, analyseren en verbeteren tot nakijken. De examenvragen ontwikkelt Arjan in werkgroepen die bestaan uit externe vakbekwame partijen. De vragen worden vervolgens gecontroleerd door een toetsdeskundige en vastgesteld door de Examencommissie Energieprestatie. Voor de modules die handmatig worden nagekeken stuurt Arjan een correctorenteam aan, een groep van externe deskundigen. Arjan is daarnaast eigenaar van adviesbureau Senergy in Breda. Hij is aangesloten bij ISSO sinds 2015.

11 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Resultaten onderzoek

Nieuwe technieken spelen grootste rol binnen Multifunctionele groene daken en gevels Onderzoek multifunctionele daken en gevels

Recent hebben we een onderzoek

Kennisbehoefte en ontwikkeling

gehouden voor de actualisatie van het

Respondenten hebben deze kennis het meest in

Praktijkboek Multifunctionele groene daken en gevels. Ruim 60% van de respondenten vindt de kennis in het praktijkboek ‘praktisch om te hebben’, voor 30% van de enquêtedeelnemers is het zelfs ‘noodzakelijke’ kennis.

de ontwerpfase nodig. Een aanzienlijk percentage heeft de kennis ook graag bij zich tijdens het uitwerken van een ontwerp. Volgens de deelnemers spelen nieuwe technieken de belangrijkste rol binnen het vakgebied van multifunctionele daken en gevels. Ook nieuwe eisen en regelgeving zijn een belangrijke factor.

Online

Ruim 40% procent van de respondenten komt uit

Ruim 85% van de respondenten zou deze ken-

de advies/ingenieursbranche en past de kennis het

nis het liefst in een online variant raadplegen. Het

meest toe tijdens het ontwerp of bij het uitbrengen

gebruik van een training/cursus of kenniskaarten

van adviezen. In iets mindere mate doen zij dit ook

zien zij ook als optie, waarbij beide opties een per-

tijdens de voorbereiding van een project.

centage van ruim 40% scoren.

Noodzakelijke kennis

Updates

Ruim 60% van de deelnemers aan de vragenlijst

Dankzij deze input van de respondenten kunnen we

ziet het praktische nut in van deze kennis, en 30%

de actualisatie van het Praktijkboek Multifunctionele

beschouwt het als noodzakelijke informatie. Het

groene daken en gevels nog

korte onderzoek toont aan dat gebruikers er veel

beter inrichten. Wil je je hiervan

kennis uit halen om in de praktijk toe te passen.

op de hoogte blijven en ben je

Vanwege de projectmatige opbouw van het boek,

nog niet ingeschreven voor onze

is goed te verklaren dat 80% van de respondenten

nieuwsbrief, schrijf je dan in via

het boek af en toe gebruikt.

isso.nl.

12 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Resultaten onderzoek

Waardevolle inzichten uit gebruiksonderzoek Checklist ‘hotspots’ waterleidingen Begin maart hielden we een kort

een hete zomer.” En een derde ziet “graag meer

onderzoek over de Checklist ‘hotspots’

duidelijkheid over de positie van een vloerverwar-

in waterleidingen, uit 2013. We waren benieuwd hoe professionals de checklist waarderen, en in welke vorm zij die het liefst raadplegen.

mingsverdeler in combinatie met een warmtepomp” in de checklist.

Sterke voorkeur voor online 70% van de respondenten raadpleegt deze checklist het liefst als online variant. De helft van de geënquêteerden gebruikt ook graag een papieren

Ruim 50 mensen vulden de enquête in. De grootste

publicatie. 27% zou de kennis via een software tool

groep van hen, 51%, is werkzaam bij een installatie-

willen benutten. Op dit moment is er geen software

bedrijf. De op één na grootste groep werkt bij een

tool beschikbaar. Respondenten konden bij deze

advies/ingenieursbureau (42%).

vraag meerdere keuzen invullen.

Bijna 40% van de respondenten beschouwt de Checklist als ‘noodzakelijke kennis om te hebben’.

Waardevolle input

56% ziet het als ‘praktisch om te weten’. De rest

‘Hotspots’ zijn plaatsen waar ongewenste opwar-

vindt het ‘leuk om te weten’.

ming van leidingwater tot boven 25 °C optreedt.

Hotspots voorkomen in een hete zomer

Deze checklist is bestemd voor alle partijen in de bouwkolom die eraan werken om onbedoelde

Bij de open enquêtevraag waar respondenten zelf

opwarming van waterleidingen tegen te gaan.

iets konden zeggen over de checklist, schreef een

Dankzij de input van de respondenten kunnen wij nu

deelnemer: “Graag iets toevoegen over situaties

nog gerichter aan de slag met de actualisatie van

waarin verschillende ruimtes zich boven elkaar

de checklist.

bevinden met verschillende ruimtetemperaturen.

Wil je van deze update op de hoogte blijven en ben

Over deze situaties geeft de checklist nog te wei-

je nog niet ingeschreven voor onze nieuwsbrief,

nig uitsluitsel.” Een ander reageerde met “Voeg een

schrijf je dan in via isso.nl.

hoofdstuk toe over het voorkomen van hotspots in

13 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws

Kennis waar je wat mee kan via social media We willen onze kernwaarden – Open, Beter, Samen, Service - zo goed mogelijk waarmaken. Dat betekent dat wijzelf ook open zijn, met en van de markt leren, en vakkennis zo goed mogelijk richting professionals brengen. Daarvoor zetten we steeds meer ook onze social media kanalen in, zoals LinkedIn en Instagram zien. Wat we op Instagram delen is een aanvulling op onze berichten op LinkedIn en Twitter, alleen dan veel informeler. Op @wijzijnisso geven we een inkijkje in ons team en we laten mensen meekijken op ons kantoor in de Delftse Poort in Rotterdam. Ook voor het aantrekken van nieuwe medewerkers is de Instagram pagina heel interessant. We kunnen vertellen dat we een leuk team vormen, maar het meest effectief is natuurlijk om dat te laten zien via foto’s en video’s.”

Online dialogen “Op Instagram werken we met vaste themadagen”, zegt Murli. “Zo is maandag op dit moment ‘motivatie maandag’, de dag waarop we een inspirerende Maxime Straathof en Reshm Murli

quote plaatsen. En op ‘Transformation Tuesday’ delen we foto’s over de vernieuwing van ons kan-

“ISSO was al jaren actief op LinkedIn en Twitter,

toor”.

maar vooral de LinkedIn pagina hebben we het

Straathof: “Met ons Instagram account willen we

afgelopen jaar gestroomlijnd”, zegt Reshm Murli,

er op den duur naartoe naar we niet enkel zen-

Marketing & Communicatie. “We plaatsen er korte

den, maar dat partners, teamleden en bijvoorbeeld

berichten, die bijna altijd doorlinken naar ISSO.nl,

fabrikanten die ook op Instagram actief zijn ons

met een pakkende titel, goed beeld, en die starten

daar noemen en met ons in gesprek gaan. Dan

met een hashtag die vertelt waarover de post gaat.

kunnen er leuke, dynamische dialogen ontstaan,

Bijvoorbeeld #nieuws, of #onderzoek. Op LinkedIn

interessant om te volgen voor professionals. En het

delen we professioneel en inhoudelijk nieuws, zoals

doel van al die online interactie is dan uiteindelijk

over onze kennisproducten of samenwerkingen met

weer dat het platform ISSO.nl ervan groeit, zodat

partners. Voor ons idee bevalt mensen deze duide-

we professionals zo veel en zo goed mogelijk van

lijke structuur op LinkedIn wel. De pagina groeit met

adequate kennis kunnen voorzien.”

zo’n 50 per volgers maand. Mooi, want hoe meer kennis we kunnen delen hoe beter.”

Binnenkijken bij ISSO Maxime Straathof, Content Marketeer bij ISSO: “Sinds begin 2022 zijn we ook op Instagram te vinden onder de naam @wijzijnisso. Voor een kennisclub die staat voor openheid, samenwerken en delen, was het een logische stap dat wij ook meer van onszelf gingen laten 14 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Projecten uitgelicht

Kennis van energietransitie in gebruik via Europese projecten We zetten ons bij ISSO al minstens 10 jaar in om de kennis over de energietransitie onder professionals in gebruik te krijgen. Niet alleen in Nederland, maar breed binnen Europa. Op dit moment zijn we onder de noemer BUILD UP Skills betrokken bij vier Europese projecten met de focus op energietransitie-vaardigheden. We zetten kennis van de energietransitie op een rij, en we helpen bij de ontsluiting en toepassing daarvan. BUILD UP Skills “We zijn in 2011 gestart met BUILD UP Skills (BUS) projecten”, vertelt Jan Cromwijk, programmamanager EU-projecten & scholing van vakmensen, “en met ‘we’ bedoel ik consortia van Europese en Nederlandse partners waarmee we, in wisselende samenstelling, aan deze doelen samenwerken. We hebben eerst in kaart gebracht wat vakmensen moeten kunnen om bij te dragen aan de energietransitie, en welke gaten in de kennis er waren. Daarna richtten we ons op het verhogen van het aantal praktisch geschoolde professionals op het gebied van verduurzaming. En vervolgens kwam de uitdaging om de vráág naar deze professionals te stimuleren. Want als een opdrachtgever niet vraagt om professionals met energietransitie-kennis, waarom zou je je daarin dan scholen als vakman? Uit deze doelen zijn diverse vervolg projecten Jan Cromwijk

voortgekomen.”

BUSLeague

zich vooral op het zichtbaar maken van energie-

Het doel van BUSLeague is de vraag naar

transitie-vaardigheden. Daarnaast focust het op

geschoolde vakmensen voor de energietransi-

toetsing en erkenning van geleerde vaardigheden.

tie stimuleren. Dit in samenhang met praktische

“Met dit project helpen we de professionals met

capaciteitsopbouw om het aantal geschoolde vak-

energietransitie-kennis boven het maaiveld te laten

mensen in de waardeketen van het ontwerp, de

uitsteken”, zegt Cromwijk.

exploitatie en het onderhoud van BENG-gebouwen te verhogen; het aanbod. BUSLeague concentreert

ARISE

zich hierbij op een combinatie van vier elementen:

Bij het project ARISE ligt de focus op de inzet van

wederzijdse erkenning van verduurzamingsvaardig-

digitale vaardigheden en BIM (Bouw Informatie

heden, bewustmaking, capaciteitsopbouw en ver-

Model). Cromwijk: “Bij dit project koppelen we het

anderingen in regelgeving.

tekort aan professionals en de kracht van digita-

SEEtheSkills

lisering aan elkaar. Waar is tijd te besparen met digitale tools, hoe zijn digitale middelen in te zetten

Een ander voorbeeld van zo’n nieuw project is

om aan kwaliteitsborging te doen, en welke digi-

SEEtheSkills. Dat project maakt onder andere

tale vaardigheden doen er toe voor professionals?”

gebruik van de BUILD UP Skills advisor app, en richt

ARISE geeft professionals gericht bijscholingsad15 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Projecten uitgelicht

vies om de digitale vaardigheden te vergroten en om deze up-to-date te houden. We werken in dit project samen met de Nederlandse partner Building Changes.

