nieuwsbrief ISSO Info 70 - april 2021

ISSO INFO

nr. 70 april 2021



Sleutelrol voor luchtfilters in

debat rond fijnstof



Nieuw op het kennisplatform

ISSO Open



Mogelijkheden met online

examen­platform steeds groter

anders kan!

3

Overgangsregeling voor aantoonbaar ISBN 978???????????? vakbekwaam EP-adviseurs

4

Aanpak EP-examens: online en fysiek

4

EP-examens volgens methode 2020

5

Wet- en regelgeving maatwerkadvisering NTA-8800

6

KEGO faciliteert vraagbaak

7

Wat doet onze Raad van Begeleiding?

8

Bouwen met hout sluit aan op doelen circulair bouwen

8

BUSLeague werkt aan duurzaam vakmanschap voor energietransitie

10 11

kennispartnernieuws NTA 8800 en de oplossingen

15

Zomercomfort en de NTA 8800

16

Een warmtepomp ontwerpen met een zo’n laag mogelijk vermogen

17

Commissioning als middel voor duurzaam borgen gebouwprestaties

18

Overname Uvidis® door Holland Water

19

De legionellabacterie is niet voor één gat te vangen

20

Veilige en betrouwbare elektrische laadinrichtingen 21 Voorspellen is beter dan genezen

22

Overgangsperiode voor NEN 7120

24

ISSO Open Kennis over ontwerpvolume-stromen

25

Luchtfilters in debat rond fijnstof

26

Geactualiseerde ISSO-publicatie 65 beschrijft nu ook dynamisch inregelen

27

Compacte kennis bij elkaar in Kleintje Hybride warmtepompen

28

Meer tools Masterplan Ventilatie

29

en luchtreini

Sleutelrol voor luchtfilters in debat rond fijnstof – pagina 25

Technische voorbereiding op het examen van EP-adviseur Isover - Referentiedetail

Groeiend aantal tools Masterplan Ventilatie – : Ribcassettevloer Meerdere draagstructuren mogelijk pagina ::29 Gemetseld binnenspouwblad en

Omschrijving Draagstructuur Opbouw langs gevel

gemetseld buitenspouwblad : Ribcassettevloer : W + WG

Variant-detail Toepassing

P.101.0.3.01.SGI

385 100

35

150

100

gevelopbouw: - metselwerk 100mm - luchtspouw 35mm - ISOVER mupan plus 150mm (λ 0.033 W/mK) - kalkzandsteen 100mm luchtdicht afgewerkt

vloeropbouw: - afwerkvloer - voorgespannen ribbenvloer

Mogelijkheden met online examenplatform steeds groter – pagina 30 MAAIVELD 125-P

ventilatiekoker isolatie met gesloten cellen 110mm (λ 0.023 W/mK)

stelruimte 10

Ontspanning op het dak

publicatie 27

70

Kennisplatform continu in ontwikkeling

Kwaliteitseisen en richtlijnen Versie januari 2021

355

nieuws

Luchtfilters

Inhoud

atiesystemen en luchtreinigers

fugiae nam quiae. Nam nobis pliti consed quat facidus eiunt eium, si vent alis simet molorum audant lamet, sant lat dendias dit vel inusa cus ad quam aut omnis eria doluptae nulparumenti volores sum doluptatius molorae volupta spicidero que nonsequam quunt, andi corum quatum expedit lam este nisitiis adis ilibustiis ende lamet ut quaecae ruptatquiam sam, quam voluptatatem volore nonserspero moluptas nobis nonsequaspel ma quibus, ommolor ernatem. Ipsanis dolentus apist, si dolupti oreiur?

Daepra conseque into et molende mporis quis sante nus, quis sunt omni core, to od quuntiatur?

Giaepuda voleseria accuptaquo venem dolupta pror molorias di aditatis doluptas ut quo consequam qui doluptam ratiore ptatia dolut ut ped quae dentibu santet ut accaepel int am, solupta ium ut rehendi rem volliasperem quaspe con nes id magnimin et voluptatquia soleseq uatempores utatur, nonsed quatusam dignienis sitiusa volore doluptatur, officae iminum inciisquatem est occusciis doluptinimus de quunt acea ipictotatem faccumquam quostion porit, aspe ne doles inctem dolorrum re parumqui sunt, consectem fugiate mposam aut veribea temquamus.

min. 100

Productdetail – pagina 34

ISSO Educatie

31

Online examenplatform ook voor isolatie-examens ingericht

32

ISSO Develop

2

ISSO, kennisinstituut bouw- en installatietechniek Weena 505, 3013 AL Rotterdam

Samenwerking met examenorganisaties loopt zeer voorspoedig

Producten en diensten voor partners

ISSOINFO is een uitgave van:

COLOFON

Mogelijkheden met online examenplatform steeds groter 30

33

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl | kennisbank.isso.nl Vormgeving: Stijlmeesters Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Stijlmeesters De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt

ISSO Info 70 -april 2021

door onjuistheden in de redactionele kolommen.

nieuws

Kennisplatform continu in ontwikkeling Aan ons nieuwe kennisplatform wordt op de achtergrond nog elke dag hard gebouwd. Het eerste onderdeel ervan, ISSO Open, lanceerden we in september vorig jaar. Elke verandering die we aanbrengen maakt onze vakkennis toegankelijker en transparanter. Naast ISSO Open voegen we dit voorjaar onze nieuwe corporate site (over ISSO) en ISSO Support aan het platform toe.

Op ISSO Open staat al onze vakkennis over bouw- en installatietechniek bijeen, en met een licentie is die kennis onbeperkt te raadplegen. “Met een klein team zijn we iedere dag bezig om ISSO Open en het bredere nieuwe kennisplatform te verbeteren en uit te breiden”, vertelt Jeanpaul van den Haspel, product owner bij ISSO. “Aan ISSO Open hebben we de afgelopen maanden vooral kleine reparaties uitgevoerd. Ook hebben we er kleine elementen aan toegevoegd, zoals een scrollbar die laat zien hoe ver je bent in het kennisproduct dat je leest. Ook hebben we gezorgd dat je de inhoudsopgave van publicaties kunt inklappen, zodat je de keuzevrijheid hebt die inhoud wel of niet te zien. Maar het merendeel van ons werk vond de afgelopen maanden achter de schermen plaats.”

Support Inmiddels staat daardoor veel kennis in de coulisse die binnenkort op het kennisplatform zal verschijnen. Het eerstvolgende dat we lanceren, is onze nieuwe corporate website ‘Over ISSO’. Daar leggen we onze missie uit, vertellen we hoe we werken, en met wie. Ook de pagina ‘Support’ komt er bijna aan. Je vindt daar antwoorden op FAQ’s (veel gestelde vragen) en je kunt er terecht voor opmerkingen, vragen of suggesties. Deze twee onderdelen van het platform kun je dit voorjaar verwachten. Het is de bedoeling dat nog voor de zomer zowel de KennisBank als het huidige isso.nl vervallen en alle informatie op het platform te vinden is. Onze URL wordt dan isso.nl. (nu is dat hetnieuweisso.nl) Feedback Heb je al kennisgemaakt met ons nieuwe ISSO Open? We zijn benieuwd naar je mening, want met jouw feedback kunnen we het platform nog beter maken. Via een gele balk bovenin ISSO Open kun je jouw feedback met ons delen.

Bekijk het nieuwe ISSO Open via open.hetnieuweisso.nl

3 ISSO Info 70 -april 2021

EP-nieuws

Overgangsregeling voor aantoonbaar vakbekwame EP-adviseurs Door de coronamaatregelen, discussies in de politiek en de kwaliteit van de examens kon een deel van de energieprestatie-adviseurs (EP-adviseurs) het bewijs van vakbekwaamheid conform NTA 8800 niet tijdig halen. Dit zou betekenen dat zij hun werk na 1 januari 2021 niet konden uitvoeren. Om de EP-adviesmarkt toch snel zo sterk mogelijk te maken, is tot 1 juli 2021 een overgangsregeling in het leven geroepen. digde examenmodules hebben behaald voor het van toepassing zijnde deelgebied basis- of detailniveau, met uitzondering van de software modules (W4b, W4d, U4b, U4d). De overgangsregeling geldt tot 1 juli 2021.

Meer informatie over de overgangsregeling vind je op de website van RVO. www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/ gebouwen/wetten-en-regels/bestaande-bouw/ overgangsregeling-energieadviseurs-tot-1-juli2021

Overgangsregeling

Meer informatie over de modules die nodig zijn voor

Om in aanmerking te komen voor de overgangs-

vakbekwaamheid kun je vinden op onze website

regeling moeten aanstaand EP-adviseurs op het

over de energieprestatie.

moment van de opname aantoonbaar in staat

https://isso.nl/kennis/ep/

zijn, volgens de voorschriften van BRL 9500, een opname te maken van de bouwkundige schil en de installaties van gebouwen. Zij moeten alle beno-

Aanpak EP-examens: online en fysiek Voor de EP-examens is het, ook binnen de huidige coronamaatregelen, onder voorwaarden mogelijk om zowel online als fysiek examen te doen. Daarnaast ligt de focus op dit moment op de meerkeuze-examens, om bestaande vakbekwame EPAadviseurs te helpen zo snel mogelijk weer vakbekwaam te zijn.

4 ISSO Info 70 -april 2021

EP-nieuws

De slagingspercentages van de EP-examens tonen

Thuisexaminering

een stijgende trend. Een groter aantal kandidaten

Uiteraard zetten InstallQ, ISSO, Cito en ’t Examen-

haalt een examen al bij de eerste deelname. Deze

park ook al maanden vol in op online thuisexami-

toename is onder meer te danken aan verbeteringen,

nering. Gelukkig is dat ook terug te zien in de stij-

zoals de kwaliteit van de examens en de kandi­daten

gende lijn in slagingspercentages. Deze examens

die met terugwerkende kracht geslaagd zijn.

vinden plaats vanuit het examenplatform van ISSO, waarover je op pagina 30 in deze ISSO Info meer

Fysiek examen

kunt lezen. Er kunnen maximaal 250 kandidaten op

Sinds maart is het onder randvoorwaarden moge-

één dagdeel examen doen (ongeacht de module).

lijk om examens op fysieke examenlocaties af te

Dit is in verband met de capaciteit van de klanten-

nemen, met maximaal 30 mensen tegelijk. Voor

service.

het aanmelden en examendata kun je kijken op www.cito.nl en www.examenpark.nl. Na aanmel-

Examendata

ding krijgen deelnemers een bevestiging van het

Bekijk de examendata op cito.nl of examenpark.nl.

betreffende exameninstituut.

EP-examens volgens methode 2020-2e druk Sinds maandag 8 maart jl. worden alle Energieprestatie-examens afgenomen volgens de opnameprotocollen methode 2020- 2e druk

passingen in de NTA 8800 dit jaar nodig om ook de

ISSO-publicaties 75.1 en 82.1

Onderscheid gemaakt in basis- en detailopname Om een energielabel op te mogen stellen, moet het bedrijf gecertificeerd zijn volgens de BRL 9500. De nieuwe versie van deze ISSO-publicatie geeft de middelen aan waarmee aan de eisen uit de BRL 9500 kan worden voldaan.

De BRL 9500 maakt voor de vakbekwaamheid van adviseurs onderscheid in de basis- en detailopname. Zo mag een EP-U/B adviseur alleen de basisopname doen. Terwijl een EP-U/D adviseur zowel de basis- als de detailopname mag doen. In deze versie is duidelijk aangegeven wanneer het betreffende onderdeel alleen voor de detailadviseur van toepassing is.

aan te passen. De versies van ISSO-publicaties 75.1 en 82.1, methode 2020- 2e druk, zijn

Voor woningen en woongebouwen moet een energielabel zijn opgesteld met als doel om energiebesparende maatregelen te stimuleren. Deze verplichting is eerder opgelegd vanuit Europa (EPBD). De rekenmethodiek voor het bepalen van het energielabel verandert per 1 januari 2021. De nieuwe bepalingsmethode NTA 8800 treedt dan in werking en geldt zowel voor woningen en woongebouwen als utiliteitsgebouwen, bestaande bouw en nieuwbouw.

Daarom is deze ISSO-publicatie 82.1, methode 2020 aangepast aan de nieuwe methodiek.

Toepassen voor woningsoort en representativiteit De nieuwe ISSO-publicatie 82.1 Handleiding Energieprestatie woningen en woongebouwen is ook van toepassing voor vakantiehuizen, woonboten en woonwagens.

