ISSO-publicatie 30,5

Deze uitgave is geschikt voor:

publicatie

adviseur

Op het gebied van:

water & gas

woningen

ISBN 978-90-5044-240-4

student

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

installateur

30.5

HERZIENE VERSIE 2013

LegionellaCode Richtlijnen voor legionellapreventie bij het ontwerp en het gebruik van leidingwaterinstallaties in woningen

ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

Kennisinstituut voor de Installatiesector ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De realisatie van de ISSO-publicatie 30.5, versie 2008, werd verzorgd door: Ir. J. van Wolferen TNO-Bouw en ondergrond, Ir. F.I.H.M. Oesterholt KWR W.J.H. Scheffer UNETO-VNI Ing. O.W.W. Nuijten ISSO De redactiegroep voor de herziene uitgave 2013 bestaat uit: De heer E. van der Blom Uneto-Vni De heer W. Scheffer De heer O. Nuijten ISSO De ontwikkeling van ISSO-publicatie 30.5 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, januari 2013

ISSO-UITGAVEN 7 11 12 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 29 30 30.4 30.5 31 32 34 36 37 39 42 43 44 46 47 48 49 50 51 52 53 55 55.1 55.2 55.3 55.4 55.5 56 57 58 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70.1

ISSO-PUBLICATIES Grondleidingen voor warmte- en koudetransport (2012) Warmteterugwinning (1982) Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw (2012) Leidingnetberekeningen (2012) Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) Installatiegeluid (1990) Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) Luchtfilters (1991) Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) Warmteterugwinning uit douchewater (2008) LegionellaCode (2013) Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011) Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010) Energiewijzer kantoren (1995) Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag (WKO) (2013) Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011) Concepten voor klimaatinstallaties (1998) Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005) Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008) Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005) Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties (2008) Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2012) Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009) Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2012) Handleiding zorgplicht legionellapreventie (2012) Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008) Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties (2012) Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen (2003) Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004) U- en R- Waarden (2005) Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010) Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2010) Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen (2008) Kwaliteitseisen isoleren (2002) Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmingsinstallaties (2004) Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) Herziening ISSO 1) PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007) Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011)

70.2 70.3 71 72 73 74 75 76 77 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 94 100 101 104 106

Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) Grijswater binnen de perceelgrens (2002) Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2005) Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2011) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011) Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmingsinstallaties (2005) Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010) Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) – 82.3 (2011) – 82.4 (2010) Een helder licht op werkplekverlichting (2006) Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimte (2011) Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011) Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouwkassen (2007) Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007) Binnenklimaat scholen (2008) Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011) Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2009) Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009) Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010) Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij (2010) Onderhoud en onderhoudscontracten (2012) Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010) Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl) NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012) HBi Handboek Installatietechniek (2002) + addendum (2012) HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010) HBze Handboek Zonne-energie (2012) Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012) ISSO-kleintjes Kleintje Koellast (2010) Kleintje Ventilatie (2012) Kleintje Meetmethoden verlichting (2012) Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009) Kleintje Water (2012) Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008) Kleintje Inregelen (2004) Kleintje GAS (2008) Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Kleintje Cv (2006) Kleintje Binnenklimaat (2006) Kleintje Vloerverwarming (2013) Kleintje Riolering ( 2008) Kleintje U- en Rc-waarden (2007) Kleintje Legionellapreventie (2012) INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2012) IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8 IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair (2008)

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-publicatie 30.5

LegionellaCode Richtlijnen voor legionellapreventie bij het ontwerp en het gebruik van leidingwaterinstallaties in woningen

ISBN: 978-90-5044-240-4

INHOUDSOPGAVE Afkortingen

5

Begrippenlijst

7

Leeswijzer

9

Inleiding

11

LC 1

Toevoerleidingen naar woningen in gestapelde bouw

15

LC 2

Leveringspunt drinkwater (watermeter)

