ISSO Info 68

ISSO INFO

nr. 68 juli 2020



ISSO Open is beschikbaar



Co-creatiesessies tijdens

VSK-beurs



Richtlijnen voor

ventilatiesystemen aangepast



Lesmateriaal energieprestatie

beschikbaar

anders kan!

Inhoud kleintje Ventilatie

nieuws

Vraagbaak voor corona-vragen

3

Energy Advice Service is Validated

5

ISSO Open is beschikbaar ongebouwen’ geeft Resus sluit aan bij ISSO-Kennispartners heren van ventilatieomen alle fasen in het ISSO-Kennispartners BCRG versterkt n de orde, van Energiecijfers s aangepast aan de & Tabellen online Platform voor energieprestatieadviseurs

6 7 8 9 10

Ventilatie

kennispartnernieuws en uit de wetgeving toe Warmteverliesberekeningen: Noodzaak?

11 9), de Wet Kwaliteitsliceren)App ontwerp NEN om berekeningen te vereenvoudigen 12 met betrekking tot Steeds meer nadruk op kennisdeling 13 eid. Er staan ook slaapkamers, bad-combi-expansie­systemen Resus zoekt 14 uwe technieken Het belang van bewaking pv-installaties 15 erd.

Overgangsregeling voor NTA 8800 16 oningenVSK moet het Co-creatiesessies o op tochtklachten Co-creatie 17 eem zorgt voor detijdens VSK-beurs waliteit.Vergelijken Door de van verwarmingssystemen 17 de eisen met Brandventilatie in parkeergarages in de praktijk lastig om weinig toegepast?

18 geeft richtlijnen voor Waarom wordt indirecte adiabatische koeling vaak niet toegepast?

18 die werkzaam zijn in of Perceelgrens voor geluidsproductie het technisch beroepswarmtepompen 19 derhoudsbedrijven en Weinig energieopslag door onduidelijkheid rondom besparing 20 Warmteverliesberekening van deze tijd?

20

Woningen en Onduidelijkheid over TOjuli-methode

21 woongebouwen ISSO Open Versie 2020 Publicaties 75.1 en 82.1 beschikbaar

ISSO Open is beschikbaar – pagina 6

Co-creatiesessies tijdens VSK-beurs – pagina 17

Richtlijnen voor ventilatiesystemen aangepast – pagina 24

22

BRL 9501 Berekeningen energieprestatie 22 Beoordelingsrichtlijnen energieprestatieadviseurs beschikbaar

kleintje 23

Ventilatie-richtlijnen aangepast

24

Richtlijnen luchtbehandelingssystemen

25

Kennis van warmtepompen essentieel voor energietransitie

26

Update voor Database Compliance

28

educatie ISSO valideert de kennis van Kader

29

Digitaal examineren in de startblokken

30

HBO-opleiding ISSO-kennis

31

Vergroot je vakkennis bijTVVL

32

Warmtepompen opleidingen van Wasco

33

develop

– pagina 29 ISSOINFO is een uitgave van: ISSO, kennisinstituut bouw- en installatietechniek Weena 505, 3013 AL Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl | kennisbank.isso.nl

Referentiedetails beschikbaar

34

Nieuwe app Rockpit voor de bouw

34

2

Lesmateriaal energieprestatie beschikbaar

COLOFON

(BIM) is uitgebreid

23

Vormgeving: Stijlmeesters Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Stijlmeesters De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt

ISSO Info 68 - juli 2020

door onjuistheden in de redactionele kolommen.

nieuws

Vraagbaak opgezet voor corona-gerelateerde vragen bij gebouwinstallaties Door de coronacrisis stonden veel gebouwen voor een langere periode leeg, terwijl andere gebouwen sinds de uitbraak van het coronavirus juist met de maximale bezetting draaien. De afwijkende invulling van het gebouwgebruik kan tot vragen leiden over wat voor invloed dit heeft op gebouwinstallaties en hoe hiermee om te gaan. We bundelden de krachten met Wij Techniek, Techniek Nederland en TVVL en realiseerden samen een vraagbaak waar iedereen terecht kan met technische vragen over corona-gerelateerde maatregelen voor installaties in en rond gebouwen.

REHVA, de Europese overkoepelende vereniging van klimaatinstallaties, bracht al eerder een handleiding uit met aanbevelingen voor installaties in gebouwen die langere tijd leeg stonden. Na de ontvangst van dit document besloten we om samen met TVVL, Wij Techniek en Techniek Nederland de vraagbaak op te zetten.

De handschoen oppakken “Het doel van de vraagbaak is om zowel gebouwgebruikers als installateurs en andere technici van praktische adviezen te voorzien bij corona-gerelateerde vragen over gebouwgebonden installaties”, zegt Rob van Bergen, directeur van ISSO. “Nadat we het document van REHVA ontvingen, vroegen we ons af of het misschien een goed idee was om een vraagbaak op te zetten voor coronagerelateerde vragen over installaties. We besloten om samen met TVVL de kennisorganisaties OTIB en Techniek Nederland te benaderen om de handschoen voor zo’n vraagbaak met z’n vieren op te pakken. Zo is het balletje gaan rollen.”

Expertteam Een vereiste van een vraagbaak is dat de vragen die worden gesteld snel en deskundig worden beantwoord. Om dit te kunnen realiseren, stelden we met Wij Techniek, Techniek Nederland en TVVL een expertteam samen. Dit team bestaat uit specialisten van onder andere Techniek Nederland, VLA, TVVL, ISSO, bba binnenmilieu, Franchimon ICM, Arbo-techniek, Universiteit Gent, TU Eindhoven, TNO en VCCN. Namens ISSO maakt Jos de Leeuw

3 ISSO Info 68 - juli 2020

nieuws

deel uit van dit expertteam. “Vanuit mijn rol als

gere tijd leeg heeft gestaan eerst een dag wordt

praktijkvertaler voor vraagstukken in de klimaat-

geventileerd voordat het in gebruik wordt genomen.

techniek verzamel ik samen met de andere team-

“Afhankelijk van het systeem zijn er ook aanvullende

leden alle vragen met betrekking tot klimaat­instal­

maatregelen die je in deze periode moet treffen”,

laties”, zegt De Leeuw, specialist klimaatinstallaties

vervolgt van Weele. “Bij mechanische luchttoevoer

in gebouwen bij ISSO. “Waar mogelijk bundelen we

is het bijvoorbeeld van belang om de buitenlucht-

vragen die qua inhoud overeenkomen en vervolgens

filters te controleren. Als die nat zijn geweest kan

zoeken we in het expertteam naar een passend

er namelijk schimmel op zijn gevormd. Zijn de filters

antwoord op elke vraag.”

nog schoon dan kun je ze blijven gebruiken, anders

Richtlijnen

moeten deze worden vervangen. Verder moet recirculatie binnen het ventilatiesysteem worden

De Leeuw geeft aan dat het expertteam de actua­

uitgeschakeld, om te voorkomen dat je veront­

liteit nauwlettend volgt en wekelijks overlegt over

reinigde lucht terug het gebouw in blaast.”

de laatste ontwikkelingen. “We behandelen dus niet alleen de binnengekomen vragen, maar delen ook

Ventilatie-strategie

nieuwe, opgedane kennis met elkaar. Door actief

Van Weele gaat ook in op CO2-gestuurde en

informatie bij elkaar te brengen, kunnen we oplos-

natuurlijke ventilatie. “Bij gebouwen met natuurlij-

singen verzinnen die elk aspect behandelen waar

ke ventilatie is het belangrijk dat de ramen zoveel

het gaat om installaties in gebouwen.” Het expert-

mogelijk open staan, voor de toevoer van schone

team beantwoordt en bundelt de gestelde vragen

buitenlucht. Als de ventilatie CO2-gestuurd wordt

in een speciale ‘FAQ’ op de website van TVVL

geregeld, is het bij gebouwen met een lagere

Connect. “Het is daarbij wel goed dat gebouw­

bezetting zaak om de instellingen aan te passen,

beheerders, systeembeheerders en installateurs

om te voorkomen dat er op minimaal niveau wordt

in het achterhoofd houden dat onze antwoorden

geventileerd. Het beste is om tijdens bezetting de

op de vragen een algemeen karakter hebben”,

ventilatie maximaal te laten draaien. Als dat niet

licht De Leeuw toe. “Het gaat om hoofdrichtlijnen

mogelijk is, moet de minimumwaarde voor maxi-

bij algemene situaties. De exacte invulling van de

male ventilatie worden verlaagd. Voor elke type

maatregelen verschilt natuurlijk per gebouw en

ventilatiesysteem geldt dat minimaal twee uur voor

situatie, dus bij twijfel raden we aan een adviseur

én na het gebruik van het gebouw de ventilatie nog

in te schakelen.”

voluit moet draaien om een schoon binnenklimaat

Ventilatie vitaal Sinds de introductie van de vraagbaak zijn al veel

te creëren. Bij de zogeheten ‘natte ruimten’ moet de ventilatie sowieso 24 uur per dag actief blijven.”

vragen gesteld aan het expertteam waar De Leeuw

Niet extra bevochtigen

deel van uitmaakt. Bij de vraagbaak kwamen ver-

Een andere maatregel die volgens Van Weele

schillende vragen binnen over mogelijke manieren

belangrijk is bij het creëren en behouden van een

van besmetting die invloed hebben op de omgang

gezond binnenklimaat, is dat de zogenaamde

met installaties en vragen die betrekking hebben op

‘stankafsluiters’ van vloerputjes gevuld zijn met

de ventilatie van gebouwen. Dat laatste is volgens

water. “Je moet voorkomen dat afvalwater, met

De Leeuw geen toeval: “Ventilatie en legionella zijn

daarin eventuele virussen, verdampt en contact

de belangrijkste aandachtspunten voor gebouwen

maakt met de ruimtes.” Extra bevochtigen van de

die na een langere periode zonder bezetting weer

lucht heeft volgens Van Weele in deze periode

in gebruik worden genomen. Er zijn ook sterke

geen zin en kan zelfs contraproductief werken. “De

aanwijzingen dat het coronavirus via de lucht over-

luchtvochtigheid heeft weer invloed op schimmels

draagbaar is in slecht geventileerde ruimtes, ook

en virussen, terwijl je juist moet oppassen dat je die

als mensen daarbij voldoende afstand houden. Het

nu geen kans geeft.”

is daarom goed om het zekere voor het onzekere te nemen en extra goed te ventileren.”

Aanvullende maatregelen

Leerpunten Zowel Van Weele als De Leeuw geven aan dat zij de kennis die de partijen tijdens de coronacrisis

Volgens Harry van Weele, projectcoördinator bij

vergaren ook meenemen bij toekomstige updates

ISSO, is het belangrijk dat elk gebouw dat lan-

van kennisproducten in de ISSO KennisBank. “Op

4 ISSO Info 68 - juli 2020

nieuws

die manier kunnen we de nieuw opgedane kennis

vraag is of ventilatiesystemen qua maximale capa-

in de toekomst gebruiken bij soortgelijke situaties”,

citeit niet moeten worden ontwerpen richting de

legt De Leeuw uit. “Tegelijkertijd roepen de nieuwe

A-klasse.”

inzichten natuurlijk ook vragen op. Moeten we bijvoorbeeld de ventilatienormen zo aanpassen dat

Vragen voor de vraagbaak

deze strenger zijn tijdens pandemieën zoals deze?”

De Leeuw roept alle installateurs en gebouw- en

Van Weele vult aan: “Ventilatiesystemen worden

systeembeheerders op om de FAQ (www.tvvl.nl/

meestal zo ontworpen dat de maximale prestaties

faq-corona) te bekijken zodra ze corona-gerela-

voldoen aan de minimumeisen voor ventilatie. Nu

teerde vragen hebben over installaties in gebou-

de mate van ventilatie moet worden opgeschroefd

wen. Als hun vraag daar niet bij staat, kunnen ze

brengt dat problemen met zich mee; systemen

deze aan het expertteam stellen door hem te

lopen tegen hun maximale capaciteit aan. De

mailen naar helpdesk@corona-techniek.nl.

Softwarepakket Energy Advice Service is Validated by ISSO Het softwarepakket de Energy Advice Service van

De software kijkt ook naar verschillende opties,

The Sustainables is gevalideerd. De validatie vond

zoals vloer-, muur-, glas- en dakisolatie, hr-ketels,

plaats op verzoek van The Sustainables en bestond

hybride- en all-electric warmtepompen. Het juiste

uit een controle op de software aan de hand van

advies begint dan onder andere bij het berekenen

de richtlijnen die zijn vastgelegd in ISSO-publicaties

van de juiste besparingen’, zegt Verhoeff.

en de NTA 8800. Met dit softwarepakket kunnen de gebruikers berekeningen voor woningen maken

Kwaliteitskeurmerk

die een realistisch beeld geven van mogelijke ver-

The Sustainables hecht waarde aan kwaliteit die

duurzamingsmaatregelen. De software voldoet

bekrachtigd is met het ISSO-certificaat. Verhoeff:

aan de gestelde eisen om het Validated by ISSO-

‘Op deze manier kunnen wij de consumenten een

certificaat te mogen voeren.

goed advies geven met gevalideerde besparingen.

En kunnen we ons steentje bijdragen aan de verduurzaming van Nederland.’ The Sustainables biedt de markt innovatieve oplossingen die de verduurzamingsmogelijkheden in kaart brengen en daarmee de aanschaf van toepassingen inzichtelijk maken.

Dat doen zij door slimme online tools te bouwen om woningen op afstand in te meten en de mogelijke verduurzamingsmaatregelen per woning door te rekenen.

Validated by ISSO Adviseren met gevalideerde besparingen

Wil je meer weten over (de mogelijkheden van) een ISSO-validatie? Kijk dan op isso.nl/validatie of neem

‘Wij hebben veel opdrachtgevers die onze software

contact op met Anneli van Kleven-Pijpers via

afnemen, zoals consumentenplatform HomeQgo’,

a.vankleven@isso.nl.

vertelt Sander Verhoeff, consultant techniek & proces innovatie bij The Sustainables. ‘Aan de hand van het Validated by ISSO-certificaat willen we laten zien dat de berekeningen realistische besparingen geven. Zo berekent de software gemiddeld 120.000 opties door om tot een advies te komen.

