PLANINAR BR 3

СПИСАНИЕ ЗА ПЛАНИНАРЕЊЕ И ЗДРАВ ЖИВОТ

Октомври 2012 број 3

Опрема Мount Bike Екологија

корабски

Спелеологија

Експедиции

ДЕНАЛИ 2012

Grossglockner МАКЕДОНЦИТЕ НА ЕВЕРЕСТ

САШКО КЕДЕВ

водопад

2

Grossglockner

Збор, два...

Уредник Издавач Соработници

дизајн и подготовка

Еве го конечно и третиот број на списанието планинар. Како што приметивте помина подолго време од објавувањето на вториот број. Морам да признам дека нема некое посебно оправдување за доцнењето, едноставно работите околу весникот тргнаа во сосема друг правец и тоа е основната причина за доцнењето. Сепак периодот меѓу двата броја беше изузетно полн со планинарски акции кои беа уредно најавени и кои и покрај забраната за движење во планински и шумски појаси се одржаа. Евидентен е и се поголемиот број на учесници на Симон Симоновски истите. Од друга страна за почит се и планинарските акции надвор од земјава кои и покрај тешките економски Арт Деск - Скопје прилики, одреден број на планинари и планинарски друштва ги практикуваат и за наша радост не информираат за истите. Сите луѓе со добра Во соработка со Федерација на планински спортови воља и желба да споделата дел од своите на Македонија, во обработка се старите изданија на доживувања и искуства списанието „Корав“, кои наскоро ќе бидат објавени во електронска форма. И повторно би ве замолил да учестувувате со свои АРТ ДЕСК прилози и текстови, во интерес на одржување на Скопје континуитетот на списанието. Симон Симоновски

Содржина

5 Опрема Вреќа за спиење 7 Високогорство Водопад Кораб

16 Македонците на

Еверест Сашко Кедев

12 Кокино

2 3 Маунт Бајк

29 Експедиции

14 Манастири

38 Гросглокнер

Бигорски манастир

Денали 2012

40 Спелеологија

Слатински извор

3

Создавање на регион за заштита на природата

“ПАРКОВИТЕ НА ДИНАРСКИОТ ЛАК”

П

ретставниците на националните паркови и парковите на природа на седум земји од регионот од 14 мај 2012 г. беа во посета на Словенија и шест дена ги посетуваа националните, регионалните паркови и парковите на природа во оваа држава. Тие се едуцираа за управувањето со паркови во Европската унија, преку словенскиот пример во процесот на пристапување во ЕУ како и за спроведувањето на еколошката мрежа Натура 2000.

Оваа студиска турнеја е дел од проектот на WWF: “Паркови на Динарскиот лак”, кој има за цел да се создаде мрежа на природните паркови и националните паркови во областа на Албанија, Босна и Херцеговина, Црна Гора, Хрватска, Косово, Македонија, Словенија и Србија. Од Македонија во посетата на Словенија учество зедоа по еден претставник од националните паркови „Маврово“, „Пелистер“ и „Галичица“ “Околу триесет експерти кои работат во секторот на заштита на природата во регионот проучуваа примери како во нивните заштитени области може да се направи нешто корисно за локалното население, како да се зачуваат ретките и заштитени врсти на 4

растенија и животни и како сиот тој процес да биде економски оправдан. Нашиот регион има најдобра биолошката разновидност во Европа, а “прошетката” низ словенечките паркови служеше како пример за осознавање на добрата практика да управуваат со заштитените подрачја на најдобар можен начин”, истакна Леон Кебе , менаџер на проектот” Паркови на Динарскиот лак.” За време на престојот во Словенија беа посетени Шкоцијанскиот заток, Сечоваљското солиште, Нотрањскиот национален парк со Церкнишкото Езеро, Националниот парк Триглав, Козјанскиот регионалнален парк и Паркот на природа Горичко. Претставници од Институтот за заштита на природата и на Министерството за земјоделство и за животната средина на Словенија презентираа пред учесниците на едукативната посета како тие го научиле и спровеле европското искуство во системот на заштитени подрачја во Словенија, како ги реорганизирале стручните институции за спроведување на обврските произлезени од страна на ЕУ и воведувањето на мрежата Натура 2000. Проектот “Паркови на Динарскиот лак” ќе трае три години, со создавање на мрежа за парковите и улога вработените во парковите да научат како подобро да управуваат и да го развиваат одржливиот туризам. Друга цел на проектот е да работат на признавање на Динарскиот лак како природен регион, која во светот, треба да биде исто толку важен како регионот на Алпите или Карпатите. Динарските лак би можел да стане синоним за одржлив развој.

WWF е една од најголемите и најпочитуваните независни меѓународни организација за заштита на природата, со речиси пет милиони поддржувачи и глобална мрежа активна во повеќе од сто земји. Мисија на WWF е да се запре влошувањето на природната средина на земјината топка и да се создаде иднина во која луѓето ќе живеат во хармонија со природата, зачувување на глобалниот биодиверзитет, и обезбедување на употреба на обновливи природни ресурси, со промовирање и намалување на загадувањето и непотребната потрошувачка. n Пеце Цветановски

В

реќата за спиење е еден од основните делови на опремата за повеќедневно планинарење или експедиции. Таа често може да биде и фактор од кој ќе зависи дали може да се учествува во некоја од планираните планинарски тури. Затоа за овој дел од опрема и треба да се знае малку повеќе. Денес на пазарот има голема понуда на вреќи за спиење чијашто намена е од различен карактер, но ние ќе се задржиме на вреќите за спиење кои се практични и корисни при планинарски тури. Поставете си неколку прашања пред да купите вреќа за спиење 1. Колку топла? Претпоставете ја најниската температура која ја очекувате додека кампирате, а потоа одземете уште неколку степени за секој случај. Бидете реални. Дали планирате да спиете во топла или ладна средина. Дали подметачот што го имате е со добра изолација, дали спиете во шатор или на отворено?

2. Каково полнење? Овде имате 2 избора - пердуви или синтетичко полнење. Пердувите овозможуваат супериорно компресирање со што се намалува волуменот на вреќата, одличен сооднос топлина - тежина, за жал лош избор за влажни средини. Квалитетот на пердувите е исто така многу битен и постојат стандардизирани ознаки кај повеќето производители кои го означуваат квалитетот на полнењето со пердуви. Најчесто се тоа ознаките 70/30, 80/20 или 90/10. Првата бројка го означува процентот на квалитетен пердув, а втората бројка процентот на погруби пердуви. Синтетичкото полнење е подобра изолација во влажна средина, во однос на цена основните модели се многу поефтини, но специфични перформанси, подобар однос затоплување - тежина и кај овие модели ја зголемуваат драстично цената.

3. Големина и форма на вреќата е исто така од голем значај. Во пракса најпогодни се покажаа вреќите од типот мумија, кои добро ја задржуваат топлината,

но знаат да бидат неудобни за тие шти имаат немирен сон. Вреќата треба да ви е таман да не ви биде кратка, бидејќи во тој случај нема да можете да ја задржите потребната топлина - рамениците и нозете ќе ви притискаат на краевите на вреќата а со тоа ќе ја губите топлината, Преголемата вреќа е потешка за загревање поради вишокот на простор.

4. Шиењето (конструкција на коморите) е една од најбитните работи за термичката изолација, како и самата технологија на шиењето. Системот на шиење со паралелни комори е најзастапен и во најголем број кај просечните вреќи. Систем на дијагонални комори е значително подобар од претходниот и има подобра термичка изолација.

5. Патентите се разликуваат од модел до модел. Патенти по цела должина се најчесто застапени кај камперските вреќи додека кај поскапите планинарски и експедициски модели, се пократки, комбинирани, со надворешно и внатрешно затварање и заштитен дел кој не дозволува навлегување на ладен воздух во внатрешноста на вреќата.

6. Материјалот кој се користи за вреќите за спиење исто така имаше своја еволуција од памучни со мешање на синтетички влакна па се до нови материјали од кој е најкарактеристичен материјалот на фирмата Горетекс. Тие први ја совладаа технологијата на изработка на материјали со така наречени микро пори. Тоа е материјал за кој велиме дека дише, од една страна ја пропушта кондензацијата што ја произведува телото, а од друга страна

5

Освен тоа тука постојат и други фактори кои влијаат на тоа дали во вреќата ќе ви биде пријатно и топло, а тоа се квалитетот на подлогата на која лежите, психофизичката состојба (исцрпеност, ладење на организмот) атмосферските услови - ветер, влага итн. Тежина и големината на вреќата е фактор кој е битен доколку вреќата за спиење ја носите на повеќеднавна тура со вас. Во тој случај тоа е фактор кој нее за занемарување. Вреќите со синтетичко полнење во последните години полека ги истиснуваат од пазар вреќите со полнење од пердуви. Но и тие имаат свои предности и мани. Поголемиот дел од овие вреќи се големи и тешки во споредба со перјаните вреќи. Една од најголемите предности на синтетичките вреќи е тоа што тие можат да упијат дури 80% влага од својата маса (вреќа со тежина од 2 кг може да упие 1,6 литри вода, а да не ја изгуби изолационата способност), додека кај перјаните вреќи тој процент е 25%. За која вреќа да се решиме? Тешко е да се каже, меѓутоа времето дефинитивно работи за синтетичките вреќи, а и факторот цена (околу 30% поефтини во иста категотија) оди во прилог на синтетиката. Перјаните вреќи по правило се потешки за одржување, кога не се употребуваат треба да се држат отвореОколувратникот е уште ни во висечка положба. Кога еден дел од вреќата кој се пакуваат треба да се вниќе го спречи губењето на топлината доколку мава да не се пакуваат секосе затегне добро околу гаш исто, најдобро е само раменскиот дел. да ја напикате во торбичката секогаш различно, на тој начин пердувот не се пресува. Прашокот или шампонот за перење мора да е неутрален, во спротивно ќе ја изНадворешниот слој е од влече целата маснотија од синтетички материјали пердувите со што тие ќе ја со добри изолациони и дишечки својства. изгубат својата еластичност На задниот дел можат и добар дел од термичката да бидат обложени со способност. Таквите вреќи антиклизечки материјал. подоцна многу полесно ја впиваат влагата од околината. Доколку имате услови подобро е рачно перење со благи и неутрални средства. За разлика од перјаните Просторот за стапалата мора да биде комфорен и да не ја вреќи начинот на одржупритискаат вреќата бидејќи вање и перење кај синтетична тој начин се поизложени ките е многу поедноставен на студот. Некои вреќи имаат патент за вентилација. и полесен.

не ја пропушта влагата од атмосферата (дожд, снег). Се разбира тоа не е случај и во пракса, материјалот ќе ја пропушти водата после извесен период, а тоа зависи од староста, квалитетот на вреќата, временските услови и теренот на кој се употребува вреќата. На пазарот освен Горетекс има слични материјали и од други фирми како што се “Ceplex”, “Povertex”, “Simpatex” итн.

7. Температурниот опсег на вреќата вообичаено се искажува во неколку цифри нпр 15/5/-2/-10. Првата и последната цифра се температурните екстреми во кои може вреќата да се користи, а средните две цифри се категотии кои означуваат температури за комфорно и толерантно користење. Производителите најчесто ја форсираат минималната температура за употреба, но тоа не значи дека на оваат температура ќе ви биде пријатно, тоа се екстремно ниски граници на кои може преспиете а да не се смрзнете. Бидејќи нема официјално прифатени стандарди кои регулираат на кој начин се одредува температурниот опсег на вас останува изборот но секогаш одземете неколку степени од екстремот за минусна температура (ако е -20 одземете 5 до 10 степени). Капуљача - Доколку добро се затвори и затегне вреќата за спиење е максимално топла. Челниот дел го штити делот околу лицето и ја зголемува удобноста.

Лента за покривање на патентот, за да се спречи влез на ладен воздух. Двосмерен патент е предност, а доколку го има низ цела должина можеме вреќата да ја отвориме и да ја користиме како прекривка. Има и вреќи со комбинирани патенти кои можат да се закопчат како тандем (2 вреќи). Полнењето на вреќата може да биде со пердуви или синтетички материјали, кои во последно време се изедначуваат во некои својства со пердувите, а во некои својства се дури и подобри.

6

Корабскиот Водопад (уште познат и како Пројфелски водопад) е водопад во горниот тек на Длабока Река на планината Кораб. Се јавува во пролетните месеци од топењето на снегот на источната страна на врвот Кепи Бард. Во зависност сезоната и водостојот на изворот, водопадот варира во висина и интензитет. Во различни извори, може да се најдат различни податоци за висината на водопадот, а бројките варираат меѓу 70 до 138 метри. Точната висина на водопадот може да зависи и од разлилните точки кои се земени при разлилчни мерења. Горната точка на водопадот се наоѓа на висина од околу 2050 м.н.в. а долната на висиниа од околу 1950 м.н.в.

КОРАБСКИ ВОДОПАД

ВО ЦАРСТВОТО НА КОРАБСКИТЕ ВОДИ 7

М

угри во Скопје, сабота, 4.30 часот наутро. Млакото ветерче кое дува низ скопските улици навестува уште еден жежок ден. Автобусот ги прибира поспаните планинари по Паризанска. Наша денешна цел е Корабскиот (Пројфелскиот) водопад, највисокиот непостојан водопад во Република Македонија, кој се спушта од врвот Мал Кораб (2465 м. н.в.) Планинарскиот марш, долг четириесетина колометри втора година по ред е во спомен на Димитар Боцевски, млад планинар, кој несреќно си го загуби животот. Неговите другари, колеги планинари решија да му го посветат нему походот кон едно од најубавите места во Македонија, во срцето на Корабскиот масив, водопадот на Длабока Река или познат уште како Пројфелски водопад. Планот е дел од учесниците да го посетат водопадот и истиот ден да се вратат назад, а дел од нив ќе останат да кампираат кај водопадот. Патот води преку Маврови Анови, а потоа по патот за Дебар, од кој, по дваесетина минути возење се одвојува локален асфалтиран пат кон неколку рекански планински села, меѓу кои и Нистрово и Жужње, преку кои води нашата денешна маршрута. Автобусот по кусо време запира на една чистина покрај реката, од која надесно води патот за Нистрово, сместено во пазувите на планината. Патот натаму е неасфалтиран, иако добро одржуван и доволно широк за леки коли, нo не и за автобус. Излегуваме во мирисното планинско утро. Сонцето веќе блескаво ги осветлило околните врвови, на кои се уште има остатоци од снег. Свежо е и пријатно за движење. До Нистрово има околу 5 километри. Долу ја оставаме тесната речна долина и се искачуваме на десно. Во селото ќе ни се придружат останатите планинари кои пристигнале со свои возила. Оваа опција ќе се покаже како значителна предност за оние кои планирале да го посетат водопадот и истиот ден да се вратат назад. Петте километри до Нистрово на одење и исто толку на враќање, се дополнително оптоварување за изморените нозе. Селаните се раздвижени околу своите секојдневни активности. Не поздравуваат додека поминуваме крај нивните дворови. Иако натписите во селото се на албански јазик, тие ни се обраќаат на чист и мелодичен македонски, со рекански дијалект. Средсело џамија, од спротива, преку реката-црква. Мобилната мрежа ја снемува, се појавува роаминг, албански оператор, што не потсетува дека сме навлезени во пограничната зона со Република Албанија.