17

LC 3

Leidingen voor drinkwater en warmtapwater in opbouw

19

LC 4

Leidingen voor drinkwater en warmtapwater in de bouwkundige constructie

22

LC 5

Warmtapwaterbereiding met voorraadtoestellen

30

LC 6

Warmtapwaterbereiding met doorstroomtoestellen

33

LC 7

Weinig gebruikte tappunten

34

LC 8

Overige aandachtspunten bij tappunten

36

LC 9

Mengwatersystemen badruimte

37

LC 10 Warmwatercirculatiesystemen

39

LC 11 Douchewaterwarmteterugwintoestel

41

LC 12 Hot-fill-apparatuur plus toevoerleiding

43

LC 13 Hemelwaterbenuttingsinstallaties

44

LC 14 Apparatuur niet behorend tot de woninginstallatie

45

LC 15 Waterontharders en filters

46

LC 16 Gebruiksinstructie bewoners

47

Bijlage A

In gebruik nemen van de dienstleiding/binneninstallatie

53

Bijlage B

Toepassing ISSO-publicaties legionellapreventie

54

Literatuurlijst

55

Index

57

ISSO-publicatie 30.5

3

LegionellaCode

AFKORTINGEN CV

Centrale verwarming.

Douche-WTW

Douchewaterwarmteterugwintoestel.

EA

Symbool voor een controleerbare terugslagklep (type beveiliging).

IenM

Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

ISSO

Instituut voor Studie en Stimulering van onderzoek op het gebied van gebouwinstallaties (Kennisinstituut voor de installatiesector in Nederland).

KWR

KWR Watercycle Research Institute (Kennis- en onderzoeksinstituut op het gebied van water).

kve

Kolonievormende eenheid. Het aantal kolonievormende eenheden per volume-eenheid is het resultaat van een microbiologische bepaling waarbij wordt gekweekt op agarplaten. Elke kolonie staat voor ĂŠĂŠn bacterie in het oorspronkelijke monster.

kw

Koud water.

LC

LegionellaCode.

NEN

Nederlands Normalisatie-instituut.

PE

Polyethyleen (polyetheen); kunststof leidingmateriaal.

PVC

Polyvinylchloride; kunststof leidingmateriaal.

TNO

Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek.

VEWIN

Vereniging van Waterbedrijven in Nederland. (Brancheorganisatie van en voor de drinkwaterbedrijven in Nederland).

VWS

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

ww

Warm water.

ISSO-publicatie 30.5

5

LegionellaCode

BEGRIPPENLIJST Biofilm Populatie van micro-organismen in een matrix van slijm die aan het inwendige oppervlak van een installatiegedeelte is gehecht.

Circulatieleiding Leiding voor het in circulatie houden van warmtapwater, vanaf de aftakking van de laatste uittapleiding of vanaf het laatste tappunt tot aan de warmwaterbereider.

Collectief leidingnet Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen, dat tijdelijk, doch niet ten behoeve van bevoorrading, dan wel permanent is aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of collectieve watervoorziening en door middel waarvan drinkwater of warmtapwater ter beschikking wordt gesteld aan consumenten of andere afnemers.

Dode leiding Leiding waarin geen doorstroming met leidingwater plaatsvindt doordat bijvoorbeeld op het uiteinde van dit leidinggedeelte geen tappunten zijn aangesloten (die gebruikt worden).

Etmaalgemiddelde binnentemperatuur De temperatuur die in een ruimte gemiddeld over de dag optreedt.

Gevaarlijk toestel Een toestel dat naar zijn aard nadelige gevolgen voor de kwaliteit van leidingwater kan opleveren.

Hotspot Plaats in de drinkwaterleiding waar het leidingwater kan opwarmen tot boven 25 °C, en/of meer dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur.

Plaats in een uittapleiding voor warmtapwater waar het water niet kan afkoelen tot ten hoogste 25 °C en/of tot minder dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur. Zomer- of winterperiode kunnen verschillende resultaten geven.

Huishoudwater Leidingwater dat in woningen uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling, gebruik in de wasmachine of het besproeien van de tuin (buitenkraan). Huishoudwater kan hemelwater, grondwater, oppervlaktewater of grijswater zijn.

Leidingwater Water bestemd om te drinken, te koken, voedsel te bereiden of andere huishoudelijke doeleinden, dat door een drinkwaterbedrijf of een collectieve watervoorziening ter beschikking wordt gesteld. Leidingwater kan zijn drinkwater, warm tapwater of huishoudwater.

Leveringspunt woning Plaats waar het distributienet van het drinkwaterbedrijf, of van een collectieve watervoorziening, dan wel collectief leidingnet overgaat in de woninginstallatie.