5 ISSO Info 68 - juli 2020

nieuws

ISSO Open is beschikbaar Via een webinar lanceerden we op maandag 25 mei ISSO Open voor onze partners en een eerste groep gebruikers. In deze nieuwe online omgeving kunnen professionals uit de bouw- en installatietechniek terecht voor al onze kennis. De naam ISSO Open is een directe verwijzing naar de transparante wijze waarop we onze kennis beschikbaar stellen aan de professionals.

Ten tijde van de lancering was ISSO Open nog

je als gebruiker direct ziet waar het begrip terug-

onder constructie, maar zodra het digitale platform

komt in de tekst.

in zijn volledige omvang gereed is, vervangt het de ISSO-KennisBank.

Persoonlijk profiel Bezoekers die niet zijn ingelogd, krijgen uitsluitend een preview van elk hoofdstuk van de kennis die ze hebben gevonden en kunnen door de documenten navigeren. Om de kennisdocumenten volledig te kunnen inzien, moeten gebruikers inloggen of eerst een licentie aanschaffen. Gebruikers die zijn ingelogd, hebben via hun persoonlijke profiel snel toegang tot hun favoriete documenten en krijgen suggesties voor kennisproducten die voor hen interessant kunnen zijn.

Lay-out Suggesties

Tijdens de online introductie van ISSO Open was er ook aandacht voor de keuzes in de lay-out van de

Een zoekbalk op de landingspagina van ISSO Open

website. Zo is bij de referentiedetails bijvoorbeeld

helpt bezoekers om de gewenste kennisproducten

gekozen voor menu’s met een openklap-functionali-

te vinden. Zodra de bezoeker twee of meer letters

teit en een carrousel om door plaatjes te browsen.

heeft getypt in de zoekbalk, toont deze sugges-

Doordat de uitgebreide documenten standaard

ties voor zoektermen en producten waar diegene

‘dichtgeklapt’ zijn, blijven de pagina’s met de

naar op zoek zou kunnen zijn. De zoekresultaten

referentiedetails compact en overzichtelijk. Met

tonen standaard de meest actuele versies van

deze opzet zorgen we ervoor dat de website ook

de kennisproducten, maar gebruikers kunnen ook

gebruiksvriendelijk is wanneer de gebruiker deze

een instelling aanvinken waardoor eerdere versies

op een smartphone of tablet bezoekt. Duidelijke

zichtbaar zijn. Bij het openen van een bepaald ken-

pictogrammen maken het nog eenvoudiger om

nisdocument ziet de gebruiker onderaan de pagina

publicaties te delen.

ook gerelateerde publicaties.

Geavanceerd zoeken

Nieuw platform ISSO Open is een onderdeel van het nieuwe platform

Om sneller bij het juiste document uit te komen,

dat we ontwikkelen. Dit platform wordt momenteel

is het ook mogelijk om te zoeken binnen specifie-

nog verder uitgebouwd. Zo krijgt de website nog

ke categorieën of naar bepaalde productsoorten

extra pagina’s met informatie over educatiemoge-

zoals Kleintjes, ISSO-publicaties, referentiedetails of

lijkheden en ISSO-applicaties. Daarnaast werken we

checklists. Wie binnen de categorieën zoekt, kan de

momenteel nog volop aan het algoritme voor een

resultaten nog verder specificeren door een sub-

optimaal overzicht met ‘gerelateerde publicaties’

categorie te kiezen. Het is daarnaast op de nieuwe

dat de gebruiker te zien krijgt wanneer hij of zij een

website ook mogelijk om binnen kennisdocumenten

kennisproduct opent. De huidige gebruikers van de

zelf naar specifieke termen te zoeken. De zoekter-

KennisBank ontvangen binnenkort een e-mail waar-

men worden dan in het document gearceerd, zodat

mee ze toegang krijgen tot ISSO Open.

6 ISSO Info 68 - juli 2020

nieuws

Corrosiespecialist Resus sluit zich aan bij ISSO-Kennispartners Sinds 1 februari 2020 is het Belgische bedrijf Resus een ISSO-Kennispartner.

Het netwerk van onafhankelijke bedrijven dat samenwerkt aan het verhogen van het kennis- en kwaliteitsniveau in de bouw- en installatiesector verwelkomt in Resus een corrosiespecialist.

“Resus heeft een groot netwerk en kent de sector heel goed”, aldus Anneli van Kleven, communicatie- en marketingmanager bij ISSO. “Als ISSOKennispartner helpt Resus ons bij het verspreiden van onze kennis in de markt.

Zo werken we samen aan beter weten, beter bouwen.”

producten is schade aan verwarmingsinstallaties te voorkomen. We hopen via ISSO meer partijen op de hoogte te brengen van die mogelijkheid. En misschien kunnen we via dit netwerk ook contact leggen met fabrikanten van verwarmingsoplossingen zodat die onze producten in de toekomst kunnen toepassen in hun verwarmingsproducten.”

Voordat het zover is, wil Resus zich nog versterken met een contactpersoon die het Belgische bedrijf helpt bij haar taken als kennispartner in Nederland. Willemen: “Om goed invulling te geven aan het partnerschap zijn we nog op zoek naar een accountmanager die ons kan vertegenwoordigen vanuit onze rol als ISSO-Kennispartner.”

Kennisambassadeur “We zijn erg bij dat Resus zich heeft aangesloten bij de Kennispartners”, vertelt Anneli van Kleven

Binnen het netwerk van ISSO-Kennispartners wis-

van ISSO. “Oprichter Karl Willemen heeft een inter-

selen ISSO en de kennispartners ervaringen en ken-

nationaal netwerk in de sector en heeft een schat

nis met elkaar uit. Naast de uitwisseling van kennis

aan ervaring op het gebied van corrosie, expansie­

en ervaring bundelen de deelnemende organisaties

vaten, lucht- en vuilafscheiders, ontgassers en

ook de krachten door samen activiteiten te onder-

andere zaken die aan verwarmingsinstallaties zijn

nemen. Zo voorzien de ISSO-Kennispartners de

gerelateerd. Al tijdens zijn werkzaamheden in de

professionals in de bouw- en installatiesector direct

werkgroep voor de herziening van ISSO-publicatie

en indirect van actuele en valide kennis.

13 toonde hij zich een ambassadeur van het kennis­

Niche-kennis

product; iemand die het belang van kennisdeling en -ontwikkeling onderkent. Kennispartners zoals

Resus is producent van corrosiemonitors die via

Resus helpen ons om onze kennis te verspreiden en

sensortechnologie de corrosiesnelheid in CV- en

vormen zo een verlengstuk voor onze kennisdeling.

koelinstallaties registreren en waarschuwen bij

Andersom kunnen zij ons ook attenderen op ont-

ontoelaatbare waarden. Karl Willemen, oprichter

wikkelingen in de branche en aangeven waar de

en eigenaar van Resus, was onlangs nog betrok-

professionals behoefte aan hebben, zodat wij onze

ken bij de herziening van ISSO-publicatie 13:

kennisproducten hierop kunnen aanpassen.”

‘Aanbevelingen ter voorkoming van corrosie en ketelsteenvorming in watervoerende installaties’.

Meer informatie over Resus vind je op resus.eu.

Willemen schreef mee aan de meest recente ver-

Meer informatie over het kennispartnerschap vind

sie van deze ISSO-publicatie. “We zijn blij dat we

je op isso.nl.

ons bij de ISSO-Kennispartners konden aansluiten”, zegt Willemen. “We weten bij Resus erg veel binnen het niche-gebied van verwarming; ervaringen die we graag met de markt delen. Met onze kennis en

7 ISSO Info 68 - juli 2020

nieuws

BCRG versterkt netwerk van ISSO-Kennispartners Het Bureau Controle en Registratie Gelijkwaardigheid b.v. (BCRG) heeft zich aangesloten bij de ISSO Kennispartners. Dit netwerk van onafhankelijke bedrijven werkt er samen aan de kennis en kwaliteit in de bouw- en installatiesector te verhogen en elkaar te versterken.

Michel Verkerk, operationeel directeur bij ISSO:

vinden. Afgelopen jaar zijn er 120.000 raadplegin-

“BCRG is dagelijks bezig met nieuwe technieken om

gen gedaan op de website van BCRG. Zo onder-

ze een deskundig ‘keurmerk’ te verschaffen. Dankzij

steunen we elkaar.

deze samenwerking gaat BCRG hun verklaringen voortaan ook ontwikkelen via ISSO Open - het nieu-

Interessant en gemêleerd gezelschap

we online kennisplatform van ISSO. Zo versterken

“Dit Kennispartnerschap met ISSO opent aller-

we elkaar en ons platform.”

lei deuren voor ons”, vertelt directeur van BCRG

Het netwerk van Kennispartners wisselt niet alleen

Peter ’t Lam. “We komen hierdoor gemakkelijk in

kennis en ervaring uit, maar de organisaties onder-

contact met de andere kennispartners. We onder-

nemen samen ook activiteiten om de krachten te

nemen ook activiteiten met hen samen. Zo ston-

bundelen. Door elkaar te helpen, voorziet het net-

den we met acht ISSO Kennispartners op de VSK

werk uiteindelijk de professionals in de bouw- en

2020. Dankzij de partnerbijeenkomsten blijven we

installatiesector met valide en actuele kennis. Het

bovendien beter op de hoogte van nieuwe ontwik-

netwerk van ISSO Partners bestaat op dit moment

kelingen in aanpalende bouwsectoren. De groep

uit een kleine twintig bedrijven.

Kennispartners is een interessant en gemêleerd

Relevant voor de sector

gezelschap waarbinnen open discussies plaatsvinden. De focus van BCRG ligt nu vooral op energie-

“ISSO kan niet elke maand producten toevoegen

prestatie-gerelateerde producten en systemen voor

aan de richtlijnen en protocollen die we opstellen,”

de installatietechniek. Ook producten als kozijnen,

zegt Michel Verkerk van ISSO. “Zo lopen normen

glas en isolatiematerialen rekenen we daartoe.

altijd enigszins achter op de realiteit. Het werk van

Toch is er een toenemende vraag naar een bre-

BCRG daarentegen is om continue nieuwe tech-

der toepassingsgebied. Bij BCRG zijn aanvragen

nieken en producten te beoordelen om ze een

ingediend voor riolering, legionella, gezondheid en

onafhankelijk en deskundig ‘keurmerk’ te kunnen

restwarmte bij datacentra. Ook zij hebben behoefte

geven; de gelijkwaardigheidsverklaringen en gecon-

aan openbaar te raadplegen, gecontroleerde kwa-

troleerde kwaliteitsverklaringen. Die verklaringen

liteits- en gelijkwaardigheidsverklaringen. Via part-

publiceren zij in hun online database. Nu zij ISSO

nerbijeenkomsten ontdekken we welke onderwerpen

Kennispartner zijn, zullen ze hun content via ISSO

en thema’s er spelen in de hele bouwwereld, waar-

Open ontwikkelen. ISSO Open is ons nieuwe online

door wij beter weten op welke thema’s BCRG zich

platform waarmee we alle kennis voor de bouw- en

op korte termijn moet richten. Is bijvoorbeeld de

installatietechniek nog toegankelijker kunnen ont-

ontwikkeling van de zon-gedreven warmtepomp of

sluiten. Via de kennis en deskundigheid van onder

het PVT-paneel (thermische en fotovoltaïsche zon-

andere BCRG, blijft ISSO Open dus altijd actueel.

ne-energie in één paneel) al voldoende ontwikkeld

Daarnaast kunnen de verklaringen via onze data-

om te kunnen opnemen in de BCRG database? Als

diensten (binnen ISSO Develop) worden aangebo-

we dat weten, kunnen we daar tijdig in investeren.”

den aan onze ontwikkelpartners.” Nog een reden om blij te zijn met de versterking van BCRG, is dat

Meer informatie over het

nog meer fabrikanten, adviseurs, architecten, ande-

Kennispartnerschap is terug

re bouwprofessionals en overheidsdiensten via

te vinden op isso.nl

BCRG ook het online platform van ISSO zullen

8 ISSO Info 68 - juli 2020

nieuws

Geactualiseerde Energiecijfers & Tabellen binnenkort ook online beschikbaar De laatste versie van de publicatie Cijfers & Tabellen, die kentallen bevat over energiegebruik en energiebesparing van diverse maatregelen, verscheen in 2007.

Aangezien de publicatie nog altijd veel wordt gebruikt, was het nodig de uitgave ingrijpend te actualiseren. En om Cijfers & Tabellen ook fysiek op de huidige tijd te laten aansluiten, wordt er ook een web applicatie van ontwikkeld.

Cijfers & Tabellen is oorspronkelijk uitgegeven door

bewerkte of onbewerkte data gaat, en wat de origi-

SenterNovem, wat is overgegaan naar de huidige

nele bron van de data is.” Om een goede interface

naam RVOnl. Ruim een jaar geleden kregen wij de

te ontwerpen, met gebruiksvriendelijke navigatie en

vraag om de publicatie samen met de RVO te actu-

mooie vormgeving, is het bureau Soda Studio inge-

aliseren. “Naast de fysieke uitgave was er ook een

schakeld.

enorme behoefte voor een digitale versie, die we de web applicatie noemen”, zegt Ingmar de Swart

Verduurzaming gebouwde omgeving

van ISSO. “Op die manier is de data veel makkelij-

Cijfers & Tabellen is interessant voor adviseurs op

ker en sneller te actualiseren. Daarmee voorkomen

het gebied van energie, milieu, techniek en inno-

we dat een nieuwe actualisatie lang op zich laat

vaties, voor installateurs en energiebedrijven, en

wachten. Door Cijfers & Tabellen ook online op te

beleidsmakers bij milieudiensten en gemeenten

zetten, is de vakkennis die we hier ontwikkelen ook

die aan de gang gaan met energiemaatregelen.

op andere manieren te raadplegen. Zo kan de data

De gegevens helpen ook bij de keuze voor maat-

ook via een API ontsloten worden richting tooling

regelen die tot een duurzamere gebouwde omge-

van partners, bijvoorbeeld rekensoftware.”

ving leiden. Cijfers & Tabellen is begin september

Gebruiksvriendelijke navigatie

beschikbaar. De papieren publicatie volgt richting het einde van het jaar.