BUS-GoCircular Dit project helpt energietransitie-professionals om zo veel kennis van circulariteit te hebben, dat zij zo goed mogelijk voor circulariteit kunnen kiezen. Daarbij gaat het onder andere om kiezen voor herbruikbare bronnen, afval als grondstof gebruiken en ontwerpen met het oog op de toekomst. BUSGoCircular past deze circulaire principes praktisch toe op de bouwsector, waarbij benodigde vaardigheden voor circulariteit worden gekoppeld aan de juiste beroepsgroepen. Vakmensen en professio-

professionals waarmee zij willen werken, en een eis

nals ontvangen de kennis en vaardigheden die zij

kan zijn dat vakmensen geschoold moeten zijn in

nodig hebben via train-the-trainer sessies, die in

de energietransitie. Wij helpen overheden om deze

meerdere EU-landen worden gegeven. ISSO werkt

energietransitie-eisen realistisch en inzichtelijk te

in dit project samen met de Nederlandse partners

maken.”

Building Changes en Circle Economy.

Meld je aan voor de nieuwsbrief als je op de hoogte

Jan Cromwijk: “Bij alle projecten richten we ons óók

wilt blijven van de BUILD UP Skills (BUS) projecten.

op opdrachtgevers. Neem overheden: zij kunnen in tenders en aanbestedingen eisen stellen aan de

16 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws - Projecten uitgelicht

Model Kwaliteitsborging verbreden naar hele gebouwde omgeving Om een kwalitatief hoogwaardig binnenklimaat te kunnen realiseren, gebruikt ISSO al enkele decennia het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK). Via dit model kan de installatiesector gestructureerd en in elke fase van het ontwerpen realisatieproces precies nagaan wat nodig is om kwaliteit te borgen. Maar de kwaliteit van het binnenklimaat is niet alleen van installaties afhankelijk. Vroeger al, maar zeker tegenwoordig bepalen ook het gebouw, de inrichting, de uitrusting, het beheer, de stoffering en de mensen de kwaliteit van het binnenmilieu. Vandaar dat ISSO werkt aan een Model Kwaliteitsborging Gebouwde Omgeving (MK-GO).

Diverse ontwikkelingen in de installatie- en bouw-

naar data- of kennisbronnen. We kunnen ook de

sector maken dat een meer integrale visie nodig

verbinding leggen tussen deze ‘standaard taken’

is op de kwaliteit van gebouwen en installaties.

en de branchevakmanschapsstructuur (BVS).

Zo besteden we in de utiliteitsbouw een steeds

Uiteindelijk is dat dan weer in lijn met de borging

hoger wordend percentage van de bouwsom aan

van vakbekwaamheid binnen de kwaliteitsregelin-

installaties. Het grootste deel daarvan betreft de

gen van de bouwen technieksector.

klimaatinstallatie. Met de opkomst van de Bouw

Het MKK-model bevat tot op heden vijf fasen. In

Informatie Management (BIM-)werkmethodiek komt

het MK-GO model voegen wij daar een zesde fase

ook een integraal proces voor de bouwen tech-

(Ontmanteling) aan toe. Zo geven we invulling aan

nieksector dichterbij. En digitaal werken vraagt om

de circulariteitsgedachte, zoals losmaakbaar-

een integrale werkwijze volgens gestandaardi-

heid. Uiteindelijk deelt MK-GO de levenscyclus

seerde werkmethodes en het vastleggen van kennis

van een bouwwerk op in een zestal hoofdfasen:

in protocollen.

Programmafase, Ontwerpfase, Uitwerkingsfase,

MKK als basis voor MK-GO

Realisatiefase, Beheerfase, Ontmantelingsfase.

Bij ISSO hebben we naar de oorspronkelijke MKK-

Beheersen van informatiestroom

structuur gekeken om te zien of we die als basis

Hiermee is MK-GO een instrument voor het beheer-

kunnen gebruiken en combineren met moderne

sen van de informatiestroom gedurende de gehele

digitale werkmethodieken. Als we dat doen ont-

levenscyclus van een bouwwerk. Zowel om te weten

staat er een procesmethode voor de realisatie van

wanneer welke informatie nodig is, als welke partij

woningen en gebouwen die goed beheersbaar is.

die informatie genereert dan wel ontvangt. Om de

Dit kan dan leiden tot een eindresultaat waarin we

MKK-structuur om te zetten naar MK-GO moeten

zaken als comfort, gezondheid, energiezuinigheid,

we standaard taken en processen omzetten en ver-

brandveiligheid en constructieve veiligheid in hun

eenvoudigen. Dit doen wij zodanig dat ze aanslui-

samenhang borgen. Omdat de naam MKK daarbij

ten bij NEN-EN-ISO 19650.

niet past, noemen we deze werkmethodiek Model

De realisatie van MK-GO lukt niet in één slag.

Kwaliteitsborging Gebouwde Omgeving (MK-GO).

Daarom stellen we een gefaseerde aanpak voor

‘Standaard taken’ koppelen Aan de MK-GO-structuur kunnen we ‘standaard

(vier fasen) om MK-GO via ontwikkelstappen te realiseren. Uiteindelijk zullen we het eindresultaat op ons platform ISSO Open beschikbaar stellen.

taken’ koppelen met een heldere opbouw en links 17 ISSO Info 73 - mei 2022

TEAM ISSO

even voorstellen

Maxime Straathof

Content marketeer

Ik studeerde Commerciële Economie aan Hogeschool Rotterdam. Behalve van marketing hou ik ook van taal, communicatie en communicatiebeïnvloeding. Ik ben zo iemand die de spelling van vrienden wel eens verbetert, haha. Verder vind ik bijvoorbeeld neuromarketing heel boeiend. Daarbij maak je gebruik van de neurowetenschappen en psychologie. Ik ben content marketeer binnen het ISSO-team dat zich bezighoudt met de Europese projecten, en in het team MarCom. Van ISSO’s kernwoorden Samen, Beter, Open, Service heb ik het meest met ‘Samen’. Ik ben een mensenmens. In mijn vrije tijd zit ik vaak samen met vriendinnen in een koffietentje of ga ik ergens lunchen. Ik word ook blij van samenwerken met mensen. Het is toch leuk dat iedereen ergens goed in is en dat er mooie dingen ontstaan als je die kwaliteiten combineert? Bij ISSO lijken ze dat ook te snappen: elke inbreng wordt hier gewaardeerd. Maxime werkt bij ISSO sinds 2022.

Layla van der Schaaf

learning designer

Als learning designer kijk ik hoe we kennis zó kun-

Universiteit Twente. Mijn scriptie ging over de vraag

nen brengen, dat het zo goed mogelijk past bij de

hoe MKB’ers zich circulaire ontwerpprincipes

mensen voor wie die kennis is bedoeld. Mensen

eigen konden maken via e-learning. Dus toen

leren vaak via ‘blended learning’. Dat betekent dat

ik over de visie van ISSO rondom circulariteit en

je verschillende vormen van kennis opdoet met

onderwijs hoorde, was ik meteen geïnteresseerd.

én zonder digitale technologie. Daarom verschilt

De functie spreekt mij aan, omdat ik professionals

het per vorm, doelgroep en leerdoel in welk vat je

graag ondersteun richting een circulaire economie

kennis het beste kunt gieten. Ik ben dit nu aan het

door betekenisvolle leerervaringen te creëren. Dat

bedenken voor de Europese projecten waaraan

ik kan bijdragen aan Europese projecten vind ik

ISSO meedoet, die vallen onder Build Up skills NL.

super interessant, want er is veel ruimte voor crea

Ik studeerde Industrieel Ontwerpen aan de

tiviteit. Andere landen hebben daarnaast al gauw

18 ISSO Info 73 - mei 2022

even voorstellen

Annabel Fortuin

junior specialist Kennisontwikkeling

“Binnen het team Kennisontwikkeling ben ik bezig met de actualisatie van het Praktijkboek Multifunctionele groene daken en gevels. Daarnaast ga ik mij onder andere inzetten voor het Nationaal Dakenplan. Circulariteit wordt een belangrijk thema in 2022 wat mij erg aanspreekt, aangezien ik voor mijn studie Bouwkunde op de Hogeschool Rotterdam ook de specialisatie ‘innovatie en duurzaamheid’ heb gedaan. Tijdens mijn afstuderen op de Hogeschool Rotterdam heb ik een multifunctioneel dakland-schap ontworpen voor een wijk in Rotterdam. Daarbij was het nodig heel conceptueel te denken, en goed na te gaan waarom je iets op een bepaalde locatie wilt plaatsen. Stedelijke ontwikkeling spreekt mij erg aan. Bij ISSO ben ik heel specifiek gaan kijken naar de technische aspecten van daken. Ik vind het erg leuk om mij bij ISSO te kunnen specialiseren in een onderwerp, waar ik al een tijdje mee bezig ben geweest in de conceptfase. Er heerst een hele relaxte sfeer bij ISSO. De collega’s zijn heel vriendelijk, tonen interesse en luisteren goed welke werkzaamheden mij aanspreken. Het team vindt het erg belangrijk dat je je prettig voelt bij het werk dat je doet. Daarnaast is de locatie fantastisch, met een waanzinnig uitzicht over Rotterdam!” Annabel werkt bij ISSO sinds 2021.

mijn interesse, ik hou erg van reizen. Ik studeerde ook een tijdje in Antwerpen. ISSO staat voor Open, Samen, Beter en Service. Van die woorden heb ik de meeste affiniteit met ‘open’. Als je bijvoorbeeld kijkt naar wat nodig is voor circulair bouwen, dan is het voor alle partijen in de bouwketen belangrijk dat zij zich open opstellen. En ook door kennis open beschikbaar te maken kunnen we de transitie naar circulair bouwen versnellen. Layla werkt bij ISSO sinds 2022. 19 ISSO ISSOInfo Info73 73--april mei 2022

nieuws van ISSO partners

Nieuws van de

ISSO partners

Meer informatie over de ISSO partners vind je op www.isso.nl 20 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws van ISSO partners

Van Walraven heeft zich aangesloten als nieuwe ISSO Partner We zijn heel blij om Van Walraven ISSO Partner te mogen noemen. Deze internationale groothandel in infra- en installatieproducten is nu onderdeel van een netwerk met 14 andere ISSO Partners. Van Walraven onderscheidt zich via haar diensten, waaronder de snelle en gebruiksvriendelijke mogelijkheden om producten te bestellen en hun prefab opties.