Mengwater Warmtapwater dat met een bepaalde hoeveelheid drinkwater is vermengd om de gewenste lagere temperatuur in stand te houden.

Sediment Bezinksel of afzetting uit het water.

Tappunt Plaats waar het leidingwater beschikbaar komt voor gebruik.

Uittapleiding Een leiding waardoor leidingwater direct, zonder enige vorm van circulatie, aan één of meer tappunten ter beschikking wordt gesteld.

ISSO-publicatie 30.5

7

LegionellaCode

Warmtapwater Water bestemd of mede bestemd om te drinken, te koken of voedsel te bereiden dan wel voor huishoudelijke doeleinden, dat wordt verwarmd voordat het voor die toepassingen ter beschikking wordt gesteld.

Warmtapwatertoestel Toestel waarmee warmtapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater.

Woninginstallatie Van een woning deel uitmakend samenstel van leidingen, fittingen en toestellen, aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of van een collectieve watervoorziening dan wel op een collectief leidingnet.

ISSO-publicatie 30.5

8

LegionellaCode

LEESWIJZER In dit document zijn in zestien codes (LC 1 t/m LC 16) richtlijnen voor legionellapreventie opgesteld bestemd voor installateurs bij het ontwerp en de aanleg van woninginstallaties.

Elke code behandelt een onderdeel van een woninginstallatie dat als relevant kan worden aangemerkt bij het minimaliseren van de kans op groei van legionella in de installatie.

Hierbij wordt de volgende informatie verstrekt:  Situatieschets: beschrijving van het onderdeel in een woninginstallatie;  Ontwerp: richtlijnen bij het ontwerp;  Realisatie: richtlijnen bij de realisatie;  Onderhoud: richtlijnen voor onderhoud en controle (alleen voor zover relevant);  Verantwoording: verwijzingen naar referenties waaruit de informatie is verzameld.

In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de codes.

LC 1

Toevoerleidingen naar woningen in gestapelde bouw

LC 2

Leveringspunt drinkwater (watermeter)

LC 3

Leidingen voor drinkwater en warmtapwater in opbouw

LC 4

Leidingen voor drinkwater en warmtapwater opgenomen in de bouwkundige constructie

LC 5

Warmtapwaterbereiding met voorraadtoestellen

LC 6

Warmtapwaterbereiding met doorstroomtoestellen

LC 7

Weinig gebruikte tappunten

LC 8

Overige aandachtspunten bij tappunten

LC 9

Mengwatersystemen badruimte

LC 10

Warmwatercirculatiesystemen

LC 11

Douchewaterwarmteterugwintoestel

LC 12

Hot-fill-apparatuur plus toevoerleiding

LC 13

Hemelwaterbenuttingsinstallaties

LC 14

Apparatuur niet behorend tot de woninginstallatie

LC 15

Waterontharders en filters

LC 16

Gebruiksinstructie bewoners

ISSO-publicatie 30.5

9

LegionellaCode

INLEIDING Doelstelling Deze LegionellaCode woninginstallaties beoogt installateurs op een overzichtelijke manier een handreiking te bieden voor het ontwerpen en realiseren van legionellaveilige woninginstallaties.

De Code richt zich op de bouw van nieuwe woningen en de renovatie van bestaande woningen. De Code geeft voor een aantal concrete onderwerpen adviezen die de kans op groei van legionella in de binneninstallatie minimaliseren.

Legionellapreventie begint op de tekentafel en eindigt bij het juiste gebruik, beheer en onderhoud van de installatie.

In verband met dat laatste aspect is in deze LegionellaCode ook een model gebruiksinstructie voor bewoners opgenomen. De gebruiksinstructie wordt bij oplevering van de installatie door de installateur aan de bewoner overhandigd om eveneens vanuit de gebruikerskant de kans op groei van legionella te minimaliseren.

De herziening van de LegionellaCode is noodzakelijk geworden door het van kracht worden van de nieuwe Drinkwaterwetgeving in juli 2011 en het verschijnen van enkele publicaties, zoals:  TNO onderzoeksrapport (034-APD-2010-00392) - Voorkomen van ongewenste opwarming van leidingwater in gestapelde bouw), TNO Apeldoorn, 2010 [20];  ISSO/SBR-publicatie 811 Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en installeren, ISSO, Rotterdam, 2011 [7];  ISSO-checklist Hotspots in waterleidingen, ISSO, Rotterdam, 2012 [6];  NEN 1006 (2002) Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties (AVWI), inclusief aanvulling A3, NEN, Delft, 2011 [1];  Waterwerkbladen (t/m 2011) [11].