8

Продолжуваме кон селото Жужње. Патот нагло се спушта надолу кон реката. Земјен е и во релативно лоша состојба иако го поправаат и, при добри временски услови, по него слободно можат да се движат не само теренски возила. Селото е мало, речиси сосем опустено, до нас допира само мукањето на кравите што пасат наоколу. Сега сме сосема покрај реката, која ја поминуваме преку импровизираното мовче. Водите се надојдени, но бистри и бледозелени,

се гледа секое камче на дното. Нема отпадоци во и околу рекичката. Чиста, природна, незагадена, вистинска реткост. Кус одмор во сенката на селската црквичка Света Варвара, на левата страна на Длабока река. Вратата е отворена, горат свеќи, а внатрешноста, иконите, украсите, и скромниот иконостас се во добра состојба. На сите ни се допадна вдахновената порака на на таблата покрај влезот на црквата, испишана на македонски, албански и англиски јазик: „Патнику, влези и помоли се на Господа, заштити се од невремето, утре пак друг ќе дојде. Благослов“ Се сликаме за спомен, мала закуска и колоната тргнува. Патеката води по селските ливади угоре, лево од реката. Се слушаат коментари дека десниот брег, по кој исто може да се стаса до водопадот, е неподесен за движење оваа пролет поради последиците кои големите снегови и лавините ги оставиле на патеката. Зимата била посурова од обично во овие краишта. Затоа пак, сега тревнатите падини над селото се полни со разлеаните води од снеговите што се топат во погорните делови од планината, па внимателно ја одбегнуваме калта, незгодна за движење. Жештина е. Навлегуваме во појасот од букова

9

шума, низ кој ќе се движиме во наредните три часа. Добредојдена ладовина, запурничава на моменти. Водата од залихите ја трошиме забрзано. Патеката делумно е маркирана, некаде едвај видливо, а наместа сосема ја напуштаме заобиколувајќи ги огромните, од корен откорнати стебла на столетните буки, кои не го издржале налетот на лавините. Движењето на групата се развлекува. По околу час и половина искачување, излегуваме на чистина од која пука поглед кон Дешат, Стогово и планините од југозападниот дел на земјата. Свртуваме надесно и повторно навлегуваме во шума. Конечно, откако во два наврата ги прегазивме лизгавите косини со заостанат снег, избиваме над шумскиот појас и пред нас на десно се отвора поглед кон врвовите од Корабскиот масив. Од стрмите падини вертикално се обрушуват моќни слапови вода од снеговите што се топат,а бучавата на водата доминира над мирниот пејсаж. Малку понатаму по патеката и веќе пред нас е целта на нашето патешествиеПројфелскиот водопад, во сета своја големина и убавина. Сме го одбрале вистинското време да го посетиме, коментираат поискусните планинари, зашто сега е најмоќен, има најмногу вода од снеговите, а веќе во август е ослабен, речиси го снемува. Кус одмор во сенките на карпите и продолжуваме понатаму бидејќи не чека уште еден час одење до самиот водопад иако тој, исправен пред нас, создава илузија дека ви е на дофат. Почнуваме да се спуштаме. Теренот по кој се движиме сега е сув и тревнат, нема висока вегетација. Залихите вода се речиси потрошени. Гледаш вода, слушаш вода, а жеден си. Во еден од засеците, создадени од пролетните води, наидуваме на жив поток со чиста и вкусна вода. Жедно се напиваме а потоа и ги полниме шишињата. Веќе е 13.30 часот кога пристигнуваме на ливадата крај водопадот, каде што ќе биде и кампот за планинарите кои тука ќе ноќеваат. Нема многу време за уживање и одмор, се нафрламе на сендвичите од ранец, планинарските чевли се вадат, се сликаме за да се овековечиме среде убавинава. Им завидувам на оние што ќе останат тука вечерва и се прекорувам себе си што не си ја земав вреќата за спиење. Ваков амбиент, стабилното и топло време, веселото друштво од неколку планинарски друштва, меѓу кои „Кораб“ и „Бистра“, колбасите и виното што се подготвуваа за вечерната журка- не се пропуштаат.

10

Уште малку да поуживам на сонцето и во глетката од карпата што стои издадена над стрмната литица. До мене се најдоа тројца планинари, кои се подготвуваа да го искачат најблискиот врв и тамо да преноќат оти, велат, за утредента се спремале да ги поминат сите корабски врвови. На едниот од нив му го давам едното од моите шишиња со вода оти залихите му се слаби, а патот вечерва не ги носи кон водата. Се прашувам дали ќе му биде доволна. Време е да се тргне назад. Патот е долг, а уморот си го прави своето. Брзам назад за да не заостанувам зад групата додека направам уште некоја снимка и не наберам малку мајчина душица и коприва, на кои им се намерачив попат. Среќавам и две други планинарки, кои собираат чаеви-нане, кантарион, ајдучка трева. Подкорабските ливади се во полн цват, се истураат од мириси, бои и облици на најразличните планински цвеќиња. Трка со времето, со препони, додека забрзано се симнуваме преку соборените буки, разлеаните води. И веќе сме во Жужње. Добивме во време, сега може малку одмор покрај Длабока река, брчкање на нозете во ладните води, па продолжуваме кон Нистрово. Не одминува коњот со својот газда, кој беше изнајмен за да пренесе дел од опремата за кампот кај водопадот. Една изморена планинарка добива четириножен превоз за надолу (коњостоп?). Паркираниот џип на друштвото Пеони е следната мета за исцрпените од групата, два-

тројца се сместуват во него и заминуваат, пратени од нашите изморени погледи. Ноќта се спушта над планината кога конечно стасуваме до нашиот автобус, сосема долу. Беше тешко, ама вредеше. n Југослава Дуковска

11

KOKИНО http://kokinomk.wordpress.com

В

о 2001 година во Република Македонија, под планинскиот врв Татиќев Камен во општината Старо Нагоричане, беше откриен археолошки локалитет од бронзеното доба во развојот на човековата цивилизација. Пронајдените артефакти во археолошките кампањи, како и спроведената археоастрономска анализа во годините кои следеа, покажаа дека локалитетот ги има сите карактеристики на митска света планина, но и на древна опсерваторија. Денес овој локалитет е познат под името Мегалитска опсерваторија Кокино или едноставно Кокино. Мегалитската опсерваторија Кокино се наоѓа во североисточниот дел на Мекедонија, во близина на границата со Србија (попрецизно: географска ширина 42° 15‘ 47‘‘, географска должина 21° 57‘ 32‘‘). Таа се наоѓа во атарот на селото Кокино, на границата со селото Арбанашко. Целиот регион денес е ретко населен, така што во десетината околни села живеат помалку од 1.000 жители. Во поширокиот регион регистрирани се голем

12

број на археолошки наоѓалишта од неолитскиот до средновековниот период. Тоа значи дека целиот регион има историја во должина од најмалку 6 000 години преполна со значајни населби, светилишта, настани и личности. Од самото сознание дека на Кокино многу внимателно се набљудувало движењето на Месечината во долги временски периоди се наметна прашањето дали на древните набљудувачи на небото им биле познати циклусите на затемнување на Сонцето и Месечината. Искуството во анализата на дизајнирањето на просторот на опсерваторијата покажува дека за секој посебен вид на активности имало изработено посебно место за набљудување и изработени посебни камени маркери на источниот хоризонт кои се гледаат само од тоа место. Истиот принцип важи и за следењето на затемнувањето на Сонцето и Месечината. Археоастрономската анализа на локалитетот покажа дека за набљудување на затемнувањата на Месечината има изработено посебно место

за набљудување во стоечка позиција. Древните набљудувачи од ова место внимателно го следеле изгревањето и движењето на полната Месечина. Нашата анализа покажа дека само од ова место на источниот хоризонт се гледаат 4 лесно воочливи камени маркери. Мерењата на координатите на маркерите и пресметките на координатите на изгревање на Полната Месечина покажаа дека со овие четири камени маркери биле обележани местата на изгревање на Полната Месечина на секои 54 години и 34 дена. (табела 1). Од општата астрономија знаеме дека познатиот Сарос циклус на затемнувања има должина од 18 години 11 дена и 8 часа. Исто така знаеме дека истиот редослед на затемнувања во ист географски простор ќе се повторат во исто време на секои 54 години и 34 дена или после три серии на Сарос. Тоа покажува дека на древните набљудувачи на небото од Кокино добро им биле познати затемнувањата на Месечината и дека тие биле следени над 220 години. Од овој податок може да се заклучи дека овие информации за редоследот на затемнувањата на некој начин биле запишувани со некаков вид на писмо или симболи, но дали ќе се најдат ваков вид на записи ќе треба да покажат археолошките ископувања на локалитетот. Мегалитската опсерваторија Кокино се наоѓа на две платформи при што секоја од нив има свои карактеристични содржини. Должината на опсерваторијата е околу 90 метри, а ширината околу 50 метри. Троновите се највпе-

чатливата содржина која на прв поглед се гледа на локалитетот. Тие како што веќе кажавме се така направени што се ориентирани во насоката север – југ, па затоа човекот кој седи на престолот е ориентиран кон исток и кон источниот хоризонт. Оттаму потекнала и идејата на археолозите дека од ова место се набљудувале небесните тела кои изгревале на хоризонтот. Но, астрономските мерења и анализа покажаа дека троновите се свето и обредно место и не се поврзани со астрономските набљудувања. Археолошките истражувања на локалитетот започнаа во 2001 година и уште при првите откопи беше евидентно дека се работи за еден од најбогатите археолошки локалитети од бронзенодопскиот период во Република Македонија.Систематските археолошки ископувања кои продолжија во наредните години открија големо количество археолошки материјал, пред се фрагменти од керамички садови како на пример: поголеми и помали чинии, големи бико-нусни амфороидни садови, варијанти на лонци за готвење на храна, повеќе типови на шољи и кантаросовидни садови, камени секири, рачни мелници за мелење жито, пирамидални тегови итн. Најновите истражувања и пронајдените артефакти покажаа дека локалитетот бил населен во 7 век п.н.е. што ја продолжува неговата употреба на повеќе од 1200 години. Токму затоа на локалитетот, но и во поширокото подрачје се наоѓаат огромни количества на фрагментирана керамика.

13

Manastir Sv. Jovan Bigorski

M

анастирскиот комплекс Св. Јован Бигорски посветен на Св. Јован Крстител, се наоѓа на патот помеѓу Гостивар и Дебар во непосредна близина на селата Ростуше, Битуше, Велебрдо и Требишта, по течението на прекрасната река Радика. Името Бигорски, го има добиено заради тоа што е изграден од бигор. Бигорскиот манастир го сочинуваат манастирската црква, костурницата, сместена до самата црква, сејменската одбрамбена кула, комплексот манастирски конаци, како и новоизградените гостински конаци. Според Бигорскиот поменик, манастирот го основал монахот Јован во 1020 година а во XVI век манастирот бил разурнат од Турците, и останала само една мала црква. Од помениците исто така се дознава за обновувањето на манастирот во 1743 година, од страна на јеромонахот Иларион кој е и првиот игумен на Бигорскиот манастир во поново време. Манастирот Св. Јован Бигорски надалеку е познат по својот иконостас. Него го правеле мајсторските раце на тајфата на Петре Филипов - Гарката од селото Гари. Петре Филипов Гарката, братму Марко, Макрариј Фрчковски од Галичник и Аврам Дичов со синовите Васил и Филип од родот Филиповци од Осој, во периодот од 1829 до 1835 година успеале да создадат врвно уметничко копаничарско дело. Иконостасот е поделен во шест хоризонтални појаси. Првиот во основата е составен од правоаголни полиња на кои има орнаменти од флората и фауната. Вториот појас, во кој се поместени престолните икони, завршува со фигура на орел со раширени крилја. Третиот појас е поделен на три помали хоризонтални разделби во кои симетрично се распоредени ангели, гроздови, гранки од винова лоза и др. Над нив се наоѓаат два реда икони празнични и со претстави на апостолите. Во централната партија се наоѓа големиот крст на којшто е претставено Христовото Распетие. На обете страни од крстот стојат фигури на змеј од чии усти се креваат иконите на Св. Јован и Св. Богородица.

14

Покрај иконостасот, манастирот е познат и по иконата на Св. Јован Крстител за која се верува дека има чудотворна моќ. Според преданието иконата ја нашол монахот Јован во 1020 година. Таа сама дошла до местото каде што подоцна е изграден манастирот и лебдела над изворите на реката Радика. Кога во XVI век, во времето на султанот Селим втори Турците го запалиле манастирот иконата мистериозно исчезнала за потоа уште помистериозно да се врати неоштетена. Во манастирските списи запишано е дека иконата на свети Јован Крстител 35 години не била заштитена и дека дури во 1885 година иконата е обложена со сребрен оклоп. На иконата Јован Крстител е претставен како светецтрирачник. Се верува дека третата рака е благословувачка. Се верува и дека иконата им помага на родителите кои не можат да добијат деца. Во склоп на легендата е и приказнава: Бег од Албанија во 16 век дошол во манастирот на поклонение. Наредната година добил син и сиот свој имот му го подарил на „Свети Јован”. Тој ветил и дека ќе праќа маслиново масло во манастирот зашто такво масло се произведувало на неговиот имот. Луѓе велат дека денеска на имотот на бегот постои табла на која е испишано името на светецот. Убавината на манастирскиот комплекс ја надокнадуваат и старите конаци заедно со трпезаријата. Тие се изградени кон крајот на XVIII век и почетокот на XIX век. Големиот конак кој се состои од приземје и два ката, со пространи чардаци и голем број одаи, служел за живеење на калуѓерите. Некои од одаите украсени се со убаво обработени дрвени тавани и розети во резба. Повеќето од одаите биле опремени со вградени долапи, полици, комори, камини и сл. од кои голем број подоцна се заѕидани.