Voor afzonderlijke woningen mag het representativiteitsprincipe worden toegepast.

Zo hoeft niet elke woning apart te worden opgenomen, mits deze voldoende lijkt op een referentiewoning. Deze nieuwe versie geeft hiervoor de randvoorwaarden.

sinds eind januari van dit jaar beschikbaar. Daarin zijn alle interpretaties en wijzigingen in de NTA 8800 verwerkt.

Gedetailleerd rekenen is het uitgangspunt Een energierapportage opstellen gebeurt aan de hand van de basis- of de detailopname. In deze versie is de detailopname het uitgangspunt. Voor die opname is niet altijd voldoende informatie beschikbaar, bijvoorbeeld bij bestaande bouw. Daarom is er onderscheid gemaakt wanneer de basisopname verplicht is en wanneer de detailopname.

Voor de aanvraag van een omgevingsvergunning of bij oplevering van nieuwbouw, moet na 1 januari 2021 altijd de detailopname worden toegepast.

Onderscheid gemaakt in basis- en detailopname Om een energielabel op te mogen stellen, moet het bedrijf gecertificeerd zijn volgens de BRL 9500. De nieuwe versie van deze ISSO-publicatie geeft de middelen aan waarmee aan de eisen uit de BRL 9500 kan worden voldaan.

Methode 2020, 2e druk Versie december 2020

Ook alle EP-examens zijn sinds maart 2021 geschikt ISBN 978-90-5044-336-4

voor methode 2020-2e druk.

publicatie 75.1

Publicatie 82.1 Energieprestatie woningen en woongebouwen

zijn verwerkt, was het begin

Gedetailleerd rekenen is het uitgangspunt Een energierapportage opstellen gebeurt aan de hand van de basis- of de detailopname.

In de nieuwe ISSO-publicatie 75.1 Handleiding Energieprestatie utiliteitsgebouwen is de detailopname het uitgangspunt. Voor die opname is niet altijd voldoende informatie beschikbaar, bijvoorbeeld bij bestaande bouw. Daarom is er onderscheid gemaakt wanneer de basisopname verplicht is en wanneer de detailopname.

Voor de aanvraag van een omgevingsvergunning of bij oplevering van nieuwbouw, moet na 1 januari 2021 altijd de detailopname worden toegepast.

Energieprestatie woningen en woongebouwen

december 2020 kleine aan-

Voor utiliteitsgebouwen moet een energielabel zijn opgesteld met als doel om energiebesparende maatregelen te stimuleren. Deze verplichting is eerder opgelegd vanuit Europa (EPBD). De rekenmethodiek voor het bepalen van het energielabel verandert per 1 januari 2021. De nieuwe bepalingsmethode NTA 8800 treedt dan in werking en geldt zowel voor utiliteitsgebouwen als woningen, bestaande bouw en nieuwbouw. Daarom is deze ISSO-publicatie 75.1, methode 2020 aangepast aan de nieuwe methodiek.

Publicatie 75.1 Energieprestatie utiliteitsgebouwen

Aangezien nog tot halverwege

Energieprestatie utiliteitsgebouwen

(ISSO-publicatie 75.1 en 82.1). Dat geldt voor alle modulen.

Methode 2020, 2e druk Versie december 2020

ISBN 978-90-5044-337-1

publicatie 82.1

5 ISSO Info 70 -april 2021

EP-nieuws

Wet- en regelgeving maatwerkadvisering NTA-8800 Ook het maatwerkadvies over de energieprestatie van woningen en utiliteitsbouw wordt dit jaar aangepast aan de NTA 8800-bepalingsmethode, die op 1 januari 2021 van kracht ging. Bij vragen over het wettelijke kader en regelingen voor maatwerkadvisering, raden we je aan contact op te nemen met de Rijksdienst voor Ondernemen (RVO).

Zolang software nog niet conform bepalingsmethode NTA 8800 is, adviseert de RVO de oude versie van de maatwerkadviesmethode te gebruiken. Voor vragen over de software in relatie tot maatwerkadvies, en voor andere vragen over de wet- en regelgeving rondom maatwerkadvies, adviseren we je contact op te nemen met de RVO. Op basis van je vraag kan de RVO afwegen wie je het best kan helpen.

Contact RVO De centrale (klant)contactpagina van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland vind je hier: https://www.rvo.nl/over-ons/contact Meer informatie over maatwerkadvies vind je ook op rvo.nl.

6 ISSO Info 70 -april 2021

EP-nieuws

KEGO: vraagbaak en kennisuitwisseling voor energieadviseurs Sinds de nieuwe NTA 8800 van kracht is en de regels voor energielabels zijn aangepast, is er ook een nieuw adviesplatform voor energieprestatieadviseurs gelanceerd. Dit Adviesplatform is opgezet door KEGO, het Kenniscentrum Energieprestatie Gebouwde Omgeving. Op het energieprestatieadviesplatform kunnen energieadviseurs hun vragen stellen.

“We hebben de stichting KEGO opgericht om professionals die de energieprestatie van gebouwen vaststellen te helpen bij vragen waar zij in de praktijk tegenaan lopen”, vertelt Michel Verkerk, operationeel directeur van ISSO. Deelnemers in de stichting KEGO zijn InstallQ, ISSO, FedEC en AvEPA. Bij de oprichting kregen zij steun en een opstartsubsidie van het ministerie van BZK. “Met het EPA adviesplatform ondersteunen we energieadviseurs zodra zij extra kennis nodig hebben over de bestaande en nieuwe bepalingsmethode die zij gebruiken bij het opstellen van energielabels”, vertelt Verkerk.

Platform met brede basis Een dergelijk platform bestond al en was opgezet

de informatie in de publicaties of het opnamepro-

door FedEC. Maar met het in werking treden van de

tocol. Vandaar dat Kelly Greene vanuit ISSO een

nieuwe regelgeving heeft Stichting KEGO dit plat-

van de experts is die dergelijke vragen zal beant-

form overgenomen en de website herontwikkeld en

woorden”, zegt Verkerk. “Soms komen er ook vragen

vernieuwd. “Ten eerste omdat dit nodig was van-

over specifieke kwesties waarin het opnameproto-

wege de nieuwe regelgeving. Deze is van toepas-

col misschien niet duidelijk is. De specialisten zul-

sing op zowel woningen als utiliteitsgebouwen, en

len dan - als het opnameprotocol of de NTA 8800

bestrijkt zowel de basis- als de detailmethode. Dat

daarin niet voorziet - een antwoord formuleren dat

bestrijkt dus een heel breed kennisgebied. Maar in

zij weer voorleggen bij de Technische Commissie

de tweede plaats wilden we het platform ook een

die de NTA 8800 ontwikkelde. Als die commissie

bredere basis geven. Met het bundelen van kennis

het antwoord valideert, komt deze antwoorden als

uit de vier genoemde organisaties is het platform

officiële reactie op het platform beschikbaar. In dat

nog meer geschikt voor het beantwoorden van

geval zullen ook de certificerende instellingen, de

vragen en het vindbaar maken van de benodigde

CI’s, deze antwoorden als rechtsgeldig beschouwen.”

kennis.”

Antwoorden door experts Energieadviseurs die in de praktijk tegen onduide-

Gecertificeerde adviseurs krijgen automatisch en kosteloos toegang tot het energieprestatie-adviesplatform.

lijkheden aanlopen, kunnen deze op het platform aankaarten. Daarna zal een groep experts deze

Kijk voor meer informatie op het nieuwe platform,

vragen beantwoorden. “Soms zijn dit vragen over

www.energieprestatie-adviesplatform.nl.

7 ISSO Info 70 -april 2021

nieuws

Wat doet onze Raad van Begeleiding?

Bij ISSO kunnen we rekenen op de steun en het advies van onze dertienkoppige Raad van Begeleiding, met als voorzitter Roberto Traversari van TNO Technical Services.

De Raad bewaakt onze nieuwe kennisproducten, maar in feite lopen hun werkzaam­ heden als een rode draad door de hele totstandkoming van onze producten.

“De Raad van Begeleiding houdt op onafhankelijke

de markt breed vertegenwoordigen, hebben zij de

wijze toezicht op de kwaliteit van onze kennispro-

behoefte in de markt naar bepaalde projecten goed

ducten”, zegt algemeen directeur Rob van Bergen

op het netvlies.

(zelf ook onderdeel van de RvB). “De Raad vertegenwoordigt alle expertisegebieden van het vakge-

Samenstelling

bied. Ze keuren onderzoeksprogramma’s goed, of

De Raad van Begeleiding bestaat op dit moment uit: Hans Besselink .................................. TVVL

af, voordat die van start gaan door het projectplan

aan de slag gaat.”

Phylomena Bluyssen .................... TU Delft Wilko Planje ......................................... Hogeschool Utrecht Ton Klinkenberg ................................ CEA Systems

Op het netvlies

Ed Rooijakkers ................................... Halmos Adviseurs Wim Plokker ......................................... VABI Software

Aan elk project haken bovendien altijd enkele leden

Paul Stoelinga ................................. Deerns

van de Raad van Begeleiding met kennis van dat

Roberto Traversari (voorzitter) TNO Technical Sciences Nancy Westerlaken ..................... TNO

van de projectcommissie in te zien. Daarna beoordelen ze de ISSO-Kontaktgroep die met het project

onderwerp aan, de zogenaamde Taakgroepen. En zodra de conceptversie van een nieuw kennisproduct geschreven is, gaat deze langs de Raad om te accorderen. De Raad reageert niet alleen op plannen die we zelf indienen, maar ze adviseren ook

Wim Zeiler ........................................... TU Eindhoven Frits Wattjes ........................................ NEN Gert Verbaan ..................................... DGMR Rob van Bergen ............................... ISSO

zelf over nieuwe onderwerpen. Doordat de leden

Bouwen met hout sluit aan op doelen circulair bouwen De aandacht voor hout groeit. Enerzijds

“Hout is een fantastisch bouwmateriaal”, zegt Rob

op negatieve wijze, als het bijvoorbeeld

van Bergen, algemeen directeur bij ISSO. “Het

gaat om biomassa. Maar vaker positief, als we het hebben over duurzaam hout als bio-based bouwmateriaal. Hout groeit snel, het slaat CO2 op, en houtbouw sluit perfect aan bij de doelen om in 2050 volledig circulair te bouwen.

8 ISSO Info 70 -april 2021

groeit vanzelf, en je hoeft het bij wijze van spreken alleen nog op maat te zagen. Bovendien slaat het CO2 op. Als hout voor 80 jaar in een gebouw verdwijnt, sla je ook de CO2 die erin zit voor 80 jaar op. Daarbij komt dat, omdat hout relatief licht is, de productie en verwerking ervan energie-efficiënt is. Ook dat scheelt weer aan fossiele brandstof.

Bouwen met hout is dus erg nuttig. Helaas komt

nieuws

het positieve effect ervan, dus onder meer de CO2

heid’ van producten weer te geven in Referentie­

die het opslaat, in de bepalingsmethode van de

details, die we zullen ontsluiten via ISSO Open.

milieuprestatie nog niet volledig tot zijn recht.”

Losmaakbaarheid

Handboek houtskeletbouw In samenwerking met Centrum Hout hebben we

Houtbouw is niet alleen duurzaam en bio-based,

eind 2020 een nieuwe versie van het Handboek

het sluit het ook goed aan bij de doelen die

Houtskeletbouw gepubliceerd. Het handboek biedt

Nederland heeft gesteld om in 2050 volledig circu­

de basis voor een verantwoorde toepassing van

lair te bouwen. Om een product of onderdeel te

bouwen met hout. Door deze herziening is het

kunnen hergebruiken na de levensduur van een

handboek weer volledig in lijn met de laatste stand

gebouw, en dus om circulair te kunnen bouwen, is

van de techniek en nieuwe regelgeving, zoals BENG

het belangrijk dat het product eenvoudig en zonder

en de NTA 8800.

schade toe te brengen demonteerbaar is. Het product moet ‘losmaakbaar’ zijn. ISSO wil bijdragen om

Je vindt het nieuwe Handboek houtskeletbouw in

de kennis over circulair bouwen te verhogen. Dat

ISSO Open.