Het familiebedrijf heeft 13 vestigingen in Nederland. De meer

modelleurs denken mee op het gebied van materiaalkeuze,

dan 60.000 producten die Van Walraven biedt zijn toepasbaar in

montage én het logistieke proces. Dankzij de voorgemonteerde

de bouwen installatietechniek, sanitair en industrie. Daarnaast

materialen werkt de klant snel en efficiënt op locatie.”

heeft de groothandel een winkel voor werkkleding en persoonlijke beschermingsmiddelen en geven ze technisch advies.

Snel en eenvoudig

ISSO Partners als vraagbaak Van Walraven heeft zich aangesloten als ISSO Partner omdat zij beseffen dat kennis een groot goed is binnen de gebouwde

Hoe compleet hun assortiment ook is, hun onderscheidend

omgeving. Femke Aafjes: “We organiseren regelmatig kennis-

vermogen zit volgens henzelf vooral in de vele diensten die zij

avonden over technische ontwikkelingen die zich afspelen in de

leveren. “We verbeteren de mogelijkheden om producten te

markt. Die organiseren we voor onze klanten, maar voor onszelf

bestellen continu”, zegt Femke Aafjes, teamleider Marketing &

geldt óók dat we onze kennis up-to-date moeten houden. We

Communicatie. “Zo hebben we snelservice, we optimaliseren de

willen klanten kunnen bijstaan met de meest actuele kennis en

website regelmatig zodat mensen daar nog makkelijker kunnen

kunde. Maar de technieken ontwikkelen zich zo snel dat wij de

bestellen, en we hebben een eigen app waarmee klanten hun

kennis niet meer volledig zelf in huis kunnen hebben. Daarom

voorraad op orde kunnen houden. Ook is het mogelijk om een

besloten we onze armen langer te maken, en het ISSO Partner

order te plaatsen via WhatsApp.”

netwerk leent zich daar uitstekend voor. We hopen dat het

Prefab afdeling

netwerk voor ons als vraagbaak kan fungeren.

Maar het meest trots is Van Walraven misschien wel op hun prefab afdeling. “Al heel vroeg in het bouw- of installatiepro-

Lees meer over Van Walraven op

ject kunnen klanten ons bij hun project betrekken. Onze BIM

vanwalraven.com.

21 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws van ISSO partners

Kwalitatief systeemwater voor duurzame installatie en hoog rendement dankzij systemen Caleffi Speciaal voor het zuiveren van het systeemwater van verwarmingssystemen in utiliteitsgebouwen en appartementencomplexen heeft Caleffi de DIRTMAGCLEAN® ontworpen. De DIRTMAGCLEAN® gaat de strijd aan met ophopend magnetiet, roest en kalk. Deze zorgen niet alleen voor een verminderde warmteafgifte, maar kunnen zich ook ophopen op diverse plekken in de installatie. Hierdoor wordt de doorstroming van het water belemmerd, wat slijtage en storingen kan veroorzaken.

Waterkwaliteit en waterbehandeling vallen niet

Automatische waterbehandeling

meer weg te denken uit hedendaagse installa-

Om het systeemwater in goede conditie te hou-

ties. De kwaliteit van systeemwater is van grote

den, kan men kiezen voor het demineraliseren of

invloed op de levensduur, het rendement en het

ontharden van het (bij)vulwater. Een automatische

functioneren van de installatie. ISSO-publicatie 13

waterbehandelingsunit met wateronthardings- en/

‘Voorkomen van corrosie en vervuiling’ omschrijft

of demineralisatiepatronen meet de waterkwaliteit

het belang en de richtlijnen om corrosie en ver-

en houdt ‘m op peil.

vuiling in gesloten koud- en warmwatersystemen

Bij ontharding worden calcium- en magnesiumionen

te voorkomen. Ook veel ketelfabrikanten hanteren

gebonden en vervangen door natriumionen, wat

de VDI-2035 norm als systeemwaterkwaliteit. Om

resulteert in puur water wat rijk is aan natrium en

waterkwaliteit en -behandeling te garanderen,

andere zouten.

biedt Caleffi verschillende behandelmethodes aan.

Na waterontharding is het risico op kalkaanslaag

Met volledige naleving van de strengst toegepaste

laag, maar is het toevoegen van additieven, zoals

regelgeving én met respect voor het milieu.

beschermingsmiddel C1 INHIBITOR, in het systeem-

Filteren, scheiden en reinigen

water wel cruciaal. Demineralisatie gaat een stap verder. Dit elimineert

De DIRTMAGCLEAN® kan zowel proactief als in al

alle zouten uit het vulwater waardoor, naast het

vervuilde installaties worden ingezet. Het vuilfilter

lage risico op kalkaanslag, ook

vangt maximaal en progressief vuil op tot 2 μm. Dit

het risico op corrosie laag is.

terwijl magneten metalen deeltjes met de hoogste

Voor meer informatie, kijk op

efficiëntie afscheiden in de bodem van het lichaam.

caleffi.com

Het apparaat reinigt zichzelf op regelmatige tijdstippen volgens een vooraf ingesteld programma of wanneer een bepaalde mate van verstopping automatisch wordt opgemerkt. 22 ISSO Info Info 73 - mei 71 - 2022 september 2021

nieuws van ISSO partners

CO2 beprijzen als ontwerpkeuze toegevoegd aan Life Cycle Vision De duurzaamheidseisen van gebouwen worden steeds strenger. Bouwers zijn daardoor op zoek naar oplossingen die duurzaam én betaalbaar zijn. De app van Life Cycle Vision ondersteunt hierbij. Al in de ontwerpfase is het mogelijk de nieuwste technieken door te rekenen en te vergelijken op levensduurkosten. Onlangs werd de app uitgebreid met de mogelijkheid de CO2-heffing te berekenen voor alle bouwkundige en installatietechnische aspecten van een ontwerp. De duurzaamheidseisen van

onder meer bij het ontwikkelen van nieuw vastgoed,

gebouwen worden steeds

hun CO2-uitstoot verder terug te dringen.

strenger. Bouwers zijn daardoor op zoek naar oplossingen die duurzaam én betaalbaar zijn. De app

Eenvoudige, integrale afweging inclusief CO2

van Life Cycle Vision ondersteunt hierbij. Al in de

De heffing per ton CO2 lag in 2021 op €30. Tot

ontwerpfase is het mogelijk de nieuwste technieken

2030 groeit dit tarief door naar € 130 per ton,

door te rekenen en te vergelijken op levensduur-

waarna de kosten waarschijnlijk nog verder stij-

kosten. Onlangs werd de app uitgebreid met de

gen. Voor opdrachtgevers is het dus relevanter

mogelijkheid de CO2-heffing te berekenen voor alle

dan ooit om hier rekening mee te houden. De app

bouwkundige en installatietechnische aspecten van

van Life Cycle Vision maakt een eenvoudige, inte-

een ontwerp.

grale afweging mogelijk van alle bouwkundige en installatietechnische ontwerpkeuzes: investeringen,

Wereldwijd is afgesproken dat de CO2-uitstoot

onderhoud, vervangingen, energiekosten en nu dus

naar beneden moet. In Nederland liggen inmid-

ook de CO2-heffing. Zo maak je in een handom-

dels afspraken op tafel om deze uitstoot in spe-

draai inzichtelijk wat de verstandigste keuze is als

cifieke gevallen te belasten met een heffing. De

je alle factoren meeweegt.

Nederlandse Emissieautoriteit voert deze CO2heffing sinds 1 januari 2021 uit. Zij int het geld en

Voor meer informatie, kijk op

zorgt daarnaast voor de naleving van de regels.

lifecycle.vision/contact.

Daarmee wil de overheid bedrijven stimuleren om,

23 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws van ISSO partners

TA-Smart - Compacte regelafsluiter met unieke functies De TA-Smart 2-weg regelafsluiter met geïntegreerde motor bundelt een unieke combinatie van functies. De ultrasone debietmetings technologie in combinatie met unieke regelalgoritmen zorgt voor de beste regelprestaties in zijn klasse. Zijn compacte uitvoering en eenvoudige set-up verkorten de installatie- en inbedrijfstellingstijd. De TA-Smart van IMI TA regelt

kunnen gegevens worden uitgewisseld voor analyse en ondersteuning van de energiemonitoring.

het vermogen, het

Configuratie en inbedrijfstelling realiseer je eenvou-

debiet en de stand

dig met een smartphone en de HyTune-app (gratis

van de afslui-

te downloaden in AppStore en GooglePlay).

ter. Dankzij zijn unieke EQM

TA-Smart is geschikt voor warm- en koudwater-

regelkarakte-

systemen met als medium water en water-gly-

ristiek wordt

colmengsels. De geïntegreerde Smart-Box geeft

een uitzonder-

de gemeten gegevens door aan de motor en het

lijk hoge regelnauwkeurigheid bereikt. Dit is vooral

interne geheugen/gebouwbeheersysteem. Ook is

belangrijk bij een laag debiet van minder dan 30%

opslag in de TA-Cloud mogelijk. De frequentie van

van het nominale debiet. Naast debiet en vermo-

de datamonitoring van de verschillende metingen

gen meet TA-Smart ook de retourtemperatuur en

kan worden aangepast aan specifieke behoeften/

het temperatuurverschil Δt. De nauwkeurigheid van

doeleinden. De geëxporteerde gegevens kunnen

de vermogensmeting is vergelijkbaar met die van

zowel voor het opsporen van

een warmtemeter. Hierdoor is de afsluiter ideaal

storingen als voor energiemoni-

voor energiemonitoring. Waterzijdige inregeling

toring worden gebruikt.

gebeurt automatisch – berekende debietwaarden worden rechtstreeks op de TA-Smart ingesteld.

Voor meer informatie, kijk op imi-hydronic.com/nl-nl/ta-smart

Op de TA-Smart afsluiter zijn zowel BACnetals ModBUSinterfaces beschikbaar. Deze ondersteunen de integratie met het gebouwbeheersysteem, bijvoorbeeld om de regeling of gegevensanalyse te centraliseren. Via een MQTT-interface in de TA-Cloud 24 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws van ISSO partners

Slim, snel en efficiënt installeren met prefab van Rensa We hebben te maken met een grote bouwuitdaging in aantallen woningen, krapte op de arbeidsmarkt en de vraag naar een hogere kwaliteitsstandaard op het gebied van duurzaam wonen en werken. Veel installateurs omarmen daarom prefabricage. “Dat biedt perspectief”, zegt Luc Peelen, Hoofd Prefabricage en Projectlogistiek bij groothandel Rensa Verwarming & Ventilatie. “Het terugdringen van het aantal handelingen op de bouw door prefabricage levert niet alleen tijdwinst op, maar opent ook deuren voor maatwerk en het leveren van een hoger kwaliteitsniveau.” radiatoren als toebehoren standaard op voorraad heeft, zijn de lijnen kort en de slagkracht daardoor groot. “Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om de appendages alvast te monteren op de radiatoren. Als de KV-waardes per radiator bekend en definitief vastgelegd zijn, voeren we ook de voorinstelling uit.”