Algemene uitgangspunten Bij het ontwerp van een binneninstallatie in woningen zijn voor de installateur de NEN 1006 en de daarvan afgeleide Waterwerkbladen belangrijke randvoorwaarden. Alle in deze LegionellaCode opgenomen richtlijnen voldoen aan NEN 1006 [1] en de adviezen zoals opgenomen in de Waterwerkbladen [11].

Deze LegionellaCode richt zich uitsluitend op legionellapreventie in woninginstallaties. De leidingwaterinstallatie in een woning is gedefinieerd als het geheel van leidingen, fittingen en toestellen, aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of van een collectieve watervoorziening, dan wel op een collectief leidingnet. De bedoelde aansluiting bevindt zich op het leveringspunt. Dit is het punt waar leidingwater vanuit het distributienet van het drinkwaterbedrijf of collectieve leidingwaterinstallatie aan een woninginstallatie wordt geleverd, meestal betreft dat de watermeter.

Deze definities hebben de volgende consequenties:  De volgende onderdelen maken geen onderdeel uit van de woninginstallatie: - Voorzieningen die aan een tappunt kunnen worden gekoppeld zoals hogedrukreinigers en tuinslangen; - Vrijstaande, mobiele voorzieningen die vanuit een tappunt worden gevuld zoals een whirlpool of luchtbevochtiger; - Collectieve leidingsystemen in schachten bij gestapelde bouw.  Individuele leidingen naar woningen in gestapelde bouw (met de watermeter in de kelder van het gebouw) maken wel onderdeel uit van de woninginstallatie omdat ze zich na het leveringspunt bevinden.

In dit document is huishoudwater niet apart vermeld (met uitzondering van LC 13 die geheel is gewijd aan hemelwaterbenuttingssystemen). Voor zover er sprake is van gebruik van huishoudwater in een woning wordt aangenomen dat in aanleg de daarvoor benodigde systemen op dezelfde manier worden behandeld als die voor drinkwater.

Legionellapreventie en het ontwerpen en aanleggen van woninginstallaties zijn onderwerpen die ook in een aantal ISSO-documenten aan bod komen. Over het algemeen hebben deze documenten een bredere reikwijdte of een andere focus.

Voor alle duidelijkheid worden ze hier wel genoemd:  ISSO-publicatie 55.1 Handleiding Legionellapreventie in Leidingwater [5]. De richtlijnen voor legionellapreventie in dit document zijn bedoeld voor collectieve prioritaire installaties en niet voor woninginstallaties (herziene versie 2012);  ISSO-publicatie 55.2 Zorgplicht Legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties. Deze richt zich op collectieve niet-prioritaire installaties. Daaronder vallen wel woongebouwen, maar geen individuele woningen (herziene versie 2012);  ISSO-publicatie 30 Leidingwaterinstallaties in Woningen [3]. Deze publicatie beschrijft de totstandkoming van leidingwaterinstallaties van woningen vanaf het programma van eisen tot aan het beheer en alle aspecten die daarbij van belang zijn. Legionellapreventie speelt slechts een ondergeschikte rol in dit document;  ISSO-kleintje Water [10]. Deze publicatie is een hulpmiddel voor installateurs bij het installeren van badkamers, keuken- en toiletinrichtingen in bestaande woningen. Het document bevat een beperkt aantal richtlijnen voor legionellapreventie;

ISSO-publicatie 30.5

11

LegionellaCode







ISSO-checklist Hotspots in waterleidingen. Deze checklist is een handig hulpmiddel bij het kiezen van maatregelen tegen ongewenste opwarming van waterleidingen; ISSO/SBR-publicatie 811 Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en installeren. Deze publicatie behandelt het creëren van koele zones voor waterleidingen in woningen gedurende de ontwerp- en uitvoeringsfase; ISSO-kleintje Legionellpreventie [9]. Deze publicatie is een praktisch hulpmiddel voor monteurs en installateurs die werken aan leidingwaterinstallaties in het kader van legionellapreventie.