Praktijkboek houtskeletbouw

Handboek houtskeletbouw

gaan we onder meer doen door de ‘losmaakbaar-

Ontwerp, techniek en uitvoering

Handboek 9 ISSO Info 70 -april 2021

nieuws

Riolering en mechanische ventilatie

Ontspanning op het dak Op een dak van een modern gebouw komen vaak veel installaties bij elkaar. Om problemen te voorkomen, moeten deze op elkaar afgestemd worden. Een voorbeeld is de toevoer van ventilatielucht en de uitmonding van de ontspanningsleiding van de riolering. Als deze te dicht bij elkaar liggen kan dat stankoverlast veroorzaken.

Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van ventilatie met mechanische toevoer. De toegevoerde ventilatielucht moet van voldoende kwaliteit zijn; niet het ventilatiesysteem, de afvoer van rookgassen, de ontspanningsleiding van de riolering of fijnstof.

Daarom moet er aandacht besteed worden aan de positie van de verse lucht toevoer, ten opzichte van de uitstroomopeningen van luchtafvoer.

ED VAN

Woningbouw

Water & gas

Installateur

Utiliteit

KLEINTJE

van verspreiding Riolering ezondheid. Om es of stankoverlekkag voor de volksg rijk. Daarom levensbelang zoals verstopping, Riolering is van men, naast problemen beheer van riolering belangBouwbesluit, ziektes te voorko ldig ontwerp, aanleg ende prestatie-eisen van hetvan de leidingeid n aan last, is een zorgvu g en de dichth wriolering voldoe riolerin de gebou van de en moet gaat hier over. nele eigenschapp op de functio publicatie Kleintje Riolering rp en de aanleg systemen. De a’s en en voor het ontwe gebruikte richtlijndiverse afbeeldingen, schemandere Ook bevat brengt de meest De publicatie in beeld. Kleintje Riolering van vuilwater en hemelwater. tie snel en deze publica van riolering kunnen met voor afvoerleiding en aannemers,rioleringsstelsel. montagerichtlijnen het zoals architecten doelgroepen, van de basisbeginselen van jnen erken - Richtli kennis nemen 3215. ng van bouww NTR 3216 Rioleridaarmee indirect op NENnaslagop eerd en ng is gebas compleet en Kleintje Rioleri uitvoering en beheer (2018) erken is een ng van bouwwname adviseurs, ontwerpers voor ontwerp, met NTR 3216 Rioleri op kantoor door De praktijkrichtlijn voor gebruik ld bedoe werk, iders. de perceelgrens werkvoorbere waterafvoer binnen ter- en hemel behandelt vuilwa De publicatie kt worden voor: ; utiliteit en kan gebrui woongebouwen en kleine g; » woningen, nieuwe riolerin » realisatie van bestaande riolering; » uitbreiding van oud. » beheer en onderh 2007 verschenen in Eerdere versies versie zijn: herziene versie. te van de vorige ng is de derde Kleintje Rioleri rijke wijzigingen ten opzich 1+A1; en 2014. Belangop basis van NEN 3215+C arheid; » actualisatie op basis van NTR 3216 (2018); ten behoeve van de leesba elden; hoofdstukken » actualisatie enkele voorbe volgorde van de met in g ing » wijzigin een closetaansluit onderwerp; e; » uitwerking van uggen van een dilatati lgrens is toegevoegd als de percee ebouwen; » uitleg voor overbr ement bij woong hemelwater binnen » omgaan met een begane grond appart oud en beheer. » aansluiten van een paragraaf over onderh » uitwerking van ISBN 978 90

Verbanden leggen

I O LE R I N G K LE I NTJ E R

verontreinigd door bijvoorbeeld de luchtafvoer van

OP HET GEBI

DOELGROEP

RIOLERING

5044 319 7

Herziene versie

Op een dak komen verschillende disciplines van

2019

installaties samen. Dat betekent vaak ook verschil-

geeft Het ISSO-kleintje Ventilatie ‘Woningen en woongebouwen’ ventilatierichtlijnen voor het ontwerpen, uitvoeren en beheren van fasen in het systemen in woningen en woongebouwen. Zo komen alle van ontstaansproces van het ventilatiesysteem aan de orde, aan de programma tot onderhoud. Kleintje Ventilatie is aangepast huidige wetgeving.

nemen en de raakvlakken te herkennen. Dit was de inleiding van het artikel ‘Ontspanning op het dak’

toe Deze nieuwe versie helpt de belangrijkste punten uit de wetgeving Kwaliteitste passen; het Bouwbesluit 2012 (versie juli 2019), de Wet NEN borging, de eisen voor BENG en de (nog te publiceren) ontwerp tot 1087. Ook worden er nieuwe inzichten gegeven met betrekking ook binnenluchtkwaliteit, comfort en energiezuinigheid. Er staan badaanvullende kwaliteitseisen in voor ventilatie in slaapkamers, kamers en kookafzuiging. Daarnaast zijn er nieuwe technieken toegevoegd en verouderde technieken verwijderd.

dat Noortje Alders, technisch specialist bij ISSO, in

de maart editie van praktijkblad InstallateursZaken publiceerde.

Riolering

het Voor nieuwbouwwoningen en gerenoveerde woningen moet energiegebruik zo laag mogelijk zijn en het risico op tochtklachten voor de worden vermeden. Een adequaat ventilatiesysteem zorgt de juiste balans tussen energieprestatie en luchtkwaliteit. Door met eisen de van nieuwe BENG-eisen, die een aanscherping lastig om betrekking tot energiezuinigheid inhoudt, is het in de praktijk voor deze balans te waarborgen. Kleintje Ventilatie geeft richtlijnen het toepassen van de eisen in de praktijk. zijn in of ISSO-kleintje Ventilatie is voor professionals die werkzaam beroepsvoor de praktijk, zoals installateurs, adviseurs, het technisch n en onderwijs, woningcorporaties, montage- en onderhoudsbedrijve bouwkundigen.

Volgens de NEN 3215 (Gebouwriolering en bui-

Woningen en woongebouwen Versie 2020

tenriolering binnen de perceelsgrenzen) moet een gebouwriolering door een ontspanningsleiding in

Ventilatie

belangrijk om van andere disciplines kennis te

kleintje Ventilatie

lende vakmensen. Daarom is het voor installateurs

ISBN 978-90-5044-329-6

kleintje

open verbinding staan met de buitenlucht om te voorkomen dat het rioleringsstelsel vacuüm trekt

stankoverlast zou kunnen leiden bij bijvoorbeeld een

(afbeelding 1). Hierdoor zal er rioollucht uit het riool

toevoer voor een ventilatievoorziening of een bui-

naar buiten komen bij de uitmonding wat voor

tenruimte.

In onze serie ISSO Kleintjes geven de uitgaven Kleintje Riolering, Kleintje Ventilatie en Kleintje Gas – ontwerp op een toegankelijke manier informatie over deze installatiedisciplines. De Kleintjes leggen ook verbanden tussen de verschillende disciplines van installatietechniek.

Iedere gebouwriolering staat via een boven­ dakse uitmonding in open verbinding met de buitenlucht.

10 ISSO Info 70 -april 2021

InstallateursZaken Het gehele artikel is te raadplegen via installateurszaken.nl.

nieuws

BUSLeague werkt aan duurzaam vakmanschap voor energietransitie In september 2020 ging het project BUSLeague van start. Het algemene doel van dit project is het vergroten van de vraag naar verduurzamingsvaardigheden in de bouwsector. BUSLeague duurt 30 maanden en het team bestaat uit twaalf partners uit zeven EU-lidstaten. ISSO en Universiteit Twente vertegenwoordigen Nederland binnen het project.

Om het projectdoel te halen, daagt het BUSLeague-team marktspelers uit om kwaliteit te eisen van vakmensen en stimuleert het vakmensen om zichzelf bij te scholen. Het projectteam richt zich hierbij op vier elementen: erkenning van vaardigheden op het gebied van duurzame energie en energiebesparing aan de vraag- en de aanbodzijde om de gebouwde omgeving te verduurzamen, bewustmaking, capaciteitsopbouw en aanpassingen in regelgeving en rond aanbestedingen.

Van leerdoelen naar succesvolle bijscholing

Jan Cromwijk (l) en Dirk de Wit

“BUSLeague ontwikkelt een set vaardigheden voor energietransitie. Deze kunnen toegepast worden voor erkenningen voor vakbekwaamheid en geeft

successen geboekt binnen de EU-lidstaten. Het

een update aan al bestaande succesvolle oplei-

consortium van BUSLeague bestaat uit ervaren

dingsmethoden en -technieken”, zegt Dirk de Wit,

partners die samenwerkten in eerdere BUILD UP

die namens ISSO bij het project betrokken is.

Skills-projecten.

“Voorbeelden van bestaande, succesvolle opleidingsmethoden en- technieken zijn het bijscholings-

Specialistische teamrollen

materiaal voor vakmensen in de elektrotechniek

Aangezien alle partners ervaring hebben met eer-

en de kennistesten om bouwfouten te voorkomen.

dere projecten, heeft elk land een specifiek aan-

Beide opleidingsmethoden zijn afkomstig uit het in

dachtspunt. Zo richt ISSO zich op bredere inzet van

2018 afgeronde EU-project BUStoB. BUSLeague

de BUILD UP Skills Advisor-app en het op de werk-

onderzoekt onderwijskundig de effectiviteit van

plek waarderen van vakmanschap. Het team wordt

toegepaste methoden en technieken zoals deze om

versterkt door ervaren onderzoekers op het gebied

de effectiviteit van bijscholing te onderbouwen.”

van antropologie en onderwijstechnologie die de

Europees consortium De noodzaak om vakmensen in de bouw- en instal-

impact van de toegepaste leermiddelen, methoden en materialen onderzoeken en aanbevelingen voor optimalisatie doen.

latiesector bij te scholen wordt sinds 2010 gezien als een van de belangrijkste uitdagingen voor de

Op www.buildupskillsnederland.nl en www.bus-

sector. Alleen op deze manier is het mogelijk om

league.eu kun je de voortgang van dit project

hoogwaardige BENG-gebouwen en vergaande

volgen. Hier kun je je ook inschrijven voor de

energierenovaties op te kunnen leveren. In het voor-

nieuwsbrieven om op de hoogte te blijven van de

gaande BUILD UP Skills-project zijn op dit vlak al

projecten.

11 ISSO Info 70 -april 2021

even voorstellen

nieuws

Ian van den Berg

Accountmanager

“Voordat ik bij ISSO terechtkwam, werkte ik vierenhalf jaar als accountmanager voor Interforce Networks en een maand als verkoopadviseur bij een garagebedrijf. Deze eerdere werkervaringen sluiten aan bij de studies Autotechnicus en Accountmanager die ik daarvoor afrondde. Toen mijn oog op de vacature van ISSO viel, was ik direct enthousiast; ISSO is actief in een leuke, dynamische markt, waarbinnen je constant wordt uitgedaagd om te blijven leren.”

“Als accountmanager bij ISSO ontzorg ik

ken. Mijn collega’s zijn daarbij heel behulpzaam; ze

opleidings- en examenpartners en behan-

hebben mij goed opgevangen in mijn eerste week.

del ik licentieaanvragen voor het kennis-

Ik blijf mij verdiepen in onze producten en de markt

platform ISSO Open. Ik geniet vooral van

waarin we actief zijn, zodat ik door kan groeien bin-

het klantcontact en het uit handen nemen

nen de organisatie. Om mijn kennis te verbreden wil

van hun uitdagingen, zoals vragen over

ik verder nog een hbo-studie naast mijn werkzaam-

kennisproducten. Momenteel lees ik mij in

heden doen, zodat ik mij blijf ontwikkelen.”

de materie in via verschillende praktijk­ cases en leer ik alles over de verschillende

Ian van den Berg (1994) werkt sinds 2021 bij ISSO

systemen waarmee we binnen ISSO wer-

Onno Leever Specialist Sanitair en Legionellapreventie Op 1 januari 2021 heeft Onno Leever het stokje overgenomen van Irene van Veelen, onze voormalig specialist Sanitair en Legionellapreventie. Onno Leever is adviseur installatie­ techniek en legionellapreventie bij Leever installatie adviseurs. Daarnaast zit hij in de NEN 1006 (Waterwerk­ bladen) commissie en in de begeleidingscommissie die de regelgeving voor legionellapreventie evalueert.