15

МАКЕДОНЦИТЕ НА ЕВЕРЕСТ

Преземено од BMU Magazine

Конечното решение за искачување на Монт Еверест го донесов на 1 Јули 2008 после искачувањето на врвот Денали (Мек Кинли), Аљаска.

САШКО КЕДЕВ 16

Животот нее тоа што го живееме, но она што ќе го запаметиме... начин на кој ќе се сеќаваме и начин на кој ќе го опишеме... Габриел Гарсија Маркез

да го разгледаме Катманду. Катманду е динамичен град со огромни контрасти. Тој е мешавина од религиозни споменици од минатото и модерни интернет кафулиња. Мистичното минато на забранетото и недостапно царство Непал, се уште вибрира но е заменето со динамиката на модерен главен град од 2,5 милиони жители. Доминантно е хинду населението а 75 различни етнички заедници живеат заедно во меѓусебна толеранција и почитување. Нашиот интерес беше насочен кон претставниците на населението Шерпа кои дошле од Тибет, пред четири до пет века. Ги населуваат високите подрачја на Хималаите, и се главните носачи на сите хималајски експедиции. Трекинг до базниот камп Рано наутро на 1 Април, после неколку часа задоцнување заради лошите временски услови, конечно полетавме од аеродромот во Катманду до Лукла (2.840 м), кој е еден од највисоките аеродроми на светот. Летот траеше триесетина минути над прекрасни пејсажи. Нашата следна точка беше Факдинг (2.610 м) каде што ја поминавме првата ноќ. Следниот ден, после пет часа одење, го искачивме Намче Базар (3.440 м), последното големо населено село каде што поминавме два дена. Намче Базар е општествен и комерцијален центар на Шерпасите. Најголема заслуга за урбанизацијата и организацијата на секојдневниот живот на овој регион (училишта, болници итн) му припаѓа на Сер Едмунд Хилари и неговата фондација. Следниот ден го искачивме Пангбоче (3.930 м), родното место на Анг Дорџе, нашиот главен шерпас, еден од најеминентните шерпаси во целиот свет. Досега го освоил Монт Еверест 12 пати. Тој беше член на широко познатата експедиција на агенцијата Адвенчр консалтантс во 1996 г, едно од најтрагичните случувања на Монт Еверест, кога загинаа 12 алпинисти заедно со основачот и сопственикот - Роб Хол. Овој трагичен настан е опишан во бестселерот на Џон Краукер „На редок воздух“. Во Пангбоче, со фасцинантен доминантен поглед на врвот Ама Даблам (6.814 м), беше изведена

Дефинитивната одлука дека некогаш ке се обидам да го искачам Еверест ја донесов на 1 Јули 2008, непосредно по симнувањето од врвот на Денали (Mt. McKinley) во Аљаска. Во подножјето на глечерот Кахилтна стасав целосно истоштен. Симнувањето од врвот траеше 21 час без прекин, при тоа носејќи ја со себе целокупната опрема: ранец кој тежеше 40 кг, плус 40 кг товар на санката. Тоа беше еден од најтешките денови од 19 дневната експедиција чија цел беше својување на највисокиот врв во Северна Америка (6193 мнв). Инаку, врвот Денали е лоциран најсеверно од т.н. седумте врвови на светот. Додека го чекав малиот авион на локалната К2 Авијација кој требаше да нé префрли до Талкеетна, ми беа потребни не повеќе од триесетина минути одмор за да заборавам на целокупниот замор од напорната експедиција и да ја донесам одлуката: Еверест е следното !

Мотивација Дефинитивната одлука дека некогаш ке се обидам да го искачам Еверест ја донесов на 1 Јули 2008, непосредно по симнувањето од врвот на Денали (Mt. McKinley) во Аљаска. Во подножјето на глечерот Кахилтна стасав целосно истоштен. Симнувањето од врвот траеше 21 час без прекин, при тоа носејќи ја со себе целокупната опрема: ранец кој тежеше 40 кг, плус 40 кг товар на санката. Тоа беше еден од најтешките денови од 19 дневната експедиција чија цел беше својување на највисокиот врв во Северна Америка (6193 мнв). Инаку, врвот Денали е лоциран најсеверно од т.н. седумте врвови на светот. Додека го чекав малиот авион на локалната К2 Авијација кој требаше да нé префрли до Талкеетна, ми беа потребни не повеќе од триесетина минути одмор за да заборавам на севкупниот замор од напорната експедиција и да ја донесам одлуката: Еверест е следното !

Kатманду 29-ти март 2009. Пристигнав во Катманду, главниот град на Непал. Во хотелот се сретнав со останатите членови на експедицијата организирана од страна на агенцијата Адвенчр консалтантс од Нов Зеланд. Тоа е една од најпрестижните агенции која организира експедиции на највисоките врвови во светот. Основана е од Роб Хол, кој за жал настрада на Еверест 1996 година. По неговата смрт, со агенцијата продолжи да работи неговиот пријател Гај Котер. По представувањето на водачите на експедицијата Дејвид Хамилтон и Анг Дорџе, следеше детална проверка на опремата и инструкции што се е потребно да купиме во Катманду. Откако ја комплетиравме неопходната опрема и ги извадивме сите дозволи од Министерството за туризам на Непал, конечно имавме слободно време

17

Постигнувања во проекти: “14 врвови на д 8 илјади метри”, 1 - Everest, 19/05/2009 “7 Врвови + 2 Пола”, 7 искачени врвови Aconcagua, 14/01/2008 Carstensz Pyramid, 06/11/2010 Elbrus, 15/07/2010 Everest, 19/05/2009 Kilimanjaro, 08/08/2008 McKinley, 01/07/2008 Vinson, 19/01/2010 “7 Вулкани”, 2 искачени Elbrus, 15/07/2010 Kilimanjaro, 08/08/2008

специјална церемонија за благослов од локалниот лама. Сите добивме амајлии и катаси (свилени шамии) кои ги носевме до крајот на експедицијата. Го продолживме нашето движење до Фериче (4.240 м.), ветровито село каде останавме два дена. Искачивме 5050 м. и се вративме назад во Фериче. Тренингот со искачување и останување преку ноќ на пониска висина го практикувавме за време на следното патување. Првите шест дена од нашето патување поминувавме покрај зелени пасишта, бистри водопади, извонредни стени и брзи потоци. Во оваа фаза на патувањето почнавме да чувствуваме лесна хипоксија изразена со тешко дишење, главоболка и стомачни болки. Главниот водич на нашата експедиција, Дејвид Хамилтон од Шкотска, кој три пати го освојувал Монт Еверест, не предупреди дека од сега па до крајот на експедицијата нема никогаш да се чувствуваме добро (нормално). На патот према Лобуче поминавме покрај местото наречено Чупко Ларе (4.910 м) каде забележавме многу меморијални споменици на алпинисти и шерпаси кои загинале на планината. Меѓу нив го забележав и споменикот на Диме Илиевски - Мурато, првиот Македонец кој, како член на македонската експедиција, во Мај 1989 г. го освои Монт Еверест. Неговиот споменик е само на неколку чекори од патеката од каде сите алпинисти поминуваат гле-

18

дајќи го Ама Даблам, западниот и источниот врв на Лобуче (6.135 м). Бев многу возбуден од средбата со споменикот на Диме. Од една страна бев горд што еден Македонец успеал да го освои врвот пред 20 години, но во исто време, заплакав зошто тој не се врати дома да ја сподели неговата радост со семејството и пријателите. Можев да ја почуствувам енергијата на починатите алпинисти и шерпаси, луѓе кои физички не беа присутни, но нивните души останаа за добро на ова вечно свето место. Конечно, на 10 Април стигнавме во базниот камп (5.364 м) Базниот камп и аклиматизација Првиот базен камп се наоѓа на глечерот Кумбу, во подножје на така наречениот Кумбу леден водопад. Овие огромни парчиња мраз се движат до 1 метар на ден, што значи дека неговата конфигурација постојано се менува. Амфитеатралното опкружување на базниот камп го прават врвовите Памори (7165), Лингтрен (6749), Ло Ла, западниот гребен на Еверест и Нупце (7861), и од каде постојано допира ехото oд татнежот на лавините. Следните неколку дена во базниот камп ги поминавме во аклиматизација и опуштено движење кон блиските врвови. Паџа церемонијата со која Шерпасите и оддават почит на планината е почетна точка на сите експедиции. Тоа е посебен ритуал кога локалниот Лама се моли на импровизираниот будистички олтар и се

подигаат молитвените знаменциња, со тоа се бара наклоност од боговите и благослов за успешно искачување. Нашето беше изведено на 12-ти април. Неколкуте наредни денови ги поминавме во вежби и подобрување на нашите способност за совладување на пречките во подножјето на глечерот. Нашето прво искачување на глечерот започна на 18 април. Температурата се движеше околу 10-от степен под нулата. Се искачивме до зоната која е популарно наречена пуканки, и после 5 часа се вративме назад во кампот. Следниот ден 19-ти април 6 часа го искачувавме чудесниот лавиринт од кули од мраз, пукнатини и скалила за да стигнеме до првиот камп на 6100 мнв. кој се наоѓа на врвот на глечерот Кумбу, на влезот во т.н. Долина на тишината. Следното утро во 5 часот тргнавме накај вториот камп по екстремно ниска температура. На источната страна можевме да го видиме Лотце и изгрејсонцето на југоисточниот гребен од Еверест. По 3 часа искачување стригнавме до вториот камп на 6500 мнв. на западниот гребен. Кампот е сместен на морена (остатоци од камења кои остануваат од лизгањето на глечерот). Во кампот останавме два дена. Тука за прв пат имавме можност да го чуеме остриот продорен звук на ветерот што доаѓаше од Еверест. Наредниот ден беше многу ладно и ветровито, но продолживме повисоко кон падината на Лотце. Следниот ден се симнавме кон базниот камп каде се откажаа поради здравствени проблеми два чле-

на од експедицијата. Симнувањето до кампот траеше околу пет и пол часа. Режимот во базниот камп беше подреден кон подобрување на аклиматизацијата со секојдневно пешачење комбинирано со одмор и релаксирачки прошетки. Можевме да ги осетиме благодетите од аклиматизацијата, сонот беше релативно подобар, дишењето многу порелаксирано, главоболките и вртоглавиците многу поретки. На 29-ти април ја започнавме втората фаза на висинска аклиматизација. Рано наутро навлеговме во глечерот и после 6 часа бевме во кампот 1. Следното утро продолживме кон кампот 2. Беше екстремно ладно, не можевме да ги чувствуваме прстите. Кога стигнавме во кампот 2 бевме исцрпени од неподносливата топлота од сончевите зраци. Тука останавме 1 ден. Продолживме со искачувањето кон кампот 3. Падината на Лотце ја достигнавме после 1 час движење. Следниот чекор, ледениот сегмент висок 900 метри требаше да биде искачен со помош на фиксирани јажиња и со користење на јумар. Тоа беше вистински тест за нашите издржливост и подготвеност. Ни беа потребни 3 часа да стигнеме до кампот 3 на 7300 мнв. Кампот е поставен на изложена и стрма локација со фантастичен поглед на Лотце, Памори и врвовите на Еверест. Со престој и преноќување во кампот 3 нашата аклиматизација беше завршена. Се вративме во кампот 2 , а потоа и до базниот камп. Истото попладне веќе имавме состанок со главниот водач Дејвид кој ни посочи влошување на времето за следните 10 дена

19

што кај нас предизвика големо разочарување. Тој предложи неколкуте наредни дена да ги поминиме во Фериче, каде би имале квалитетно опуштање и одмор. Се сложивме и после 4 дена квалитетен одмор и храна се вративме назад во базниот камп. Поради постојаното движење на глечерот конфигурацијата на теренот околу базниот камп беше значително променета. Следните неколку дена врнеше снег. Времето го поминувавме во базниот камп чекајќи поволна временска прогноза. Тоа беше тензичен период кога, поради продолжување на експедицијата, телото е во т.н. катаболичка фаза. Тоа е фаза на дефрагментација, иако периодот на аклиматизација е завршен. Изгубив околу 8 килограми главно од мускулното ткиво. Речиси сите масти од моето тело беа потрошени и бев повеќе чувствителен на студот. Според временската прогноза од Швајцарија и според распоредот од другите експедиции, решивме финалното искачување да го започнеме на 15 мај.

20

Финално искачување Конечно, во раните утрински часови 15 мај, по стотина километри поминати по падините на Хималаи, нагоре и надолу помеѓу 2800 и 7300 метри, продолживме преку Кумбу глечерот. Бев многу возбуден поминувајќи го овој многу ризичен дел. Конфигурацијата на теренот е сосема поинаква. Некои од клиновите и фиксните јажиња беа олабавени и нефункционални, а дел од алуминиумските скали сериозно дестабилизирани. Ни беа потребни повеќе од пет часа и триесет минути да се искачиме до првиот камп, каде што го поминавме следниот ден. Во текот на денот температурата во шатор достигна до 40О C, а по зајдисонце таа беше минус 20О C. Следниот ден продолживме кон кампот 2, а потоа до кампот 3. Времето беше многу ветровито и студено. Почнавме да се чувствуваат симптомите на т.н. катаболичката фаза: замор, главоболка, губење на апетит, гадење ... Ја поминавме ноќта користејќи кислород. Едвај можев да заспијам. Имав краток испрекинат здив со силни напади на кашлица, што ме загрижуваше и ме тераше на помисла дека имам белодробна едема. За среќа тоа беа симптоми на глобалната хипоксија која моето тело ја поднесе многу добро.