Een digitale versie maakt de data voor gebruikers bovendien veel eenvoudiger te doorzoeken en

We ontvangen t.z.t. heel graag feedback op deze

gebruiken in rapporten. “Omdat deze kennis nu ook

vernieuwde Cijfers & Tabellen, zowel inhoudelijk als

digitaal verschijnt, is het daarnaast mogelijk om

op de web applicatie. Ons doel is namelijk altijd om

meer informatie aan alle maatregelen toe te voe-

onze producten te verbeteren. Want beter weten, is

gen”, zegt De Swart. “Zo staan nu onder andere ook

beter bouwen.

de randvoorwaarden voor gebruik erbij, of het om

9 ISSO Info 68 - juli 2020

nieuws

Nieuw platform voor energieprestatie adviseurs In mei is de stichting KEGO opgericht,

teit gekregen, met een logo dat heel anders is dan

wat staat voor Kenniscentrum

dat van de vier partners.�

Energieprestatie Gebouwde Omgeving.

KEGO wordt per 1 juli verantwoordelijk voor het beheer van energieprestatieadviesplatform.nl, het voormalige epaadviesplatform.nl. De site krijgt behalve een nieuwe naam een geheel nieuwe jas. KEGO zal de site klaarmaken voor werken volgens bepalingsmethode NTA 8800 en BENG.

Expertteam De website epa-adviesplatform.nl bestaat sinds 2017, destijds opgericht door FedEC. Via het platform kunnen adviseurs vragen stellen over de interpretatie van wet- en regelgeving, het maken van energielabels, de energie-index voor woningen en gebouwen, en de opnameprotocollen 75.1 en 82.1.

Ook zijn alle ISSO-publicaties die relevant zijn voor de energieprestatie er te vinden. Het platform wordt geleid door coĂśrdinatoren, die de vragen van energieprestatieadviseurs voorleggen aan een expertteam. Als binnen het expertteam geen consensus is over een antwoord, schakelen ze de technische commissie van InstallQ in om uitsluitsel te geven. Kelly Greene zal namens ISSO zitting

nemen in het expertteam.

Groter draagvlak Het bestuur van de nieuwe stichting KEGO bestaat

Aangezien per 1 januari 2021 de nieuwe bepalings-

uit Michel Verkerk (ISSO), Wil van Ophem (InstallQ,

methode NTA 8800 en BENG van kracht worden, en

loket voor erkenning, certificering en accredita-

het aantal adviseurs naar verwachting zal toene-

tie), Isabelle Sternheim (FedEC, beroepsvereniging

men, werd besloten het platform een groter draag-

van energieadviseurs) en Hugo Breuers (AvEPA,

vlak te geven. Vakbekwaam adviseurs worden (ver-

brancheorganisatie van en voor Energie Prestatie

plicht) lid van dit platform.

Adviesbureaus). “Omdat we het beheer van het EP

Epa-adviesplatform.nl wordt niet alleen aangepast

Adviesplatform en de continuĂŻteit van het platform

aan de nieuwe methoden, het krijgt met energie-

met zijn vieren regelen, besloten we er een stichting

prestatie-adviesplatform.nl dus ook een nieuwe

voor op te richten�, zegt Michel Verkerk. “Dat maakt

naam en een nieuwe jas. Het platform wordt op

voor iedereen heel inzichtelijk dat we dit echt

1 juli gelanceerd. Het ondersteunt dan nog tot begin

samendoen. KEGO heeft daarom zijn eigen identi-

2021 de twee methodes.

10 ISSO Info 68 - juli 2020

kennispartnernieuws

Warmteverliesberekeningen: Noodzaak of niet?

Het is nu vaak ‘traditie’ dat een bouwkundige een EPC-berekening maakt. In deze berekening kiest hij dan een warmtepomp die de laagste EPC-waarde geeft. Tijdens de oplevering van de woning blijkt dat er vaak een ander type warmtepomp is geplaatst. Gelukkig wel, want de warmtepomp die in de EPC-berekening is gekozen heeft vaak te weinig vermogen. De installateur geeft in dat geval aan dat hij een andere warmtepomp moet plaatsen. januari terug van twee weken skiën en het hele huis moet binnen twee uur kunnen worden verwarmd, terwijl je buren niet aanwezig zijn omdat zij overwinteren in Spanje.

Woningen controleren Het maken van een warmteverliesberekening is (nog) niet verplicht. Op 1 januari 2021 treedt de NTA 8800 in werking. Om het juiste energielabel te bepalen moet een gecertificeerde adviseur een woning (opgeleverd na 1 januari 2021) controleren.

Wijkt het type warmtepomp af, dan moet men dit motiveren. Ook in het toekomstig vereiste consumentendossier (NEN 8092:2019) moet men de berekeningen opnemen waarmee de prestaties van de geplaatste installaties worden onderbouwd. Een oordeel geven op basis van de vuistregels is dan Ook de installateurs moeten nog ‘wennen’ aan

onvoldoende. Het maken van een warmteverliesbe-

warmtepompen. Te vaak worden wij gebeld met de

rekening is dus een noodzaak. Zonder die bereke-

vraag: “Kunnen jullie in de energieprestatiebereke-

ning heb je in de energieprestatieberekening geen

ning ‘even’ aangeven wat het benodigde vermogen

betrouwbare keuze van de juiste warmtepomp. Het

is voor de warmtepomp?”. Een energieprestatiebe-

voorkomt juridische problemen bij oplevering.

rekening (of straks een berekening volgens de NTA 8800) geeft daar geen antwoord op. Deze berekening bepaalt het gemiddelde energiegebruik op

Webinar

basis van het energiejaar, zoals omschreven is in de

DGMR software organiseert een

NEN5060.

Extreme situatie Een warmteverliesberekening is gebaseerd op de

webinar over de administratieve gevolgen van de NTA8800 en de Wet kwaliteitsborging voor

rekenmethodiek, zoals die is omschreven in de

energieadviseurs. Meld je aan via

ISSO-publicaties 51, 53 en 57. Bij het bepalen van

www.dgmrsoftware.nl.

het benodigde vermogen houdt men ook rekening met opwarmtoeslagen, warmteverliezen naar aangrenzende gebouwen en het type ventilatiesysteem.

Kort gezegd, een warmteverliesberekening gaat dus uit van de volgende extreme situatie: je komt in

11 ISSO Info 68 - juli 2020

kennispartnernieuws

Speciale app om complexe berekeningen te vereenvoudigen De IMI HyTools App is dé app om complexe hydraulische berekeningen te vereenvou­digen. Denk daarbij aan radiator- en leidingdiameterberekening, eenheidconversies, maar ook berekeningen van debiet, Dp, vermogen- en afsluiter­instellingen.

De HyTools App biedt de gebruiker een handig instrument waarmee hij of zij direct op de smartphone of tablet de volgende functies kunt berekenen en selecteren:

• Waterzijdige rekenmachine: q-Kv-Dp; P-q-DT; q-Afsluiter-Dp • Zeparo Dp-berekening • Afsluiterdiameter bepaling en voorinstelling • Schatting van het radiatorvermogen (paneel en kolom) • Radiatorafsluiter diameterbepaling en voor­ instelling • Bepaling van leidingdoorlaat • Eenheidconversie Dankzij een update biedt de HyTools App nu een uitgebreide module voor drukbehoudselectie.

Hiermee kan je een gedetailleerde selectie maken van de Pneumatex drukbehoud-, vuil- en/of luchtafscheiders en ontgassingsproducten zoals Statico, Compresso, Transfero en Vento voor verwarmings-, koel- en solarsystemen.

Tevens bevat de app de mogelijkheid om een medium (glycol) toe te voegen om een correctie op de berekening te kunnen doen en de mogelijkheid het juiste expansievat te selecteren. Inregelen was nog nooit zo eenvoudig!

De nieuwste versie van HyTools App is gratis beschikbaar en te downloaden via de Apple appstore of Google Play.

12 ISSO Info 68 - juli 2020

kennispartnernieuws

Steeds meer kennisdeling bij ISSO Kennispartners KWx en Hemmink De ISSO Kennispartners Hemmink en

Hanzestrohm met circa 140 medewerkers klanten

KWx hebben per 18 juni hun website en

vanuit Zwolle (hoofdkantoor), Alphen aan den Rijn,

uitstraling vernieuwd. Zij doen dit omdat

Oud-Beijerland, en Kontich (België).

ze nog meer nadruk willen leggen op het

Kennis op thema

delen van kennis. Beide bedrijven zijn

Op de nieuwe website besteden de bedrijven veel

onderdeel van Hanzestrohm (voorheen Hemmink Groep).

aandacht aan het delen van kennis door middel van een thematische aanpak. Over verschillende thema’s, zoals stekerbaar installeren, brandveiligheid en meten aan pv-installaties. Over deze onderwerpen zijn talloze artikelen, blogs en referenties beschikbaar. Daarnaast organiseren de bedrijven met regelmaat verschillende fysieke en digitale bijeenkomsten om samen met deelnemers specifieke

Hanzestrohm is een groep van ondernemingen

onderwerpen verder te behandelen en uit te diepen.

die vanuit een technisch merkenportfolio specia­ listische producten en diensten aanbiedt. De

Hemmink en KWx nodigen de lezers dan ook van

Hanzestrohm-ondernemingen beschikken over

harte uit om de nieuwe website te bekijken en de

diepgaande knowhow op het gebied van building

kennis tot zich te nemen. Mis je bepaalde thema’s?

solutions, industrial solutions en infra solutions. Als

Heb je nog aanvullende vragen? We komen graag

zelfstandig familiebedrijf, opgericht in 1951 bedient

met je in contact: info@hemmink.nl of info@kwx.nl.

Meer informatie over de ISSO kennispartners vind je op www.isso.nl

13 ISSO Info 68 - juli 2020

kennispartnernieuws

Resus is op zoek naar combiexpansie­systemen op bestaande CV- en GKW-installaties De richtlijnen in ISSO-publicatie 13 leggen

Zuurstofdoorlatende balg

sterk de nadruk op het vermijden van

Resus is een specialistisch bedrijf dat onderzoek

opgeloste zuurstof in leidingsystemen.

De intrede van zuurstof blijkt namelijk vaak de hoofdoorzaak van nogal wat problemen met slijkvorming en corrosie.

Corrosie is een onzichtbaar probleem waarvan de gevolgen pas zichtbaar worden wanneer het te laat is. Op dat moment kunnen er alleen nog grote en dure reparaties volgen.

doet naar een bepaald type pompgestuurd expansiesysteem met ontgassing in de balg. Bij dit systeem is de balg van het expansievat misschien erg zuurstofdoorlatend. Het gevolg is dat er mogelijk (meerdere tien-) duizenden cv- en GKW-systemen in Europa te sterk aan het corroderen zijn, omdat via het rubber van de balg teveel zuurstof in het water van het systeem terecht komt.

Meedoen aan het onderzoek Omdat de corrosiemonitoren van Resus al bij honderden klanten systematisch predictief worden ingezet om problemen met corrosie te voorkomen,

Schade door lekkage, vroegtijdige vervanging van

kwam het bedrijf op het spoor van een specifieke

componenten, vastzittende regelkleppen en com-

corrosieveroorzaker in een grote cv-installatie in

fortklachten; het is een greep uit de problemen

een woontoren in Antwerpen. Deze case leverde

die corrosie in watervoerende installaties kunnen

een bevestiging van de veronderstelling voor het

veroorzaken. Vooral moderne systemen hebben

beschreven probleem. Resus wil haar hypothese nu

alsmaar meer te kampen met problemen waar de

verder staven door middel van bijkomend onder-

installatiewereld zich niet altijd bewust van lijkt te

zoek. Daarvoor zoekt het bedrijf installaties met

zijn. Men gebruikt in nieuwe installaties zeer diverse

pompgestuurde expansiesystemen.

materialen; zowel metalen als kunststoffen, rubbers en gemengde samenstellingen. In combinatie met

Wil je meewerken aan het onderzoek, neem dan

vaak kleine diameters zijn de systemen hierdoor

contact op met Resus: telefoon +32 3 640 33 91,

gevoelig voor vervuiling. Deze vervuiling ontstaat

info@resus.eu of kijk op de website www.resus.eu

door corrosieprocessen in de installatie.

14 ISSO Info 68 - juli 2020

kennispartnernieuws

Het belang van kwaliteitsen rendementsbewaking van pv-installaties De pv-installatie is een samenstelling van zonnepanelen, omvormers, verdeelinrichtingen, connectoren, kabels en verschillende montagematerialen.

Nederland installeert pv-systemen in grote aantallen. Hoe waakt de installateur over het rendement en de veiligheid van zijn pv-installaties?

Tijdens het ontwerp van een pv-installatie worden

voor de aansprakelijkheid van de installateur en

belangrijke besluiten genomen over de kwaliteit en

dient als uitgangspunt bij onderhoudswerkzaam­

veiligheid van de installatie. Voor wat betreft de

heden.

elektrische veiligheid zijn onder andere de materiaalkeuze, de aardingsmethode en het kabeltra-

Snel en efficiënt fouten opsporen

cé van belang. Wanneer deze onderdelen niet of

Wie pv-inspecties wil uitvoeren, komt al snel terecht

gebrekkig functioneren, heeft dit invloed op de

bij een pv-installatietester. Dit type meetinstrument

(elektrische) veiligheid.

voert metingen uit die vereist zijn voor zonnestroom-

Elektrotechnische inspectie

installaties. Vertoont een pv-installatie gebreken of is het rendement teruggelopen, dan is het zaak zo

In situaties dat de opgewekte energie dermate

snel mogelijk de fout te achterhalen. Om dit snel

hoog is, maar de installatie hier niet op is berekend

en efficiënt te doen, is er nu een uniek meetinstru-

of als er warmteontwikkeling plaatsvindt in connec-

ment op de markt: de EmaZys Z200 PV Analyzer.

toren, is er sprake van een verhoogd brandrisico.

Dit high-end apparaat controleert de weerstand

Ook beïnvloedt dit het rendement van de installatie.

van de pv-string, lokaliseert isolatiefouten, slechte

Visuele controle alleen is onvoldoende. Een elektro-

connectoren en brengt de kwaliteit van de verbin-

technische inspectie is noodzakelijk om de conditie

dingen gedetailleerd in kaart.

van de elektrische installatie in kaart te brengen.