Leever: “Binnen mijn bedrijf doen we veel aan

Verbrandingsgevaar

kennis­deling en het verzamelen van kennis. ISSO is

“Een thema waarvoor ik een lans breek, is dat

ook zeer gericht op kennisontwikkeling. Ik was daar-

van verbrandingsgevaar door te warm tapwater.

om meteen enthousiast over deze functie. Het past

Temperatuurschommelingen van tapwater zijn te

ontzettend goed; de missie van ISSO en die van

voorkomen. In ISSO-publicatie 55 bijvoorbeeld

mijzelf zijn gelijk.”

staan daarover adviezen. Maar preventie is niet in

12 ISSO Info 70 -april 2021

nieuws

de wet opgenomen. De huidige richtlijnen over de

lijkheden. Ik zou daarvoor graag ontwikkelingen

temperatuur voor warm tapwater in drinkwater-

terugzien in zowel producten als wet- en regelge-

leidingen zijn vooral bedoeld om de groei van de

ving. Binnen deze parttime functie bij ISSO hoop ik

legionellabacterie te voorkomen. Terwijl de focus op

flinke stappen te zetten in gezondheid, veiligheid en

allebei zou moeten liggen: én legionellapreventie, én

comfort voor sanitaire installaties. Ik zou het fan-

het voorkomen van verbranding. Er zijn zeker situa-

tastisch vinden als we voor elkaar kunnen krijgen

ties waarin het verantwoord is om de taptempera-

dat bepaalde delen uit ISSO-publicaties in wet-

tuur legionellaveilig te verlagen.”

geving worden opgenomen. Bijvoorbeeld als het gaat om preventie van verbranding door te warm

Waterbesparing

tapwater. Daarnaast vind ik het erg interessant om

“Daarnaast is het mijn ideaalbeeld om de balans

nu namens ISSO in de commissie te zitten voor de

te vinden waarin installaties nog optimaal werken,

nieuwe legionellawetgeving.”

met een maximum aan waterbesparende moge-

Irene van Veelen

voormalig sanitair specialist bij ISSO wordt adviseur P&O

“Nadat ik mij ruim vijf jaar met veel energie en toewijding heb ingezet als team- en projectcoördinator en sanitair specialist, heb ik besloten het roer enigszins om te gooien. Ik blijf senior adviseur bij ISSO, maar ga mij meer richten op het personeel en de organisatie. Dus geen focus meer op technische inhoud, maar op de mensen die het maken!”

“Ik heb ontdekt dat ik het super leuk vind om mensen te helpen bij hun persoonlijke ontwikkeling. Die kracht, en mijn ervaring bij ISSO, ga ik inzetten om zowel ons team als ISSO als organisatie nog verder te brengen. ISSO is voortdurend in verandering. Dan ligt het toch voor de hand om ook ons team te ondersteunen? Bovendien schaken we continu op veel borden tegelijk. Dat vergt veel van het team, dus het is op zijn plaats om in de gaten te houden dat mensen fit blijven en goed kunnen samenwerken aan het bereiken van onze doelstellingen. Daar zet ik mij met veel enthousiasme voor in!”

Toshihiro Takada

Leever een heel bekwaam opvolger gevonden.

Intern wordt hij versterkt door mijn collega Toshihiro Takada, een heel gedreven junior spe-

“Ik zal zeker elementen van mijn rol als sanitair

cialist sanitaire techniek. Dus op het vakgebied

specialist missen, zoals de fijne contacten die

sanitaire technieken komt het wel goed zonder

ik heb opgebouwd. Maar we hebben in Onno

mij, daar heb ik alle vertrouwen in.”

13 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

Nieuws van de

Kennispartners

BCRG

Kwaliteit & Gelijkwaardigheid

Meer informatie over de ISSO kennispartners vind je op www.isso.nl 14 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

NTA 8800 en de oplossingen Met het in werking treden van de BENG-eisen per 1 januari 2021 veranderde er veel voor partijen die betrokken zijn bij het bouwproces. Drie indicatoren bepalen of een gebouw aan deze eisen voldoet: de energiebehoefte van het gebouw, het primair fossiele energiegebruik en het aandeel hernieuwbare energie. Deze berekening gebeurt met rekensoftware, die is ontwikkeld aan de hand van de NTA 8800-norm.

Op het gebied van

regelt de temperatuur van elke woonruimte op de

energiebehoefte en

meest efficiënte en gebruiksvriendelijke manier, in

-gebruik is grote

een minimaal maar stijlvol design dat zich

winst mogelijk. Want

aan elke woonstijl aanpast.

hoe minder energie er nodig is, hoe minder energie er hoeft te worden opgewekt. Energie besparen

Waterbehandeling

kan op veel manieren; groot- of kleinschalig en voor

Water in een verwarmingssysteem bevat aller-

ieder budget.

lei stoffen die de werking van een installatie

Waterzijdig inregelen

aantasten, zoals vuil, kalk en andere mineralen.

Afzettingen, corrosie en aanslag verminderen de

Waterzijdig inregelen is het in balans brengen van

systeemefficiëntie en voorkomen dat regelcompo-

de doorstroming van de cv-installatie, zodat deze in

nenten optimaal werken. Schone installaties, die

elke ruimte de gevraagde warmte levert. Het goed

conform de ontwerpcondities functioneren, resul-

inregelen van radiatoren kan hierbij een belangrijke

teren in een hoog rendement, minder storingen en

stap zijn. Een cv-installatie die in balans is, zorgt

een langere levensduur.

automatisch voor een lager energieverbruik en meer comfort.

DYNAMICAL® radiatorkraan

Additieven en luchtafscheiders Waterbehandeling in HVAC-systemen kan op verschillende manieren. Caleffi biedt diverse addi-

Caleffi heeft veel oplossingen om op verschillende

tieven en demineralisatie/softenersets aan, maar

manieren in te regelen. De DYNAMICAL® radia-

verkoopt ook luchtafscheiders en geautomatiseerde

torkraan begrenst bijvoorbeeld per radiator de

vuilafscheiders. Deze behandelmethodes ontdoen

juiste waterstroom. Samen met een thermostaat-

het cv-water van lucht, vuil en kalk en beschermen

knop houdt dit product de omgevingstemperatuur

tegen corrosie en afzettingen. Dit gebeurt volledig

automatisch constant op de ingestelde waarde en

in overeenstemming met de strengst toepasselijke

bespaart het tegelijk energie.

regelgeving én met respect voor het milieu. Neem

Naregelen Een naregeling zorgt per ruimte voor een beter

voor meer informatie contact op met Caleffi.

Voor meer informatie, kijk op www.caleffi.nl

afstemming van de temperaturen op het daadwerkelijke gebruik ervan. Door niet enkel per ruimte na te regelen maar ook met tijdvakken te werken, gebruik je het verwarmingssysteem op de meest efficiënte manier.

Caleffi CODE® Het realiseren van het ideale binnenklimaat en wooncomfort kun je automatiseren met Caleffi CODE®. Dit intelligent geconnecteerd systeem

15 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

Zomercomfort en de NTA 8800 Met de invoering van de NTA 8800 zijn op 1 januari de energieprestatie-eisen voor nieuwbouw gewijzigd. Er zijn drie eisen die betrekking hebben op de energieprestatie: de warmte- en koudevraag, primair energiegebruik en het aandeel hernieuwbare energie. Voor nieuwe woningen komt daar een vierde eis bij die betrekking heeft op het zomercomfort: TOjuli.

Inhoud TOjuli

de NTA 8800-berekening. Voor de opwarming van

De TOjuli (wat staat voor

ventilatoren moet men 0,7 K aanhouden.

temperatuuroverschrijding) wordt in de NTA 8800 glo-

Zomercomfort berekenen

baal per oriëntatie bepaald door in de maand juli

Vabi Elements gebouwsimulatie neemt bij een TOjuli

het warmte-overschot/de koudebehoefte te delen

berekeningen een aantal van deze randvoorwaar-

door de warmteweerweestand van de gevel (inclu-

den automatisch mee. Het gaat hier om de interne

sief spuiventilatie en koudebruggen). De maximaal

warmteproductie en het bijbehorend metabolisme

toegestane waarde bedraagt 1,2 en is afgeleid uit

en de clo-waarden en de spuiventilatie (capaciteit

een studie waarbij een groot aantal verschillende

en periode). Om een nauwkeurige TOjuli berekening

varianten is doorgerekend met dynamische simula-

te maken, is nu ook het effect van koudebruggen

tie. Dit geldt alleen voor woningen die geen actieve

meegenomen in gebouwsimulatie.

koeling hebben. De waarde 1,2 is statistisch gerelateerd aan het aantal van 450 uur gewogen tem-

Webinar TOjuli berekening

peratuuroverschrijdingen (GTO). Dit houdt in dat er

In april organiseert Vabi een webinar waarin we

ook woningen kunnen zijn die niet aan de TOjuli eis

aan de hand van een voorbeeldberekening in detail

van 1,2 voldoen, maar wel onder de GTO van 450

ingaan op een TOjuli berekening. Aanmelden voor

uur blijven.

de webinar kan op de website van Vabi.

Via gelijkwaardigheid aantonen

Voor meer informatie, kijk op https://www.vabi.nl

Om deze woningen toch te kunnen waarderen, mag men ook via gelijkwaardigheid aantonen dat een woning zonder actieve koeling in de zomer toch comfortabel blijft. De gelijkwaardigheid is aantoonbaar door via een dynamisch gebouwsimulatieprogramma een temperatuur-overschrijdingsberekening te maken (https://www.vabi.nl/product/ gebouwsimulatie/). Het aantal gewogen overschrijdingsuren mag dan niet meer dan 450 uur bedragen. De randvoorwaarden voor deze berekening zijn vastgelegd in een bijlage van het bouwbesluit, die in juli is gepubliceerd.

Randvoorwaarden In de bijlage van het bouwbesluit dat de randvoorwaarden voor de temperatuur-overschrijdingsberekening behandelt, staat bijvoorbeeld dat voor het klimaat NEN5060:2018:5% moet worden toegepast.

De infiltratie die men daarbij moet aanhouden bedraagt 0,21 maal de Qv10 die wordt gebruikt bij

16 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

Een warmtepomp dimensioneren met een zo’n laag mogelijk vermogen Warmtepompen zijn inmiddels niet meer weg te denken. Wat wij zien is een trend om een warmtepompsysteem te ontwerpen met een zo’n laag mogelijk vermogen. Eén van de opties die ontwerpers dan toepassen, is het verlagen van de ruimtetemperatuur.

Een veel gebruikte

Ruimtetemperaturen

redenering hierbij is dat

Nu veel mensen thuiswerken heeft een comfor-

bewoners de slaapka-

tabele werkruimte een grote meerwaarde. In

mer sowieso nooit verwarmen omdat dit ten koste

Nederland gebruiken we verschillende uitgangs-

gaat van de nachtrust. Ook zouden bewoners of

punten als het gaat om de te hanteren buiten-

gebruikers bij kou eerder een elektrisch kacheltje

temperaturen. Veel gebruikte overzichten met

neerzetten. Of dat zij, omdat de vloerverwarming

ruimtetemperaturen staan in de ISSO 51 (2017),

altijd 19°C is, bijverwarmen niet nodig vinden.

bijlage A van de Woningborg Garantie- en waar-

Wensen van de klant

borgregeling Nieuwbouw 2020 (2021) en het Garantiesupplement – Module II R van het SWK. De

Als u voor uzelf een verwarmingsinstallatie ont-

onderstaande tabel geeft deze ruimtetemperaturen

werpt, kunt u inderdaad rekening houden met uw

weer. Hierin staan ook de operatieve bin-

eigen voorkeuren. Maar bij het ontwerpen van

nentemperaturen die BBA Binnenmilieu

een systeem voor iemand anders werkt dat toch

adviseert bij het bouwen van levensloop-

anders. Zeker wanneer de installatie voor wat

bestendige woningen.

oudere mensen bestemd is; zij voelen zich vaak comfortabeler bij hogere binnentemperaturen. Houd

Voor meer informatie, kijk op www.dgmrsoftware.nl

hier dus rekening mee bij het bouwen van levensloopbestendige woningen.

17 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

Commissioning als middel voor duurzaam borgen gebouwprestaties Op 31 januari 2013 ondertekenen twintig stakeholders uit alle richtingen van de bouwkolom het convenant – DBCA, Platform voor commissioning en prestatieborging van gebouwen en installaties. De oprichting van dit platform komt niet uit de lucht komt vallen. TVVL, één van de stakeholders, voert op dat moment al acht jaar de leergang commissioning omdat buiten de bouwkolom geen enkele andere industrie accepteert dat bedrijven iets opleveren dat niet presteert zoals beoogd.