Uiteraard zijn de richtlijnen in deze LegionellaCode zoveel mogelijk afgestemd op de richtlijnen zoals genoemd in deze documenten.

In bijlage B wordt een overzicht gegeven van de toepassingsgebieden van de verschillende ISSO-publicaties op het gebied van legionellapreventie.

Uitgangspunten legionellaveilig ontwerp Bij het ontwerpen, realiseren en beheren van een woninginstallatie is er met betrekking tot legionellapreventie een drietal algemene aandachtspunten: 1. Vermijd zoveel mogelijk watertemperaturen tussen 25 en 50 °C. Opmerking: tussen 20 en 25 °C is er slechts sprake van geringe groei van legionella; bij voldoende doorstroming is in dit temperatuurtraject de kans op overschrijding van de norm voor legionella (100 kve/l) zeer gering (beoordeling '0' = neutraal); 2. Vermijd zoveel mogelijk langdurige stilstand van water en lange verblijftijden van water in leidingen; 3. Voorkom ophoping van sediment en vorming van biofilm in de installatie.

Alle richtlijnen in dit document zijn gebaseerd op deze drie aandachtspunten die direct zijn afgeleid van de risicofactoren voor vermeerdering van legionella. Door tegelijkertijd aandacht te besteden aan twee of drie aandachtspunten wordt een meervoudige barrière tegen groei van legionella opgeworpen.

Ad 1. In NEN 1006 [1] zijn de eisen ten aanzien van de temperatuur van leidingwater als volgt vastgelegd:  De temperatuur van het leidingwater in leidingdelen van drinkwater- en huishoudwaterinstallaties mag ten hoogste 25 °C bedragen. Het warme water in leidingen die geen onderdeel van een circulatiesysteem zijn, moet, als geen water wordt getapt, afkoelen tot een temperatuur gelijk aan of lager dan 25 °C (art. 2.1.2);  De afstand van drink-, warmtap- en huishoudwaterleidingen tot leidingen voor verwarming, warmtapwatercirculatieleidingen en andere leidingen moet zo zijn, dat het leidingwater niet onbedoeld kan worden opgewarmd tot boven 25 °C (art. 3.1.8);  De temperatuur aan het mengtoestel of aan het tappunt in een woninginstallatie zonder circulatie moet bij gebruik conform de ontwerpcondities tenminste 55 °C zijn. (art. 4.4 h);  De temperatuur aan het mengtoestel of aan het tappunt in een woninginstallatie met circulatie moet, bij gebruik conform de ontwerpcondities, tenminste 60 °C zijn (art. 4.4 h);  Bij warm tapwatervoorzieningen en -installaties met circulatie moet de temperatuur van het water in de retourleiding, bij gebruik conform ontwerpconditie, tenminste 60 °C zijn.

De eerste twee eisen zijn er vooral op gericht te voorkomen dat er tijdens de constructie van een woninginstallatie zogenaamde hotspots ontstaan, dat wil zeggen plaatsen waar leidingwater tot boven 25 °C kan opwarmen. Buiten dit aandachtspunt valt de situatie waarbij in een zomerse periode de etmaalgemiddelde binnentemperatuur in een woning zover oploopt dat niet aan de eerste eis uit NEN 1006 kan worden voldaan. Omdat dit vaak samenvalt met een langere periode van stilstand van de binneninstallatie in verband met vakantie moet een bewoner via een gebruiksinstructie worden geattendeerd op het belang van het toepassen van een beheersmaatregel (doorspoelen installatie bij terugkomst). Hiervoor wordt verwezen naar de Gebruiksinstructie bewoners die is toegevoegd als onderdeel van deze Code [LC 16].

Ad. 2 NEN 1006 stelt dat dode leidingen, dat wil zeggen leidingdelen waar benedenstrooms geen tappunt aanwezig is, niet zijn toegelaten (art. 3.4.4) en verder dat een leidingwaterinstallatie zo moet zijn uitgevoerd, dat bij normaal gebruik een zodanige doorstroming van alle leidingen wordt bereikt, dat een voldoende verversing is gewaarborgd. De laatste norm is in de Waterwerkbladen vertaald in het advies om een veelgebruikt tappunt te plaatsen aan het eind van iedere (verdeel)leiding.