Pv-installaties inspecteren lijkt tijdrovend, maar met

Ambassadeur voor veilige PV-installaties

de juiste basiskennis, een eenvoudig stappenplan

De wet- en regelgeving rondom elektrische instal-

en goede meetapparatuur is het een fluitje van een

laties ontwikkelt snel. Bij KWx ben je dankzij

cent.

up-to-date kennis van de geldende normen, de

Vragen om inspectierapport

meest moderne meettechnieken en -instrumenten en een geaccrediteerd kalibratielaboratorium ver-

Niet alleen eindgebruikers en verzekeraars vra-

zekerd van voldoende support voor, tijdens en na je

gen om een inspectierapport. Ook de installateur

elektrotechnische inspecties.

heeft baat bij een goed gedocumenteerde eerste én periodieke inspectie. Potentiële risico’s worden

Onze specialisten staan voor je klaar. Bel 0186-

vroegtijdig zichtbaar en het rendement blijft op het

633600 of mail: sales@kwx.nl. Of kijk op de website

gewenste niveau. Een inspectierapport is belangrijk

www.kwx.eu/meetinstrumenten

15 ISSO Info 68 - juli 2020

kennispartnernieuws

Overgangsregeling voor kwaliteitsverklaringen bij invoering van NTA 8800 Met ingang van 1 januari 2021 geldt voor het vaststellen van het energielabel denieuwe methode voor de energieprestatie van gebouwen, de NTA 8800. Deze methode maakt gebruik van nieuwe indicatoren voor de energieprestatie waarop het energielabel wordt gebaseerd. De NTA 8800 heeft ook invloed op de kwaliteits­ verklaringen van producten en systemen die men voor de berekening van de energieprestatie mag gebruiken en die in de databank van BCRG zijn opgenomen.

Na overleg met het ministerie is bepaald dat leve-

Zaken is het onder een aantal voorwaarden moge-

ranciers en fabrikanten gebruik kunnen maken van

lijk voor fabrikanten/leveranciers gebruik te maken

een overgangsregeling. Het Bureau Controle en

van een zogenaamde overgangsregeling.

Registratie Gelijkwaardig­heid (BCRG) registreert in haar database alle verklaringen van producten

Voorwaarden in overgangsregeling

en systemen waarvan is aangetoond dat deze

De overgangsregeling staat toe dat men bij de

voldoende zijn onderbouwd en dat de geclaimde

bepaling van Energieprestatie van gebouwen nog

Energetische prestatie terecht is. Bedrijven kun-

gebruik mag maken van kwaliteitsverklaringen die

nen een claim doen dat het product of systeem

zijn opgesteld in het kader van de NEN 7120. De

aan een bepaalde energetische prestatie voldoet

overgangsregeling geldt tot uiterlijk 1-01-2023.

en het BCRG verzoeken om deze claim te bevesti-

Vanaf 1 januari 2023 mogen alleen kwaliteitsver-

gen. Een college van onafhankelijke experts toetst

klaringen worden gebruikt die voldoen aan de uit-

vervolgens of de energetische prestatie van het

gangspunten zoals opgenomen in de NTA 8800. De

product of systeem voldoende is onderbouwd.

overgangsregeling kwaliteitsverklaringen geldt voor

Als dit zo is, neemt Bureau CRG de verklaring op

producten/systemen:

in de Databank Gecontroleerde Kwaliteits- en Gelijkwaardigheids-verklaringen.

Reikwijdte van nieuwe NTA 8800 Omdat de wijzigingen die per 1 januari 2021 plaatsvinden ook invloed hebben op de verklaringen in de databank van BCRG informeren we onze stakeholders over deze wijzigingen. De NTA 8800 is een bepalingsmethodiek die van toepassing is op zowel nieuwe als bestaande gebouwen en zowel

• Die voor 01-01-2021 in het bezit zijn van een op

de NEN 7120 afgestemde kwaliteitsverklaring en zijn opgenomen in de databank BCRG;

• 2021 aan de markt (kunnen) worden geleverd;

• Waarvan de geclaimde prestatie vermeld op de Die voor 01-01-2021, maar ook nog na 01-01-

kwaliteitsverklaring gebruikt kan worden in de bepalingsmethode conform de NTA 8800;

• Waarvan de energetische prestatie op de kwaliteitsverklaring conform NEN 7120 van de betref-

woningbouw als utiliteitsbouw. Omdat de NTA 8800

fende categorie producten/systemen conservatie-

ook invloed heeft op de kwaliteitsverklaringen van

ver of gelijk is aan de energetische prestatie als

producten en systemen in de databank van BCRG,

op een kwaliteitsverklaring conform NTA 8800.

zijn er aanpassingen te verwachten. Voor de producten en systemen zullen nieuwe op de NTA 8800

Een fabrikant is altijd vrij om een nieuwe kwaliteits-

afgestemde verklaringen moeten worden opgesteld.

verklaring conform de NTA 8800 op te stellen.

Voor veel producten/systemen worden immers in

Wil je meer informatie over de exacte invulling en

de NTA 8800 Europese normen aangewezen om

uitvoering van de overgangsregeling, neem dan

de energieprestatie van producten te bepalen. In

contact op met BCRG: 010 2066552 of info@bcrg.nl.

afstemming met het Ministerie van Binnenlandse

Of kijk op www.bcrg.nl.

16 ISSO Info 68 - juli 2020

VSK Co-creatiesessies

Co-creatie met kennispartners tijdens VSK-beurs Tijdens de VSK-beurs in februari van dit jaar hebben wij samen met kennispartners co-creatiesessies georganiseerd over verschillende onderwerpen. Het doel van deze sessies was om, samen met professionals uit de bouwwereld, praktijkervaringen over specifieke, actuele onderwerpen te delen. Uit die interactie ontstond een dynamisch proces op basis waarvan we de kennis verder kunnen ontwikkelen.

Ook kwamen uit die sessies vaak veel tips en wensen waarmee wij, onze Kennispartners of andere organisaties in de branche direct aan de slag kunnen.

De volgende onderwerpen zijn besproken en een kort verslag van die gesprekken kun je in de hierna volgende artikelen lezen: brandveiligheid, indirecte adiabatische koeling, infraroodverwarming, opslag van energie, oververhitting en TOjuli, warmtepompen en geluid, warmteverliesberekening.

Het vergelijken van verwarmingssystemen Er is geen kennis over het vervangen van

we onze kennis en ervaring. Zo bleek al snel dat er

een traditionele cv-installatie door infra-

behoefte is aan richtlijnen. Er zou een tool moeten

roodverwarming. Wij zijn wel benieuwd of dat kan. Of vergelijken we dan appels met peren? Deze vragen stonden centraal tijdens de co-creatiesessie over infraroodverwarming. De berekeningen die nu worden gegeven, zijn te globaal. Dat was onder meer een van de conclusies tijdens deze co-creatiesessie.

worden ontwikkelend om infrarood met andere verwarmingssystemen te kunnen vergelijken.

Vervolgstappen Er is overleg geweest met IG infrarood, de vereniging voor infraroodverwarming en FME, de ondernemersorganisatie voor de technologische industrie om de mogelijkheden te bespreken. Vervolgens zijn er stappen gezet richting een overleg met RVO. Samen bekijken we of we een ISSO-richtlijn kunnen gaan opstellen.

Behoefte aan richtlijnen

Jouw ervaringen met ons delen?

In deze sessie stonden twee vragen centraal. Kan

Neem dan contact op met onze projectcoรถrdinator

infraroodverwarming een traditionele cv-installatie

Harry van Weele via telefoon-

vervangen als het gaat om comfort en energie-

nummer 010 206 59 69 of

verbruik? Met een groep professionals deelden

per mail: h.vanweele@isso.nl.

17 ISSO Info 68 - juli 2020

VSK Co-creatiesessies

Waarom wordt brandventilatie in parkeergarages weinig toegepast?

Kunnen we de brandveiligheid van parkeergarages alleen nog met sprinklerinstallaties waarborgen of ook met brandventilatiesystemen, zoals rook­beheersing door stuwdrukinstallaties? Hoe hangen deze brandveiligheids­oplossingen samen met de veranderde inzichten voor brandweerinzet (brandweerdoctrine)? Deze vragen stonden centraal tijdens de co-creatiesessie over brandveiligheid.

Sprinklerinstallaties in parkeergarages bieden in

weeroptreden in parkeergarages, volgens het kwa-

toenemende mate niet altijd de brandpreventie die

drantenmodel, niet worden gegarandeerd. Volgens

gewenst is. Brandventilatie kan een gelijkwaardi-

NEN 6098 voor brandventilatie is brandweerinzet

ge en kostentechnisch interessante oplossing zijn,

echter noodzakelijk. Hier wringt het.

maar kent ook nadelen. Ondanks de voordelen, wordt deze brandveiligheidsoplossing vaak niet

Systemen met elkaar vergelijken

geaccepteerd door de brandweer. Dat is gebleken

Vanuit de branche van adviseurs en leveranciers

tijdens deze co-creatiesessie.

van brandventilatie is de behoefte ontstaan aan

Brandventilatie versus brandweerdoctrine

een onafhankelijk kennisdocument. Een document waarin de voor- en nadelen van verschillende

In deze sessie stonden twee vragen centraal. Welke

brandpreventiesystemen met elkaar worden verge-

kennis is er nodig om de brandveiligheid in par-

leken, in samenhang met de risicogerichte aanpak

keergarages voldoende te waarborgen? En welke

voor brandweerinzet volgens het kwadrantenmodel

brandpreventiesystemen sluiten aan op de brand-

uit de brandweerdoctrine. Zo kan al in een vroeg

weerdoctrine? Met een groep professionals is er

stadium de meest veilige en economisch verant-

kennis en ervaring gedeeld met elkaar.

woorde oplossing worden afgewogen. ISSO onder-

Brandbestrijding in een parkeergarage met brand-

zoekt of zij samen met de branche en de brand-

ventilatie blijkt niet goed aan te sluiten op de wijze

weer een eerste aanzet voor kennisontwikkeling kan

waarop de brandweer veilig kan optreden. Zo han-

opstarten.

teert de brandweer voor brandbestrijding in gebouwen het kwadrantenmodel (brandweerdoctrine). Het

Ervaringen delen met ons?

risicogerichte model voor brandbestrijding onder-

Neem dan contact op met onze projectcoĂśrdinator

steunt de keuze voor inzettactieken bij brandbestrij-

Aldo de Jong via telefoonnummer 010 206 59 69 of

ding. In geval van brand kan een offensief brand-

per mail: a.dejong@isso.nl.

Waarom wordt indirecte adiabatische koeling vaak niet toegepast?

Wanneer wordt indirecte adiabatische koeling toegepast?

Hoe kun je het berekenen? Er is kennis over indirecte adiabatische koeling, maar het toepassen ervan blijft achter.

Hoe komt dat? Deze vragen stonden centraal tijdens de co-creatiesessie over indirecte adiabatische koeling.

18 ISSO Info 68 - juli 2020

VSK Co-creatiesessies

Met een groep professionals en met kennispartner

Indirecte adiabatische koeling

Vabi werden veel kennis en ervaring gedeeld met

ISSO gaat met Vabi bekijken om de indirecte adia-

elkaar.

batische koeling meer naar voren te laten komen in

Kostentechnisch niet voordelig

Vabi Element Gebouwsimulatie. Daarnaast gaan we ons richten op de sector die energiezuinig bouwt.

Vabi is een softwarebedrijf en ontwikkelt reken-

Door bijvoorbeeld te kijken of de indirecte adiaba-

modellen voor energie en comfort in gebouwen.

tische koeling beter kan worden gewaardeerd in

Eén van hun producten is Vabi Elements. Met Vabi

andere rekenmethodes, zoals BREEAM. Dat is een

Elements Gebouwsimulatie kunnen koellastbereke-

methode om de duurzaamheidprestatie van gebou-

ningen worden gemaakt. Vanwege de nieuwe ont-

wen te bepalen.

wikkelingen is de vraag of deze module ook bij het berekenen van adiabatische koeling voldoet. Ook is

Jouw ervaringen delen met ons?

gebleken dat de indirecte systemen voor adiabati-

Neem dan contact op met onze

sche koeling goed werken bij hoge buitentempera-

projectcoördinator Noortje Alders

turen, maar aanvullende koeling vaak wenselijk is.

via telefoonnummer 010 206 59 69

Als je twee systemen nodig hebt, dan is dat kosten-

of per mail: n.alders@isso.nl.

technisch gezien niet voordelig.

Onduidelijkheid over perceelgrens voor geluidsproductie warmtepompen In het Bouwbesluit worden wijzigingen

sionals deelde de kennis en ervaring met elkaar.

doorgevoerd om bewoners en

Het is echter onduidelijk waar we moeten meten:

omwonenden beter te beschermen tegen het geluid van een buiteninstallatie. Er komt een geluidseis op de erfgrens, maar waar precies wordt er dan gemeten? Wat is een juiste positie van

op het dak of in de tuin. De perceelgrens zal waarschijnlijk worden ingevuld als een plaats waar je als bewoner kunt zitten, staan of verblijven. Denk aan een terras of balkon. Voor schuine-dak-situaties kan in dat geval een andere beoordelingspositie voor de buitenunit worden gehanteerd.

zo’n installatie? Deze vragen stonden

Tool om geluid te berekenen

centraal tijdens de co-creatiesessie over

Er loopt een onderzoek in de markt naar de ont-

warmtepompen en geluid.

wikkeling van een meetvoorschrift en rekentool. Er is overleg gaande tussen de Vereniging Warmte­ pompen, Techniek Nederland en het ministerie van

Nieuwe warmtepompen mogen vanaf januari 2021

BZK over de invulling van de geluidseisen. Vanuit

geen geluidsoverlast meer veroorzaken voor buurt-

ISSO verwerken wij deze ontwikkelingen in onze

bewoners. Zo komt er een geluidseis op de perceel-

kennisproducten, zoals de ISSO-publicatie 98

grens van 40 dBa. Daarnaast is er een tonaliteits-

Lucht-waterwarmtepompen in woningen, Kleintje

correctie van 5 dB in de lage geluidsband waar-

Grondgebonden warmtepompinstallaties in wonin-

door de eis 35 dBa wordt. Het is echter onduidelijk

gen en ISSO-rapport 111 Geluid voor individuele

waar deze grens precies ligt of hoe we deze moe-

woninginstallaties.

ten invullen, zo bleek tijdens deze co-creatiesessie.