Skids bieden installatiegemak De technische specialisten van Rensa gingen een stap verder en ontwikkelde een methode voor het prefabriceren van technische ruimten, waarbij de technische installaties – veelal warmtepompinstallaties – zijn geplaatst in zogenaamde skids. De skid, een ophijsbaar metalen frame in standaardmoHet voormonteren van installatie-onderdelen onder

dellen die aanpasbaar is aan specifieke situaties,

geconditioneerde omstandigheden, al dan niet als

bevat alle benodigde onderdelen voor verwarming,

onderdeel van een gedigitaliseerd werkvoorberei-

warm water en eventueel ventilatie. Het gehele

dingsproces, neemt een grote vlucht. Van voorge-

frame hoeft alleen nog maar geplaatst en aange-

monteerde radiator-appendages tot een volledige

sloten te worden.

skid: prefab is niet meer weg te denken uit de installatiesector.

Sneller en nauwkeuriger werken

“Dat levert uiteraard de nodige tijdwinst op, maar ook wordt zo gebruik gemaakt van de voordelen van standaardisatie. Door de ‘kracht van herhaling’

Rensa Verwarming & Ventilatie biedt met een eigen

en het feit dat de kans op fouten in een fabriek –

afdeling Prefab een breed scala aan mogelijkheden

met de juiste tools – kleiner is, sla je ook een kwali-

om sneller en nauwkeuriger te werken bij serie-

teitsslag.”

matige (woning)bouw. “Denk aan de prefabricage van appendages op radiatoren, WTW-leidingen op

Voor meer informatie, kijk op

maat, luchtverdeelboxen en vloerverwarmingsver-

rensa.nl/prefab

delers tot complete warmtepompinstallaties”, zegt Peelen. Doordat Rensa Verwarming & Ventilatie als technische groothandel zowel een groot assortiment 25 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws van ISSO partners

Ontharden of demineraliseren? Het (bij-)vulwater van een verwarmingsinstallatie demineraliseren om een lage geleidbaarheid te verkrijgen is in de mode. Steeds vaker promoot men osmose- of RO-water, demiwater of “VDI”-water in artikels en advertenties als een remedie tegen corrosie. Een foutieve interpretatie van de richtlijn VDI2035 werkt dit misverstand extra in de hand. Lage geleidbaarheid beschermt immers niet tegen corrosie, maar vertraagt het proces alleen. ISSO13 verduidelijkt dat oxides niet worden gevormd zonder “O2” (zuurstof). De focus moet dus liggen op het vermijden van zuurstofintrede en niet op een lage geleidbaarheid van het systeemwater. Uit laaggeleidend water zijn bijna alle (hardheids-)

Bij zuurstofintrede wordt de zuurstof namelijk zeer

ionen verwijderd, waardoor het minder goed elek-

snel ‘gebonden’ aan het metaal van de installa-

trische stroom kan geleiden. Het voordeel is dat

tie om oxides te vormen. Het is dus lastig zoeken

eventuele corrosie - veroorzaakt door de aanwe-

naar opgeloste zuurstof, want amper is de zuur-

zigheid van opgeloste zuurstof - véél trager ver-

stof ingetreden of hij is alweer verdwenen dankzij

loopt, omdat corrosie elektronentransport nodig

het corrosieproces. Voor een goede corrosiemo-

heeft. Het vermijden van hardheidsafzettingen

nitoring maakt dit geen verschil, de uiteindelijke

(ketelsteen) is mooi meegenomen, omdat de water-

hoeveelheid corrosie hangt af van de hoeveelheid

hardende zouten (grotendeels) verwijderd zijn

intredende zuurstof: kort en hevig, dan wel lang en

naarmate de geleidbaarheid lager is.

traag maakt niks uit voor de hoeveelheid slib.

Opgeloste zuurstof in het systeemwater?

Bij zuurstofdoorlatende kunststofbuizen kan

Het is niet omdat er op een bepaald ogenblik geen

systeemwater met lage geleidbaarheid een cata-

opgeloste zuurstof te vinden is in het systeemwa-

strofaal slechte situatie een beetje verzachten.

ter dat er ook geen corrosie was of in de toekomst

Omdat opgeloste zuurstof dan trager afbouwt,

nog kan plaatsvinden.

wordt het verschil in partiële druk ook minder groot en dus (op lange termijn) de hoeveelheid intrede zuurstof ook kleiner. Of men daarmee geholpen is, blijft de vraag. Zoals in ISSO13 aangetoond, is het vermijden van zuurstofintrede de belangrijkste opdracht. Corrosiemonitoring met alarmfunctie is daartoe een belangrijk hulpmiddel, omdat er onmiddellijk een waarschuwing volgt als er zuurstof intreedt en dus de oorzaak vroegtijdig kan verholpen worden.

26 ISSO Info 73 - mei 2022

nieuws van ISSO partners

Bespaar tijd en maak nu eenvoudig uw BENG-berekening! Bij DGMR software helpen wij u om eenvoudig uw BENGberekening te maken volgens de NTA8800. Door het koppelen van de softwareproducten Gebouwprestatie en kunt u bouwkundige gegevens snel en efficiënt exporteren naar Uniec 3. Zo bespaart u veel tijd met de invoer van de gebouwgegevens en gebruikt u de gegevens uit uw gebouwmodel efficiënter.

de verschillende functies. Het gebouwmodel kunt u ook gebruiken voor andere (bouwbesluit)berekeningen. Denk hierbij aan daglicht-, ventilatieof warmteverliesberekeningen.

Kwaliteitsverklaringen Na de export koppelt u in Uniec 3 de installaties aan de allernieuwste kwaliteitsverklaNa het maken van een gebouwmodel in Gebouw

ringen. Alle kwaliteitsverklaringen voor installaties

prestatie exporteert u met Uniec 3 Connect de

opgenomen in de BCRG database zijn te gebruiken.

gegevens uit uw gebouwmodel naar Uniec 3. Met

Door een product in de Uniec 3 te selecteren wordt

deze export voert u onder andere alle bouwkundige

er met het werkelijke rendement, zoals vermeld op

elementen zoals Rc- en U-waarden, afmetingen,

de kwaliteitsverklaring, gerekend. Dit zorgt vaak

oriëntaties, zone-indelingen en lijnkoudebruggen op

voor betere resultaten op uw BENG-berekening. In

de juiste plek in Uniec3 in. Alle vlakken en lijnkou-

Uniec 3 zijn kwaliteitsverklaringen opgenomen voor

debruggen met dezelfde eigenschappen worden

verwarmingssystemen, warm tapwatersystemen,

samengevoegd zodat in Uniec een duidelijk over-

koelsystemen, ventilatiesystemen, PV-systemen en

zicht komt van de bouwkundige onderdelen.

meer.

Exportmogelijkheden

Nog meer tijd besparen?

Er zijn diverse exportmogelijkheden. De eerste is

Door in Gebouwprestatie gebruik te maken van een

een combinatiegebouw: woon- en utiliteitsbouw

DXF of SketchUp-import kunt u complete woon-

worden opgesplitst in een eigen gebouwexport en

blokken en appartementen invoeren. Dit bespaart u

gemeenschappelijke ruimten zijn eenvoudig toe te

ook veel invoerwerk in Uniec 3. Als u klaar bent met

kennen aan de bouwfuncties. De tweede export-

de invoering van uw BENG-berekening in Uniec 3

mogelijkheid is alle appartementen in een woonge-

Connect, kunt in één handeling een heel woonge-

bouw die in Uniec 2 zichtbaar zijn als een woonge-

bouw én de in het woongebouw gelegen apparte-

bouw met eigen appartementen. Daarbij worden

menten afmelden!

ook AOR’s aangemaakt. De derde mogelijkheid is een rijtjeswoning: meerdere grondgebonden woningen in één gebouwmodel worden als eigen woningen geëxporteerd. De laatste exportmogelijkheid zijn alle utiliteitsbouwfuncties en combinaties van 27 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Open

ISSO-rapport ‘circulariteit in ISSOReferentiedetails’ beschikbaar In de Europese unie hebben we met elkaar afgesproken dat we in 2050 een volledig circulaire Europese economie willen hebben. Voor de bouw betekent dit dat alle bouwstoffen die uit gebouwen komen, weer volledig als grondstof te gebruiken of hergebruiken moeten zijn. Dit was voor ISSO aanleiding om te verkennen hoe toekomstig hergebruik inzichtelijk is te maken in de ISSO-Referentiedetails. Het rapport over die verkenning is nu beschikbaar. elementen in een verbinding beschadigd zouden zijn na eventuele sloop, en of ze nog geschikt zouden zijn voor hergebruik. In het rapport staat meer over de bepalingsmethode die we hebben toegepast om de losmaakbaarheid te berekenen. Die is gebaseerd op de methode die duurzaamheidsadviesbureau Alba Concepts ontwikkelde met DGBC en W/E adviseurs in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de Transitieagenda Circulaire Bouweconomie.

Bijdrage van NVPU De Nederlandse Vereniging van Polyurethaan hardschuim fabrikanten (NVPU) is als mede-iniEen volledig circulaire Europese economie in 2050

tiatiefnemer bij deze verkenning betrokken. De

is ambitieus, en dan streeft de Rijksoverheid óók

thermische prestaties van hardschuim lopen in de

nog naar een halvering van het gebruik van pri-

tijd nauwelijks terug, waardoor het hergebruik van

maire grondstoffen in 2030 ten opzichte van

polyurethaan hardschuimisolatie (PUR) een serieuze

1990. Reden te meer voor deze verkenning die

optie is binnen circulair bouwen. De NVPU heeft ook

ISSO in 2021 startte. Die verkenning is gebun-

buiten het onderwerp hardschuim om constructief

deld in het ISSO-rapport ‘Circulariteit in ISSO-

meegedacht bij deze verkenning.