Het doel

oplevering van veilige, gezonde en energie-efficiën-

achter de

te gebouwen.

oprichting van De Dutch Building Commissioning Association (DBCA) is helder: zorgen dat de opgele-

Commissioning in ontwikkeling

verde gebouwen veilig, gezond en energie-efficiënt

Het proces van commissioning krijgt in Nederland

zijn. Maar welke rol speelt commissioning hierin?

steeds meer voet aan de grond. Men begint te

Commissioning als middel

ondervinden dat een correct werkende installatie op zich geen garantie is voor de beoogde

Er bestaan verschillende definities van commissi-

gebouwprestaties. Dit heeft alles te maken met de

oning. Bij de smalle definitie gaat het slechts om

kwaliteit van de gebouwschil. Als gevolg hiervan

het opstarten, instellen en afstellen van HVAC-

begint bouwkundig commissioning (BECx) ook in

installaties. De brede definitie gaat uit van het bor-

Nederland aan terrein te winnen. Daarnaast groeit

gen van gebouwprestaties gedurende het totale

het besef dat een gebouw zijn prestatie geduren-

totstandkomingsproces en de totale levensloop van

de de totale levensloop moet vasthouden, waar-

een gebouw. Binnen dit kader is er niet alleen aan-

door commissioning onderdeel begint te worden

dacht voor HVAC-installaties maar voor alle instal-

van duurzaam beheer en onderhoud. Bij IMI Aero-

laties én de bouwkundige schil. Daarnaast gaat

Dynamiek staan 80 technici voor u klaar om u in

het binnen de brede definitie niet alleen over het

alle facetten te helpen met het borgen van de pres-

opleveren, maar ook over het door de jaren heen

taties van gebouwen en installaties.

in stand houden van de gebouwprestaties. Welke definitie je ook hanteert: commissioning blijft een

Voor meer informatie, kijk op

middel en is geen doel op zich. Het doel blijft de

https://aero-dynamiek.nl

18 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

Holland Water breidt uit met overname Uvidis® Holland Water BV heeft Uvidis® overgenomen van WaterZorg Friesland BV. De overname versterkt de positie van Holland Water als full-service provider van duurzaam en kostenefficiënt waterbeheer.

Links staat Leo de Zeeuw (Holland Water), rechts Wietze Boonstra (Waterzorg Friesland)

Holland Water is marktleider in legionellabeheersende watertechnologie. Het bedrijf uit Driebergen-

WaterZorg Friesland

Rijsenburg heeft naam gemaakt met de Bifipro®,

WaterZorg Friesland gaat het legionellabeheerland-

een hoogwaardig bestrijdingssysteem gebaseerd

schap niet verlaten, maar bundelt haar krachten

op koper- en zilverionisatietechnologie. Maar

met branchegenoot Care4H2O en gaat zich toe-

tegenwoordig biedt het bedrijf een breed palet aan

spitsen op adviesdiensten gericht op drinkwaterin-

watermanagementactiviteiten voor drink- en koel-

stallaties en waterveiligheid. Algemeen Directeur

water.

Wietze Boonstra: “Met veel genoegen bedienden wij jarenlang de relaties van Uvidis®. Samen bouw-

Leo de Zeeuw, oprichter van Holland Water, licht de

den we de UV-activiteiten uit. Nu geef ik het stokje

overname toe: “Wij geloven dat gebouweigenaren

graag over aan Holland Water. Ik heb het volste

en -beheerders het beste geholpen zijn met geïnte-

vertrouwen dat de klanten kunnen blijven rekenen

greerde waterbeheeroplossingen die perfect aan-

op zeer professionele dienstverlening.”

sluiten op de specifieke gebouwsituatie. Ultraviolet licht, een uitstekende preventietechnologie, mag

Voor meer informatie over deze transactie, kijk op

dan niet in het portfolio ontbreken.”

https://hollandwater.com

19 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

De legionellabacterie is niet voor één gat te vangen Succesvolle legionellapreventie is vaak alleen te realiseren met de inzet van verschillende strategieën. Het is belangrijk om deze strategieën in de verschillende stadia van de levenscyclus van het gebouw en de drinkwaterinstallatie toe te passen. Deze stadia zijn de aanleg, inbedrijfstelling en gebruiksfase. met een juiste stroomsnelheid, zonder dode einden en hotspots en met een juist gebruik zijn essentieel voor goed legionellabeheer. Zo creëer je verschillende barrières voor de groei van de bacterie.

Goed thermisch beheer is nog altijd het meest effectief voor een effectieve legionellapreventie.

Duurzaamheid De klimaatcrisis zorgt dat het besparen op wateren energieverbruik een grote vlucht neemt. Het gebruik van waterbesparende toiletten en douchekoppen heeft invloed op de watersnelheid en op de dynamiek van het water in de leidingen. Dit heeft weer direct gevolgen voor de omstandigheden die gunstig zijn voor de groei van legionellabacteriën.

De roep om verlaging van warmtapwatertemperatuur wordt steeds luider en de inzet van warmtenetten met lage warmtapwatertemperaturen lijkt niet meer te stoppen.

In de aanlegfase is de juiste keuze van leidingmateriaal, doucheslangen en douchekoppen uitermate

Innovatief denken

belangrijk. Tijdens de bouw gaat het om keuzes bij

Legionellapreventie is van belang voor de volks-

het afpersen met water of met lucht. Wanneer tij-

gezondheid. We zetten ons als legionellapreven-

dens de bouw er al wel water in de leidingen zit, is

tie-adviseurs in om ervoor te zorgen dat zo min

het belangrijk om regelmatig te spoelen. Nadenken

mogelijk mensen ziek worden van deze bacterie.

dus, beleid maken en ook daadwerkelijk uitvoeren.

Dit vraagt om innovatief denken, omdat de meest

Meerdere barrières

effectieve bestrijdingswijze – thermische beheer – onder druk staat. Nieuwe ontwikkelingen bij legio-

Bij de inbedrijfstelling is het belangrijk om te wer-

nellapreventie zijn nodig, zoals onderzoek naar een

ken volgens een goed opgezet plan, met inachtne-

beperking van de voedingsstoffen voor de bacterie

ming van de waterwerkbladen. In de gebruiksfase

in de leidingen en het vrijkomen van aerosolen. De

zijn goed beheer en gebruik, inclusief onderhoud

volksgezondheid mag nooit onder druk komen te

en monitoring, van belang. Het is in ieder geval

staan, maar innovatief denken en onderzoek kan

belangrijk om te beseffen dat de legionellabacte-

ons ook helpen om de legionellabacterie nog beter

rie niet voor één gat te vangen is. Door meerdere

onder controle te krijgen!

barrières op te werpen, geef je de bacterie geen kans. Een goed hydraulisch aangelegde installatie

20 ISSO Info 70 -april 2021

Voor meer informatie, kijk op www.hydroscope.nl

kennispartnernieuws

Veilige en betrouwbare elektrische laadinrichtingen Elektrisch vervoer is niet meer weg te denken in onze huidige maatschappij. Het doel is dat Nederland in 2030 1,7 miljoen operationele elektrische laadpalen telt. Een mooie én ambitieuze doelstelling. Installeren is één, maar elektrische veiligheid is twee!

Of is het net andersom? Veiligheid voorop? Bij KWx zijn wij overtuigd van het laatste.

Ambitieuze doelstellin-

immers pas spanning als deze een aangesloten

gen mogen veiligheid

auto detecteert en de juiste signalen aanwezig

nooit in de weg staan.

zijn. Hiervoor is het mogelijk de Metrel A1532 XA te

Elektrische veiligheid voorop en daarmee het reali-

gebruiken. Deze adapter simuleert de aanwezigheid

seren van veilige en betrouwbare laadinrichtingen.

van een elektrisch voertuig.

Normen en richtlijnen

Uitvoering metingen

Elektrische laadinrichtingen mogen we volgens de

Hierna is het mogelijk de volgende essentiële

NEN 1010 pas in gebruik nemen na een opleverin-

metingen uit te voeren: netspanning, spanningsver-

spectie. De norm NEN 3140 spreekt in principe ook

liezen, foutstroomimpedantie Zi, foutstroomimpe-

over een periodieke inspectie. Er zijn diverse nor-

dantie Zs,

men en richtlijnen die voor het opladen van elektri-

aardlekschakelaartest, isolatieweerstanden, functi-

sche voertuigen van toepassing zijn. Op de website

onele beproeving van de stuursignalen en aardlek-

van KWx staat een overzicht van deze richtlijnen.

beveiliging. Een uitgebreide beschrijving van deze

Meten aan EVSE-installaties Bij het inspecteren van laadinrichtingen onder-

essentiële metingen en de inspectievolgorde staan op de website van KWx.

scheiden we twee vormen van controle: visueel en

Inspectierapportage

functioneel. Visuele controle is een inspectie met

Volgens NEN 1010-2015- 61.4 is het verplicht om

het oog van essentiële onderdelen en een functio-

de meetresultaten van een eerste inspectie in een

nele controle is het testen of alle functies van het

inspectierapport vast te leggen. Pas na het ver-

voertuig en de laadinrichting naar behoren werken.

helpen van eventuele tekortkomingen kan men de

Dit laatste doen we door middel van inspectieme-

installatie opleveren. In geval van een periodieke

tingen. Hierbij is het belangrijk de metingen conform

inspectie volgens NEN 3140 zijn de rapportagevoor-

geldende normering én in de juiste volgorde uit te

waarden vastgelegd in hoofdstuk 62.3 van de NEN

voeren.

1010-2015. Meetinstrumenten die zijn voorzien van

Simulatie elektrisch voertuig

een datageheugen met bijbehorende rapportagesoftware, bevatten vaak een standaardformat voor

Voor het uitvoeren van de metingen in het netvoe-

EVSE-inspectierapporten. Onze blogs bevatten hier

dingscircuit is het belangrijk om met behulp van de

meer informatie over.

juiste PP- en CP-stuursignalen toegang te krijgen

ISSO heeft het Kleintje Elektrisch Vervoer beschikbaar

tot het voedende net. De laadaansluiting geeft

met kennis over installatietechnische aspecten van de laadinfrastructuur voor elektrische vervoersmiddelen. Dit kleintje is beschikbaar via ISSO Open, hetnieuweisso.nl.

Voor meer informatie, kijk op www.kwx.eu

21 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

Voorspellen is beter dan genezen Corrosiemonitoring is een nieuwe discipline bij centrale verwarming die gebruik maakt van een oeroude methode, aangepast aan moderne noden: men ‘kijkt’ naar een getuigeplaatje (corrosiecoupon) zonder in de binnenkant van het systeem te moeten ingrijpen. De sensor ziet elke micron staal die wordt omgezet in slib. Als het nodig is, geeft het toestel een alarm.

Dat leverde al zeer inte-

Corrosiesnelheid

ressante inzichten op. Systemen die ogenschijn-

Als de corrosiepieken snel weer naar lage waardes

lijk perfect in orde waren, bleken toch belangrijke

dalen, betekent dit dat de installatie soms amper

gebreken te vertonen die op middellange termijn

tot niet corrodeert, zoals bovenstaand voorbeeld

voor veel ellende, kopzorgen en extra kosten zou-

mooi aantoont. Een corrosiesnelheid in de buurt

den leiden.

van nul is goed nieuws voor de levensduur van

Expansievat vaak vergeten

de installatie. Maar als de corrosiesnelheid bijna nooit nul wordt, wil dit zeggen dat er een vorm van

Een goed voorbeeld is een case van een groot

‘permanente’ zuurstofintrede is, bijvoorbeeld via

appartementsgebouw in Antwerpen. Bijna altijd

rubber slangen of niet-zuurstofdichte kunststofbui-

zijn het ontluchters die de zuurstof naar binnen

zen. We spreken dan van een soort ‘basis-corrosie’,

laten, maar hier ligt de oorzaak bij het expansievat.

wat uiteraard funest is voor de levensduur van de

Voordrukverlies is het grootste probleem, waarbij

installatie. Onderstaand voorbeeld toont dat heel

we vaak zien dat daar onvoldoende aandacht voor

overtuigend aan. (zie afbeelding 2)

is. (zie afbeelding 1)

afbeelding 1

22 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

afbeelding 2

Preventieve maatregelen

wanneer zuurstof intreedt en kan hij snel maatre-

Een gezonde, corrosievrije installatie heeft een

gelen treffen. Het is een zinvolle en zeer goedkope

vlakke curve in de buurt van nul. Als er geen zuur-

manier om vroegtijdige veroudering en storingen

stofintrede is, kan er ook geen corrosie optreden.

te voorkomen. Circulariteit in zijn eenvoudigste en

Daarmee is de kous af. Als extra maatregel helpt

meest efficiënte vorm!

het om ervoor te zorgen dat het systeemwater een lage geleidbaarheid heeft. Dat zorgt namelijk dat

ISSO heeft kennis over corrosie beschikbaar in

eventuele corrosie bij zuurstofintrede trager ver-

ISSO-publicatie 13 ‘Voorkomen van corrosie en

loopt. (zie afbeelding 3)

vervuiling’. Deze is beschikbaar via ISSO Open,

Corrosiemonitoring

open.hetnieuweisso.nl.