Meten op het dak of in de tuin?

Jouw ervaringen delen met ons?

Neem dan contact op met onze projectcoördinator

In deze sessie ging het om de vragen als wat is een

Jos de Leeuw via telefoonnummer 010 206 59 69 of

juiste positie van een buitenunit en wanneer wordt

per mail: j.deleeuw@isso.nl.

er echt geluidsoverlast ervaren. Een groep pro­fes­

19 ISSO Info 68 - juli 2020

VSK Co-creatiesessies

Weinig energieopslag door onduidelijkheid rondom besparing Welke technieken zijn er als het gaat om Energie Opslag Systemen. En welk systeem heb je dan nodig voor bijvoorbeeld woningen of utiliteitsgebouwen? Er is redelijk veel kennis over energieopslagsystemen, maar toepassing van de techniek blijft nog achter. Hoe komt dat? Deze vragen stonden centraal tijdens de co-creatie­sessie over opslag van energie.

Vaak vormt de onduidelijkheid rondom de benodig-

energie-opslagsystemen berekenen. Er zijn namelijk

de extra investering het obstakel; wat het gaat kos-

diverse scenario’s om met behulp van een tool de

ten en wat levert het dan op. Omdat het aantonen

besparing aan te tonen.

van de besparing niet lukt, wordt het opslaan van duurzame energie nog niet toegepast, zo luidde

Opslag inzichtelijk maken

een van de conclusies.

We willen deze scenario’s gaan uitwerken en zo

Techniek blijft soms achter

voor verschillende doelgroepen een document opstellen waarmee ze eenvoudig kunnen uitrekenen

In deze sessie stonden twee vragen centraal: welke

wanneer energieopslag een goede methode is. Op

in de praktijk toepasbare opslagtechnieken zijn

deze manier kunnen de partijen in de bouw ener-

beschikbaar? En wat voor opslag heeft men speci-

gieopslag al in een vroeg stadium meenemen als

fiek nodig voor een woning of gebouw? Ateps was

oplossing en ook vergelijken met andere opties. De

een van de partijen die aan deze sessie deelnam.

markt heeft behoefte aan zo’n tool.

Ateps ontwikkelt, bouwt en levert systemen gebaseerd op batterijen die elektrische energie opslaan.

Jouw ervaringen delen met ons?

Ze maken opslag van duurzame energie toegan-

Neem dan contact op met onze projectcoördinator

kelijk, veilig en aantrekkelijk door slimmer beheer

Noortje Alders via telefoonnummer

van elektrische energie. Zo hebben we met Ateps

010 206 59 69 of per mail:

gesproken over tools die de optimale grootte voor

n.alders@isso.nl.

Is de warmteverliesberekening nog wel van deze tijd?

De methode voor warmteverlies wordt

Niet voor energiezuinige woningen

berekend volgens ISSO-publicaties 51, 53

Een groep professionals en specialisten van Vabi

en 57. Samen vormen ze de rekenmethode voor het bepalen van de warmtebehoefte in een woning of utiliteitsgebouw. De vraag is of die statische berekening zo kan blijven, kijkend naar de toekomst?

Of moet het totaal anders? Deze vragen stonden centraal tijdens de co-creatiesessie over warmteverliesberekening.

20 ISSO Info 68 - juli 2020

deelden kennis en ervaringen met elkaar. Vabi is een softwarebedrijf en ontwikkelt rekenmodellen voor energie en comfort in gebouwen. Eén van hun producten is Vabi Elements voor het simuleren van installatieconcepten. Zo hebben we met Vabi gesproken over hun module Vabi Elements Warmteverlies. De vraag bij zeer energiezuinige woningen is: vertrouwen we op deze statische berekening of doen we een dynamische berekening?

VSK Co-creatiesessies

Pilot met dynamische (proef)berekeningen

Ervaringen met ons delen?

ISSO en Vabi zullen voor een aantal energiezuinige

Neem dan contact op met één van onze projectco-

woningen dynamische (proef)berekeningen maken.

ördinatoren Harry van Weele of Jos de Leeuw via

Hierbij zullen we kijken naar het grotere ventilatie-

telefoonnummer 010 206 59 69 of per mail:

aandeel en zoninstraling. Bij de verdere ontwik-

h.vanweele@isso.nl of j.deleeuw@isso.nl.

keling zal er een berekeningsprogramma moeten komen dat werkbaar moet zijn op MBO-niveau.

Onduidelijkheid over het toetsen met TOjuli-methode De TOjuli is een indicatiegetal voor het risico op temperatuuroverschrijdingen in de NTA 8800, de nieuwe bepalingsmethode voor de energieprestatie van woningen en gebouwen. De Regeling Energieprestatie Gebouwen zal hiervoor een maximale eis gaan stellen, naast de BENG-eisen. Geeft de TOjuli-berekening betrouwbare resultaten als het gaat om oververhitting in woningen voldoende te beperken? Of zijn er nog aanvullende berekeningen nodig? Deze vragen stonden centraal tijdens de co-creatiesessie over oververhitting en TOjuli.

Vaak wordt er vooral naar de kosten van een bere-

Vergelijking tussen beide methoden

kening gekeken en niet naar het comfort van wonin-

Er is een overgangsperiode nodig waarin de

gen. Maar, zo bleek wel tijdens de co-creatiesessie,

vergelijking kan worden gemaakt tussen de TOjuli-

er is nog weinig bekend over de toepasbaarheid en

berekening en de aanvullende dynamische bereke­

betrouwbaarheid van de TOjuli-berekening.

ningen volgens ISSO/Stroomversnelling. ISSO kan

Verschil tussen TOjuli- en dynamische TO-berekening In deze sessie stonden twee vragen centraal. Geeft de TOjuli-berekening een betrouwbaar resultaat?

een onderzoek leiden; of er bijvoorbeeld bespa­ ringen mogelijk zijn op zonwering of koeling waardoor het financieel aantrekkelijk wordt om aanvullende berekeningen te doen?

En is het nodig om nog dynamische berekeningen

Ervaringen delen met ons?

te maken? Met een groep professionals en spe-

Neem dan contact op met één van onze projectco-

cialisten van Vabi deelden we kennis en ervaring

ördinatoren Noortje Alders of Harry van Weele via

met elkaar. Vabi ontwikkelt als softwarebedrijf

telefoonnummer 010 206 59 69 of per mail:

rekenmodellen voor energie en comfort in gebou-

n.alders@isso.nl of h.vanweele@isso.nl.

wen. Eén van hun producten is Vabi Elements.

Met Vabi Elements Gebouwsimulatie kan men (dynamische) temperatuuroverschrijdingsberekeningen (TO-berekeningen) maken, volgens de uitgangspunten van het kennispaper Thermisch Comfort van ISSO/Stroomversnelling. Het comfortniveau wordt dan beoordeeld op basis van de ATG-methode en met de operatieve temperatuur.

Tijdens de sessie is er besproken om ervaringen op te doen met zowel de TOjuli-berekening als de Vabi Elements Gebouwsimulatie-berekeningen. Op die manier kunnen we de verschillen vastleggen en de betrouwbaarheid toetsen.

21 ISSO Info 68 - juli 2020

ISSO Open

Nieuwe publicaties 75.1 en 82.1 Binnenkort zijn de aangepaste ISSO-publicaties 75.1 en 82.1, versie 1 juli, beschikbaar. Deze aangepaste versies van de ISSO-publicaties bevatten alle aanpassingen zoals die in het interpretatiedocument van 1 april 2020 zijn vastgesteld. Ook zijn de hoofdstukken 1 t/m 4 opgenomen in de ISSO-publicaties

Toepassen voor woningsoort en representativiteit De nieuwe ISSO-publicatie 82.1 Handleiding Energieprestatie woningen en woongebouwen is ook van toepassing voor vakantiehuizen, woonboten en woonwagens.

Voor afzonderlijke woningen mag het representativiteitsprincipe worden toegepast.

Zo hoeft niet elke woning apart te worden opgenomen, mits deze voldoende lijkt op een referentiewoning. Deze nieuwe versie geeft hiervoor de randvoorwaarden.

Gedetailleerd rekenen is het uitgangspunt Een energierapportage opstellen gebeurt aan de hand van de basis- of de detailopname. In deze versie is de detailopname het uitgangspunt. Voor die opname is niet altijd voldoende informatie beschikbaar, bijvoorbeeld bij bestaande bouw. Daarom is er onderscheid gemaakt wanneer de basisopname verplicht is en wanneer de detailopname.

Voor de aanvraag van een omgevingsvergunning of bij oplevering van nieuwbouw, moet na 1 januari 2021 altijd de detailopname worden toegepast.

Energieprestatie utiliteitsgebouwen

el om energiebed vanuit Europa ert per 1 januari eldt zowel voor m is deze ek.

de detailopname. Onderscheid gemaakt in basis- en detailopname sgebouwen is de Om een energielabel op te mogen stellen, moet het bedrijf gecertificeerd zijn volgens de BRL 9500. De nieuwe versie van deze ISSO-publicatie geeft de middelen aan waarmee aan informatie gemaakt wanneer de eisen uit de BRL 9500 kan worden voldaan.

euwbouw, moet na

zijn volgens de aan waarmee aan

d in de basis- en n. Terwijl een versie is duidelijk viseur van

uit de vorige zijn. Als er r is, dan kan r staan diverse

0 en de invoer in de

ISBN 978-90-5044-327-2

Publicatie 82.1 Energieprestatie woningen en woongebouwen

Publicatie 75.1 Energieprestatie utiliteitsgebouwen

Voor woningen en woongebouwen moet een energielabel zijn opgesteld met als doel om energiebesparende maatregelen te stimuleren. Deze verplichting is eerder opgelegd vanuit Europa (EPBD). De rekenmethodiek voor het bepalen van het energielabel verandert per 1 januari 2021. De nieuwe bepalingsmethode NTA 8800 treedt dan in werking en geldt zowel voor woningen en woongebouwen als utiliteitsgebouwen, bestaande bouw en nieuwbouw.

Daarom is deze ISSO-publicatie 82.1, methode 2020 aangepast aan de nieuwe methodiek.

Energieprestatie woningen en woongebouwen

75.1 en 82.1, versie 1 juli.

Eerder verscheen het interpretatieen wijzigingsdocument, versie 1 april 2020. Dit document hoort bij de ISSO-publicaties 75.1 en 82.1 en bevat aanpassingen die vooral relevant zijn voor opleiders, exameninstituten en softwareontwikkelaars. Het document bestaat uit redactionele aanpassingen, aanpassingen die voortkomen uit de ontwikkeling van de software bij NTA 8800 en sluit aan op het Interpretatiedocument dat NEN heeft gepubliceerd bij NTA 8800:2019-06.

Energieprestatierapport methode 2020 Versie 2020

Nieuwe publicaties 75.1 en 82.1 Het interpretatie- en wijzigingsdocu­

publicatie 82.1

Energieprestatierapport methode 2020 Versie 2020

ment is opgenomen in de nieuwe publicaties 75.1 en 82.1.

De aangepaste publicaties zijn medio

publicatie 75.1

juli beschikbaar.

BRL 9501 Berekeningsmethoden energieprestatie BRL9501 is in 2019 herzien voor de invoering van de NTA 8800, de nieuwe methodiek voor het berekenen van de energieprestatie van gebouwen. De herziene BRL9501 is op 28 november 2019 vastgesteld door het Centraal College van Deskundigen en per 15 april jongstleden bindend verklaard door InstallQ. Software Software die wordt ontwikkeld om de energiepres-

Wil je aan de slag met de herziene BRL9501, dan is

tatie te berekenen moet geattesteerd zijn volgens

deze beschikbaar in de ISSO KennisBank.

de BRL9501. Die software is een belangrijk hulpmid-

Meer informatie over de BRL 9501 vind je ook op

del om aan de BENG-eisen te voldoen (bij nieuw-

InstallQ.nl

bouw/oplevering) of bij het bepalen van de energie-

Meer informatie over NTA 8800 vind je op gebouw-

prestatie voor de bestaande bouw.

energieprestatie.nl

22 ISSO Info 68 - juli 2020

ISSO Open

Beoordelingsrichtlijnen energie­ prestatieadvisering beschikbaar In het kader van de BENG-regelgeving

Definitieve documenten

zijn de BRL9500 Woningbouw en de

Zodra de geattesteerde software beschikbaar

BRL9500 Utiliteitsbouw herzien en vastgesteld door het Centraal College van Deskundigen van InstallQ. De

is, zal er een nieuwe versie van NTA 8800 worden gepubliceerd. Dit is het gevolg van de interpretaties en omissies die door de ontwikkeling van de software naar voren kwamen. NTA 8800:2020 omvat

BRL9500-delen zijn aanvaard door de Harmonisatie Commissie Bouw en zijn op 15 april 2020 bindend verklaard door het

een geïntegreerde versie van NTA 8800:2019-06 en de laatste stand van zaken van het interpretatie­ document dat aansluit bij de geattesteerde software. Ook volgen er dan (kleinere) wijzigingen

bestuur van InstallQ.

op de Beoorde­lingsrichtlijnen. Hiervoor worden

Vanaf 1 januari 2021

Deze BRL-en zijn nu te raadplegen in de ISSO

Per 1 januari 2021 moeten alle certificaathou-

KennisBank en ook op papier te bestellen.

ders volgens de herziene InstallQ- beoordelings-

Meer informatie over de BRL-en en de procedure

richtlijnen en ISSO-opnameprotocollen werken.

vind je op InstallQ.nl

Wijzigingsbladen opgesteld.

Energieprestatieadviseurs moeten eveneens per 1 januari 2021 gekwalificeerd zijn om energiepres-

Meer informatie over de NTA 8800 vind je op

tatierapporten op te stellen volgens de herziene

gebouwenergieprestatie.nl

beoordelingsrichtlijnen en opnameprotocollen.

ners, onvoldoende aandacht voor de uitvoerbaarheid tijdens de ontwerpfase en (het ontbreken van) Gebrekkige gegevensuitwisseling tussen bouwpartners, onvoldoende aandacht voor de uitvoerbaarheid tijdens de ontwerpfase en (het ontbreken van) de onderlinge communicatie tussen verschillende partijen zijn enkele voorbeelden die faalkosten in de bouw veroorzaken.