Referentiedetails’ - ISSO-Referentiedetails als tool voor inzicht in demontagemogelijkheden voor

Feedback welkom

toekomstig hergebruik. Het rapport is nu beschik-

Iedereen met een ISSO-profiel kan het rapport

baar in ISSO Open. Die kennis draagt bij aan het

‘Circulariteit in referentiedetails’ gratis raadple-

omschakelen naar een circulaire economie.

gen via open.isso.nl. ISSO roept de markt op om

Losmaakbaarheid in kleurcodering “We hebben bij zo’n dertig referentiedetails de los-

feedback te geven op het rapport. “We horen heel graag van gebruikers of ze hiermee uit de voeten kunnen”, zegt Noortje Alders.

maakbaarheid, wat ook demontagemogelijkheid wordt genoemd, van producten weergegeven”, ver-

Bekijk het ISSO-rapport ‘Circulariteit in ISSO-

telt Noortje Alders, senior Technisch Specialist bij

Referentiedetails’ - ISSO-

ISSO. “Per element en per verbinding is aangege-

Referentiedetails als tool voor

ven hoe losmaakbaar ze zijn. We hebben daarvoor

inzicht in demontagemogelijk-

een kleurcodering toegepast, waarbij groen het

heden voor toekomstig herge-

best losmaakbaar is en paars het slechtst. Zo is in

bruik hier in ISSO Open.

één oogopslag te zien in hoeverre de verschillende 28 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Open

Eerste deel Handboek Bouw- & Installatietechniek binnenkort gereed Hét naslagwerk voor professionals en studenten in de installatietechniek krijgt een bijzondere make-over. Met de uitgave van Deel 1: Basis brengt ISSO de eerste module van het nieuwe Handboek Bouw- & Installatietechniek op de markt dat uit negen delen zal komen te bestaan. Daarmee vervangt dit handboek op termijn het ‘oude’ Handboek Installatietechniek, dat ongeveer tien jaar geleden een laatste update in de vorm van een addendum kreeg.

In de boekenkast van heel veel installatiepro-

veel basiskennis bevat. De voorlopige titels van de

fessionals, maar ook in bijna alle bibliotheken

negen delen zijn als volgt:

van beroepsopleidingen, vind je het Handboek

Deel 1: Basis,

Installatietechniek. Een boek met alle basiskennis,

Deel 2: Bouwfysica,

grondbeginselen maar ook met technische inzich-

Deel 3: Bouwtechniek,

ten en ontwerpuitgangspunten. “Het handboek zelf

Deel 4: Werktuigkundige installaties,

is voor het laatst aan het begin van deze eeuw in

Deel 5: Binnenklimaat techniek,

een nieuwe versie uitgegeven. Circa acht jaar terug

Deel 6: Sanitairtechniek,

hebben we nog een addendum uitgebracht. Maar

Deel 7: Elektrotechnische installaties,

eigenlijk moet je gewoon vaststellen - ook omdat

Deel 8: Duurzame energie techniek,

de techniek de laatste jaren zich zo snel ontwikkelt

Deel 9: Model kwaliteitsborging gebouwde omgeving.

- dat dit handboek niet meer de meest actuele kennis bevat die de moderne professional nodig heeft”,

Fundamentele kennis

zegt Harry van Weele. Hij schrijft namens ISSO

Het eerste deel van dit omvangrijke naslagwerk is

als een van de auteurs aan het nieuwe Handboek

binnenkort verkrijgbaar en bevat de grondbeginse-

Bouw- & Installatietechniek, maar was ook al een

len van de techniek, zegt Van Weele. “De module

van de samenstellers van het bestaande handboek

heet niet voor niets Basis. Dat wil zeggen dat wij

dat uit 2 delen bestaat.

hierin beginnen met de grondslagen voor de

Kennis in negen delen

techniek, zoals eenheden en symbolen, vloeistoffen, gassen en vochtige lucht, thermodynamica,

Voor ISSO is het vernieuwen van het handboek een

stromingsleer, warmteoverdracht, vochttransport

mooie gelegenheid om de integratie van bouwen

en condensatie. In de volgende modules gaan we

installatietechniek een grote stap verder te bren-

verder met de uitgangspunten voor geluid, trillingen,

gen. Het nieuwe handboek wordt daarom een

licht en verlichting, binnen- en buitenklimaat. Als

meerdelige uitgave die straks voor beide disciplines

die basiskennis is behandeld, volgen de basistech29 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Open

nieken zoals verbrandingstechniek, regeltechniek,

niet direct in module 1, maar zeker wel in de delen

meettechniek, het uitvoeren van metingen, elektrici-

die nog volgen. Zo ben ik op dit moment bezig met

teitsleer en materialenkennis. Tot slot komen er nog

deel 8 over Duurzame energie technieken. Hierin

diverse hoofdstukken over installatie-ontwerp en

vindt men straks veel kennis die nog niet eerder

componenten in watervoerende en luchtvoerende

in één overzicht was gebundeld.” Hetzelfde geldt

installaties aan bod.”

bijvoorbeeld voor een onderwerp als luchtfiltering,

Belangrijkste doelgroepen

dat inzichten bevat die zijn opgedaan tijdens de coronapandemie, zegt Van Weele. “Natuurlijk is veel

Net als het ‘oude’ handboek mikt ISSO met het

informatie ook in alle verschillende ISSO-publicaties

nieuwe handboek op zowel het onderwijs, in alle

te vinden. Maar dat is het mooie van dit handboek.

geledingen, als ook op de professionals in de

Je hebt alle kennis straks over de meest uiteen

bedrijven. “De kennis die wij bieden is echt heel

lopende onderwerpen van bouwen installatietech-

compleet. Dat is fijn voor het onderwijs, maar

niek in één uitgave bij elkaar.

ook in het dagelijks werk heb je toch geregeld de

Het nieuwe Handboek Bouw- & Installatietechniek

behoefte om eens op te zoeken hoe het nu ook

is straks zowel als online uitgave maar ook als

alweer precies zat”, zegt Van Weele. “Bovendien

gedrukte uitgave beschikbaar.

hebben we veel nieuwe kennis toegevoegd. Wellicht

Forse update voor Handboek Zonne-energie De inmiddels vierde uitgave van het Handboek Zonne-energie verschijnt deze zomer. Het is dan ook een vakgebied waar de ontwikkelingen erg snel gaan. Zo heeft deze nieuwe editie een inhoud die voor meer dan 20% is aangepast, mede onder invloed van de nieuwe NEN1010 en de NEN7250 en diverse technische ontwikkelingen. De genoemde normen zijn belangrijk vanwege de kennis die nodig is om zonne-energiesystemen veilig en vakbekwaam te kunnen installeren. De eerste uitgave van het Handboek Zonneenergie verscheen in 2012. Daarna kwamen er hernieuwde uitgaven in 2016 en 2019. De editie die nu verschijnt is op veel plaatsen aangepast, ook waar het gaat om de bouwkundige integratie van pv-systemen. “Door de komst van de vernieuwde

Aangepast op NEN1010

NEN7250 hebben die bouwkundige aspecten een

Ook de NEN1010:2021, die inmiddels wel is ver-

belangrijke basis in de normen gekregen. Dat wil-

nieuwd maar bij het ter perse gaan van deze

den we dan ook goed weergeven in het handboek.

ISSO Info nog niet officieel is aangewezen, is

Brandveiligheid is bijvoorbeeld een onderwerp dat

waar mogelijk al in het Handboek Zonne-energie

in deze uitgave flink meer aandacht kreeg. Het is

verwerkt. Dat wil zeggen, aldus Derksen, “dat we

ook een onderwerp dat in de markt - bijvoorbeeld

de teksten zoveel als mogelijk met de normen en

bij verzekeraars - veel aandacht heeft”, vertelt André

regels in lijn hebben gebracht. Zeker op gebieden

Derksen, projectcoördinator voor het Handboek

als gelijkstroom en decentrale opwekking bevat

Zonne-energie bij ISSO. “We zijn daarom blij dat

de vernieuwde NEN1010 belangrijke informatie die

iemand namens het Verbond van Verzekeraars

we graag in het handboek wilden opnemen.” Ook

als lid van de Kontaktgroep input leverde en heeft

bevat het boek basisinformatie over smart grids.

meegelezen.”

Bovendien verschijnt tegelijk met het handboek de

30 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Open

Handreiking Energieopslag, die als bijlage in het

voeding van een pv-systeem aan de andere kant

handboek wordt opgenomen (zie elders in deze

van de hoofdschakelaar te plaatsen. Ook besteden

ISSO Info).

we bijvoorbeeld aandacht aan de situatie waarin

Aandacht voor zonnewarmte

je wel en wanneer je geen aardlekschakelaar moet installeren.” Bij zonnewarmtesystemen spelen

Wat ook meer aandacht krijgt in het vernieuwde

weer andere aandachtspunten. Daar hebben die

handboek zijn de systemen voor zonnewarmte. Veel

issues vooral te maken met temperatuurniveaus en

van die informatie dateert nog uit de eerste editie,

hydraulische inpassingen.

die in 2012 verscheen. “Ook in dit deel van ons vak zijn de ontwikkelingen snel gegaan. Opslag van

Voorbeelden ter inspiratie

warmte staat in een groeiende belangstelling door

Volgens Derksen vervult het handboek ook een

de verduurzaming van ons vastgoed. Zeker met de

belangrijke rol als inspiratiebron. “Wij laten in de

huidige gasprijzen, de beschikbare ISDE-subsidie

bijlage voorbeelden zien van zogeheten ‘building

en de aandacht voor aardgasvrije wijken. En dat

integrated pv’ en systemen waarbij panelen (PVT)

is te merken in de markt. Met ons handboek bie-

zowel voor elektriciteit als warmte worden gebruikt.

den we die markt de helpende hand. Holland Solar

Hiermee hopen we de lezers aan het denken te zet-

ontwikkelt bijvoorbeeld een nieuwe cursus voor

ten en hen te inspireren. Zo tonen we bijvoorbeeld

zonnewarmte-installateurs en wil daarbij het ISSO-

de toepassing van semi-transparante pv-pane-

handboek als basis gebruiken.”

len als afdekking van een veld met fruitstruiken of

Inpassing in gebouwen

een parkeerplaats die met pv-panelen is overdekt. Dit zijn nu nog maatwerkoplossingen. We hopen

“We zien dat vooral in bestaande gebouwen de

en verwachten echter dat dergelijke oplossingen

inpassing van een pv-installatie niet altijd goed

steeds vaker en ook steeds meer als standaardop-

gaat. Informatie over de materialen die je voor die

lossing zullen worden aangeboden. Die rol kan het

integratie moet gebruiken, de kwaliteit van con-

nieuwe Handboek Zonne-energie dus ook vervullen.”

nectoren, maar bijvoorbeeld ook de eisen die verzekeraars of certificeringsregelingen op dit punt

Het Handboek Zonne-energie is naar verwachting

stellen, komen aan de orde. Ook de gevolgen van

aan het einde van het 3e kwartaal verkrijgbaar via

de inpassing van pv in bijvoorbeeld de meterkast

open.isso.nl.

van woningen. Soms is het beter om de elektrische

31 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Open

U-Cert tools - voor Energielabels met ‘meer’waarde ISSO is partner van het Horizon 2020 U-CERT project, dat bestaat uit een team van zo’n twintig internationale partners. Het U-CERT team zet zich op allerlei manieren in om de energieprestatielabels van gebouwen (EP-labels) in de EU-lidstaten betrouwbaarder, gebruiksvriendelijker en meer kostenefficiënt te maken. Daarnaast wil het team de EP-labels van de Europese landen beter onderling vergelijkbaar maken. ISSO ontwikkelt een aantal digitale tools die aan beide doelen bijdragen “De EU-lidstaten moeten zich houden aan de EPB-

hebben, en de methode die ze daarvoor toepassen,

normenset, de normen voor de Energieprestatie

vergelijkbaar te maken. Je ziet een overzicht van

voor Gebouwen die de Europese Commissie heeft

de keuzes die de partnerlanden hebben gemaakt.

bepaald”, vertelt Jan Cromwijk, programmamana-

Vervolgens kan je het gevolg van die keuzes door-

ger Verduurzaming gebouwde omgeving bij ISSO.

rekenen voor diverse voorbeeldsituaties.”