18 мај се искачивме на последниот висински камп 4. Искачувањето беше екстремно тешко. Бавно се движевме. Неколкуте стотини метра по стрма и замрзната патека ги поминавме со маските за кислород. Потоа следеше попречниот премин кон т.н. жолта полица. По преминувањето на овој технички напорен дел стигнавме до Женевското ребро и навлеговме во т.н. зона на смртта.

Напладне стигнавме до кампот 4 на Јужното седло. Временската прогноза беше добра за наредниот ден, а информацијата дека голем дел од експедициите ќе се обидат да го искачат врвот, не натераа да го искачуваме истата вечер. Попладнево неколку пати излегов од шаторот но поради ниската температура и ветерот бев приморан многу брзо да се вратам назад. Сепак направив неколку фотографии. Погледот беше фантастичен. Можете да го следите на исто ниво долгиот и стрм гребен на Нупце продолжувајќи кон Лотце. Долу под нас беа Памури и другите пониски врвови околу 7000 мнв. На крајот, пред нас се издигнуваше застрашувачкиот јужен врв на Еверест. Започнавме со искачување на Еверест на 19 Мај во 21:30 часот. Напред беше Пасанг Танзинг шерпа, Дова Џангба шерпа, јас, Анг Дорџи и другите членови на експедицијата. Беше многу ладно. Се движевме баво во темницата осветлувајќи го теренот со челните лампи. Небото беше покриено со милиони ѕвезди, повеќе отколку што имам видено за цел живот. Го преминавме делот наречен Син мраз кој нее многу стрм. Искачувањето преку триаголникот во темница на многу ниска температура беше исцрпувачко. Некои од членовите оваа го сметаа за вистинско психолошко искушение. Се движевме понатаму преку гребенот познат како Балкон (8414 мнв.). Тука направивме мал одмор. Сеуште беше темница. Температурата се движеше околу -40ОС. Ги почувствував првите знаци на замор. Со оглед дека веќе ја достигнавме висината од 8400 м. мислев дека искачувањето нема да биде многу тешко. Но, вистинската борба беше пред нас. Искачувањето од Балконот до јужниот врв беше подолг отколку што очекував, но сепак не премногу тежок. Кога стигнав до Јужниот врв (8750) сонцето почна да изгрева. Можев да ја видам сенката на Еверест на мојата лева страна. Поглед на врвот на Еверест ме остави без здив. Остар како нож планински гребен води до скалилата на Хилари, најекспонираниот дел со речиси вертикални замрзнати карпи со висина од дваесет метри. Се чекореше полека. Еден чекор, три до пет вдишувања и издишувања, втор чекор, три до пет респирации... само што за неколку моменти ја пројдов најстрашната препрека на сртот огромен снежен нанос се сруши

токму на местото каде што еден од нашите шерпаси се премести. Ниеден од нас не реагираше ниту направи коментар. Затоа што се беше нормално и ништо значајно не се случи. Кога се приближував кон врвот, заради облаците кои се насобираа на источната страна, ги направив последните напори да го искачам Еверест. Најпосле бев таму! Во 8 часот јас бев на врвот на светот, највискота точка на планетата. Пасанг Тензинг, Анг Дорџи и Дева Џангбу беа веќе таму со замрзнатиот Буда опкружен со молитвени знамиња. Јас стапнав на врвот осигуран со фиксно јаже со едната нога во Непал а со другата во Тибет – Кина. Ја извадив маската за кислород обидувајќи се да ја откопчам футролата за да го извадам фото апаратот. Патентот беше замрзнат и покриен со тенок слој од мраз. Успеав да го откопчам но ... мојот фотоапарат беше целосно замрзнат. За среќа можев да се послужам со друг, Nikon D90, Го извадив македонското знаме од ранецот. Бев многу среќен и раздвижен. Чувството на националност е едно од најдоминантните во такви моменти. Развејувајќи го знамето имав чувство дека цела македонска нација е со мене на врвот на светот. Останав на врвот 30 минути без маска за кислород. Заборавив да ја ставам уживајќи во незаборавните моменти на спокојство, исполнетост и задоволство. Шерпасот Дова Џангба инсистираше да се спуштиме долу. Во тој момент не можев да разберам зошто тој толку беше упорен. Но... искачувањето нагоре беше само половина успех. Чувството на уживање не беше комплетно заради ризичното и опасно спуштање назад.

21

Од сегашен аспект и временска дистанца можам да заклучам дека пресметаното брзо враќање назад е еден од клучните фактори за успешна реализација на целата експедиција. Потребно е да се одржува значителен процент на внатрешни психо-физички резерви потребни за екстремно напорното спуштање надолу према Јужното седло. Најтешкиот дел од целата експедиција беше пред нас – враќањето назад на Јужното седло што е многу опасно и има највисок процент на инциденти. Видливоста беше многу слаба. Јас бев многу исцрпен и празен од адреналинот. Логичното резонирање и критичко мислење беа минимални.

Имаше редица на скалите на Хилари и моравме да чекаме додека групата на планинари полека се пробиваше низ остриот срт. Скалилата на Хилари се најизложениот дел на искачувањето на Јужниот гребен, посебно во состојба на исцрпеност и екстремна хипоксија. Останав речиси четириесет минути блиску до пукнатината на карпата чекајќи да поминат планинарите не можејќи да се движам. Дури не ни забележав дека главните водичи Дејвид и Карстен веќе поминале. Како што рече Дејвид, од сите негови четири искачувања, ова беше негово најтешко. Си мислев на Димитар Илиевски Мурато и неговото спуштање во Мај 1989 во 18 часот. Према постојните стандарди, искачувањето на Еверест треба да биде од 10 до 12 часот најдоцна. Спуштањето после 14 часот е опасно и ризично заради лошите временски услови. Го замислував Диме како се спушта сам доцна попладне... Се искачив на Јужното седло каде што го сменив шишето со кислород и каде се напив последна

22

шоља чај од малечкиот термос. Шерпасот Дова Џангбу, одеше пред мене а, јас бев прв од нашиот тим што се спушташе од врвот. Чекорејќи низ снегот почувствував силен и болен удар на мојот врат предизвикан од голема топка мраз што падна од планинарите над нас и тоа ме освести од состојбата на лебдење и индоленција. Во 13 часот пристигнавме во Кампот 4. Со тешкотии го извадив ранецот и другата опрема и заспав во мојот шатор со нозете надвор. Анг Дорџи и Хамиш дојдоа опколу 16 часот. Се разбудив следното утро во 7 часот, освежен и задоволен од големиот успех, но свесен за тешкотиите што не очекуваа, спуштањето до кампот 3 и 2 преку жолтите стени на појасот Лоце. Утрото Нил и Хамиш ги покажаа замрзнатите прсти. Состојбата на Нил беше ужасна. Три замрзнати прсти и згрчено лице. Нашиот менаџер во базниот камп, Каролина и шефот на шерпасите не сретнаа на глечерот. Ова беше наше шесто поминување преку замрзнатиот вертикален мраз, но и најтешко. Мразот се топеше и фиксната линија беше разнишана а скалите нестабилни. Сите ние наеднаш го слушнавме гласот на шерпасот кој доаѓаше од радио станицата. Еден шерпас од нашиот тим падна во пукнатина длабока 30 метри. Тешкиот ранец го повлече надолу додека ги фиксираше клиновите. За среќа, големиот ранец падна во средината на отворот. После два часа тој беше спасен со три скршени ребра и евакуиран во Катманду, но заради лошите временски услови хеликоптерот се спушти на Горак Шип после три дена, кога веќе имаше евидентни знаци дека тој има пневмониа. Имавме суши вечера во Базниот камп. Премореноста беше евидентна на нашите лица, но бевме среќни и задоволни заради успешно изведената долга и исцрпувачка експедиција. Го напуштивме базниот камп по врнежливо и магливо време. Што да кажам на крајот? Секој има своја планина која е предодредена да ја искачи. Јас мојата ја искачува. Секој си има свој начин на качување. Бев среќен зошто имав можност да ја искачам највисоката планина – Чомолунгна, Мајката Божица на светот. Сашко Кедев

mount bIke

В

елосипедизмот е покрај пливањето еден од спортовите кои ангажираат најголем број на мускули и мускулни групи во нашето тело. Планинскиот односно брдскиот велосипедизам (Mount bike) е спорт во кој со велосипед се вози по т.н. оф роуд патеки, патеки кои се наоѓаат во шуми, брда, планини, полиња и сл. Во неколкуте последни години овој вид на велосипедизам се здобива со се поголем број на поклоници и симпатизери, и се стекнува со се поголема популарност. Заслуга за тоа имаат и се поголем број на неформални групи на велосипедисти како и неколкуте импортери на велосипеди.

23

З

големениот број на активности, организирање на ревијални и рекреативни возења, како и на натпревари придонесоа голем број луѓе на овој начин да се свртат кон природата и рекреативниот спорт. Планинскиот велосипедизам меѓутоа бара од друга страна и специјализирана опрема и велосипеди наменети токму за оваа категорија на велосипедизам како и одредени предзнаења, искуства и техники за офроуд возење. Првите МТБ велосипеди беа изработени во Америка во почетокот на шеесетите години од минатиот век. Меѓу првте биле велосипедите од марките Швин (Schwinn) , Спешалајзд (Specialized) и Гери Фишер (Gary Fisher) како и познатиите Канадски Роки Маунтин. Денес има некоку видови на МТБ велосипеди кои се наменети за различни видови на терени. Првите МТБ велосипеди немаа амортизери за ублажување на ударите од неравниот терен, додека денес редовно се вградуваат. Планински велосипеди може да се класифицираат во четири категории врз основа на суспензијата: Fully rigid - рамка со крута и фиксна вилушка задниот дел, нема суспензија.

Hardtail - рамка со предна суспензија (амортизација). Овој тип на МБ велосипеди е наменет за успони и за крос кантри возење. Поради недостаток на задна суспензија (амортизери) нее препорачлив за неуредени терени и спуст по истите.

Soft tail - рамка со кратка задна суспензија, активирана од страна на флекс на рамката наместо пивот.

24

Dual или Full suspension - Овие велосипеди имаат предни и задни амортизери. Идеални се за спуст по неуредени и стрми терени, но се бавни за успони (поради поголемата тежина на самиот велосипед и поради задните амортизери). Денес повеќето нови велоспеди имаат можност за заклучување на амортизерите (обично се заклучуваат при успон и тогаш губитокот на енергија е многу помал). Фул суспенжн велосипеди се користат за спуст или крос кантри. Велосипедите за спуст имаат поголем од на амортизерите (околу 200 мм) , додека другите имаат максимално 120мм од (воглавно 80 или 100 мм). Исто така задните амортизери се појаки и во поинаква положба. Фул суспенжн велосипеди за крос кантри се користат доколку патеката е технички позахтевна или е маратон патека. Постојат неколку различни стилови на планинскиот велосипедизам, и обично се дефинирани од конфигурацијата на теренот и начинот на возење. Стиловите во МТБ велосипедизам како и МТБ велосипеди еволуирале брзо во последните неколку години, а тоа довело до потреба од термини како што се Freeride и „Trail bike“ кои се користат за да се категоризираат МТБ велосипедите. Дефиниции за најшироко употребуваните термини се наведени подолу. Крос-кантри (CC) МТБ велосипеди се наменети првенствено за дисциплина на крос-кантри трки. Крос-кантри трки се со карактеризираат со возење на угорница, брзина и издржливост и наметнуваат велосипеди, кои се и лесни и ефикасни на таков тип на терени. Во осумдесетите и раните девеесети CC планински велосипеди обично биле со hardtail рамка од лесен челик со крути вилушки. Во текот на деведесетитетите се користат лесни алуминиумски рамки и кратки движење (65110 мм) на предната суспензија. Геометријата на крос-кантри велосипеди е создадена да го олеснува движењето по угорница како и способноста брзо да одговори на возењето по удолница и да ја одржува стабилност и сето тоа се постигнало како резултат

Денес меѓу најпознатите производители на МБ велосипеди се наоѓаат американските компании. Традицијата на пионерите ја продолжуваат Швин, Гери Фишер и Спешалајзд (анг. Specialized). Денес еден од најквалитетните производители се Кенондејл (анг. Cannondale) кои даваат доживотна гаранција за рамот и е еден од ретките производители кои своето производство сеуште не го преселиле во Тајван или Кина. Производството во Европа почнува нешто подоцна и се издвојуваат италијанскиот производител Бјанки (итал.

Bianchi), германскиот Кенјон (Canyon) и Коратек (Coratec). Денес МБ велосипеди се опремени најчесто со 27 брзини (3 х 9). Менувачите на брзините се претежно јапонски Шимано и американските Срам. Најквалитетни од Шимано се менувачите од серијата XTR, а од СРАМ Х.0. СРАМ. Што се однесува до кочниците и тука има неколку типови на кочници од кои најдобри се диск кочниците кои работат на ист принцип како кочниците на автомобилите. Најдобрите и најјаки диск кочниците се на принцип на хидраулика. Некои од подобрите производители на кочници се гер­манскиот производител Магура, јапонскиот Шимано, и американските Авид и Хејс.

25

mount bIke

поставеноста на аглите на главата од 70-71O. Иако наменети за крос-кантри МБТ велосипеди со акцент на лесна конструкција не се наменети да се користат на повеќето стрмни или тешки (технички) терени. Подкатегорија на ХС МТБ велосипеди се таканаречените Треил (Trail) велосипеди кои обично се користат од страна на рекреативци. Тежината им изнесува помеѓу 12 и 15 кг. Аголот во главата е нешто помал 68-59О што резултира со поголема стабилност при возењето на удолница. Спуст (Downhill) велосипеди по правило се изработуваат со зајакната рамка која од друга страна пак бара користење на лесни но скапи материјали (карбон фибер). Во последно време со користење на овие материјали се успеа да се намали тежината до граница под 18 кг. Спуст велосипедиоте се идеални само за возење на удолница поради самата конструкција - агол на рамката од 63О, суспензија со од од 200 мм, многу се пониски од стандардните крос велосипеди, а со тоа се посигурни на стрмни удолници и кривини. Опремата за спуст нее са мо велосипедот, тука се подразбираат и штитници за одредени делови на телото како и заштитен шлем за цела глава.