De bouwbranche zoekt naar mogelijkheden om effectiever en efficiënter te werken om deze kosten te voorkomen. Faalkosten voorkomen kan door het toepassen van het Bouwwerk Informatie Model (BIM). Omdat ontwikkelingen met betrekking tot BIM zeer snel gaan, is de ISSO-publicatie 109 uit 2017 herzien.

de onderlinge communicatie tussen verschillende partijen. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de Het toepassen van een BIM Alle relevante informatie wordt tijdens het hele bouwproces en (optioneel) de gebruiksfase opgeslagen, gebruikt en beheerd in een digitaal (3D-) gebouwmodel. Een BIM maakt gebruik van (centrale) databases in plaats van tekeningen. Het doel is om kennis te delen en de samenwerking tussen partijen in de bouwkolom te bevorderen.

De ISSO-publicatie 109 Starten met een BIM geeft inzicht wat werken met een BIM voor bedrijven betekent en geeft de randvoorwaarden aan voor gebruik en implementatie van het model binnen een organisatie. Het is bedoeld als richtlijn waarin mogelijk samenwerkingsvormen, rollen en taken in projecten met een BIM worden beschreven voor de bouw- en installatiesector.

problemen die faalkosten in de bouw veroorzaken.

Faalkosten voorkomen kan door het toepassen van Aspecten en randvoorwaarden zijn uitgebreid Deze ISSO-publicatie behandelt verschillende aspecten van het werken met een BIM. In deze nieuwe versie is het volgende uitgebreid. In het hoofdstuk over algemene aspecten met betrekking tot het werken met een BIM, is de Level of Detail/Development (LoD) verder toegelicht. Dit op basis van de resultaten van TVVL; BIM-cursussen en Triple BIM Community. Het hoofdstuk over de randvoorwaarden voor het starten met een BIM binnen een organisatie, is uitgebreid. Zo kan voor elke BIM functie/rol worden bekeken wat de benodigde competenties zijn. Ook is er meer aandacht voor de BIM basis Informatieleveringsspecificatie (ILS) op basis van informatie van het BIM Loket.

het Bouwwerk Informatie Model (BIM). Ontwikkelingen met betrekking tot BIM gaan zeer snel.

De bouwbranche zoekt naarstig naar mogelijkheden om effectiever en efficiënter te werken waardoor ze deze faalkosten kan voorkomen. Een van de hulp-

Publicatie 109 Starten met een BIM

Gebrekkige gegevensuitwisseling tussen bouwpart-

Starten met een BIM

Kennis over Bouwwerk Informatie Model (BIM) is uitgebreid

Methoden, proces en organisatie Versie 2020

middelen is de herziene ISSO-publicatie 109 Starten ISBN ..............................

met een BIM. De publicatie geeft inzicht in het wer-

publicatie 109

23 ISSO Info 68 - juli 2020

ISSO Open

ken met een BIM en geeft de randvoorwaarden

Het toepassen van een BIM

voor gebruik en implementatie ervan. De nieuwe

Tijdens het hele bouwproces en (optioneel) de

versie is gepubliceerd in onze KennisBank.

gebruiksfase wordt alle relevante informatie opge-

Randvoorwaarden zijn uitgebreid

slagen, gebruikt en beheerd in een digitaal (3D-) gebouwmodel. Een BIM maakt gebruik van (centrale)

Deze ISSO-publicatie licht de Level of Detail/

databases in plaats van tekeningen. Het doel is om

Development (LoD) verder toe. Ook gaat deze

kennis te delen en de samenwerking tussen partijen

versie dieper in op de randvoorwaarden voor

in de bouwkolom te bevorderen. ISSO-publicatie 109

het starten met een BIM binnen een organi-

is een richtlijn waarin mogelijke samenwerkings­

satie. Zo kun je voor elke BIM-functie of -rol

vormen, rollen en taken in projecten met een BIM

bekijken wat de benodigde competenties zijn.

worden beschreven voor de bouw- en installatie-

Tevens is er meer aandacht voor de BIM basis

sector.

Informatieleveringsspecificatie (ILS) op basis van informatie van het BIM Loket.

De publicatie is beschikbaar via de ISSO KennisBank.

Richtlijnen voor ventilatiesystemen aangepast aan huidige wetgeving

oveerde woningen moet het en het risico op tochtklachten entilatiesysteem zorgt voor de e en luchtkwaliteit. Door de herping van de eisen met oudt, is het in de praktijk lastig om e Ventilatie geeft richtlijnen voor aktijk.

fessionals die werkzaam zijn in of adviseurs, het technisch beroepsage- en onderhoudsbedrijven en

‘Woningen en woongebouwen’. Deze versie helpt de belangrijkste punten uit de wetgeving toe te passen; het

Ventilatie

rijkste punten uit de wetgeving toe rsie juli 2019), de Wet Kwaliteits(nog te publiceren) ontwerp NEN en gegeven met betrekking tot rgiezuinigheid. Er staan ook ventilatie in slaapkamers, badt zijn er nieuwe technieken ken verwijderd.

kleintje Ventilatie

ngen en woongebouwen’ geeft eren en beheren van ventilatieouwen. Zo komen alle fasen in het ysteem aan de orde, van Ventilatie is aangepast aan de

Er is een nieuwe versie verschenen van Kleintje Ventilatie

Woningen en woongebouwen Versie 2020

kleintje

5044-329-6

Bouwbesluit 2012 (versie juli 2019), de Wet Kwaliteitsborging, de eisen voor BENG en de (nog te publiceren) ontwerp NEN 1087. Daarmee is het Kleintje Ventilatie (versie 2012) volledig aangepast aan de huidige wetgeving.

De nieuwe versie van

Kleintje Ventilatie geeft richtlijnen voor het toepas-

dit Kleintje bevat nieuwe

sen van de eisen in de praktijk.

inzichten met betrekking tot binnenluchtkwaliteit, comfort en energiezui-

Ventilatie en coronavirus

nigheid. Er staan ook aanvullende kwaliteitseisen

Ventilatie in gebouwen is eveneens een belangrijk

in voor ventilatie in slaapkamers, badkamers en

onderwerp in relatie tot het verspreiden van het

kookafzuiging. Daarnaast zijn er nieuwe technieken

coronavirus. We volgen de ontwikkelingen op dit

toegevoegd en verouderde technieken verwijderd.

gebied op de voet. En mocht het nodig zijn, dan

Nieuwe BENG-eisen toepassen

zullen we onze kennisproducten aanpassen.

Voor nieuwbouwwoningen en gerenoveerde wonin-

Voor professionals

gen moet het energiegebruik zo laag mogelijk

Kleintje Ventilatie is voor professionals die werk-

zijn terwijl we het risico op tochtklachten moeten

zaam zijn in of voor de praktijk, zoals installateurs,

vermijden. Een adequaat ventilatiesysteem zorgt

adviseurs, het technisch beroepsonderwijs, woning-

voor de juiste balans tussen energieprestatie en

corporaties, montage- en onderhoudsbedrijven en

luchtkwaliteit. Door de nieuwe BENG-eisen is het in

bouwkundigen. De nieuwe uitgave van het Kleintje

de praktijk lastig om deze balans te waarborgen.

is verkrijgbaar via onze KennisBank.

24 ISSO Info 68 - juli 2020

ISSO Open

Richtlijnen voor ontwerp, realisatie en onderhoud luchtbehandelingssystemen De nieuwe VLA-richtlijnen over luchtbehandelingssystemen zijn toegevoegd aan de ISSO-KennisBank. Het gaat om de kennisdocumenten van de Vereniging Leveran­ciers van Luchttechnische Apparaten (VLA) ‘Beheer en Onderhoud Luchtbehandelings­ systemen met checklist’ en ‘Ontwerp en realisatie luchtbehandelingssystemen’. Beide documenten zijn gratis en zonder in te loggen te raadplegen in de ISSO-KennisBank.

Door het opnemen van de richtlijnen in de kennis-

beheerders en gebruikers van gebouwen dus het

bank maakt ISSO de ingesloten informatie beschik-

meeste baat bij deze bestekteksten. Met de bestek-

baar voor alle installateurs en adviseurs die betrok-

teksten bieden we pragmatische handvatten voor

ken zijn bij het ontwerp, de realisatie en het onder-

het ontwerp, de realisatie en het onderhoud van de

houd van luchtbehandelingssystemen. Op deze

luchtbehandelingssystemen die voor dit gezonde

manier wil ISSO een minimale basiskwaliteit voor

binnenklimaat moeten zorgen. Een goed voorbeeld

luchttechnische apparaten in Nederland bewerk-

zijn de checklisten, waarmee de vakman alle aan-

stelligen.

dachtspunten kan nalopen.” De realisatie van een

Win-winsituatie

goede luchtkwaliteit is niet het enige aspect dat de VLA en het Rijksvastgoedbedrijf meenamen bij het

De opname van de richtlijnen voor ontwerp, realisa-

opstellen van de bestekteksten. “In totaal namen

tie en onderhoud van luchtbehandelingssystemen

we vier onderwerpen mee bij het schrijven van de

in de ISSO-KennisBank is een uitvloeisel van de

bestekteksten”, zegt Atmar. “Behalve een gezond

kennisovereenkomst tussen ISSO en de VLA, die in

binnenklimaat zijn dat comfort, energiebesparing

de zomer van 2019 werd ondertekend. “Die over-

en duurzaamheid.”

eenkomst houdt in dat we gezamenlijk kennisproducten uitbrengen”, geeft Marco Hofman aan. “De

Bestek ontwerp en realisatie

VLA-richtlijnen zijn daar een mooi voorbeeld van.”

Bij het opstellen van de standaard richtlijnen in het

Hofman is als teamcoördinator programmering &

kennisdocument ‘VLA-Richtlijn Ontwerp en realisa-

acquisitie bij ISSO betrokken bij het toevoegen van

tie luchtbehandelingssystemen’ zijn ervaringen uit

de richtlijnen aan de Kennisbank. “Voordat de richt-

de branche opgenomen. Dit betekent dat de markt

lijnen aan de ISSO-KennisBank zijn toegevoegd,

zich in de standaarden herkent die in het kennis­

hebben we de kennis gevalideerd en waar mogelijk

document staan beschreven. Op verzoek van de

verwijzingen gemaakt naar onze ISSO-publicaties.

branche zijn de bestekteksten eenduidig geformu-

Hierdoor ontstaat een win-winsituatie voor ISSO en

leerd, zodat we administratieve lasten sterk ver-

de VLA. ISSO vergroot met deze bestekteksten de

kleinen. De richtlijnen zijn levende documenten. Bij

reikwijdte van onze kennisbank, en door de valide-

nieuwe en aantoonbaar gelijkwaardige innovatie

ring van de kennis beschikt de VLA nu over onaf-

zullen de richtlijnen geactualiseerd worden. Deze

hankelijke en breed toepasbare richtlijnen.”

richtlijnen richten zich op het ontwerp en de rea-

Uitgangspunt gezond binnenklimaat Walid Atmar had als technische projectmanager

lisatie van luchttechnische apparaten in utiliteits­ gebouwen met name kantooromgevingen.

bij VLA een belangrijke rol bij de totstandkoming

Onderhoudsbestek

van de richtlijnen. “Het doel van deze twee ken-

In het kennisdocument ‘VLA-Richtlijn Beheer en

nisdocumenten is om een gezond binnenklimaat

Onderhoud met checklist’ zijn de onderhoudsricht-

te realiseren. Uiteindelijk hebben de exploitanten,

lijnen van centrale en decentrale luchtbehande-

25 ISSO Info 68 - juli 2020

ISSO Open

lingssystemen samengevoegd. Een overzichtelijke

ondersteunen, bevat het kennisdocument ook een

onderhoudskaart in het kennisdocument zorgt voor

quickscan waarmee marktpartijen en beheerders

een praktisch borgingssysteem voor het onderhoud

periodiek het binnenklimaat en de staat van onder-

van ventilatie en luchtbehandeling gedurende de

houd van de luchtbehandeling kunnen inspecteren.

levensduur van de installaties. De eigenaar of onderhoudspartij van de installatie en de Arbodiensten kunnen deze onderhoudskaart daarnaast gebruiken voor monitoring van het onderhoud in het kader van de wettelijk verplichte Risico-Inventarisatie en -Evaluatie (RI&E). Om prestatiegericht onderhoud te

Juiste kennis van warmtepompen essentieel voor energietransitie Warmtepompen zijn ‘hot’; vorig jaar werd een recordaantal van circa 34.000 warmtepompen verkocht. Dit is een stijging van 40% ten opzichte van de verkoop in 2017. Ook voor de aankomende jaren voorzien warmtepompfabrikanten en installateurs een forse groei in de warmtepompverkoop. In het kader van verduurzaming is dit een logische trend die zich de komende tijd door zal zetten.

Om te kunnen voldoen aan de energietransitie is het bezitten over de juiste kennis de komende tijd erg belangrijk. Alleen dan kan de installatiesector de prestaties van kwalitatief hoogwaardige en energiezuinige installaties garanderen.

In de groeimarkt van warmtepompen is de nood-

element voldoet aan de berekende warmteverlies-

zaak om de kennis bij te spijkeren groot. We streven

berekening per ruimte. Daarna is de berekening van

ernaar om professionals alle benodigde vakinhou-

de leidingdiameters aan de beurt.”

delijke bagage te bieden, waarmee ze duurzamere, veiligere en toekomstbestendige installaties kunnen

Energieberekeningen

realiseren.