Zoals ISSO-publicatie 13 aangeeft, moet elke

Voor meer informatie, kijk op www.resus.eu

robuuste installatie met minstens één corrosiemo-

of neem contact op via +32 3 640 33 91 of

nitoring worden uitgerust. Zo ziet de gebruiker tijdig

info@resus.eu

afbeelding 3

23 ISSO Info 70 -april 2021

kennispartnernieuws

Overgangsperiode voor NEN 7120 kwaliteits- en gelijkwaardigheidsverklaringen De stelselwijziging NTA 8800 voor het berekenen van de energieprestatie heeft ook gevolgen voor gecontroleerde kwaliteits- en gelijkwaardigheids-verklaringen.

Ook toegepaste producten en systemen moeten nu namelijk aan die eisen voldoen.

Om die omzetting in goede banen te leiden, hanteert Bureau CRG, beheerder van de database met gecontroleerde kwaliteits- en gelijkwaardigheidsverklaringen, in samenspraak met het ministerie van Binnenlandse Zaken

BCRG

Kwaliteit & Gelijkwaardigheid

voor specifieke situaties een overgangsperiode van 2 jaar.

De verklaringen van

nelen. Voor zonneboilersystemen of ventilatie-wtw

producten en systemen die Bureau CRG (BCRG) tot

is het anders; daar zijn wel aanzienlijke verschillen

31 december 2020 controleerde en in haar data-

tussen de methoden in NEN 7120 en NTA 8800.

base opnam, moesten aan de NEN 7120 voldoen.

Voor verklaringen van die producten zullen leveran-

Nu de berekening van de nieuwe energie-eis, de

ciers dus echt wel wat moeite moeten doen.”

BENG, volgens de NTA 8800 gebeurt, moeten ook de kwaliteits- en gelijkwaardigheidsverklaringen

Nader Voorschrift

van producten in die berekening aan de NTA 8800

“Daarnaast speelt ook nog”, zegt Arkesteijn van

voldoen. Veel “oude” verklaringen moeten daarom

BCRG “dat de verklaringen die zijn opgesteld voor

worden omgezet.

het Nader Voorschrift (NEN 7120) ook de komende

Specifieke categorie

twee jaar nog de databank blijven staan. Dit doen we voor woningbouwcorporaties die vóór 1 januari

“Voor het overzetten hanteren we een overgangs-

2021 een nulmeting van woningen lieten uitvoeren

periode”, vertelt Kees Arkesteijn, secretaris van

om subsidie aan te vragen. De eindmeting van deze

BCRG. “Zo krijgen bedrijven de tijd die omzetting

woningen met specifieke energiebesparende maat-

in orde te maken. De overgangsregeling geldt voor

regelen moet ook worden uitgevoerd met het Nader

een specifieke categorie producten en systemen.

Voorschrift dat zij voor de nulmeting gebruikten. Bij

Namelijk díe systemen en producten waarbij de

deze eindmeting spelen de NEN 7120 verklaringen

energieprestatie (EP) via de NEN 7120-verklaring

dus nog een belangrijke rol. De eindmeting kan nog

gelijk aan, of conservatiever is dan de energiepres-

twee jaar plaatsvinden.”

tatie conform de NTA 8800.”

Methoden nagenoeg gelijk

Drukte bij BCRG In de database van BCRG zijn verklaringen snel en

Volgens Arkesteijn was het zonder de overgangs-

eenvoudig op te zoeken. Om het verschil tussen

regeling voor veel leveranciers, die producten in

“oude” en nieuwe verklaringen te zien, heeft BCRG

de database hebben, erg ingrijpend om voor alles

filters ingebouwd. Zoals je kunt zoeken op gelijk-

nieuwe kwaliteits- en gelijkwaardigheidsverklarin-

waardigheid, kwaliteit of EMG-verklaring, kun je nu

gen aan te leveren. “Bijvoorbeeld voor warmtepom-

ook filteren op NEN 7120 of NTA 8800. De afgelo-

pen en combiketels toonde een studie aan dat de

pen maanden was het erg druk bij BCRG, omdat

EP conform de NTA 8800 nagenoeg gelijk is aan

veel leveranciers hun verklaringen zo snel mogelijk

die van NEN 7120. In een aantal gevallen zijn de

up-to-date in de database willen krijgen. Arkesteijn

methoden om de EP van een product te bepalen

schat dat 70% van de verklaringen al is omgezet of

in de NTA 8800 zelfs gelijk aan die in de NEN 7120.

in de overgangsregeling zit, en daarmee dus vol-

Dit geldt onder meer voor douche-wtw’s en pv-pa-

doet aan de NTA 8800.

24 ISSO Info 70 -april 2021

ISSO Open

Kennis over ontwerpvolumestromen weer actueel De kennis uit ISSO-kleintje Inregelen is recent weer up-to-date gebracht. Het Kleintje is een compacte handleiding voor het inregelen van de ontwerpvolumestromen van individuele verwarmingsinstallaties in woningen. De kennis is geschikt voor installatieontwerpers en onderhoudsmonteurs en wordt ook gebruikt in het installatietechnische onderwijs.

werpvolumestromen, de plek waar in

kleintje Inregelen

Kleintje Inregelen geeft uitleg over ont-

twee inregelmethoden: de dynamische

tje is gebaseerd op ISSO-publicatie 56 Inregelen van statische. estromen inen individuele verwarmingsinstallaties in O-kleintje Inregelen geeft uitleg over ontwerpvolugeeft aan waar in een cv-installatie inregelafsluiters Dynamisch inregelen en wat voor typen inregelafsluiters gewenst zijn. erziene editie maakt dat inzichtelijk voor twee De nieuwe editie van ISSO-kleintje en: de dynamische en statische.

Inregelen is te raadplegen via ISSO

e handleiding vermeldt verder hoe de inregelafsluiters Open. belangrijk verschil met de nden zijn te zetten. Een Inregelen van de volumestromen waarden is noodzakelijk om het gewenste comfort te vorige versie is dat de geactualiseerde et energiegebruik van de installatie aan te laten sluiten p. Op de gevolgen níet inregelen op op het comfort en versie van is gebaseerd ISSO-publicatie k gaat dit ISSO-kleintje ook in. Er worden ook 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen angeboden.

in individuele verwarmingsinstallaties in

g is sterk gericht op degene die het inregelen uitvoert. woningen. is er ook aandacht p kan hij of zij de aanpak Hierdoor volgen van verschillende inregelen, voor zowel nieuwbouw als bestaande bouw.

voor de dynamische inregelmethode. De kennis is sterk gericht op degene die het inregelen uitvoert. Stap voor stap kan hij of zij de aanpak volgen van verschillende methoden van inregelen, voor zowel nieuwbouw als bestaande bouw.

Inregelen

een cv-installatie inregelafsluiters horen

Inregelen is compacte handleiding voor inregelafhet teeen zitten en wat voor typen de ontwerpvolumestromen van individuele verwarsluiters zijn.

Deze recent heries in woningen.

Hij gewenst is ontwikkeld voor installatieonterhoudsmonteurs voor maakt het installatietechnische ziene en editie dat inzichtelijk voor

CV-installaties in woningen

Versie 2021

Up-to-date Kleintje inregelen vermeldt hoe de vakman de inregelafsluiters in de juis-

ISBN 978-90-5044-339-5

te standen kan zetten. Klachten bij

kleintje

bestaande installaties zijn vaak een gevolg van het niet ingeregeld zijn van de installatie. De kennis in deze uitgave stipt deze

Deze uitgave is mede

situaties aan en geeft oplossingen. Daarnaast is

mogelijk gemaakt door:

het Kleintje weer up-to-date qua technieken en inregelapparatuur.

Je kunt het Kleintje raadplegen via ISSO Open; open.hetnieuweisso.nl.

25 ISSO Info 70 -april 2021

ISSO Open

caes rerum coreptin pro o ma dellitate natio dor, simus, nimi, ipidi ad ut et ga. Nequide rrovidebitia

s, utaspicipsum aut rectoed mod evelibus magnihi

vero event odi nihic temn nobis dolenih iligendis mos a voluptaquia iducimi pta quisinc tiaeces dolor blant ape volupta speus as demquiatio quiam, d minum net, simod ut si vent alis simet molorum s eria doluptae nulparusequam quunt, andi corum cae ruptatquiam sam, spel ma quibus, ommolor

t omni core, to od quuntia-

ditatis doluptas ut quo santet ut accaepel int agnimin et voluptatquia ore doluptatur, officae ctotatem faccumquam onsectem fugiate mpo-

Fijnstof draagt bij aan uiteenlopende ziekten. Door fijnstof overlijden in Nederland jaarlijks een paar duizend mensen vroegtijdig. Luchtfiltersystemen kunnen de hoeveelheid fijnstof en andere verontreiniging in het binnenmilieu en luchtreinigers

Publicatie 75.1 Luchtfilters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers

ut faces voluptatem volonobita idi venia dit aut erspernat veliae. Et exolupit offictis rehenimusam atemol oreptam alibus et olorum rempos et aliquaedolupis essit estruptatae

Luchtfilters voor ventilatiesystemen

Sleutelrol voor luchtfilters in debat rond fijnstof

Kwaliteitseisen en richtlijnen Versie januari 2021

publicatie 27

beperken, mits de filters juist zijn geïnstalleerd en onder­ houden. ISSO-publicatie 27 is recent herzien, waardoor hij up-to-date kennis biedt om dit werk goed uit te voeren.

In 2018 is de

Laboratoria

internationale

Publicatie 27 geeft daarnaast richtlijnen voor het

ISO 16890 richt-

opstellen van een onderhoudsplan. Het gaat daar-

lijn Luchtfilters

bij onder meer om het verantwoord vervangen of

voor algemene

afvoeren van verontreinigde luchtfilters. Verder

ventilatie van kracht gegaan. Deze stelt eisen aan

beschrijft de publicatie wat te doen als luchtfilters

het vangstrendement van fijnstof van luchtfilters.

vervuild zijn geraakt door bijvoorbeeld calamiteiten

Sinds de invoering van de richtlijn worden lucht-

in de buurt van een gebouw. Speciale toepassingen

filters ingedeeld in klassen, bepaald door de ren-

van ruimten als laboratoria en cleanrooms vereisen

dementen op stofvangst. De ISO-norm bevat veel

een andere dan de standaard aanpak voor filteron-

informatie en is redelijk complex. Ons kennisproduct

derhoud. De publicatie gaat hier nader op in.

ISSO-publicatie 27 ‘Luchtfilters voor comfortinstallaties’ is recent geactualiseerd, waardoor hij weer

Aanpassen aan corona

de juiste kennis en handvatten biedt. De kennis in

Met de kennis die de markt door de coronapande-

deze publicatie is voor iedereen die zich bezighoudt

mie opdeed, konden we extra informatie aan ISSO-

met het ontwerpen, installeren en onderhouden van

publicatie 27 toevoegen over het voorkomen van

luchtfilters in ventilatiesystemen en luchtreinigers in

virusbesmettingen. Technieken zoals toegepast in

de woningbouw en de utiliteitsbouw.

standalone luchtreinigers zijn in het coronajaar ook

Wegwijs maken

toegepast in apparaten om retourlucht te reinigen, specifiek als maatregel tegen een coronabesmet-

“Sinds de ISO-norm is het proces rondom lucht-

ting. Die apparaten konden we direct meenemen in

filters voor comfortinstallaties wat ingewikkelder

deze publicatie, zoals welk type filters erbij past en

geworden,” vertelt Harry van Weele, een van de

wat hun werkwijze is.

schrijvers die binnen ISSO verantwoordelijk was voor deze herziening. “De kennis in ISSO-publicatie

ISSO-publicatie 27 is beschikbaar via ISSO Open,

27 helpt vakmensen bij het ontwerpen, installeren

open.hetnieuweisso.nl.

en onderhouden. Zo helpt de publicatie bijvoorbeeld om de juiste filter bij een gebouw te kiezen, en om de juiste vervangingsfrequentie toe te passen.” Nieuw in de uitgave is onder meer een indicatieve vergelijkingstabel tussen de luchtfilterklassen NEN-EN779 en NEN-ISO 16890. Hoewel het niet mogelijk is de luchtfilterklassen één op één met elkaar te vergelijken, bevat de publicatie wel een door Eurovent ontwikkelde tabel die een indicatieve vergelijking geeft.