ПЛАНИНСКИ ВРВОВИ ВО ЕТЕРОТ SUMMIts on tHe aIr (sota)

26

П

ланински врвови во етерот (Summits on the air, во натамошниот текст SOTA) е меѓународна програма во која што се комбинираат планинарењето и радиоаматеризмот. Програмот започна пред десет години во Велика Британија и неговите активности се раширија во повеќето земји во Европа, како и на останатите континенти. Во Македонија SOTA организирано отпочна во 2009 година од кога се реализирани повеќе од 360 активирања од безмалку 100 различни планински врвови со околу 7 илјади одржани радиоврски со радио станици од целиот свет. Во SOTA активностите учествуваат „активатори“ кои што се искачуваат на планинските врвови и од нив заради лично задоволство одржуваат радиоврски, како и радиоаматери „ловци“ кои што од своите домашни радио станици одржуваат радиоврски со станиците на планинските врвови. Во зависност од надморската висина на планинскиот врв „активаторите“ и „ловците“ добиваат одреден број поени според кои можат да освојуваат соодветни дипломи кои што ги издава централната SOTA организација во Велика Британија. Се разбира дека активноста првенствено се реализира заради лично задоволство и уживање во преубавата природа на планините, но притоа се додава предизвикот на активирање со радио станица од самиот планински врв. На прво место секогаш е авантурата, додека бројот на воспоставени радиоврски е од второстепено значење.

SOTA програмот е добро организирана активност која што на меѓународно ниво се раководи од малуброен волонтерски управувачки тим во Велика Британија. Програмот има професионално изработена повеќефункционална интернет мрежна страна чија што адреса е www. sota.org.uk. Согласно генералните правила, земјите членки основаат посебни SOTA организации за што претходно се составува елаборат кој се одобрува од централната организација во Велика Британија. Во елаборатот

меѓудругото се наведуваат спецификите на теренот и климата, законските и други прописи кои што се од значење за активноста, информации за планинарски домови, спасителни служби, и др. Елаборатите содржат список на одобрени планински врвови кои што го исполнуваат условот од најмалку 150 метри извишеност од околниот терен. Тоа значи дека за еден планински врв да го исполни условот за SOTA, неопходно е до него да неможе да се стигне без искачување висинска разлика од најмалку 150 метри. Два соседни планински врвови можат да се важат за SOTA само доколку помеѓу нив има спуштање и издигање на теренот од најмалку 150 метри. Согласно овој критериум до овој момент во Македонија се утврдени вкупно 272 планински врвови, од кои 195 во западниот регион и 77 во источниот регион (во моментов се работи на исправки и уточнување на географските координати и на називите на дел од планинските врвови). Највискиот SOTA врв во Македонија е Голем Кораб со 2764 метри, а најнискиот е ридот Вршник над Велес со 444 метри. Елаборатот на SOTA – Македонија може да се симне на интернет адресата http://www.sota.org.uk/ Associations/viewAssociation/prefix/Z3.

SOTA активноста е конципирана за во неа да можат да учествуваат радиоаматери со најразлично ниво на физичка спремност и планинарско искуство, па затоа на списокот на важечки SOTA врвови освен високи има релативно ниски врвови на ридови. Во околината на Скопје важечки SOTA врвови се Водно, Рамно, Катлановско Блаце, Црн Врв над Катлановска Брезница, Китка, Голем Жеден, и други. Согласно правилата на SOTA крајното искачување до планинскиот врв мора да биде немоторизирано (пеш, со велосипед, на скии, и сл.). Целокупната радио опрема и антената активаторот мора самиот да ги однесе до планинскиот врв. Не е дозволено да се користат напојување од електрична мрежа ниту перманентно поставени радио станици и антени. Радио опремата

27

која што се користи е лесна и со помали димензии. За напојување на радио уредите се користат батерии или соларни панели (не е дозволено користење агрегати на фосилни горива). Активаторот има обврска со своите активности да не го попречува задоволството на останатите планинари кои што се на планинскиот врв, како и при поставувањето на радио станицата и антената да не ја оштетува природата и да не го попречува слободното движење по планинарските патеки. Освен планинарската опрема која што треба да биде соодветна на тежината, должината и временските улови на искачувањето на планинскиот врв, SOTA активаторите со себе ги носат и радио уредот, антената, кабли за напојување, батерија, носач за антена (најчесто тоа е рибарски телескопски стап) и други неопходни технички помагала. Вкупната тежина на радиоаматерскиот дел од опремата обично изнесува од два до пет и повеќе килограми и истата може се носи во ранец за еднодневно планинарење заедно со останата планинарска опрема. За разлика од планинарите, SOTA активаторите освен на планински врвови кои што се пошироко познати и атрактивни за искачување, се искачуваат и на помалку познати, пониски и од планинарска гледна точка помалку атрактивни планинските врвови, а кои што се признати за овој радиоаматерки програм. Друга специфика е таа што за SOTA активирање неопходни се поблагопријатни временски услови од причина што на самиот планински врв треба да се остане од половина до еден час или подолго, и во тој временски период да се постави антена, радио станица, да се одржуваат радио врски кои што се запишуваат, да се демонтира поставената опрема, и др.

SOTA активностите не е пожелно да се реализираат

28

во услови на силен ветер, силни врнежи од дожд или снег, а особено не при грмежи. При искачувањето на планинските врвови SOTA активаторите обично ја бираат најпогодната рута во дадените услови, односно за разлика од планинарите помалку им е важно да поминуваат по некои повеќе популарни трансферзали или потешки патеки. При групно искачување на планински врв, доколку целата група не е заинтересирана за радиоаматерските активности, SOTA активаторите потребно е своето искачување да го прилагодат на начин што на врвот би пристигнале со првиот дел од групата, а да заминат со последните од групата како би имале доволно време за своите дополнителни активности. Пред самото тргнување пожелно е водачот на групата да биде информиран и да даде согласност со планираните дополнителни активности. Истотака, треба да се прилагодат и термините на исхрана за време на искачувањето, затоа што SOTA активаторот обично нема време за исхрана додека е на самиот планински врв заради тоа што е зафатен со други активности. Со оглед на тоа што оваа активност кај нас не е многу масовна и нема долга традиција, поголемиот дел од планинарите не се запознати со неа заради што пожелно е во погодна прилика истата да се објасни на оние кои што покажуваат заинтересираност да бидат информирани, така што се надеваме дека овој напис ја исполнува токму оваа цел. Во изминатите три години дел од SOTA активирањата се реализирани во соработка и заедничко искачување со членови на неколку планинарски клубови од Македонија за што во оваа прилика повторно им искажуваме благодарност. Владимир Ковачески, Z35M Претседател на SOTA - Македонија

МАКЕДОНСКА ЕКСПЕДИЦИЈА

ДЕНАЛИ 2012 Денали, гигантот во Северна Америка претставува предизвик за сите високогорци, скијачи и планинари од целиот свет. Велат дека Денали е најтешка планина, можеби најсурова од сите седум врвови зашто нема никаква логистика во најсуровите природни услови.

29

Денали, гигантот во Северна Америка претставува предизвик за сите високогорци, скијачи и планинари од целиот свет. Велат дека Денали е најтешка планина, можеби најсурова од сите седум врвови зашто нема никаква логистика во најсуровите природни услови. Денали е прекрасна планина. Искачувањето не е премногу тешко во споредба со нашите претходни искуства и искачувања, но сепак, специфичните сурови временски услови со непредвидливи прогнози оваа планина ја прават многу тешка за искачување. Белата убавина е магична но многу е тешко да ја совладаш

Aљаска, Денали – Мај – Јуни 2012 29.05.2012 Базел- Франкфурт – Анкориџ. Екипата составена од Илина Арсова, Илија Ристовски и Надир Мурсели пристигнува во Аљаска. Последни подготовки, купување храна и последни потребни работи од опрема, организирање на транспортот и пристигнувње до конечната дестинација – Талкитна. Овде ноќеваме, а следниот ден имаме административни обрски и официјален воведен состанок со ренџерите од националниот парк. (Воведување на тимот во правилата и етичкиот кодекс на однесување во националниот парк).

30

30.05.2012 Слетуваме со авионче на базниот камп, кој се наоѓа во долниот дел на глечерот Калита на висина од 2200м. Веднаш продолжуваме кон камп 1 на 2375м. Во овој дел се минува глечерот со многу пукнатини – креваси, чија состојба и ниво на опасност зависи од количината на снег и надворешната температура поради која пукнатините се повеќе или помалку отворени. Се движиме во наврска од тројца. Овој дел се поминува со скии или крпљи поради движење врз мек снег. Си легнуваме во 23:00ч, на видлива месечина и сосема белина.

31.05.2012 Тргнавме околу пладне кон камп 2. Го промашивме кампот кој делуваше доста пусто. Таму имаше само 2 шатори за кои мислевме дека го одбрале тоа место како алтернативно решение за ноќевање. После 7ч пешачење со лошо време, магла и многу нов снег поставивме камп некаде пред камп 3 на околу 3300м. Два дена пешачиме со тежок товар за да стигнеме до висина од 3000м. Тоа е типично за оваа планина која има многу долг пристап, а скоро никакви логистички услуги. Целата опрема плус гас и храна за минимум 20 дена, плус санитарни додатоци пропишани од националниот камп, се носат на грб. Секој носи тежок ранец од околу 20-25кг истовремено влече санка со околу 30-50кг. Според правилата на националниот парк Денали кои се многу строги и опасно се казнуваат, на планината не смее да се остави никаков отпад вклучувајќи човечки измет. Отпадот се собира и се носи назад во градчето Талкитна, а за човечкиот измет има посебна процедура. Истиот се собира во специјални разградливи кеси кои потоа се фрлаат во означени длабоки пукнатини на глечерот. Го поминавме глечерот Калитна, огромно бело пространство каде од сите страни зјаат длабоки креваси, во моментот задскриени со наталожени мостови од нов снег.

01.06.2012 Добредојдовте во блискиот округ на сверниот пол. Бели ноќи во права смисла на зборот. Не се стемнува навечер. Одиме и дење и ноќе, губиме ориентација на време и простор. Конкретно денес е ден за одмор. Неколку пати се будиме со недостиг на кислород во шаторот целосно закопан под новиот снег. Го откопуваме и пробуваме да функционираме. Се е мокро. Сите работи оставени надвор, ранци, храна и друга опрема, сè е закопано под снегот. Шаторот нацицан со 1м. нов снег почнува да пропушта по ѕидовите и да ги мокри нашите вреќи, јакни, чорапи... Сушење во овие услови е скоро невозможно. Дури и готвењето е доста отежнато. Носиме многу работи, подготвени сме за да чекаме добро време. Сепак тешко е и ладно ќе биде ако не се исушиме. Околу пладне не огреа малку сонце. Зготвивме малку леќа и гравче во снегот и се обидуваме да се одржуваме хидрирани. Тоа е најбитно во процесот на искачување и при самата аклиматизација. Иако во овие моменти човек не сака ни да јаде ниту да пие, мора да се конзумираат течности и бар малку храна оти организмот троши калории при самото загревање на телото од ниски температури.

02.06.2012 Не снајде невреме ноќта во

алтернативниот камп меѓу 2 и 3. Доста нов снег ноќта ги трупаше нашите шатори и силен ветер го замрзнуваше ледениот слој по ѕидовите на шаторот. Јас не се чувствувам премногу енергично. Немам воља ни сила да излезам на студеното белило да го откопувам шаторот, ниту да стопам снег за чај. Јадеме претежно суво и нешто што се спрема лесно. Првпат се чувствувам вака меланхолично додека сме опкружени со оваа убавина што гризе. Планината и природата, нескротена и сурова, е навистина прекрасна, но јас овојпат не успевам да се поврзам со неа. Мислите ми се попречени и тоа чувство ме засенува уште пред да тргнеме

од Македонија. Овој пат целата организација и финансиската неопходност да се бараат спонзори навистина не истошти. Сепак продолжуваме понатаму, со добро темпо го газиме длабокиот снег. Пред нас скоро никакви траги. Полузатрупани стапчиња од стара маркација ни го покажуваат патот. Стигнуваме до официјалниот камп 3 на 3350м. Конечно не огреа малку сонце. Живеам за тоа сонце, а приметувам дека сите живнавме од топлината. Поставуваме камп на убаво место. Ги исушивме шаторите и опремата. Овде ќе преноќиме уште една ноќ со надеж дека времето ќе се поправи и снегот ќе се стабилизира. Вчера пукаа лавини и бела прашина се дигна од сите страни. Ренџерите во своите упатства не предупредија дека после нов снег 24ч не требе да има никаква качувачка активност. Утре не чека долг ден до камп 4. Правиме планови во однос на опремата. Од утре почнува пострмен терен и со ранци плус санки движењето ќе биде доста отежнато.

31

Повторно снежи. Уште нов снег ја затрупува патеката по која треба да се движиме.

03.06.2012 Излегуваме од камп 3. Времето е сеуште лошо. Се пакуваме и чекаме подобрување. Има прозорче со ведро небо. Веднаш тргнуваме кон камп 4. Немаме претстава колкав пат не чека. Сите одат до некаде и оставаат дел опрема, па се враќаат по останатиот дел. Така на две-три тури се пренесуваат до камп 4. Тоа е добар тренинг и аклиматизација и веројатно се покажало како полесно движењето неколкупати со помал терет одколку се наеднаш. Сепак ние се чувствувавме доста силни да се транспортираме целосно, наеднаш. Успеавме да се спакуваме секој по еден тежок ранец и две доста товарени санки за тројцата. Денот траеше цела вечност. Со последни сили одевме нагоре. Исчекувавме кампот да се појави од некоја страна. Прво теренот поминуваше неколку стрмни брда до 4000м, потоа следи еден долг ветровит трверс наречен „Винди корнер“, па од таму минувавме низ отворени креваси газејќи по нивните „мостови“, додека лавини висат од сите страни. Конечно околу 22:30 после 8ч и 30 минути пешачење стигнавме на кампот 4.

04.06.2012 Денес одмараме. Се наоѓаме на 4350м во камп 4. Условите на оваа висина овде и на друга планина на пример на Химлаи се сосема различни. Во Непал на оваа висина и дури повисоко имавме импровизиран туш во кампот, додека овд сме облечени во перјани панталони и јакни. Летаат шатори како „кајтови“. Зависно од времето планинава може да се доживее многу различно. Некои жени раскажуваа дека поминале доста

32

лесно, од друга страна цело време сретнуваме други групи кои се враќаат поради лошо време. Се молам и надевам на добро време кое ќе потрае неколку дена за да успееме.