“Onderdeel daarvan is het opstellen van energiela-

Bij het bepalen van een EP-label pakt een maat-

bels. De EU-landen mogen zelf invullen met welke

regel in het ene land soms anders uit dan in het

methode zij die labels vaststellen. Bij de implemen-

andere land. Dankzij dit overzicht en de vergelij-

tatie van de EPB-normen worden diverse keuzes

kingsberekeningen komt daar meer transparantie in.

gemaakt. Gevolg: veel internationale verschillen, en

Dit kan EP-Beleidsadviseurs helpen om nationale en

weinig transparantie over de manier waarop landen

regionale implementaties te verbeteren.

hun labels vastleggen. Met het U-CERT team verbijvoorbeeld door efficiënter gebruik te maken van

Waardevoller EP-label met toegevoegde data

de data die je uit een gebouw kunt halen. Met die

“Tool 2, U-CERT ‘Building Operational Rating-

data genereren we voor de gebouweigenaar en

oplossing’, is bestemd voor bijvoorbeeld beleg-

gebouwgebruiker interessante EP-label indicatoren.

gers, vastgoedbeheerders, gebouweigenaren en

Anderzijds maken we de EPB implementaties en

anderen die niet per se expert zijn op het gebied

daarmee onderliggende logica van de EP-labels

van de energieprestatie maar die wel verplicht zijn

tussen EU-lidstaten vergelijkbaar.”

een EP-label op te laten stellen”, zegt Mignani. “De

beteren we enerzijds de kwaliteit van de EP-labels,

EPB-implementaties tussen lidstaten vergelijken

tool helpt hen om met gebouwdata waardevollere EP-labels te krijgen. Door bijvoorbeeld op basis van de operationele gebouwdata en de EP-data inzicht

Vanuit het U-CERT (User-centred energy perfor-

te geven in de kwaliteit van het binnenmilieu en de

mance assessment and certification) project ont-

zogenaamde Smart Readiness Indictor (SRI). Die

wikkelden we hiervoor een aantal digitale tools. De

geeft aan in hoeverre het gebouw slim kan inspelen

eerste die nu beschikbaar is, is de U-CERT-toolkit

op de verwachte bezettingsgraad, gebruik van het

‘Vergelijking en berekening van Nationale Annexen

gebouw en beschikbare energiestromen en ener-

bij de Europese EPB normen’, met daaraan gekop-

giebehoeften in de gebouwomgeving. Denk aan

peld een rapport. De tweede is U-CERT ‘Building

warmtebronnen, beschikbare zonnestroom, opslag-

Operational Rating-oplossing’. “Tool 1, die eerst zal

capaciteit voor warmte en stroom.”

verschijnen, is vooral bedoeld voor EP-beleids adviseurs en andere experts op het gebied van de energieprestatie”, legt Niccolo Mignani, technisch specialist EPBD bij ISSO, uit. “De digitale tool en het bijbehorende U-CERT rapport helpen om de verschillende EPB-implementaties die de EU-lidstaten 32 ISSO Info 73 - mei 2022

De beide tools en de bijhorende rapporten, komen beschikbaar in ISSO Open. Ze komen daarnaast beschikbaar via EPB Center, het EPBD expertisecentrum, opgericht door ISSO samen met REHVA.

ISSO Open

Handreiking Energieopslag moet installateur bewust maken Het is nog geen volwaardige publicatie met alle noodzakelijke kennis, maar de nieuwe, gratis verkrijgbare Handreiking Energieopslag geeft wel de nodige praktische tips. “We hebben hem in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) samengesteld”, vertelt Henry Lootens, specialist elektrotechniek bij ISSO. “De Handreiking is via ISSO Open beschikbaar, maar wordt uiteindelijk een bijlage bij het vernieuwde Handboek Zonne-energie” “Bij energieopslag in combinatie met zonnepanelen denken veel mensen vaak direct aan het installeren van batterijen, maar eigenlijk moet je eerst aan andere maatregelen denken, voordat je een vorm van opslag overweegt”, vindt Lootens. “Vandaar dat we in de Handreiking ook tips geven en aandacht besteden aan zaken als oost/west-opstelling van zonnepanelen, het installeren van meer panelen op een omvormer dan het piekvermogen dat die omvormer kan verwerken. Dat zijn allemaal manieren om ons energiesysteem efficiënter in te richten. Uiteindelijk is dat ook de reden waarom je een batterij zou willen installeren. Als we datzelfde effect met andere, slimme methoden kunnen realiseren, is dat vaak efficiënter voor de maatschappij.”

Diverse opslagvormen Toch denkt Lootens dat de wens en ook de vraag naar energieopslag de komende jaren groeit. “Batterijen zijn een voor de hand liggende vorm van opslag, maar in de Handreiking hebben we

Capaciteitskaart invoeding elektriciteitsnet.

ook aandacht voor andere conversievormen, zoals

Bijgewerkt tot 17-03-2022

energieopslag in warm water en, voor de toekomst, ook in gassen zoals waterstof. Ook behandelen we

west-opstelling of de omvormer iets te klein kiezen

in dit document, tot op zekere hoogte, de opbouw

en je eigen energieverbruik zoveel mogelijk afstem-

en werking van de elektriciteitsmarkt. Dat is voor

men op je eigen opwekking. “Als je dan toch een

een installateur namelijk belangrijke informatie. Het

batterij overweegt, onderzoek dan eerst waar je

helpt hem in zijn gesprek met opdrachtgevers, om

hem exact voor wilt gebruiken. Er is geen ‘one size

uit te leggen waarom vormen van energieopslag nu,

fits all’ oplossing. Een batterij is echt een oplossing

maar zeker in de toekomst, belangrijk zijn en wor-

voor dag/nacht-verbruik. Het is geen middel om

den.”

energie over langere termijn op te slaan. En maar

Financieel niet interessant De aanschaf en installatie van batterijen zijn op dit

weinig mensen hebben ’s avonds en ’s nachts nog een hoog elektriciteitsverbruik.”

moment - financieel gezien - nog niet erg interes-

Voor peak shaving gebruiken

sant, beaamt ook Lootens. Wil je zorgen voor min-

“Je kunt een batterij ook voor peak-shaving gebrui-

der onbalans kun je beter investeren in een oost/

ken, maar in ons land wordt dat nog niet - direct 33 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Open

of indirect - afgedwongen. In België heb je bij-

den mee als het gaat om balanceren en tijdelijk

voorbeeld het capaciteitstarief, waardoor het daar

opslaan van overtollige elektriciteit. Anders is het

rendabel wordt om je afname binnen een bepaalde

met de elektrische auto. Die biedt op termijn voor

aansluitwaarde te houden. Daarin kunnen batte-

de particulier wel mogelijkheden om ’s avonds of

rijen een rol spelen. In ons land wordt daar wel

’s nachts elektriciteit te gebruiken die je overdag

over gepraat, maar is het nog geen regelgeving.”

hebt geladen. Een elektrische auto heeft ook een

Desondanks denkt Lootens dat een batterij voor

substantieel hogere capaciteit dan de gemiddelde

een woning - op enkele uitzonderingen in specifieke

thuisbatterij.”

situaties na - niet de meest voor de hand liggende oplossing vormt. “Persoonlijk verwacht ik meer

Meer weten over energieopslag? Raadpleeg de

van buurtbatterijen. Daar heb je meer mogelijkhe-

gratis Handreiking Energieopslag via open.isso.nl.

Je vindt steeds meer op ISSO Open Op ons platform ISSO Open bieden we ook kennis aan van andere kennisleveranciers. Zo maken we de kennis op ISSO Open zo volledig mogelijk voor de professionals. Je ziet straks direct of je met ISSO kennis te maken hebt, of met kennis van een van onze partners.

Op ISSO Open mogen ook andere organisaties en

is zelfs Validated by ISSO. In dat laatste geval,

bedrijven relevante kennis plaatsen. Het wordt dui-

hebben we - op verzoek van onze partner –

delijk zichtbaar of het om gevalideerde ISSO kennis

een controle uitgevoerd op hun producten die

gaat, of kennis van anderen. Zo plaatsen we straks

op onze kennis gebaseerd zijn.

bij elk kennisproduct de naam van de uitgever, waar je kunt zien of het van ons is of bijvoorbeeld van

Grotere doelgroep

InstallQ, Klimapedia of nog een andere partij. Ook

Via deze samenwerking kunnen partners reken

staat het logo van het bedrijf op het kennisproduct.

kernen of andere kennis die zij hebben ontwikkeld

Geaccordeerd en gecontroleerd

laten opnemen op ISSO.nl. Zo kan het via ons platform ook jou bereiken.

Bij alle kennis die we op ISSO Open opnemen geldt uiteraard dat wij erachter staan. We hebben het

We houden je op de hoogte van de ontwikkelingen

doorgenomen en geaccordeerd, en sommige kennis

op dit gebied.

34 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Open

Legionellavraagbaak.nl geactualiseerd De Legionellavraagbaak is een centraal informatie

antwoorden te actualiseren. Alle

punt over Legionellapreventie voor installateurs,

geactualiseerde vragen en antwoorden zijn wel te raadplegen

adviseurs, eigenaren en beheerders van leidingen proceswaterinstallaties. Deze vraagbaak, te

in een doorzoekbare Excel die beschikbaar is als

vinden op Legionellavraagbaak.nl, is jaren geleden

download op isso.nl.

geïnitieerd door de overheid en ISSO. Het doel was om de vragen en antwoorden over legionella

FAQ in ISSO Open

preventie te bundelen, zodat er één plek ontstond

Deze vragen en antwoorden nemen we uiteindelijk

voor professionals die een juist antwoord zochten.

op in ISSO Open. We werken momenteel aan een FAQ functionaliteit in ISSO Open, zodat de meest

Kennisupdate

gestelde vragen straks daar zijn te vinden.