“Een andere handeling in de voorbereidingsfase

Voorkom storingen en mindere prestaties

die we aanraden, is het nagaan of het vermogen van de opwekker gelijk is aan de uitkomst van de

Om storingen en mindere prestaties bij projecten

eerder berekende warmteverliesberekening”, aldus

met een warmtepomp te voorkomen, beveelt ISSO

De Leeuw. “Verder adviseren we om aandacht te

in de voorbereidingsfase van projecten een aantal

schenken aan het afkoelen van cv-water tijdens de

stappen aan. “De eerste actie die we aanbevelen

distributie. Ook het inregelen van de installatie is

in het voortraject van zo’n project is het maken van

een must. Bij toepassing van alleen een warmte-

een warmteverliesberekening met een computer-

pomp (monovalent) is het ook belangrijk om bij het

programma”, zegt Jos de Leeuw, projectcoördinator

te bepalen vermogen te controleren of de capaci-

klimaatinstallaties in gebouwen bij ISSO. “Als je na

teit bij -10 °C gelijk is aan de warmteverliesbereke-

het maken van de berekening twijfelt over de juist-

ning.”

heid van de uitkomst, is het verstandig om deze te laten controleren door een deskundige. De volgen-

Kennisdocumenten

de stap die we aanbevelen voordat installateurs

De Leeuw geeft aan dat er verschillende kennisdo-

aan de slag gaan met warmtepompinstallaties is

cumenten beschikbaar zijn die zich specifiek richten

het nagaan of de capaciteit van het verwarmings-

op het werken met warmtepompen. “Erg

26 ISSO Info 68 - juli 2020

ISSO Open

belangrijk zijn ISSO-publicaties 72, 98 en 80”,

de wijkwarmtepompen, warmtepompboilers en het

vertelt De Leeuw. “ISSO-publicatie 72 bevat ken-

toenemende gebruik van hybride warmtepompen.

nis over het ontwerpen van individuele en kleine

Als we dit najaar aan de herziening van ISSO-

elektrische warmtepompsystemen voor woningen

publicaties 72 en 98 beginnen, dan doen we dat

met bodemenergie. ISSO-publicatie 98 behandelt

op basis van de terugkoppeling van onze partners

het ontwerpen van installatieconcepten met lucht-

en deze ontwikkelingen in de markt. Zo komt bij de

water­warmtepompen. Voor de collectieve instal-

herziening van ISSO-publicatie 98 ook de nieuwe

laties met warmtepompen is er ISSO-publicatie

regelgeving omtrent geluidseisen van de buitenunit

80; dit kennisdocument richt zich op het integraal

aan bod. Na het updaten van ISSO-publicaties 72

ontwerpen van deze installaties. Daarnaast hebben

en 98 staat de actualisatie van ISSO-publicatie 80,

we vier ISSO Kleintjes die van belang zijn bij het

ISSO-kleintje Lucht-waterwarmtepompen in wonin-

werken met warmtepompen: ISSO-kleintje Lucht-

gen en ISSO-kleintje Grondgebonden warmtepom-

waterwarmtepompen in woningen, ISSO-kleintje

pinstallaties in woningen op de planning.”

Grondgebonden warmtepompinstallaties in woningen, ISSO-kleintje Vloerverwarming en vloerkoeling

Partners en professionals

en ISSO-kleintje Warmteverliesberekening voor

Momenteel werkt een ISSO-Kontaktgroep aan de

woningen.” Alle kennis is te raadplegen in de ISSO-

creatie van kennis over hybride warmtepompen.

KennisBank.”

“Deze kennis is waarschijnlijk na de zomer klaar”,

Aantoonbaar vakmanschap

voorspelt De Leeuw. “Tegelijkertijd werken we ook aan lesmateriaal voor het werken met hybride

ISSO werkt met verschillende partners samen

warmtepompen.” De ISSO-Kontaktgroep die bezig

aan de overdracht van de kennis. “Hoewel alle

is met de kennis bestaat uit specialisten van Itho

ISSO-publicaties digitaal beschikbaar zijn in de

Daalderop, Techneco, NIBE, Nefit-Bosch, Inventum,

KennisBank, heb je voor bepaalde installatiewerk-

Vaillant, Daikin, ROVC, BDH, Innax en installateurs

zaamheden een verplicht certificaat nodig”, aldus

van Hermsen Installatiegroep en Sjef Ubaghs

De Leeuw. “De opleidingen die de installateurs

Installatietechniek. Andere partners waarmee ISSO

klaarstomen voor de examens, maken gebruik van

samenwerkt voor kennisontwikkeling zijn Peutz,

onze kennis. Onder andere Wasco, Alklima, TVVL en

OTIB, Techniek Nederland en Schouten Techniek.

Vaillant passen in hun opleidingen onze kennis toe.”

“Maar in feite is iedereen met verstand van zaken

Ontwikkelingen

welkom om zijn steentje bij te dragen aan de kennis­ontwikkeling”, benadrukt De Leeuw. “Zo zijn

Ontwikkelingen en nieuwe kennis in de markt van

we voor de actualisering van ISSO-publicaties 72

warmtepompen leiden tot het actualiseren van

en 98 nog op zoek naar deelnemers voor de ISSO-

bestaande kennis en het ontwikkelen van nieuwe

Kontaktgroep.”

kennisdocumenten. “Een belangrijke ontwikkeling in de markt van de warmtepomp is bijvoorbeeld

Oproep

de geluidseisen voor de buitenunits van warmte-

Iedereen die zijn of haar kennis en ervaringen wil

pompen die per 1 januari 2021 van kracht worden”,

delen ten behoeve van kennisontwikkeling kan zich

geeft De Leeuw aan. “Andere voorbeelden zijn de

melden bij Jos de Leeuw door een mail te sturen

opmars van PVT-panelen, ideeën over zogenoem-

naar j.deleeuw@isso.nl.

27 ISSO Info 68 - juli 2020

ISSO Open

Update voor Database Compliance in gebouwbeheer De Database Compliance in Gebouwbeheer heeft een update gekregen. We passen de gegevens in de database worden aan op basis van de meest recente wetgeving en normen. Tijdens de update voeren we ook verbeteringen in het systeem door op basis van feedback van gebruikers van de database.

Harry van Weele, projectmanager bij ISSO, geeft aan

KennisBank. “Elke maatregel heeft een unieke URL,

dat de herziening van de database Compliance

die je direct in de database kunt kopiëren”, legt

in gebouwbeheer nodig is. “De wetgeving rondom

Van Bergen uit. “Het voordeel hiervan is dat je heel

zaken die te maken hebben met het beheer en de

gemakkelijk de maatregelen in de database kunt

exploitatie van gebouwen verandert de laatste tijd

slepen die voor jouw specifieke situatie van toe-

snel. Dus het aanpassen van de database aan de

passing zijn.” De database is nu enkel nog online

nieuwe normen en wetten is essentieel.”

te raadplegen, maar als het aan Van Bergen ligt,

Checklist

komt daar verandering in. “We willen gebouwbeheerders en adviseurs oproepen om aan hun

De database Compliance in gebouwbeheer is een

softwareleveran­ciers te vragen de database

tool die gebouwbeheerders, adviseurs en technisch

Compliance in gebouwbeheer in hun software te

dienstverleners kunnen gebruiken bij de naleving

verwerken. Via de eigen beheersoftware kan de

van de voorschriften voor gebouwen. Gebruikers

database nog eenvoudiger worden gebruikt.”

van de database vullen de gegevens van het gebouw in en kunnen vervolgens per potentiële

Feedback is welkom

maatregel zien waar ze aan moeten voldoen als ze

Van Bergen laat weten dat iedereen van harte wel-

deze maatregel willen uitvoeren. “De tool helpt om

kom is om een bijdrage te leveren aan de database

op een snelle en overzichtelijke manier antwoorden

Compliance in gebouwbeheer. “De doelstelling is

te krijgen op drie belangrijke vragen”, zegt Rob van

om een breed gedragen database te realiseren, die

Bergen, directeur van ISSO. “Die vragen zijn: ‘Waar

voldoet aan de wensen van gebouwbeheerders en

moet ik aan voldoen?’, ‘Hoe realiseer ik dat?’ en

adviseurs. We krijgen daarom graag feedback

‘Hoe toon ik dat aan?’.”

van gebruikers over wat ze anders of beter

Tweetrapsraket “De huidige update van de database vormt de eerste fase van een soort tweetrapsraket van updates aan de database”, vertelt Van Weele. “Tijdens de volgende stap, die ergens in de loop van dit jaar volgt, breiden we het aantal categorieën van de database uit. De database Compliance in gebouwbeheer is nu vooral gericht op kantoorgebouwen.

Met de uitbreiding willen we ook andere utiliteitsbouw toevoegen. Daarbij kun je denken aan scholen en andere utiliteitsgebouwen die eigen, specifieke wetgeving en richtlijnen hebben.”

Gebruikersgemak Gebruikers van de database Compliance in gebouwbeheer kunnen een specifieke maatregel eenvoudig in de database ‘slepen’ vanuit de ISSO-

28 ISSO Info 68 - juli 2020

willen zien aan de database.”

Educatie

Lesmateriaal energieprestatie beschikbaar De lesstof voor de opleidingen EP-U/B, EP-W/B, EP-U/D en EP-W/D van Kader is voor de opleiders en de deelnemers aan de opleidingen beschikbaar via de ISSO KennisBank. Het gaat hierbij om het lesmateriaal dat Kader heeft ontwikkeld en dat door ISSO is gevalideerd. De lesstof geldt zowel voor de verkorte variant voor vak­bekwaam EPA adviseur als voor de lesstof voor de vierdaagse opleiding voor nieuwe adviseurs. Op deze manier versterken Kader en ISSO elkaar vanuit hun expertise.

Voor vakbekwame EPA adviseur

OpleidersCollectief op dat de gezamenlijke belangen

Op 1 januari 2021 treedt er een nieuwe methode in

van opleiders inventariseert en behartigt.

werking om de energieprestatie van woningen en gebouwen vast te stellen. Deze methode is vastge-

Samenwerken om te versterken

legd in een Nederlands Technische Afspraak (NTA

Kader en ISSO zochten de samenwerking om elkaar

8800). Omdat deze bepalingsmethode verandert,

vanuit hun eigen expertise te versterken. Kader als

moeten adviseurs die energielabels willen maken

opleider en lesstofontwikkelaar en ISSO als verbin-

opnieuw examen doen. Onder de NTA 8800 moe-

der tussen de benodigde kennis en de professionals

ten alle energieprestatieberekeningen door een

en opleiders. Binnenkort kunnen opleiders dus het

gediplomeerd adviseur worden gemaakt en inge-

volledige lespakket, ontwikkeld door Kader en geva-

diend. Dat geldt ook voor nieuwbouw. Een energie-

lideerd door ISSO, via de ISSO-KennisBank (straks

label laat de energieprestatie van de woning of het

ISSO Educatie) inzetten voor hun opleidingen.

gebouw zien en maakt duidelijk welke energiebe-

Daarmee zijn de opleidingen van deze opleiders

sparende maatregelen nog mogelijk zijn. De label-

Powered by ISSO.

klassen voor woningen en gebouwen lopen van A

Uiteraard blijft Kader het complete pakket aan

tot en met G, oftewel van weinig naar veel bespa-

opleidingen ook aanbieden aan haar klanten. Kijk

ringsmogelijkheden.

op www.kader-opleidingen.nl.

Een volledig lespakket Kader startte medio 2019 met het ontwikkelen van lesstof voor alle opleidingen volgens de nieuwe

Lesmateriaal Ben je geĂŻnteresseerd in het

methodiek. In nauw overleg met relevante partners,

lesmateriaal? Stuur een mail

zoals ISSO, de certificerende instanties en met de

naar bestellingen@isso.nl.

softwareontwikkelaars richtte Kader een ontwikkelteam op. Gezamenlijk schreven zij een lespakket dat bestaat uit presentatiemateriaal, voorbeelden en oefeningen. Ook richtte Kader eind 2019 het

29 ISSO Info 68 - juli 2020

Educatie

Digitaal examineren in de startblokken Als het gaat om examens schakelen we altijd onze examenpartners CITO en ‘t Examenpark in, die partijen zetten de examinering in gang en kandidaten nemen de toets op een afgesproken dag ergens af. Een prima gang van zaken, maar toch lonkte een digitaal traject van examineren ook.

Kortgeleden is dat traject in een stroomversnelling terecht gekomen: de eerste pilot met digitaal toetsen is inmiddels succesvol afgerond.

“We waren begin dit jaar al een heel eind op weg

ben gevonden is online proctoring: surveillance op

met het digitale traject van toetsen”, zegt Michel

afstand.” Daarbij wordt het examen opgenomen, en

Verkerk, operationeel directeur bij ISSO. “Via ISSO

proctors (toezichthouders in de vorm van robots)

Educatie willen we mensen straks graag op ons

kijken tijdens het examen mee. Op basis van de

platform faciliteren de examens goed te creëren,

beelden beoordelen de proctors of er mogelijk

te maken en te oefenen, dus we hadden al een

fraude wordt gepleegd, bij twijfel bellen ze een sur-

heel digitaal centraal systeem ontwikkeld. Ook alle

veillant. Examenkandidaten hebben voor deze vorm

organisatorische zaken rondom een examen, zoals

van toetsen alleen een computer of laptop met

nakijken, worden hierin gefaciliteerd. Toen werd het

webcam en microfoon nodig en een goede inter-

maart en brak er in Nederland corona uit. Vanaf

netverbinding.

dat moment was het direct niet meer mogelijk om examens via Cito of ‘t Examenpark af te nemen.

Toetsuitslag sneller bekend

Zo’n examenstop kan de sector zich uiteraard niet

Digitaal toetsen biedt hoe dan ook veel voordelen:

permitteren, als je alleen al kijkt naar alle energie-

het proces van nakijken is veel sneller, waardoor

prestatieadviseurs die per 1 januari 2021 NTA 8800

kandidaten de uitslag van hun toets eerder hebben,

gecertificeerd moeten zijn.”

meer mensen kunnen het tegelijk afnemen, en de

Online proctoring

toets is vanuit huis of kantoor af te nemen. “Achter de schermen zetten we deze manier van digitaal

We zijn om die reden direct in gesprek gegaan met

opleiden en examens afnemen nu klaar”, zegt

Cito en ‘t Examenpark om het digitale opleiden en

Verkerk. “Gelukkig is het vanaf eind mei weer

examineren in sneltreinvaart af te ronden. “Online

mogelijk geworden om op locatie te toetsen via

examineren zou meer fraudegevoelig kunnen zijn”,

Cito en ‘t Examenpark, maar móchten de corona-

zegt Verkerk, “dus vooral daarop moesten we een

maatregelen weer strenger worden, dan hebben

goed antwoord vinden. De oplossing die we heb-

we alles voor het digitale traject klaarstaan.“

30 ISSO Info 68 - juli 2020

Educatie

HBO-opleiding Gebouwgebonden installatietechniek gebruikt ISSO-kennis Op de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN) gaat de nieuwe opleiding Gebouw­gebonden installatietechniek van start. Deze tweejarige opleiding is ontwikkeld voor professionals die werkzaam zijn bij een bedrijf in de installatie- en bouwsector. Ron Bosch, hybride hoofddocent Installatietechniek, studieloop­ baan­begeleider en coördinator van de nieuwe opleiding vertelt wat de opleiding inhoudt en waarom deze er moest komen.