26 ISSO Info 70 -april 2021

Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door:

ISSO Open

Geactualiseerde ISSO-publicatie 65 beschrijft nu ook dynamisch inregelen De kennis in ISSO-publicatie 65 ‘Inregelen van ontwerpvolume­ stromen in warmwaterverwarmingsinstallaties’ is herzien. De inregelmethoden die de publicatie beschrijft, zijn een uitwerking van de in NEN-EN 14336 genoemde methoden. Aan ISSO-publicatie 65 is dynamisch inregelen van de ontwerpvolumestromen

in klimaatinstallaties voor verwarmen en/of koelen van utiliteitsgebouwen en woonge-

bouwen met een collectieve klimaatinstallatie.

gnatro huit? Nam omprox mortiam mus rei conostium num escerfes? Ublinat ractandios abes consuli cavocchum occia? Quo ut iamque firtuit vertes nostilis. ntis. Num in publien ihilica duc tam diu quam re critabent, facientiamdi fue opubliciam tratiin sendium morumume mus coma, ut faceper temerit idemus. Gulem ubi sero vivesti, sediisua die es culereo, clus cavesse oculi sendiessula nonstrae publiae ctuides se hic tum publicatur, noncum tu essimius, Catienam et audes adhumurs Catraret con sum a efestrachuci peridemum condic res atatquam consuspio et L. Ilin non se publis tam det videmurbi ia num ublicesendem deesciae erfecupiori con Etrat. Ilia et? Ibul hocupiena, nostori, videla publia nem omnihil iconsis serturnum defacendacis lius vescestem consultorum Romaxim overiti nemere virmanum di cesse nortanum tiondium porit viriviverior ur. Elussessula nondeste aus Maet que iam quisse nos, perferfin sidenit ariciem dita, nonsulibus. Dientiam publiu venarissu vidium ute furs aut anuludem, ni consiliam silnese, que ponsimurate, Castu etiamdit, perrid Catilicae terum opotem invem nondum locaed con Itarei conlocrum incula ret omnihila nit qua essaterit, quit acta nit finte nonequam, nes heberes ideesul ingulticiem orum dite, sedemur, nondiis, C. Simum adhum, nostatque nihilicta nem me tessedi tuspiena, publiaet; nos hactuite tessil vil hocciae con Etrae cercerumuror qua notemus mantebem in tandam ut pra? Utea confir quem hos, sentris, quam enti in se trum idelist rurnitus C. Pat, siliusp ertilis comne curo in Etrae es? Mus nit. Atquit. Vivent cid clest dienihilia qua noricup iendam det vehebatis.

Ad fecies, ut contemus, num P. Senario rdicaeces itum cave, C. Ariam, virmili amprorem hucerionvem esena, ublica et L. Ficon prorum a detiam inte ina, cam hoc, quam.

Furo us curi, vid culiese natuius mil habefec tumed acturo viviviv ehebendes! Ilibus ineque fictant esilis Ad ac temo temnon Etrari iam ocum public tarit? Acchui sulturniquam is ficia sa pere nos reculvide ta obsenam ium fauterribus ac restemqua rehem silis ius faci patam satent, ublinte prae mactoraete pessi ia resinato ublic rem erum orum inam facerdi es fac tarei peris, nihil ubliem henatanum sum, Palem catusuntil hos teritie nihicae tat. O tusa de ficauderis videlibuter atil tam menatie fue nos consum pon veriae hacta conscrit, quam perox meributum es hore, C. Vives es vis tem tasdactu st vit. Edo, que furs intemorsua sicum num et vemqua et actatoreis ia rem, es es veremedi sedies in vium movis silic re tabessere men ticibut iurnum ignos, es bontemn ihilneque retiorum te nos cavo, tela nihin vis erudam or uterdientili simihil virissolto vivisse, Catilient? Beme et? Pala re cota mors nons vid C. Ximius, omnequem dit, iam duc meridea turare caec tandam, quius, C. Ubliistem, nocta si poener que fuis occhili ctantis, quam mo ex movicaperi popoptebem nota essus. t. Sitanda cchussum sent, ta vivere, nos iamena, Catquam audeporumei is hiliusquem nem ac revilibuli senicer certe, furobse, con publicus. Sit. Riondiis. Fulos pl. Cientem, nos orum pota, Catum nihilica revil vil untem et que in remus, C. Equitumum mor pultum sisquam ne et? Rum vit adem. Si cupimus, conentridest L. Nihil tra na, Patuam cupictam nocum praccie postodis dius, peribuni iam octuro unum pro erei in vicus, non ditis halissi ntemqua stidiente publici coero, nemum in ta quamdit; hos huco

Inregelen is noodzakelijk om een klimaatin-

stallatie in vollast en deellastsituaties te laten functioneren volgens het ontwerp.

Praktisch

De aanleiding voor de herziening was het feit dat de NEN-EN 14336 ‘Verwarmingssystemen in gebouwen’ weliswaar noemt welke inregelmethoden er zijn, maar niet uitlegt hoe je die praktisch kunt uitvoeren. ISSO heeft het, samen met de partners uit de Kontaktgroep, op zich genomen de methoden op praktijkniveau uit te werken.

Dynamisch inregelen

De publicatie beschrijft het inregelproces, waarin onder meer de benodigde eisen, documenten en verantwoordelijkheden zijn vastgesteld. Vervolgens gaat de publicatie

in klimaatsinstallaties

inregelen van de ontwerpvolumestromen

Publicatie 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in klimaatinstallaties

Deze publicatie geeft methoden voor het

Inregelen van ontwerpvolumestromen

toegevoegd.

Verwarmen en koelen van utiliteitsgebouwen en woongebouwen Versie 2021

inhoudelijk in op de inregelmethoden, en ISBN 978-??????????? uit welke onderdelen ze zijn opgebouwd.

Dynamisch inregelen is een nieuwe toevoe-

publicatie 65

ging aan deze herziene publicatie. Dynamisch inregelen maakt het realiseren van ontwerpvolume-

Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door:

stromen eenvoudiger, waardoor de kans afneemt

- Wij Techniek

dat een installatie niet is ingeregeld.

- Techniek Nederland - Caleffi

Je vindt onze geactualiseerde publicatie 65 in ISSO

- IMI Hydronics

via open.hetnieuweisso.nl.

- Danfoss.

27 ISSO Info 70 -april 2021

ISSO Open

Compacte kennis bij elkaar in Kleintje Hybride warmtepompen Binnenkort verschijnt van het ISSO-kleintje Hybride warmtepompen. Met deze kennis heb je als vakman een nieuw en vooral handig naslagwerk tot je beschikking. De informatie in dit compacte boekje richt zich op de keuze, het ontwerp, de uitvoering, de oplevering en het beheer van een (individuele) elektrische warmtepomp. Door mensen op de werkvloer met dit ‘Kleintje’ uit te rusten, kunnen zij snel en eenvoudig de essentiële uitgangspunten voor een hybride installatie erop naslaan.

In de verduurzaming van ons vastgoed vragen

fasen van een project. Het gaat dan om de volgen-

steeds meer eigenaren om een snelle en betaalbare

de vijf fasen:

oplossing. Een van die oplossingen is de hybride

 programmafase (vaststellen wensen in PvE);

lucht/waterwarmtepomp. Dit betekent dat de

 ontwerpfase (dimensionering);

installateur een lucht/waterwarmtepomp installeert

 uitwerkingsfase (productselectie, bestek);

naast een bestaande cv-ketel. De cv-ketel neemt in

 realisatiefase (montage en oplevering);

zo’n situatie de piekvraag voor zijn rekening, terwijl

 beheerfase (onderhoud en monitoring).

de warmtepomp de rest van de tijd de ruimteverwarming en vaak ook het warme tapwater verzorgt.

Info volgens vijf fasen

Begrippen en tekeningen Naast een uitleg voor het ontwerpen, installeren en beheren van de installaties, bevat het Kleintje ook

Aan de basis voor de kennis in dit Kleintje Hybride

een uitgebreide begrippenlijst. Verder zijn er veel

warmtepompen ligt ISSO-publicatie 98 ‘Lucht-

tekeningen en schema’s opgenomen, waardoor de

waterwarmtepompen’. In tegenstelling tot de volle­

technische informatie extra toegankelijk is. Ook een

dige publicatie, zorgt het Kleintje ervoor dat de

onderwerp als geluidafscherming, iets dat door de

kennis kort, krachtig en behapbaar beschikbaar is.

strengere geluidseisen nu erg actueel is, komt in dit

De informatie is opgedeeld volgens de verschillende

Kleintje aan bod.

Ben je actief met hybride warmtepomp­ systemen, dan mag dit naslagwerk niet in je gereedschapskist ontbreken. Je kunt binnenkort het Kleintje raadplegen via ISSO Open.

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door: - Techniek Nederland - Wij Techniek - Rijksdienst voor Ondernemend Nederland - Enpuls - Vaillant - Remeha - Nibe - Daikin - Itho Daalderop - Nefit Bosch - Inventum

28 ISSO Info 70 -april 2021

ISSO Open

Groeiend aantal tools Masterplan Ventilatie Een klein jaar geleden bundelden we de krachten met TVVL, Binnenklimaat Nederland en VCCN – allen experts in gebouwventilatie of contamination control – door het Masterplan Ventilatie op te zetten. Met die plan helpen we samen de professionals om ventilatie in gebouwen te optimaliseren. Het Masterplan Ventilatie heeft inmiddels al een mooie reeks tools voorgebracht, die helpen bij het maken van de juiste keuzes als het gaat om ventilatie.

Goed ventileren helpt de overdracht van luchtweginfecties beperken, als aanvulling op de standaard COVID-19 maatregelen. Tot nu toe heeft het Masterplan Ventilatie de volgende kennisproducten opgeleverd:  de Quickscan COVID-19 en ventilatie in kantoren.

Deze maakt het mogelijk om de kwaliteit van luchtverversing en ventilatiesystemen in een kantoorgebouw vast te stellen;  de Quickscan ventilatie in scholen. Hiermee

kun­nen technisch dienstverleners samen met gebouwbeheerders bepalen of de ventilatie in een schoolgebouw voldoet aan de gestelde eisen;  de Rekentool Indicator besmettingskansen via

aerosolen; deze helpt professionals om een schatting te maken van de invloed van ventilatie op besmettingskansen in onder andere kantoren, scholen en verpleeghuizen. Het gaat daarbij specifiek om besmetting met ziekteverwekkers via aerosolen;  de Infographic verpleeghuizen. Hierin zijn de tien

belangrijke adviezen rondom ventilatie in verpleeghuizen op een rij gezet; Al deze hulpmiddelen zijn beschikbaar via www.masterplanventilatie.nl en, op het advies stemlokalen na, via ISSO Open.

Wegwijzer COVID-19 Afgelopen zomer ontwikkelde ISSO uit eigen beweging ook al de Wegwijzer COVID-19. Deze wegwijzer staat ook bekend als ISSO-KennisKaart 239. Hij helpt de adviseur, installateur, monteur en technisch beheerder snel de weg te vinden in alle kennis over ventilatie die beschikbaar is.

29 ISSO Info 70 -april 2021

ISSO Educatie

Mogelijkheden met online examenplatform steeds groter Het online examenplatform van ISSO is in de achterliggende maanden doorontwikkeld. Samen met organisaties als Cito, ’t Examenpark en BDA zijn niet alleen de mogelijkheden toegenomen om op meerdere locaties examen te doen.

Ook de database met examen-items groeit en biedt steeds meer variatie om examens in verschillende samenstellingen te presenteren. vertelt Verkerk. “Buiten het feit dat mensen - zeker nu in deze coronatijd - op elke willekeurige plek een examen kunnen maken, zorgt het digitale systeem ook voor veel meer efficiëntie in het hele nakijkproces. Dit loopt nu volledig via het online platform.