Onlangs hebben we de Legionellavraagbaak

In ISSO-publicatie 17 is praktische kennis te vinden over de drukverliesberekening en het bepalen van de lekverliezen. Verder gaat de publicatie ook over alle aspecten die te maken hebben met montage, ophanging en oplevering van stelsels van luchtkanalen. Van ronde luchtkanalen, tot rechthoekige en ovale luchtkanalen van metaal en kunststof. In deze editie zijn eerder ontdekte fouten gecorrigeerd. BRL6000-10 ‘Ontwerpen en installeren van ventilatievoorzieningen van woningen’ bevat de certificeringsregeling waarmee installatiebedrijven hun klanten kunnen aantonen dat zij zorgen dat het ontwerp, de uitwerking en de realisatie van het ventilatiesysteem in de woning(en) aan eenduidige kwaliteitseisen voldoet. Voor woningen is er ook de BRL8010 ‘Beoordelen van ventilatievoozieningen van woningen’ (Ventilatieprestatiekeuring). Deze BRL biedt (installatie)bedrijven de mogelijkheid om de kwaliteit van gerealiseerde ventilatievoorzieningen van woningen onder certificatie te beoordelen. Deze publicatie geeft een gestandaardiseerde drukverliesberekening voor luchtkanalensytemen. Dit gaat over de te hanteren berekeningsgrondslagen, en over de in rekening te brengen weerstandscoëfficiënten van hulpstukken en aanwezige apparatuur.

Deze publicatie is een herziene versie van de oorspronkelijk in 1993 uitgegeven gelijknamige publicatie. Het belangrijkste verschil met de oude publicatie is de aansluiting op Europese normen en enige aanpassingen in het licht van de huidige inzichten en kennis. De versie uit 2022 bevat de errata die sinds 2010 zijn verschenen. Deze errata zijn ook los te downloaden van isso.nl.

In ISSO-publicatie 17 stamt uit 2010. In deze publicatie is praktische kennis te vinden over de drukverliesberekening en het bepalen van de lekverlie-

zen. Verder gaat de publicatie ook over alle aspecten die te maken hebben met montage, ophanging en oplevering van stelsels van luchtkanalen. Van ronde luchtkanalen, tot rechthoekige en ovale lucht-

Publicatie 17 Luchtkanaalsystemen in woningen en utiliteit

Kleine update voor ISSO-publicatie 17 over luchtkanaalsystemen

Luchtkanaalsystemen in woningen en utiliteit

offline gehaald, om de meest gestelde vragen en

Versie 2022

kanalen van metaal en kunststof. In deze editie zijn eerder ontdekte fouten gecorrigeerd.

ISBN 978-90-5044-358-6

publicatie 17

Deze publicatie geeft een gestandaardiseerde drukverliesberekening voor luchtkanalensystemen. Dit gaat over de te hanteren berekeningsgrondslagen, en over de in rekening te brengen weer-

en kennis. De versie uit 2022 bevat de errata die

standscoëfficiënten van hulpstukken en aanwezige

sinds 2010 zijn verschenen. Deze errata zijn ook los

apparatuur.

te downloaden van isso.nl.

Deze publicatie is een herziene versie van de oor-

De publicatie is beschikbaar

spronkelijk in 1993 uitgegeven gelijknamige publica-

via www.isso.nl

tie. Het belangrijkste verschil met de oude publicatie is de aansluiting op Europese normen en enige aanpassingen in het licht van de huidige inzichten 35 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Educatie

Haal meer uit je duurzame energieprojecten! besparing, zonne-energie en windenergie. Na het afronden van deze opleiding beschik je over concrete vakkennis over de economische, technische en juridische aspecten van duurzame enerOm de ambitieuze doelstellingen voor het verduur-

gieprojecten en kun je de juiste keuzes maken. Ook

zamen van onze energievoorziening te halen, heb-

ben je volledig up to date zodat je kunt in spelen

ben we succesvolle energieprojecten nodig. Een

op actuele ontwikkelingen, kansen in de markt weet

grote opgave waarbij van jou verlangd wordt dat je

te benutten en kun je je wapenen tegen de risico’s.

de juiste keuzes maakt. Speciaal voor iedereen die

De opleiding biedt je concrete handvatten om je

start of al betrokken is bij een project op het gebied

eigen projecten verder te ontwikkelen en succesvol

van duurzame energie, hebben wij de opleiding

te maken. Deze opleiding is onmisbaar om de juiste

Duurzame Energieprojecten samengesteld.

keuzes te maken en als volwaardige gesprekspart-

Basisopleiding

ner met alle partijen aan tafel te gaan.

De basisopleiding bestaat uit 5 modules waarin je

Hybride opzet voor een sterker leerresultaat!

alles leert over:

Hybride leren is de nieuwe manier van leren. Ook bij

 T echnologie, trends, kaders en beleid

Euroforum. Door klassikale bijeenkomsten te com-

 F lexibiliteit in het energielandschap en de rol van

bineren met online leervormen wordt het leertraject

energieopslag  I npassing van je project in de omgeving

intensiever, persoonlijker en flexibeler. Het resultaat? Een groter leerrendement!

 D e haalbaarheid van je project en een succesvolle business case  S amenwerking met andere stakeholders

De 11e editie van deze opleiding start op 29 september 2022 in Utrecht.

 H et creëren van draagvlak Meer informatie over het Na de opleiding weet je wat het betekent voor jouw

programma, de docenten en

eigen praktijk en hoe je het toepast zodat je projec-

inschrijven vind je op:

ten succesvol worden!

www.euroforum.nl/

Extra verdieping Je kunt je kennis verdiepen tijdens de keuzemodules over de specifieke thema’s als warmte- en energie-

36 ISSO Info 73 - mei 2022

duurzameprojecten

ISSO Educatie

Docente Laurette Bulkens legt uit

Energielabels en woningscans: Energie- en bouwadviseur Laurette Bulkens (53) geeft les aan de vooropleiding Bouwkunde. Wat is het verschil tussen energielabels en woningscans? En welke praktijktips geeft ze haar studenten? Bulkens vertelt. Een energielabel is vanuit de overheid verplicht

onderzocht, ontdekte ik dat die er wél zat. Vertrouw

voor mensen die hun huis willen verkopen. Het is

dus nooit blind op een tekening.”

een nulmeting van de woning die je volgens een protocol opstelt en registreert. Bulkens: “Bij een

Verkeerde energielabels

energielabel moet ik overal bewijs van hebben.

Ook is het volgens Bulkens belangrijk om verschil-

Heeft de vloer bijvoorbeeld isolatie, maar ontbreekt

lende bouwjaren mee te nemen in een meting.

dit op de tekening? Dan mag ik dit volgens het pro-

“Voor een eigenaar die zijn villa wilde verkopen

tocol niet meenemen in het energielabel.”

kwam ik uit op energielabel E. Daar was hij niet blij

Woningscan en het gedrag van bewoners

mee, omdat dit zijn verkoop lastiger kon maken. Daarom nam hij een andere energieadviseur in de arm. Wat

Naast energielabels, maakt

bleek? Deze adviseur kwam na

Bulkens ook woningscans. “In

slechts dertig minuten tot label

een woningscan geef ik wonin-

A. Een bizar verschil.”

geigenaren op basis van een kort stappenplan praktische

Wat studenten hiervan kunnen

tips en adviezen over ener-

leren? “De villa had verschil-

giebesparing. Dit kost min-

lende bouwjaren. Maar bij een

der geld en begrijpen bewoners vaak beter. In dit

energielabel mag je niet voor de hele woning het

advies houd ik rekening met hun gedrag. Wat is de

bouwjaar van de laatste verbouwing aanhouden,

ambitie? Willen ze minder gas verbruiken of gasvrij

maar alleen voor het nieuwe gedeelte. Als je wel

wonen? Maar ook: hoeveel geld is er beschikbaar?

voor de hele woning het gunstige renovatiejaar

En zijn er toekomstplannen voor verbouwingen of

aanhoudt, kun je inderdaad uitkomen op label

een nieuwe keuken?”

A. Daarom is bouwkundige kennis zo belangrijk. Anders geven energieadviseurs verkeerde labels.

Bovendien mag Bulkens bij een woningscan wél iets

En we willen natuurlijk wel dat het imago van de

aannemen zonder exact bewijs als dit aannemelijk

energieadviseur kwaliteit blijft uitstralen!”

is in de situatie. Als mensen bijvoorbeeld vertellen te zien of staat niet op tekening. “Dan probeer ik

Volg de opleiding tot energieprestatieadviseur

een inschatting te maken door het stellen van zo

Wil je aan de slag als Energieprestatie adviseur?

gedetailleerd mogelijke vragen.”

Dan is dit het juiste moment! De veranderingen in

dat er een isolatie is aangebracht, maar dit is niet

Praktijktips voor studenten

de energiemarkt bieden mooie kansen. Kies voor één van de EP (voorheen EPA) opleidingen van

De docente vindt het belangrijk dat studenten goed

Kader.

leren kijken naar een woning. Hoe zit de constructie

Voor meer informatie, kijk op

in elkaar? En hoe interpreteer je een bouwteke-

kader-opleidingen.nl/energie-

ning? “Dat kan knap lastig zijn voor iemand zonder

duurzaamheid/ep-w-opleidingen/

bouwkundige kennis. Ik ben zelf na een vierjarige hbo-opleiding Bouwkunde ook weleens gefopt toen ik bij een woning geen spouwmuur op de tekening vond. Toen ik de dikte van de muur goed bekeek en 37 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Educatie

Flexibele BENG-opleiding; theorie én praktijk BENGopleiding.nl biedt jou de meest praktisch toepasbare BENG-opleiding. Je kunt op ieder moment online starten, wanneer en waar je ook bent. De theorie neem je in eigen tempo door met onze online-leeromgeving. Daarna spreken we elkaar in de Online-Class met kleine groepjes van ongeveer tien personen. Verder volg je een praktijkdag: onze ‘Training-onthe-job’. Gezamenlijk nemen we dan een woning of gebouw op, maken we de benodigde berekeningen en voeren we de data in de software in. Als iedereen het erover eens is, en er geen vragen meer zijn, dan melden we dit project direct aan in de EP-online database van RVO. Echte hands-on praktijktraining dus.