Wat houdt de opleiding Gebouwgebonden installatietechniek in?

Deze technologie heeft invloed op de manier waar-

Tijdens de opleiding krijgen studenten te maken

bijvoorbeeld belangrijk; het gebouw op zich. Als die

met een variëteit aan technieken, vertelt Bosch.

heel dun is, zijn we energetisch gezien niet zo goed

‘Denk daarbij aan alle vormen van installatietech-

bezig en kost het meer energie.’

niek die je in een groot gebouw kunt tegenkomen.

op gebouwen worden ontwikkeld. Ook de schil is

Van hoe kom je binnen – bij een receptie, via een

Aanmelden

digitaal aanmeldingssysteem met een scherm, via

De doelgroep is heel divers: van engineers uit de

je iPhone – tot liften, roltrappen, brandbeveiliging

installatiewereld tot gepensioneerde piloten.

en airconditioning. Het is heel breed.’ Deelnemers

Voor komend seizoen hebben zich al veel geïnte-

aan de nieuwe Associate Degree opleiding volgen

resseerden gemeld, maar er kunnen eventueel nog

vier modules. Ze krijgen les op de HAN in Arnhem en

deelnemers bij. Geïnteresseerden kunnen zich aan-

gaan – bij voorkeur - aan de slag met een project

melden via Ron.Bosch@han.nl.

op hun eigen werkplek. De studenten doen theoretische kennis op en doorlopen verschillende pro-

Wat is de rol van ISSO?

jectfases. Van schetsontwerp tot uitvoeringsfase.

Deze opleiding leunt op de valide kennis van ISSO,

Doordat ze werken met echte casussen, doen de

zegt Bosch. ‘De diverse praktische publicaties zijn

studenten meteen praktijkervaring op.

in de lesstof verweven. De lessen zijn zodanig aan-

Multidisciplinaire technicus

gekleed dat het hele docententeam dit linkt aan de ISSO-kennis. Alle lessen worden interactief opgezet

De Nederlandse installatiesector heeft behoefte

waarbij we terugvallen op de publicaties.

aan een nieuw soort technicus, zegt Bosch. ‘We

De opleiding Gebouwgebonden Installatietechniek

moeten studenten in het bedrijvenveld zodanig

wordt mede mogelijk gemaakt door Techniek

opleiden, dat zij een goede spil zijn in een installa-

Nederland, het opleidingsfonds van de installatie­

tiebedrijf.’ Zijn doel is om multidisciplinaire installa­

techniek Wij Techniek, Kennisinstituut ISSO, de vak-

tietechnici af te leveren. Professionals die kennis

vereniging TVVL, de Stichting W.O.I. en PIT. Maar

hebben van bouwkunde, werktuigbouwkunde, elek-

ook bedrijven uit de regio, waaronder Megens

trotechniek én ICT. ‘Installatietechnici hebben vaak

Installaties uit Druten en Installatieonderneming

een beperkt kennisgebied. In de installatiebranche

Kropman uit Nijmegen, hebben de ontwikkeling van

is jarenlang een kokervisie geweest.

de nieuwe opleiding ondersteund.

Er is behoefte aan technici die kunnen inspelen op actuele ontwikkelingen, zoals de energietransitie.

De vraag naar zonnepanelen, warmtepompen, opslagsystemen en andere energietechniek groeit.

31 ISSO Info 68 - juli 2020

Educatie

Vergroot je vakkennis met de TVVL-opleidingen TVVL heeft een uitgebreid aanbod

komen veel verschillende onderwerpen uitgebreid

van vakinhoudelijke bijscholing voor

aan bod, zoals systeem ontwerpen en beschrijven,

professionals in de installatietechniek.

Ook in deze tijden van corona heeft TVVL manieren ontwikkeld om op een veilige manier de cursussen te organiseren. Dus heb je in jouw werk regelmatig te maken met meet- en regeltechniek of andere vakkennis? Vergroot die kennis dan en volg één van de TVVL-opleidingen over deze expertise.

Integrale systeemopbouw en luchtbehandeling dynamica .

Hydraulische Schakelingen voor Verwarmen en Koelen In deze opleiding leer je gestructureerd ontwerpen, analyseren, monitoren en optimaliseren van installa­ ties met hydraulische schakelingen. Ook leer je over de eigenschappen van hydraulische modulen, energiecentrales met warmtekrachtkoppeling en de selectie van modulen en inpassen van warmte-opwekkers en warmtegebruikers.

Procesengineering Het begrip procesengineering is geïntroduceerd bij de realisatie van ISSO-publicatie 95 ‘Procesengineering voor klimaatinstallaties’. De term procesengineering past echter beter bij de realisatie van moderne duurzame, ingewikkelde installaties dan het reeds bestaande begrip installatieontwerp.

Het verschil zit hem vooral in het deellastbedrijf, dat bij duurzame installaties belangrijk is. Na deze cursus kan je zelfstandig een optimaal functionerende duurzame en complexe klimaatinstallatie ontwerpen. De opleiding is gericht op installatieontwerpers, installatieadviseurs en projectleiders die betrokken zijn bij het ontwerpen en beoordelen van cv- en koelinstallaties.

Onze lessen gaan áltijd door Ondanks alle coronamaatregelen gaat TVVL door met het op een veilige manier organiseren van onze opleidingen. Onze lessen gaan áltijd door: indien niet klassikaal, dan via webinars. Ook hebben we de Raar Jaar Actie opgezet om jou nog meer zekerheid te bieden. Zo kun je tot 3 weken voor de

Hogere Meet- en Regeltechniek

startdatum gratis annuleren en mag jouw bedrijf modulair betalen.

Na het volgen van deze opleiding ben je in staat om zelfstandig dimensionerings- en ontwerpbereke­

Kijk op www.tvvl.nl/cursussen voor meer informatie

ningen uit te voeren. Ook kun je gefundeerde keuzes

over onze cursussen en de Raar Jaar Actie!

maken en presenteren over het regeltechnisch systeem van de klimaatinstallaties voor de gebouwde omgeving. De opleiding bestaat uit 15 lessen. Er

32 ISSO Info 68 - juli 2020

Educatie

WasCollege van Wasco biedt warmtepompen opleidingen Het opleidingsinstituut WasCollege van Wasco biedt diverse landelijk erkende opleidingen voor installateurs. De trainers hebben een ruime ervaring in de installatietechniek en kunnen de deelnemers daardoor alles vertellen over de vakkennis die zij nodig hebben. WasCollege leert de deelnemers niet alleen de theorie, maar ze krijgen er ook de handvatten aangereikt voor de toepassing van die kennis in hun dagelijks werk.

WasCollege maakt veel gebruik

Realisatie warmtepompsystemen

van het Wasco Energie Centrum in Twello (nabij

Ook biedt WasCollege de opleiding Ontwerp, rea-

Apeldoorn). In dit kennis- en ervaringscentrum voor

lisatie en beheer lucht-water warmte­pompen in

duurzame systemen hebben de docenten alles

woningen aan. Daarmee krijgt de vakman alle ken-

bij de hand om deelnemers niet alleen de theorie

nis om lucht/water warmtepompsystemen te rea-

maar ook de praktijk te leren. Dit centrum bevat

liseren. Ook bereidt deze opleiding de cursist voor

namelijk uiteenlopende, duurzame technologieĂŤn

op het Cito-examen ISSO 98. WasCollege is door

van diverse fabrikanten.

InstallQ geaccrediteerd om de opleidingen ISSO 72

Cursus ontwerpen warmtepompsystemen

en ISSO 98 te mogen verzorgen.

Nu de vraag naar warmtepompen stijgt, wordt het

Kijk voor meer informatie over alle opleidingen op

steeds belangrijker om een warmtepompsysteem te

www.wasco.nl/content/wascollege.

kunnen ontwerpen. Het WasCollege verzorgt voor dit onderwerp bijvoorbeeld de opleiding Ontwerpen van individuele en kleine elektrische warmtepompsystemen voor woningen. Deze opleiding leert de deelnemers vrijwel alles over het ontwerpen van warmtepompsystemen en stoomt de cursist klaar voor het Cito-examen ISSO 72.

33 ISSO Info 68 - juli 2020

Develop

Referentiedetails beschikbaar via BRISwarenhuis Sinds maart 2020 zijn de

BRIS verkoopt nu de Referentiedetails. Het gaat om

Referentiedetails in BRISwarenhuis

ruim 1.500 actuele bouwdetails voor utiliteitsbouw

uitgebreid en geüpdatet. Als klant krijgt u een ruime keuze uit meer dan 1.500 actuele bouwdetails voor woning- en utiliteitsbouw, inclusief 100 BENG-details. Met het updaten en uitbreiden zijn de referentiedetails via BRISwarenhuis nu ‘powered by ISSO’.

en woningbouw, zoals: Basisdetails Houtskeletbouw, Basisdetails Nieuwbouw, Basisdetails Op- en aanbouw, Basisdetails Renovatie, Plusdetails Geluid, Productdetails, Staalbouw.

Beter weten, beter bouwen BRIS en ISSO hebben beiden als doel om kennis op een effectieve wijze richting de bouwsector te ontsluiten. Daarvoor werken we al vele jaren samen in de verspreiding van kennis. Zo werken we samen aan beter weten. En van beter weten komt beter

Actuele bouwdetails

bouwen.

Enkele jaren geleden heeft ISSO het beheer van de bouwdetails overgenomen die door SBRCurnet zijn ontwikkeld. De referentiedetails zitten al geruime tijd in BRISwarenhuis.

Nieuwe app Rockpit maakt samenwerken en leren in de bouw makkelijk en leuk Er wordt hard gewerkt aan een nieuwe online tool die samenwerken en kennisdelen op bouwplaatsen op een eenvoudige manier naar een hoger plan gaat tillen: Rockpit.

De app zal in de verte iets weg hebben van bijvoorbeeld netwerksite LinkedIn. Maar Rockpit is veel meer dan een netwerksite, want het is ook een plek waar collega’s, vakprofessionals en experts interactief kennis kunnen delen over alle voor hen relevante onderwerpen.

‘Eerder hebben we al de app Build up Skills voor

nieuwe app Rockpit ontwikkelen we daarom zo dat

e-learning ontwikkeld, maar die sloot niet genoeg

het wél heel goed op een bouwplaats te gebruiken is.’

aan op de gebruikers’, zegt Martijn van Bommel.

Hij is productontwikkelaar bij ISSO. ‘Bouwvakkers

Kennis beter benutten

en installateurs zitten bijna niet op kantoor, en die

Een van de doelen van Rockpit is inzichtelijk maken

vorige app was te veel gericht op e-learning. Deze

wie wat kan. ‘Als iemand een cursus heeft gedaan

34 ISSO Info 67 - januari 2020

Develop

of een kennissessie heeft gevolgd, wordt dat in de

kunnen vakmensen direct vragen stellen aan de

bouwwereld lang niet altijd opgeslagen. Op die

expert en van gedachten wisselen met andere

manier gaat veel kennis verloren’, zegt Van Bommel.

vaklieden. ‘Kennisdelen en meer leren is natuurlijk

‘Terwijl, als je die informatie ergens opslaat kun je

bovenal interessant voor de mensen zelf’, zegt

iemands deskundigheid veel beter benutten. Dat

Martijn van Bommel. ‘Maar er speelt meer: het is

kennis is aan te tonen, gaat vakmensen ook tijd

bijna een vereiste, gezien het grote tekort aan vak-

schelen. Bij sommige bouwplaatsen moeten vaklui

mensen.’

bijvoorbeeld verplicht eerst een filmpje kijken over veiligheidsvoorschriften die daar gelden. Als zij dat

Direct contact met vakmensen

filmpje eenmaal hebben gezien, verschijnt dat auto-

Ook voor fabrikanten en bijvoorbeeld leveranciers

matisch op hun Rockpit-profiel. Dan kunnen ze de

wordt Rockpit interessant. Via de app kunnen zij

dag erna zonder oponthoud doorlopen.’ Gebruikers

namelijk direct contact leggen met mensen uit het

blijven zelf eigenaar van hun profielpagina. Behalve

werkveld, zoals bouwvakkers en architecten. Dat

voltooide opleidingen en cursussen, zijn er onder

geeft een fabrikant meer zekerheid dat zijn bood-

meer ook reviews, ervaringen en interesses te bun-

schap de juiste mensen bereikt, bijvoorbeeld via

delen.

de mogelijkheid om opmerkingen bij een product te

Koppelen via interessegebied

plaatsen.

Een zeer belangrijk onderdeel van de nieuwe dienst

Punten sparen voor gratis koffie

wordt ook de online omgeving waar deelnemers

‘We werken er hard aan het gebruik van Rockpit

in direct contact met experts en collega’s van de

handig, leerzaam én leuk te maken. Zo bouwen we

bouw interactieve sessies kunnen bijwonen. ‘Door

een functionaliteit in waarmee mensen punten kun-

Rockpit persoonlijk te maken en de experts en

nen scoren voor leuke acties. Die punten zijn gelinkt

deelnemers te koppelen wordt het veel relevanter

aan een bouwproject. Volg je bijvoorbeeld een ken-

en interactiever dan een traditionele training of

nissessie over duurzaam isoleren, dan krijgt ieder-

e-lear­ning’, zegt van Bommel. “Wij geloven in het

een op jouw bouwplaats een lekkere koffie van een

persoon­lijk contact. We gaan dus de bouwplaats

barista die langskomt.’

op om mensen te laten ervaren hoe je bijvoorbeeld een constructie luchtdicht maakt of veilig een rol-

Als ISSO zijn we mede ontwikkelaar van Rockpit.

steiger bouwt. Hoe dan ook het is altijd, kort, rele-

Naar verwachting wordt het begin 2021 mogelijk

vant en persoonlijk.’ Tijdens zulke kennissessies

een profiel aan te maken op Rockpit.

35 ISSO Info 67 - januari 2020

beter weten beter bouwen