05.06.2012 Камп 4, одмор. Посета до местото што го нарекуваат „крај на светот“. Од таму надоле е огромна карпеста провалија и се гледа „касиновата насока“ која само неколкумина ја имаат искачено.

06.06.2012 Денес се качивме до 5000м за тренинг и аклиматизација. Го поминавме техничкиот дел кој е многу стрмен и се поминува на фиксни јажиња. Сите чекаат да се поправи времето за на врв, па и ние. Во кампот има доста работа за заштита на шаторите од невреме. Шаторот се поставува во длабоко ископана и израмнета дупка и околу него се гради заштитен ѕид од снежни цигли, против ветер. Повеќето групи на сличен начин поставуваат и заеднички шатор – за јадење и готвење, кој ние за жал го немавме на располагање па така имавме сосема импровизирани услови за подготовка и конзумирање оброк.

07.06.2012 Времето личи доста мирно и сончево. Се спремаме да одиме кон последниот висински камп пред врвот. Но, до таму треба да ја пренесеме и целава опрема. Тоа е доста тешко оти од сега па нагоре веќе не се носат санки, се што досега транспортиравме на санки сега треба на грб: шатор, вреќи, јакни, храна и гас за уште неколку дена. На висинскиот камп на 5245м треба со нас да го носиме и мобилниот тоалет кој ни е даден од националниот парк, опишано погоре. Се качивме до кај 5100 метри на гребенот кон камп 5 кокга времето нагло се влоши. Повторно снег и силен ветер. Се враќаме назад на камп 4. Сите непријатности од физичка или психичка природа почнуваат да избиваат на површина.

Чувствувам болка насекаде. Во главата, грбот, забите, колената, ноѕете ми се цели со рани и плускавци. Секојдневно трпиме доста студ и ветер. Прв пат спијам со целосна топла облека на мене: перјани панталони, полар, јакна, плус дебела перјана вреќе за екстремни услови. Си велиме да се живи и здрави луѓето кои ни ја позајмија целата оваа опрема што сега е со нас: Сашко Кедев, Јове Поповски, Серта, Вали, Вики, Цобе, Ренато и Шаго, Антракс и Мишко.

09.06.2012 11 Ден под снег. Спиење, јадење, нужда и цело останато импровизирано животно функционирање адаптирано врз снежното поле. Кога ќе излезе сонце околу 9:30 или подоцна шаторот почнува да се одмрзнува, да се топи а вреќите за спиење се сушат. Но, некогаш сме затрупани во снежна виулица или магла и облаци па сонцето не го гледаме многу. Тогаш сушењето е потешко, во шаторот се останува влажно и студот ни навира во коски. Имаме уште неколку дена за чекање. Најдоцна на 15 треба да сме назад на базниот камп кај авиончето што ќе не однесе назад во Талкитна. Според радиостаниците од базата и известувањата на ренџерите се очекува лошо време и силен ветер. Ми станува се’ појасно дека немаме којзнае какви шанси. Се очекува понеделник – вторник како можни добри денови за преместување на камп 5 и од таму да се проба на врв. Размислуваме како опција и директно одење на врв од камп 4, што е сериозен подвик од преку 20ч пешачење.

10.06.2012 Според некои претпоставки и програма што си ја имав зацртано во глава на самиот почеток, денес требаше да бидеме на врв. Но немаме среќа. Сеуште сме закопани во снег, веќе 12 дена на планинава. Мотивацијата и надежта кај сите нас почна да опаѓа. Многу групи одат надоле со неколку неуспешни обиди за врв.

11.06.2012 Силен ветер. Уште чекаме. Можеби утре ќе биде подобро. Нашите комшии Унгарци вчера се обиделе од камп 5 и стигнале 300 метри под врвот кога морале да се завртат назад и да се вратат поради силен ветер, многу снег и слаба видливост. Сега си отидоа надоле па ни оставија нешто храна, чоколади, супа итн. Со храната веќе сме при крај така што секоја донација од страна добро ни доаѓа. Релноста е деке скоро две недели никој не се качил на врв. Овде има стотици качувачи поединци како и национални експедиции од целиот свет. Многумина се со поголемо искуство од нашето, други се врвни

спортсисти спонзорирани од најдобрите светски компании за спортска опрема. Меѓу нас се и ренџерите кои добро ја познаваат планината но сега исто како нас трпеливо чекаат добро време. Има неколку комерцијални групи со водичи кои исто така добро ја познаваат околината, но ни тие не се осмелуваат да одат нагоре. Од друга страна има и групи или индивидуалци кои и претходно не успеле и по пети, шести пат се обидуваат да го достигнат врвот. Планината е доста специфична и многу поразлична од се што досега сме виделе и искусиле. Насоката технички не е комплицирана во однос на нашите претходни искуства и достигнувања. Неколку пати го поминавме техничкиот дел за тренинг, аклиматизација и подобро запознвање со теренот. Знаеме дека сме подготвени и можеме да го качиме врвот во нормални временски услови. Токму специфичната микро клима и непостојаните временски услови го прават Денали толку недостапен. Количината на снег си има свои добри и лоши страни. Повеќе снег во долниот дел на глечерот прави постабилни мостови врез пукнатините на глечерот побезбедни за движење, додека во горниот дел голема количина на снег го прави теренот по тешко прооден и ја зголемува опасноста од лавини.

12.06.2012 Температурите паѓаат нагло. Пред некој ден имавме – 5ОС во шатор а ноќеска дури -11ОС. Денес неколку дечки од Универзитетот на Анкораџ, доктори и истражувачи, пливаа во лавина.

33

За среќа завршија со лесни повреди. Лавините фрштат на сите страни а денес се спуштија и до нашиот камп. Додека бевме во шатор го слушнавме гласот на Надир „Излегувајте надвор!“ кога излеговме, бела прашина околу нас. Полека но сигурно се соочуваме со фактот дека врвот ни станува се по недостижен. ..... Веќе не знам која дата е, но дојде и долго најавуваниот вторник кој според прогнозата требаше да биде „по сув“ и стабилен. За жал овде никој не може да се ослони на прогнозата која е толку непредвидлива и променлива. Условите стануваат се по страшни и позаканувачки. Вторникот го донесе најголемото невреме до сега проследено и со несреќни случаи. Лавините проработеа со себе понесувајќи човечки жртви. Некои се извлекоа со помали повреди, а некои својата душа за секогаш ја оставија на снежното поле. Одвај ја поминавме ноќта и донесовме конечна одлука да се повлечеме. Тоа беше и крајот на нашата трпеливост и надеж за успех до врвот. Чекаме другите групи предводени од искусни водичи да тргнат пред нас, да ја разгазат патеката по длабокиот снег. Сите се свесни за опасноста од лавини и одат претпазлливо добро одбирајќи стабилен период од денот за движење надоле. После вкупно 16 дена на планината од кои 11 дена над 4300м, одлучивме да тргнеме надоле. Слегуваме надоле но движиме нагоре. Последното брдо пред базниот камп, исцрпно и долго со скоро истиот товар, но намалена тежина без храна и гас. Одевме десетина часа се додека не стигнавме назад во базниот камп околу 4 часот наутро. Тоа е веќе контакт со цивилизација и по четириесет минутниот лет назад до Талкитна попладнето на 14 Јуни, се соочивме дека експедицијата за нас и за многу други оваа сезона заврши. Навидум ни личеше дека планината се отвори токму кога ние слеговме. Но, сега веќе доле во градчето Талкитна, одморени, најадени, напиени и истуширани дознаваме дека не било баш така. Дознаваме за страшната несреќа со Јапонците чии тела сеуште ги браат, додека скоро сите останати групи од камп 4 се повлекле. За жал без врв, но со богати искуства кои ни даваат кураж да се обидеме повторно. Искуствата стекнати на МекКинли со сигурност ќе ни послужат и во другите подвизи во иднина. Денали останува мој предизвик кој се надевам следниот пат ќе ме пречека со поголема гостопримпливост и попријатна клима. Оваа експедиција ја поддржаа: Општина Карпош и Американската амбасада на РМ, без чија помош овој подвиг не можеше ни да се замисли. Здравите производи и додатоци во исхрана на Мак Фит и Кали Вита не крепеа и одржуваа јаки постојано за време на подготовките и искачувањето.

34

Grossglockner

Бојан Митаноски

G

rossglockner, so svoite 3798 mnv e najvisokiot planinski vrv vo Avstrija.

Taka e barem od 1919 godina pa do denes.

So gubeweto na Ju`en Tirol, koj mu pripadna na Italija, Avstrija po prvata svetska vojna ostana bez Ortler koi so 3905 mnv be{e najvisokiot vrv vo Avstro-Ungarskata Imperija.

Grossglockner e del od isto~nite Alpi, Hohe Tauern, najvisokiot del od grupata Glockner na koja i pripa|a. Sepak toj ne e i najvisokiot vo isto~nite Alpi, tuku Piz Bernina ([vajcarija) so 4049 mnv.

Brojkata so koja se gordee e e relativnata visina, prominencijata od svojata baza. So 2423 metri prominencija, toj e vtoriot po Mont Blanc vo Evropa. I najva`noto na kraj - ubavinata. Se raboti za eden od najmarkantnite alpski vrvovi, prekrasna granitna karpa vo oblik na zvono. Golemo Zvono. Vsu{nost se dve zvonca, edno maloKleinglockner (3772 mnv) i edno golemo-samiot Grossglockner, razdeleni so eden premin (te{ko deka so dol`ina od 2 metra bi go narekle sedlo) od ~ist mraz koj se vika Glocknerscharte (3766 mnv).

Toj premin koj gi dvoi dvata vrva, formira i dva kuloara, severen i ju`en, od koi, normalno, pozanimliv e severniot Pallaviciniev kuloar so nagib od okolu 60 stepeni i dol`ina od okolu 600 metri. Verojatno taka izgleda rajot za sekoj pasioniran ka~uva~ na mraz. Toj kuloar e prvpat iska~en vo 1866 godina od strana na Alfred Pallavacini

i u{te trojca vodi~i, uspon koj za `al zavr{uva tragi~no, otkako edna strea ke se sru{i vrz ~etvoricata alpinisti. Samo da napomenam deka vo 1866 godina seu{te ne znaat za derezi i cepini !!

Pa sega vie videte.

Golemoto zvono e od site strani zagradeno so gle~eri - Kodnitzkees, Teischnitzkees, Glocknerkees...i najgolemiot vo Avstrija, Pasterze - dolg 9 km (and rapidly melting, za `al). Dvete najbliski naseleni mesta se Kals am Grossglockner na zapad i Heiligenblut na istok, pitoreskni alpski selca (~itaj: turisti~ki i skija~ki centri).

Po geografija, sledi u{te malku istorija... prviot uspon na Grossglockner go organizira i finansira lokalniot biskup i blagorodnik, grofot Franz Xaver von Salm Reifferscheid. Oprostete za frakturata na vilicata, ama taka mu e imeto na ~ovekot. Po prviot neuspe{en obid vo 1799, grofot ne se predava, ludiloto go obzema, nema mir, plavata krv mu udira v glava... Tro{i sopstveni sredstva analogni na dene{ni (najmalku) 50.000 evra, pa slednata godina, na 28/07/1800 ~lenovi na negovata ekipa, na ~elo so stolarite od Heiligenblut, bra}ata Sepp i Martin Klotz, uspevaat da se ka~at na vrvot. Grofot posle ~asti sve `ivo, se leat reki od {ampaw, se jodla do pukawe na glasnite `ici, `urka koja seu{te se pameti vo Avstrija. Od toga{, vrvot e ka~en u{te milion pati, od site mo`ni strani i nasoki.

35

Prvpat solo vo 1851 godina, prvpat zimski uspon vo 1875 godina. Zimskite usponi, nekoga{ atrakcija, deneska se sekojdnevie, se skija po kuloarite isto taka... postojat preku 30 alpinisti~ki nasoki so najrazli~ni te`ini. Grossglockner e edno golemo alpsko igrali{te...na koe re{iv i jas godinava malku da si poigram.

Ovoj alpski ubavec mi be{e `elba u{te od 2009 godina...toga{ ne mo`ev poradi specijalisti~kiot ispit. Lo{oto vreme me odvrati 2010-ta, Mont Blanc 2011-ta...No ovogodi{niot odmor vo celost mu be{e podreden na usponot na Grossglockner. Zatoa i ne padna te{ko ~ekaweto od re~isi dve nedeli na pogodni vremenski uslovi za uspon, koi se o~ekuvaa za vreme na vikendot 11-12/08.

So mojata devojka Maja trgnavme utroto od Zagreb na 10.08.12 i po 4-5 ~asa vozewe, preku Qubljana i Linc bevme vo Kals. Na krajot od seloto po~nuva asfaltiran pat dolg 9 km koj vodi do golemiot parking na hotel~eto Lucknerhaus, na 1920 mnv.

Vlezot vo nacionalniot park se pla}a 9 evra od vozilo. Od ova mesto ima veli~enstven pogled kon Grosglokner, koj toa popladne be{e zavitkan vo oblaci. Se spremivme nabrzina i trgnavme. Patem na nekolku pati vrvot se „otvori“. ^uvstvoto pritoa, e kako koga devojkata koja vi se dopa|a

36

{totuku vleguva vo klubot vo koj {to piete taa ve~er. Vremeto be{e promenlivo. Malku magla, malku sonce, malku do`d...od se po ne{to. Po okolu 2 ~asa odewe bevme vo prviot dom, Studlhutte, na 2802 mnv. Prekrasen dom. Nemavme rezervirano, no sre}a ima{e mesto. Ne rezerviravme bidejki do posledno ne se znae{e so vremeto, a bevme spremni ako treba i na zaka~alka da spieme.