Als een examen uit meerkeuzevragen bestaat, dan

Technische voorbereiding op het examen van EP-adviseur

kan de examenkandidaat al direct na het afsluiten van het examen een eerste voorlopige uitslag krijgen. Verder is het mogelijk om vanaf nu met alle examen-items in de database steeds weer andere samenstellingen te maken. Waar we vroeger drie of vier verschillende examens hadden, kunnen we nu in principe elke dag de samenstelling van de examenvragen veranderen.”

Examens analyseren Een ander voordeel is de zogeheten ‘toetsanalyse’; de werkwijze om de kwaliteit van examens te analyseren. “Nu alle resultaten digitaal zijn, kunnen we veel eenvoudiger en sneller zien of er examenvragen tussen zitten die slecht of onduidelijk gefor“Met het volledig digitale examenplatform kunnen

muleerd zijn. Je ziet nu snel genoeg of mensen die

we cursisten die een officieel examen moeten doen,

hoge cijfers scoren, toch bijvoorbeeld allemaal één

nu op meerdere manieren bedienen. Ze kunnen

bepaalde vraag fout doen. In dat geval is het zeer

de examens nog altijd op papier doen, zoals we

waarschijnlijk dat die vraag niet duidelijk is. En bij

‘voor-corona’ deden, maar het kan nu ook in een

het nakijken in deze omgeving kunnen correctoren

online omgeving. Dit kan centraal, op een computer

het ‘4-ogen-principe’ toepassen. Ook is het door de

vanuit 25 locaties in Nederland. Maar het kan nu

digitale surveillance, via de camera en microfoon

ook thuis, in je eigen werkkamer of op een werkplek

van de computer, achteraf redelijk eenvoudig om

op kantoor. Doordat de online examenomgeving

fraude vast te stellen. “Maar”, zo besluit Verkerk, “in

over een zogeheten digitale surveillance beschikt,

de afgelopen maanden hebben we bij alle examens

kunnen mensen eigenlijk op elke plek naar keuze

die we digitaal hebben afgenomen, nog geen enkel

achter de eigen computer een examen maken”, ver-

geval van fraude geconstateerd.”

telt Michel Verkerk, operationeel directeur van ISSO.

Veel sneller nakijken De online omgeving, waarin de examens nu beschikbaar zijn, levert meerdere voordelen op,

30 ISSO Info 70 -april 2021

ISSO Educatie

Samenwerking met examenorganisaties loopt zeer voorspoedig Sinds ISSO in 2019 de samenwerking met enkele examenen opleidingsorganisaties stevig aanhaalde, zijn er al mooie resultaten behaald. Een van de mijlpalen is de gezamenlijke ontwikkeling van het online examenplatform (zie voorgaande pagina). Maar misschien nog wel belangrijker is de bundeling van kennis en kunde, zegt Michel Verkerk, operationeel directeur bij ISSO. “ISSO heeft als visie en doelstelling om op zoveel

samen hebben ingericht, voor kandidaten die tegen

mogelijk onderwerpen en terreinen de platform-

problemen aanliepen, en een uitgebreid stappen-

gedachte tot ontwikkeling te brengen. Met de exa-

plan dat we samen maakten, was alleen mogelijk

menorganisaties Cito, ’t Examenpark en BDA is dat

door de bundeling van kennis.”

nu al erg goed gelukt. Het online examenplatform is een zichtbaar uitvloeisel, maar feitelijk draait het

Online omgeving echt verrijken

om de open manier waarop wij kennis en kunde uit-

“Partijen als Cito en ’t Examenpark zijn natuurlijk

wisselen. Dat is waar het ons, met ISSO Open, om

meesters in het organiseren van de logistiek achter

begonnen is.”

examens. Ook een partij als BDA voegt veel kennis

Kennis en menskracht bundelen

toe en is bijvoorbeeld specialist in het ontwikkelen van praktische examenvragen. Samen kunnen we

Verkerk stipt als voorbeeld de snelle, gezamenlijke

de item-bank in de online omgeving echt verrij-

actie aan die ISSO, Cito en ’t Examenpark onder-

ken. En dat is belangrijk, want aantoonbaar vak-

namen toen eind 2020 bleek dat energieadviseurs

manschap wordt in de bouw en installatie steeds

door de coronapandemie niet op centrale locaties

belangrijker. We zijn ook al bezig om voor Build Up

examen konden doen. “Door kennis en menskracht

Skills de kortere assessments aan de online omge-

te bundelen, konden we heel snel de energieadvi-

ving toe te voegen. We zullen daardoor met steeds

seurs ook thuis, via het online examenplatform, exa-

meer examen- en opleidingsinstellingen een waar-

men laten doen. Met alle veiligheids- en kwaliteits-

devolle samenwerking kunnen aangaan.”

waarborgen die nodig zijn. Ook de helpdesk die we

31 ISSO Info 70 -april 2021

ISSO Educatie

Online examenplatform ook voor isolatie-examens ingericht Op voorspraak van de NVPU, de Nederlandse Vereniging van Polyurethaan Hardschuim-fabrikanten, wordt het online examenplatform van ISSO ook voor isolatie-examens gebruikt. De examens die deze tak van de isolatiebranche organiseert, verliepen nog volledig via papier. In samenspraak met de certificerende instelling (CI) die de examens afneemt, zal - als de testfase is afgerond - het hele proces volledig online gebeuren.

Gebaseerd op leerdoelen Bij de uitwerking van de samenwerking spraken ISSO en de CI af dat ISSO puur het online platform faciliteert en dat zij zelf de examen-omgeving inricht en onderhoudt. “De CI heeft op dit moment De examens zijn gericht op de bedrijven die gespo-

zo’n 130 vragen in de database gezet. We zien ook

ten PUR-schuim aanbrengen. Tot op heden konden

dat zij haar examens meteen op eindtermen en

de kandidaten uitsluitend via papieren opgavefor-

leerdoelstellingen heeft ingericht. Zo kan zij dus,

mulieren examen doen. Om de efficiëntie, maar ook

gebaseerd op elk leerdoel, random de bijpassende

de flexibiliteit te vergroten wilden de organisatoren

examenvragen aan de kandidaten voorleggen. In

van dit examen graag naar een digitale omge-

één keer heeft deze tak van de isolatiebranche de

ving. In gesprek met ISSO raakte de CI overtuigd

overstap gemaakt van papieren examens naar de

van de mogelijkheden van het online platform. En

meest toekomstgerichte manier van

voor ISSO is de samenwerking met deze partij in

examineren”, zegt Jeanpaul van

de isolatiesector een nieuwe stap in de uitbreiding

den Haspel, product owner bij

en versterking van de platformgedachte, die ISSO

ISSO.

Open nastreeft.

32 ISSO Info 70 -april 2021

ISSO Develop

Develop: van co-creatie tot validatie

Producten en diensten voor partners Bij ISSO zijn we elke dag bezig kennis op het gebied van bouw- en installatietechniek te ontwikkelen, beheren en valideren. We hebben daardoor een enorme hoeveelheid aan kennis opgebouwd, en dat willen we graag bij de juiste professional brengen. Nu al onze kennis online beschikbaar is en er steeds meer mogelijk is op ons platform, kunnen we die kennis ook steeds beter delen. We werken daarbij samen met partners.

We kennen verschillende producten, diensten en samenwerkingsvormen, die steeds in ontwikkeling zijn.

Powered by ISSO

Validated by ISSO – diensten

Onder ‘Powered by ISSO’ vallen producten en/

Fabrikanten kunnen specifieke informatie over hun

of diensten die gevoed zijn met ISSO-kennis.

producten toevoegen aan onze protocollen, reken-

Opleiders die ons opleidingsmateriaal gebruiken,

toepassingen en concepten. Door deze productin-

tonen dit ‘label’ al. Maar partners die via de onder-

formatie te koppelen, is aan te tonen hoe dat pro-

staande manieren met ons samenwerken, laten zien

duct presteert of toepasbaar is. Deze dragen het

dat deze producten Powered by ISSO zijn.

sublabel ‘Validated by ISSO’. We kunnen partners

 Co-branding (huisstijl ISSO met eigen logo)

ook helpen hun software te valideren, waarna dat

Middels co-branding werken we samen met een

het label ‘Validated by ISSO’ mag dragen.

partner die via een API-koppeling kennis uit ISSO

 Productdetails en installatierecepten

Open of het ISSO Rekenplatform mag gebruiken.

Een fabrikant mag gevalideerde bouw- en

Partners kunnen die kennis, protocollen en bij-

installatietechnische Referentiedetails en

voorbeeld rekenkernen benutten om hun product of dienst te ontwikkelen of verrijken, waarin zij hun expertise en onze kennis samenbrengen. Van de synergie plukken professionals de vruchten.  Whitelabel (eigen huisstijl)

Partners die een ISSO-rekentool willen integreren op hun eigen website maken gebruik van onze whitelabel oplossingen. Zij gebruiken de online rekentool van ISSO dus in hun eigen huisstijl.

33 ISSOInfo 70 -april 2021

ISSO Develop

 Eigen kennis op het platform

Installatieconcepten verrijken met productspecifieke informatie. Deze Referentiedetails

Via deze samenwerkingsvorm kun je als part-

en Installatieconcepten publiceren we op ISSO

ner rekenkernen (zoals rekenbladen en tools) of

Open. Via deze samenwerking laten we zien

andere kennis die je hebt ontwikkeld laten opne-

dat we de product-specifieke informatie van de

men op het ISSO-platform. Zo kan het via het

fabrikant indirect valideren.

ISSO-platform aan derden worden aangeboden.

 Softwarevalidatie

Zowel de partners als ISSO kunnen op deze

Fabrikanten kunnen ervoor kiezen hun software

manier een grotere doelgroep bedienen dan zij

en/of rekenmethodiek door ons te laten valideren.

op eigen kracht zouden kunnen. Validatie kan een

We doen dat aan de hand van onze kennis. De

onderdeel zijn van deze samenwerking.  Co-creatie

software is op die manier ‘Validated by ISSO’.  Rekenen met producten

Hierbij ontwikkelen en beheren we samen met

Binnen het rekenplatform is het mogelijk om ook,

partners kennis. ISSO publiceert deze kennis ver-

naast de forfaitaire waarden, met specifieke pro-

volgens in ISSO Open. De partners en ISSO zijn

ducten te rekenen. Als partner kun je een samen-

samen verantwoordelijk voor het ontwikkelen en

werking met ons aangaan om op ons rekenplat-

beheren van het kennisproduct.

form met concrete producten te mogen rekenen.

Isover - Referentiedetail Omschrijving Draagstructuur Opbouw langs gevel Variant-detail Toepassing

: Ribcassettevloer : Meerdere draagstructuren mogelijk : Gemetseld binnenspouwblad en gemetseld buitenspouwblad : Ribcassettevloer : W + WG

P.101.0.3.01.SGI

385 100

35

150

100

gevelopbouw: - metselwerk 100mm - luchtspouw 35mm - ISOVER mupan plus 150mm (λ 0.033 W/mK) - kalkzandsteen 100mm luchtdicht afgewerkt

70

vloeropbouw: - afwerkvloer - voorgespannen ribbenvloer

MAAIVELD 125-P

ventilatiekoker

355

isolatie met gesloten cellen 110mm (λ 0.023 W/mK)

10

stelruimte min. 100

voorbeeld van productdetail

34 ISSO Info Info 70 -april 2021

ISSO NFO I ISSO nder reld vera  De we ISSO ook

t dus

t kennis me g tot alle  Toegan en Op ISSO

ers en met partn  Samen n werken aa ls na sio profes ter bouwen be n, te beter we

ISSOINFO ISSO INFO

nr. 67 januari 2020

nr. 68 juli

2020

 VSK 2020

n! anders ka

nr. 6 9 nov embe r 2020

 4 t/m 7 februari,

Jaarbeurs Utrecht

 Hal 10, stand D050



ISSO Op

Co -creat

en is bes

anders kan!

VSK-beu





iesessies

rs

Richtlijne n voor ventilati esystem

Lesmater

beschikb

r

tijdens

en aang

iaal ener

aar

chikbaa

epast

gieprest

atie

anders k an!

 M aste r p

ISSOINF

O 68.indd

1

INFO



lan V entil

atie  N ieuw e Ga s ke t e k ra c lwet ht éch

t van  ‘Q uick scan vent dive ilatie rse g ’-serie ebou voor w t yp en  C ur su s aan bod en G Zo n evelo van B pleid DA D inge akn

22-06-20

20 10:28

beter weten beter bouwen