14 maanden ondersteuning Om de werkzaamheden goed in de vingers te krijgen, ga je zelfstandig woningen opnemen. Daarbij kun je altijd op ons terugvallen, zodat wij je verder kunnen helpen als je het niet meer weet. Als dat nodig is, doen we dat zelfs 14 maanden lang. Je krijgt namelijk 14 maanden toegang tot de online-leeromgeving en het BENG-platform. Als je daarna de jaarlijkse bijscholing bij BENGopleiding volgt, blijf je toegang behouden. Toegang tot het BENGplatform wil zeggen dat je in contact staat

Over BENGopleidingen.nl

met honderden andere BENG-adviseurs die je 24/7

We organiseren EP-basis én -detailopleidingen

kunt bereiken. Je kunt hier vragen en antwoorden

voor woningen én utiliteitsgebouwen. Vanaf 2020

met elkaar delen, zodat je nooit alleen staat.

bieden we ook de EP-opfrisser aan. BENGopleiding.

Inhoud opleiding

nl is de meest uitgebreide en praktisch toepasbare BENG-opleiding op basis van de NTA8800 in

Door middel van de online lessen en de online-Class

Nederland. Het doel is om je examens te behalen

dagen stap jij goed voorbereid je examen in.

en meteen veel praktijkervaring op te doen, zodat je

 Direct starten in eigen tempo

na het behalen van het examen ook direct aan de

 Toegang tot EP-W én EP-U leermethode

slag kunt. Vele adviseurs gingen je voor, we krijgen

 Online-Class dagen

zeer veel positieve reacties op onze praktijkaanpak.

 Training-on-the-job

Doe jij ook mee? Schrijf

 Online community

je dan direct in bij

 Inclusief ISSO-publicatie 75.1 én 82.1 in boekvorm

www.BENGopleiding.nl

 Met korting gebruik maken van ISSO-open  Vele oefenvragen en opdrachten  Certificaat van deelname  G ratis eenmalige inzage van je examen als je bij het opgeven van je examen aangeeft dat je via BENGopleiding komt 38 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Educatie

Word een expert in milieugebied Goede kennis van geluid en trillingen is noodzakelijk om bij te dragen aan lawaaibeheersing waardoor geluidsoverlast in de samenleving wordt gereduceerd. PAO Techniek en Management helpt (aanstaande) geluidsdeskundigen hier graag bij met de SKB-opleiding Milieugeluid. In deze post-hbo-opleiding leer je problemen op het gebied van geluid en trillingen onderbouwd te signaleren en op te lossen met behulp van het brede scala aan meetmethoden, instrumenten, berekeningen en simulaties. De opleiding behandelt de fundamenten van de akoestiek, fysische achtergronden, relevante wetgeving en praktische methoden om de akoestiek te verbeteren en geluidsoverlast te verminderen. Belangrijke thema’s zijn industrie- en verkeerslawaai, geluidhinder, geluidsisola-

 Leer je rekenen aan geluid in en rond gebouwen, al dan niet beïnvloed door scheidingsconstructies;  Krijg je inzicht in de relevante wetgeving: de Wet geluidhinder, de milieuwetgeving, het Activiteitenbesluit en het Bouwbesluit;  Kun je de meest gehanteerde normen en richtlijnen in de praktijk toepassen;  Kun je omgaan met verschillende rekenprogrammatuur en meettechnieken.

tie en installatiegeluid. Na afronding ontvang je een

Vele deelnemers gingen je al voor!

CPION-geregistreerd diploma uitgegeven door de

Eerdere deelnemers zijn erg tevreden over de opleiding en

Stichting Post Hoger Beroeps Onderwijs.

beoordelen deze met een 8,0: “Ik ben al enkele jaren werkzaam

Voldoen aan regelgeving en geluidhinder voorkomen Door het volgen van deze opleiding:

in geluid en wilde me graag verder ontwikkelen op dit gebied. Dan is dit toch wel dé opleiding. Dankzij deze opleiding heb ik mijn kennis in algemene zin verbreed en gevoel gekregen bij alle facetten binnen akoestiek.”

 Krijg je inzicht in de fysische grondbeginselen van geluid en trillingen;  Krijg je inzicht in de oorzaken van geluidsoverlast en trillingen en de ingrepen om dit te beperken (lawaaibeheersing);

Voor meer informatie, kijk op: paotm.nl

 Leer je zelfstandig rekenen aan de geluidoverdracht, ten gevolge van industrie, installaties en weg-, rail- en luchtvaartverkeer;

39 ISSO Info 73 - mei 2022

ISSO Educatie

Hydraulische Schakelingen voor verwarmen en koelen Bij het ontwerpen en optimaliseren van een klimaatinstallatie is een goed hydraulisch ontwerp van een hydraulische schakeling belangrijk. In deze cursus leer je de basisprincipes van hydraulische modulen en de systematische opbouw van hydraulische schakelingen. Ook leer je het beoordelen van een vollast- en deellastgedrag van een hydraulische schakeling. Hierdoor ben je snel in staat fouten in bestaande hydraulische schakelingen op te sporen en te verbeteren. Voor wie? Leerdoel/resultaat  G estructureerd ontwerpen, analyseren, monitoren en optimaliseren van installaties met hydraulische schakelingen. Je leert:

De cursus is gericht op installatieontwerpers en projectleiders die betrokken zijn bij het ontwerpen en beoordelen van CV- en koude-installaties.

Vooropleiding

 E igenschappen van hydraulische modulen;

Om te starten met deze opleiding heb je een suc-

 E nergiecentrales met WKO;

cesvol afgeronde hbo-opleiding of hbo werken

 E nergiecentrales met warmtekrachtkoppeling;

denkniveau en voldoende praktijkervaring op dit

 P rocesengineering;

vakgebied nodig.

 S electie van modulen en inpassen van warmteopwekkers en warmtegebruikers;  S amenstellen van een hydraulische schakeling

Inhoud Les 1: Hydraulische modulen voor verwarmen en koelen.

met de modulen;  T oepassing en eigenschappen van

Les 2: Componenten en dimensioneren hydraulische schakeling.

toerengeregelde pompen;  T oepassing en dimensioneren van serie en

Les 3: Hydraulische schakeling met warmtekrachtkoppeling (WKK)

parallel geschakelde buffervaten;  A nalyseren van het deellastgedrag van een hydraulische schakeling met behulp

Les 4: Hydraulische schakeling met WKO. Les 5: Hydraulische schakeling met WKO en procesengineering.

van een bedrijfskarakteristiek en een overdrachtskarakteristiek;  U itwerken en beoordelen van eenvoudige en ingewikkelde hydraulische schakelingen met warmtepompen en energieopslag.

40 ISSO Info 73 - mei 2022

Kijk voor meer informatie op tvvl.nl

ISSO Educatie

Opfriscursus voor EP-adviseurs met Uniec 3 verdieping Alle EP-adviseurs die voor 1 januari 2022 hun diploma behaald hebben, moeten voor 1 oktober 2022 een verplichte opfriscursus volgen. Natuurlijk wilt u niet alleen naar een training omdat het moet, maar vooral omdat u er iets van leert! Om zoveel mogelijk profijt van de opfriscursus te

tact met ons opnemen voor een In Company

hebben, voegden wij onderwerpen aan de ver-

programma.

plichte stof toe. Deze onderwerpen zijn geselecteerd op basis van de vragen die bij de helpdesk

Beginnerscursus

van Uniec 3 binnenkomen. Denk daarbij aan com-

Als u nog niet gediplomeerd bent, is onze begin-

plexe installaties invoeren, goed gebruik van de

nerscursus een goede keus. Met onze cursus tot

resultatenpagina, tips om efficiënter te werken, etc.

EP-W adviseur gaat u goed voorbereid naar de

Interactief

examens. Ook bij onze beginnerscursus gaan wij verder dan de verplichte stof in de ISSO-publicatie.

Al onze trainingen worden gegeven door docen-

In onze training tot detailadviseur besteden we een

ten met veel praktijkervaring en kennis van de NTA

volledige dag aan hoe een berekening aan BENG

8800. Ook zijn onze trainingen zeer interactief.

kan voldoen, zodat u als adviseur een duidelijk en

We behandelen de stof middels voorbeeldvragen

gefundeerd advies kan opstellen voor een BENG

gebaseerd op praktijksituaties en wisselen dat af

berekening. Op onze website leest u meer over het

met oefeningen in Uniec 3. De opfriscursus is geac-

programma tijdens de opleiding tot EP-W basisad-

crediteerd door InstallQ.

viseur of EP-W detailadviseur.

Op onze website leest u meer over de inhoud van

Voor meer informatie, kijk op:

de woningbouw of utiliteitsbouw variant van deze

uniec3.nl/opleidingen/

training. U vindt daar ook de data en locaties (ook online mogelijk) en een mogelijkheid tot aanmelden. Bij een groepsgrootte vanaf 8 personen kunt u con-

41 ISSO Info 73 - mei 2022

DE BEURS VOOR DE TOTALE INSTALLATIEBRANCHE

ONZE TOEKOMST JOUW WERELD VSK ZET JE OP VOORSPRONG NIEUWE DATUM

17-20 MEI 2022 MELD JE AAN OP

WWW.VSK.NL

mbe

9 r 201

ari 2020 nr. 67 janu

n vera

dert

alle g tot egan  To n O pe ISSO

nr. 68 juli 2020

dus

kenn

t is me

en ners n t part n aa n me erke ame  S en als w b o uw ssion r fe te ro p n , be te e rw bete

20  VSK 20

O IN F O ISSO

nr. 69 no vember 2 020

februari,  4 t/m 7 Utrecht Jaarbeurs

n! rs ka e d n a

50 , stand D0  Hal 10



ISSO Open is beschikbaar

Co-creatiesessies tijdens

VSK-beurs

n! anders ka 

Richtlijnen voor

ventilatiesystemen aangepast



Lesmateriaal energieprestatie

beschikbaar

 

Masterp



lan Vent

nr. 7 0 apr

il 202 1

nr.

ilatie

Nieuwe Gaskete lwet écht van kracht

anders kan! ISSOINFO 68.indd 1

ISSOINFO ISSOINFO ISS INF O O NF O

reld e we  D ook ISSO

ISS FO N I ISS

O S IS O F IN O

e 6 nov nr. 6

‘Quick sc an ventila tie’-serie diverse ge voor bouw type n Cursusaa en Gevel

71 s epte mb er

202 1

22-06-2020 10:28

nbod Zo n van BD A Dakopleidin gen

 S leute lrol v oor lu deba chtfi t ron lters d fijn in  N stof ieuw op h e t ke ISSO nnis Open platf o rm  M ogeli jkhe den e xam met enpla onlin t f orm e ste e d s gro te r

nr.

anders k an!



ande rs ka n!

FAQ o

K ie

K le

Uit

g r ij

s de

i ntj

ko m

s wa

ver h

juis

et I

te w

ybr

ide

SS O

arm war

- pla

te p

t fo

ste mt e e ne pom t nqu te rs pen ête ys t he m em elen en



for

rk t

ij k

is o

ve rw arm da te tep

pro

72 jan ua

beter weten beter bouwen

ISSO Info 73, mei 2022

Articles inside