Domot ima 104 legla, toaleti so tu{ kabini, pitka voda... ponuda od hrana i piewe na nivo na fin restoran. Vi palat sve}a za ve~era. Cena od 6 evra za 0.5 l „Franziskaner“ p~eni~no pivo mo`ebi e previsoka, no grev e da ne se ispie edno tamu so pogled na okolnite vrvovi. Smestuvanjeto vo domot e 10 evra so kni{ka od FPSM. Slednoto utro stanavme vo 5.00 ~asot, nabrzina pojaduvavme i za okolu eden ~as trgnavme kon na{ata vtora cel, domot Erzherzog Johann Hutte. Inaku od Studlhutte, preku grebenot Studlgratt (UIAA III-IV) se odi direktno na vrv. Na{iot pat e klasi~nata, najlesna planinarska ruta koja do vtoriot dom na 3450 mnv, vodi preku gle~erot Kodnitzkees. Ili podobro ka`ano ona {to ostana od nego. Navistina e ta`na taa prikazna so gle~erite. I ovde, kako vo Chamonix minatata godina, gi gledavme slikite na gle~erite od pred nekolku decenii i ta`nata realnost deneska. Kodnitzkees nekoga{ dopiral do nad Studlhutte a, deneska e daleku od nego. Za desetina godini, ako prodol`i vaka, }e go snema. Gi namestivme derezite na po~etokot od gle~erot, razmisluvaj}i ima li potreba od navrska. Patekata ne pominuva ni pokraj eden zna~aen krevas, niv gi ima ne{to pogore pod samata karpa na Kleinglockner. Do pred samo nekoja godina, navrskata vo ovoj del be{e zadol`itelna.

Brzo minuvame preku gle~erot i doa|ame do po~etokot na feratata koja vodi kon Erzherzog Johann Hutte, kade pristignavme okolu 08.30 ~.

Ovoj dom e najvisokiot vo Avstrija. Povtorno superlativi za nego. Ima 120 legla, cenata za smestuvawe e ista. Site se mnogu qubezni, ni trag od francuskata prepotencija na Du Gouter.

Eden problem samo- bez pitka voda. Nea ja kupuvate, 2 evra - pola litar. Povtorno nemavme rezervirano, pa bevme smesteni na tavan, so u{te 50-tina du{i. Na tavanot ne mo`e{ celosno da se ispravi{, prenizok e, ne{to kako vo onoj film „Being John Malkovich“, podgrbaven se dvi`i{.

Vremeto be{e katastrofa- magla, sneg, vetar.... termometarot vo zavetrina poka`uva{e -5O C. Koja promena od pred 48 ~asa koga se izle`avav na pla`a na 1 mnv i 40O C. Se ubivme od ~ekawe toj den. Nekoi od vodi~ite, da ne re~am pove}eto i po takvo vreme gi nosea svoite klienti nagore.

Koga si sekoj den tuka, pa planinata napamet ja znae{, verojatno vremeto ne ti e problem. Opcija koja nie ne smeevme da si ja dozvolime. I sekako, `alosno e da ka~uva{ li{en od pogledot na eden od najubavite alpski horizonti. Gi potro{ivme site muabeti, gi izigravme site dru{tveni igri na koi se setivme, vremeto navistina te~e{e bavno.

Pivo, kako sredstvo za kratewe na vremeto, za `al, ne doa|a{e vo predvid. Najnovata vremenska prognoza koja ja dobivme vetuva{e ubavo vreme sledniot den, barem do pladne. Spievme lo{o.

Maja se rabudi pred 2.00 ~, jas vo 3.00 ~, pa edvaj do~ekavme budewe vo 5.00 utroto. Cela no} duva{e neverojaten vetar. Si zamisluvav kako li e da bivakuva{ nadvor na takvo vreme..?

Utroto, normalno haos...site se spremaat, gu`va nevidena. Jadevme ne{to nabrzina i izlegovme nadvor, bidejki navistina ne mo`evme da se spremime vo siot toj haos vnatre. Me do~eka fantasti~en pogled, bez nitu eden oblak. More od utrinska magla vo dolinite, a {picovite na okolnite triiljadnici nalik na gotski katedrali.

Verojatno najubavoto izgrejsonce vo mojot `ivot.

Si dadovme vreme da u`ivame vo izlezot na sonceto i pokraj toa {to treba{e brzo da se spremame. Kojznae koga povtorno }e imame vakvo zadovolstvo. Se navrzavme i trgnavme. Najprvin po edna blaga smrznata sne`na padina nad domot, del od gle~erot Glocnerkees. Duva{e silen vetar koj ne zanesuva{e na momenti. Si mislev, ako ne se smiri, }e bide interesno gore na karpa. Dojdovme do Glocknerleitl (Gloknerovo grlo), kuloar od ~ist mraz, dolg okolu 70 metri, so nagib od 40 stepeni.

Po~na da stanuva interesno. Prvpat ka~uvam ~ist mraz zabivaj}i gi samo prednite zapci na derezite. Smrznat sneg da, edna{ na Mal Tur~in,

ama sepak toa ne se sporeduva, vakov nagib na ~ist mraz. Ne be{e lesno, ama be{e mnogu interesno. Se dvi`evme dosta vnimatelno. Toa e vsu{nost delot kade se slu~uvaat najgolemiot del od nesre}ite. Inaku Grossglockner e vo samiot vrv koga se vo pra{awe nesre}i, ramo do ramo so Matterhorn i drugi poseriozni vrvovi. Pri~ina za toa e golemata gu`va na nego i faktot deka golem broj nedovolno iskusni planinari sakaat da go ka~at. Go potcenuvaat vrvot i se precenuvaat sebesi. Faktot deka te`inata na usponot po klasi~nata ruta e se na se II-III, znae mnogumina da zala`e. Ako ste ka~ile desetina metri nekoja lokalna karpa so taa te`ina, ne zna~i deka ste vo sostojba istoto brzo, spretno i sigurno da go pravite na 3500 mnv. so veter i visej}i nad provalija od 600-700 metri. Ednostavno, vrvot si bara ne{to iskustvo, pravilno koristewe na derezi i cepin, sigurnost na karpa i mraz pri golema eksponiranost i sekako dobro poznavawe barem na osnovnite tehniki na obezbeduvawe.

Na izlezot od Glocknerleitl gi ostavivme derezite i po~navme po karpa. Nevidena gu`va. ^ekavme i po 10 minuti za da trgneme. Gu`vata be{e definitivno neviden ko~ni~ar. Taa gu`va ne e rezultat na mnogu lu|e na planina, tuku na mnogu spori lu|e na planinata. Ne bi imalo tolku ~ekawe na kriti~nite delovi koga site bi se dvi`ele so nekoj pristoen ritam. No se raboti za golem broj „planinari“ koi platile po 400 i poveke evra za vodi~ i se dvi`at na stomak, kako foki na suvo, lazat bukvalno, se spu{taat na zadnik, a nekoi ednostavno }e se fatat za nekoj kamen ili klin i ne se pu{taat. Staklest pogled, totalna blokada, a vodi~ot im bae na uvce „everything is all right, you are perfectly safe, just let yourself go...“, xabe. Ako

37

sakate nasmrt da se upla{ite i ve}e nikoga{ da ne se ka~ite na planina ima i poevtini na~ini da go napravite toa.

Kako i da e, vidovme deka ako ~ekame tolku, }e ni treba navistina mnogu vreme. Zatoa bev primoran namesto po oklin~enata ruta nagore da ka~uvam levo ili desno, kade nema ni{to za obezbeduvawe, izlo`uvaj}i se na pogolem rizik otkolku {to treba. Ka~uvav prakti~no neobezbeden, nemavme frendovi ili ~okovi, pa da se obezbedi{ kako {to treba. Imavme samo {est kompleta, gurtni i jamki, smetaj}i na klinovite i {ipkite na samata ruta. Ni{to od seto toa. No sepak, se ~uvstvuvav mnogu opu{teno i sigurno, nemam problem so eksponiranost na golema visina, a samata karpa ima milon ubavi fa}ali{ta. Vremeto be{e mirno, bez vetar.Taka ja zaobikoluvav glavnata gu`va i se trudev da bidam {to e mo`no pobrz da stignam do nekoj klin ili {ipka pred nekoj drug koj se spu{ta ili ka~uva da mi go zafati. Bukvalno trka za sidri{te.

Nekolku takvi sprintovi du{ata mi ja zedoa.

A gi ima{e dosta so ogled na toa deka imavme samo 30 metarsko ja`e. Kako i da e, taa taktika ja ubrza celata rabota i nie kone~no se najdovme

38

na Kleinglockner (3772 mnv) od kade za prvpat go vidov krstot na samiot vrv. Ka~uvav nasmean, presre}en, kako dete na ~ere{na, kom{iskata, taa poslatkata.

Od Kleinglockner e vertikalen spust na preminot Glocknerscharte, nekoi 7-8 metra obezbedeni do pola so sajla, taka da toa ne e nikakov problem.

Samiot premin e tesno zamrznato moov~e dolgo okolu 2 metra koe treba brzo na preskok da se pomine bidej}i e dosta lizgavo. I pokraj toa {to ste propisno obezbedeni lizgawe so pa|awe vo nekoi od kuloarite ne e prepora~livo. [tom go pominav, obezbeduva}i ja Maja go gledav kuloarot na Pallavacini. Kolku li treba da e ~ovek lud (hrabar) pa da trgne da go ka~uva bez derezi i bajli? I pritoa da uspee vo seto toa, pravej} i 2500 stopinki vo mrazot so najobi~na tesla za kraj kako nagrada da dobie golema strea mraz vrz glava. Interesno, Pallavacini vsu{nost i go pre`iveal padot od 600 metri. Najden e dolu na gle~erot, no nabrzo im podlegnal na povredite.

Site drugi od ekipata poginale na mesto. Na toa mesto nekako umot mi otide nakaj mojot “pretsedatel�, legendarniot {arplaninec, “prof. dr.� Milan Anteski-Ludi, se smeev od se srce i stvarno posakav vo toj moment da e i toj tuka.

Od Glocknerscharte ima u{te 30 i kusur metri do vrvot. Karpata po~nuva vertikalno (UIAA III) okolu desetina metri, a potoa e lesno ka~uvawe do vrv.

Maja ja ima{e ~esta da go ka~i prva, ne{to {to ni e eden vid tradicija. Damite imaat prednost.

Si ~estitavme, ama napola, a drugata polovina po simnuvaweto. Neverojatna sre}a ne zafati, racete ni se tresea. Slikavme non stop. Pogledot ne mo`at zborovi da go opi{at. Edinstveno ni be{e `al {to ne bea so nas na{ite drugar~iwa Viki, Slav~o, Mai~ka... Fativme edna zavetrina i sednavme da odmorime malku i ne{to malku da

jademe iako bevme totalno bez apetit. Dotoga{ nemavme ni{to jadeno i zaedno imavme ispieno pomalku od pola litro voda. Ostanavme se na se nekoi desetina minuti na vrvot. Vreme be{e za vra}awe.

Znaevme deka pri simnuvaweto gu`vata }e bide u{te pogolem problem. Vo princip, 90% mo`e da se otpewava nadole, ama toa e presporo, a moravme da mislime i na eden front oblaci od jugozapad koi se pove}e i pove}e nabli`uva{e. Zatoa vo najgolem del od spustot abzeluvavme, {to zna~ajno ne ubrza. Povtorno bevme na Glocknerleitl, koj sega be{e prepokrien so sloj~e od ka{est sneg, a pod nego mrazot. Ne doa|a vo obzir da se otpewava nadolu. Treba{e povtorno absel, arno ama ima dve klu~ni mesta za postavuvawe na sidri{ta oddale~eni edno od drugo okolu 30 metra. So 15 metri (pola ja`e) ostanuva{ neobezbeden na mnogu nezgoden teren. Taka da Maja se spu{ti po princip na „top rope“ cela dol`ina od 30 metri do prviot klin. Ja go privrzav ja`eto na karabiner mati~ar, nego na klin i abzeluvav po edine~no ja`e. Tuka vidovme za prv pat korist od prisustvoto na drugi lu|e na planinata. ]e zamolite ubavo, a nekoj gore ke go otklu~i karabinerot i }e vi go dofrli sose ja`eto na va{eto sidri{te 30 metri podole. Seto ova ke be{e elegantno izvedeno so ja`e od 60 metri, ama istoto ostana vo Skopje poradi nekoi drugi okolnosti. Kako i da e, taka na dva pati postapivme i se spu{tivme na sigurno, na po~etokot na Glocknerleitl. Najte{koto pomina, presre}ni se spu{tivme na ~aj vo domot. Odmorivme malku, pa prodol`ivme preku feratata i gle~erot nazad kon Studlhutte. Tamu pak ~aj, gi zedovme stvarite {to gi imavme ostaveno vo {kaf (podlogi i vre}i, vo slu~aj da nema mesto vo domot) i po~navme spu{tawe kon parkingot, bidej}i re{ivme da prespieme vo Lucknerhaus. Patem slikavme, u`ivav vo borbata na dva ma`jaci divokozi.

Eden kup mrmuti {etaat okolu, preslatki se i se za{titen znak na parkot, gi nema{e koga odevme gore, verojatno poradi lo{oto vreme. Stignavme vo Lucknerhaus, prekrasno malo hotel~e so site komoditeti kade kone~no se istu{iravme i ubavo ve~eravme. Ne be{e evtino, no sepak zaslu`ivme.

Sledniot den povtorno sonce bez nieden oblak.

Doru~ek so pogled kon vrvot.

So te{ko srce se spakuvavme i trgnavme nazad kon Zagreb, a jas sledniot den kon Skopje. [to u{te da se ka`e... Grossglockner e navistina prekrasen vrv, prekrasno iskustvo. Iskustvoto na Mont Blanc ne mi e ni pribli`no taka dobro kako ova, radosta na ka~uvaweto e nesporedlivo.

Vsu{nost, koga eden den }e ka~ite vakov vrv,

ve}e nikoga{ nema da vi padne na pamet da ka~uvate golemi debeli brda od tipot na Mont Blanc, Elbrus i drugi. Definitivno pak ke dojdeme tuka, verojatno idniot pat ke odime preku Studlgratt. [to e sledno, koja e slednata cel? Gi ima mnogu, no patot do niv e eden, a toj e cel sama po sebe.

Da se ka~uva i da se u`iva vo toa. Legendarniot Nejc Zaplotnik veli „koj ja bara celta }e ostane prazen koga }e ja dosegne, koj pak }e go najde patot, celta zasekoga{ }e ja nosi vo sebe“. I taka e.