Daarnaast biedt NEN 1006 de mogelijkheid om de persproef uit te voeren met olievrije lucht1 (art. 2.3.2). Hiermee wordt bereikt dat geen stilstaand water achterblijft in de periode na het afpersen.

1.

Als alternatief mag een inert gas worden toegepast, zoals stikstof of kooldioxide.

ISSO-publicatie 30.5

12

LegionellaCode

Ad 3. Met betrekking tot ophoping van sediment en vorming van biofilm zijn de volgende bepalingen uit NEN 1006 relevant:  Leidingen in gebouwen moeten zo zijn gelegd, dat ledigen ervan mogelijk is (art. 3.3.4);  Voorraad-warmtapwatertoestellen moeten volledig kunnen worden geledigd (art. 4.4 f).

De ophoping van sediment en vorming van biofilm in woninginstallaties wordt onder andere beïnvloed door de verblijftijd van water in de installatie (ad. 2). Verder is het ontstaan van sediment en de vorming van biofilm afhankelijk van externe factoren die samenhangen met de drinkwaterkwaliteit en de gesteldheid van het toeleverende distributiesysteem. Deze factoren kunnen niet worden beïnvloed bij het ontwerp en de realisatie van de woninginstallatie.

Uitgangspunten realisatie Tijdens de aanleg van woninginstallaties moet verontreiniging van de leidingwaterinstallatie zoveel mogelijk worden voorkomen.

Aandachtspunten zijn:  Overdekte opslag van de onderdelen van de leidingwaterinstallatie tijdens transport en op de bouw;  Afsluiten van de openingen van appendages en leidingen door afdoppen of afdekken met folie tijdens de opslag;  Afsluiten van de openingen van nog niet afgemonteerde leidingdelen en appendages zodat er geen vuil in terecht kan komen;  Vermijden van contact van leidingdelen en appendages met gronddeeltjes;  Handen wassen na elk toiletgebruik.

Uitgangspunten oplevering Volgens NEN 1006 [1] moet een leidingwaterinstallatie voor het in gebruik stellen worden doorgespoeld en zo nodig gedesinfecteerd. De aansluitleiding moet volgens de HygiëneCode Drinkwater [15] door het drinkwaterbedrijf worden gespoeld. De installateur moet nagaan of dit daadwerkelijk gebeurd is voordat hij de leiding gaat doorspoelen, anders bestaat de kans dat hij externe verontreinigingen in de installatie brengt. In bijlage A is schematisch weergegeven op welke wijze de dienstleiding/binneninstallatie hygiënisch in gebruik kan worden genomen.

Desinfecteren wordt in de praktijk alleen uitgevoerd als er leidingmiddellijnen van 100 mm en groter zijn toegepast.

Aangezien dit bij woninginstallaties niet voorkomt, wordt daar voornamelijk alleen gespoeld. De snelheid voor doorspoelen is minimaal 2 m/s en de duur van de spoeling moet zodanig worden gekozen dat de inhoud van de leiding 20 maal wordt ververst. Bij twijfel over de reinheid van de installatie is een desinfectie aan te bevelen.

Uitgangspunten beheer en onderhoud Het beheer en onderhoud van een woninginstallatie valt onder de verantwoordelijkheid van de bewoner zelf.

Goed onderhoud en beheer richt zich op de volgende aspecten:  Kwaliteitsbehoud van het drinkwater in de binneninstallatie tot aan de tappunten;  Een temperatuur van minimaal 60 °C in een warmtapwatertoestel;  Levering van water uit de warmtapwaterbereiding op alle warmwatertappunten met een temperatuur van ten minste 55 °C (en een temperatuur van maximaal 70 °C zodat ernstige verbrandingen en overmatige kalkafzettingen worden voorkomen).

Om de bewoner behulpzaam te zijn bij het onderhoud en beheer van de woninginstallatie met betrekking tot legionellapreventie is aan deze LegionellaCode een model gebruiksinstructie toegevoegd. Deze gebruiksinstructie wordt door de installateur of aannemer bij oplevering overhandigd aan de bewoner.

ISSO-publicatie 30.5

13

LegionellaCode