39

СПЕЛЕОЛОГИЈА

Истражувачкото друштво “Урсус спелеос” - Скопје (ИДУС) е невладина организација формирана во 2001 година. Нејзината основна дејност е спелеологијата како интердисциплинарна наука, како и преземање на активности за грижа, унапредување и одржување на животната средина, поттикнување на иницијативи и активности кои придонесуваат за заштита, одржување и унапредување на животната средина, со посебен акцент на карстните подрачја. ИДУС е членка на Спелеолошка Федерација на Македонија (член на ИДУС е претседател на Федерацијата), Федерација на планинарски спортови на Македонија, Спелеолошка Федрација на Европска Унија (член на ИДУС е делегат во Федерацијата), Балканска спелеолошка унија (член на ИДУС е во претседателство на Унијата), Туристичка комора на Македонија. За наведените организации ИДУС има организирано повеќе спелеолошки табори (Слатина 2002, Слатина 2003, Слатина 2004), спелеолошки експедици (Пешна 2007), како и организирање на Балкански спелеолошки собир 2010 на територија на заштитеното подрачје “Јасен”. ИДУС тесно соработува со поголем број на владини и невладини организации, како: Министерство за животна средина и просторно планирање, Природно математички факултет (Институт за биологија, Институт за географија, Институт за хемија), Центар за управување со кризи, ЈПУЗПП “Јасен”, Црвен крст на Македонија, Македонско еколошко друштво, Еколошко друштво “Треска” и др. Со наведените институции ИДУС има остварено повеќе активности, како: објавување на стручни трудови, логистичка поддршка за истражување на спелеолошките објекти во споменикот на природа кањон Матка, промоција на алтернативен туризам на саем за туризам-Охрид 2010 и сл. Како резултат на специфичната проблематика со која се занимава ИДУС и квалитетниот експертски тим членовите на ИДУС активно се вклучени во активности поврзани со подготвување на релевантни извештаи и студии поврзани со оцена за влијанието на човекот врз животната средина, оцена за стратешко влијание, анализи на заштитени подрачја, анализи поврзани со спелеологија и слично.

http://www.ursusspeleos.com.mk/

Слатински Извор

Н

из тесна дупка со длабочина од 1,5 метри, по која мора да се ползи во вода, се влегува во засега најголемата македонска пештера Слатински Извор која се наоѓа во атарот на село Слатина, оддалечено петнаесетина километри од Македонски Брод. Влезот во пештерата, за која досега се знае дека е долга повеќе од 4.000 метри, е лоциран од левата страна на сливот на Слатинска Река во Треска, на надморска височина од 495 метри. Влегувањето во пештерата е многу тешко и ризич-

40

но. Тоа е изводливо само во летниот период, кога активноста на подземните водотеци е сведена на минимум. Но дури и тогаш може да се случи влезот да е полн со вода, па мора да се ползи едно триста метри по водно корито. Внатре е мошне студено и има големи струења на воздухот, така што цело време низ пештерата се движите мокри. Пештерата била создадена пред повеќе од милијарда години, со таложење на карбонитна маса во карстниот поречки предел, кој изобилува со доламитски мермер. Во нејзиното формирање

голема улога одиграле механичката речна ерозија, како и силните тектонски движења. Слатински Извор, всушност е долг подземен канал кој на бранови се дели на помали каналчиња и на одредени места се проширува, при што се создаваат прекрасни сали. По одредена должина, пештерата повторно се стеснува и така се до нејзиниот крај кој се уште не е прецизно утврден. Влезот на пештерата се дели на два крака, при што левиот крак е одводен канал на Слатинска Река, која понира во подолните слоеви на почвата.Откако ќе се поминат 260 метри од влезот во пештерата, таа полека се шири и се доаѓа до поголема сала, која има должина од 10 метри, широчина од 2 метра и височина меѓу 40 и 60 сантиметри. Се до оваа сала каналот има североисточен правец на движење, а потоа лактесто завртува кон југоисток. Уште шеесетина метри понатаму каналот повторно се проширува и се покажува прекрасана сала, долга 55 метри, широка 25 метри и висока 15 метри, исполнета е со најразлични варовнички украси и форми. Целата сала е исполнета со сталактити, сталагмити и ситни бели украси кои висат од таванот, макарончиња. На некои делови калциумкарбонатот кристализирал во форма на печурка или на корал, а, пак, на други делови формира вистински лепези. Кај некои се

познаваат кристалните форми, други се целосно бели, а трети, пак, имаат чоколадна боја, во зависност од составот на материјалот кој се таложел. Пештерата е преполна со мали езерца, со кристално чиста вода чија температура се движи меќу 4 и 5 степени. На 700 метри од влезот може да се забележат песочни наноси и шкрилци, донесени со понирање на Крапска или Слатинска Река, чие подрачје е богато со кварц. На 850 метри од влезот пештерата се стеснува во речиси непрооден канал каде што спелеолозите пред триесетина години откриле еден мал отвор низ кој не можел да помине возрасен човек. Целата пештера е сплет од канали и сали каде што порано течеле подземните води, кои со текот на времето се спуштиле на пониско ниво и каналите останале суви. Потоа настапила втора фаза, односно фаза на таложење на калциумкарбонат. Постојат претпоставки дека каналот се движи паралелно на Крапска Река која понира и дека нејзината подземна должина изнесува околу 6 километри. По еден многу тесен канал се стасува до една нова галерија, каде што има огромно зелено пештерско езеро, длабоко околу пет метри. До крајот на таа галерија има три километри. Но, на крајот од галеријата постојат уште канали, кои сигурно водат до нови изненадувања. Оваа пештера е прогласена за национално природно наследство, односно законски е заштитена како споменик на природата. Според последната одлука на Владата на Република Македонија, Слатински Извор, заедно со локалитетот Маркови Кули во Прилепско, нашите власти ќе се обидат да ја стават на прелиминарната листа на заштита на УНЕСКО.

41

Почитувачите на природните уникатности на Македонија за проектот „Луково Поле Велимир Граоркоски текстот е превземен од http://www.okno.mk

С

ептември 2012 година. Без голема медиумска посветеност, започнаа градежните активности поврзани со хидросистемот „Луково Поле“. Тивко за еден таков огромен, според обемот на активностите, и несериозен, според нестручните анализи на теренот, проект. Учесниците на традиционалното искачување на Голем Кораб по повод независноста на Македонија, веќе можеа да ги забележат новите пристапни патишта за изградба на тунели и каптажи во сливот на реката Штировица чии води еднаш веќе беа зафатени за полнење на Мавровското Езеро. Намената на тие тунели и каптажи е да ги зафатат водите од убавите притоки на Штировица и изворчињата што се наоѓаат во нејзината клисура пред каналот што ја носи водата во Мавровското Езеро и да ги пренасочат североисточно преку ридот Пројжаба со цел да ја полнат акумулацијата „Луково Поле“. Без да навлегуваме во економската исплатливост на целиот проект и за тоа какви последици ќе има неговата реализација врз животинскиот и растителниот свет на поголемиот дел од масивите на Кораб и Шар Планина, а со тоа и на добар дел од неодамнешните строги заштитени зони на националниот парк „Маврово“, ќе наведеме многу поочигледна причина зошто не смее да се дозволи овој проект докрај да се оствари и да ги уништи сливните подрачја на Длабока Река, Габровска Река, Стрезимирска Река, Штировица, Убав Поток, а со тоа и на горниот тек на Радика. Токму таа ненаселеност на подрачјето на Кораб, во корелација со „затвореноста“ за посетители, како и непостоењето на планинарски домови и друга туристичка инфраструктура, овозможила природата да остане речиси недопрена и да ја сочува својата убавина.Од 1952 година кога подрачјето на планината Кораб официјално се најде во рамките на НП „Маврово“, па се до последнава деценија, најголемиот дел од нејзините падини и долини беше неофицијално затворен за посетители, најмногу заради режимот на строгата гранична контрола во тогашната СФРЈ, како и заради стравот од вооружени илегалци што ја користат ненаселеноста на подрачјето за непречено крстосување по граничниот појас со Албанија и СРЈ/Косово. Токму таа ненаселеност на подрачјето на Кораб, во корелација со „затворенос-

42

та“ за посетители, како и непостоењето на планинарски домови и друга туристичка инфраструктура, овозможила природата да остане речиси недопрена и да ја сочува својата убавина. Ако се изземат селата Нистрово и Ничпур, со стотина луѓе, останатите поткорапски села се одамна раселени, а и во минатото немале многу луѓе за да извршат којзнае колкаво негативно влијание врз планината. Освен жителите на блиските населби кои најчесто заради чувањето на стоката, без рестрикции се движеа по пасиштата и долините, тајните на убавините на Кораб ги знаеја само уште војниците и вработените во паркот. Последниве, со право тие природни реткости ги прогласија за строго заштитени зони. Меѓутоа последниве десетина години со подобрувањето на општата безбедносна клима и интересирањето на планинарски и еколошки друштва, агенции за алтернативен туризам и поединци љубители на природата, тие реткости не можеа долго да останат скриени. Во тие кругови протекуваа информации за карпести планински врвови, високи и тесни кањони, леднички езерца, густи иглолисни шуми и останати релјефни форми невообичаени за нашето поднебје. На часовите по географија, Длабока Река и околината како уникатен предел во поширокиот регион, стана поексплоатирана тема. Полека започнаа и првите организирани посети на овие подрачја, а по секое враќање учесниците раскажуваа со импресии за нешто што не виделе досега и немале претстава дека се наоѓа на територијата на Македонија.Полека започнаа и првите организирани посети на овие подрачја, а по секое враќање учесниците раскажуваа со импресии за нешто што не виделе досега и немале претстава дека се наоѓа на територијата на Македонија. Фотографиите од тие патешествија почнаа да привлекуваат се повеќе домашни и странски туристи. Вториве, последниве 2-3 лета буквално ја преплавија планината и многу често можеа да се сретнат нивни кампови на висорамнините и покрај речните долини искажувајќи го нивното задоволство што конечно успеале да најдат една девствена планина во Европа. Колку да нè потсетат со какви природни ресурси располагаме како држава. Малкуте останати луѓе во

Нистрово се радуваа што по подолго време повеќе луѓе доаѓаат во селото, а некои од нив почнаа и да нудат сместување и логистика со помош на коњи. Причината за тоа заживување е податокот дека на само 15-тина километри пешачење од последната трага од некаква цивилизација се доаѓа до водопадот на Длабока Река висок 136 метри – рекордер на Балканот. Над пет децении се чуваше како најстрого заштитена зона во НП „Маврово“. Половина век чекаше да биде откриен од пошироката јавност. Месното население, паркот и државата веќе имаат право да се гордеат со него и да го промовираат. Месното население, паркот и државата веќе имаат право да се гордеат со него и да го промовираат. Но, не само поради еден водопад, па макар бил тој и највисок. Него совршено го дополнува кањонот на Длабока Река кој настанал како резултат на топењето на огромниот глечер кон крајот на последното ледено доба. А низ него реката формира интересни брзаци, кади, помали водопади... Посебна убавина во кањонот даваат и помалите притоки на Длабока Река кои стрмоглаво се влеваат од нејзината лева страна, прелевајќи се преку стрмните карпи под Кобилино Поле. Ни преку фотографии не може да се опише сета таа игра на водата со карпите. Повеќе нема потреба да се трошат ниту зборови. Мора да се посети и да се доживее целокупниот амбиент. Дел од мештаните беа убедувани дека новото езеро ќе донесе уште туристи и ќе отвори нови работни места за нив, без да им се објасни на кој начин тоа езеро ќе се полни.Но таа слика на спокојна интеракција меѓу планината и љубителите на природата полека почна да се поматува кога почнаа да се слушаат гласините за изградба на езеро во горното течение на Радика. Дел од мештаните беа убедувани дека новото езеро ќе донесе уште туристи и ќе отвори нови работни места за нив, без да им се објасни на кој начин тоа езеро ќе се полни. Затоа истите не се спротивставија на подготовките за изградба, не предвидувајќи дека за работа на браната нема да има потреба од обични работници од околните села, туку висококвалификуван кадар. Меѓутоа, поединците кои се запознаени со тие активности, како и екологистите, почнаа да ја информираат јавноста, па дури и да носат обични луѓе и експерти за животна средина на теренот маркиран за експлоатација, кои штом ќе ги видат прекрасните природни облици најчесто коментираат – „Па зарем тие што го прават проектот дошле некогаш овде за да видат што ќе уништат?“ Постојат два можни одговори на тоа прашање. Или тие што го правеле проектот навистина не отишле

на терен и само користејќи мапа определиле кои водотеци треба да се зафатат за да го полнат езерото или одговорните лица немаат трошка љубов кон природата и кон државата Македонија за да се дрзнат да ја соберат водата од неколку прекрасни реки и да ја однесат 20-тина километри североисточно само за побрзо да наполнат едно езеро, притоа дупчејќи ја планината со тунели.

Ќе остане само едно сеќавање на уништената природа, кое мештаните ќе им го прераскажуваат на ретките минувачи, како одговор на прашањето зошто оваа река воопшто ја именувале Длабока.Доколку успеат во својата намера да го дотуркаат овој проект до крај, фотографиите од планината Кораб веќе нема да бидат исти. Пристапните патишта ќе ги изобличат падините и врвовите, каналите ќе ги пробијат карпите и шумите, каптажите ќе ги исцицаат реките и потоците, а езерото ќе ја удави надежта дека посетителите ќе продолжат да доаѓаат на терен недопрен од човечка рака. Ќе остане само едно сеќавање на уништената природа, кое мештаните ќе им го прераскажуваат на ретките минувачи, како одговор на прашањето зошто оваа река воопшто ја именувале Длабока. Додека има уште малку надеж нешто да се спречи, треба да се продолжи со едукативните екскурзии на Кораб и Шара, со изложбите на фотографии од убавините на кањоните и долините на Длабока Река, Габровска Река, Стрезимирска Река, Штировица, Луково Поле и останатите загрозени предели, со јавните дебати, како и со поканување на луѓе – релевантни фактори со моќ да ја повлечат кочницата на градежните активности, да земат учество во истите. Доколку проектот „Луково Поле“ се реализира, уништувањето на ова природно наследство ќе оди на душа на НП „Маврово“, Владата на Република Македонија и другите институции вклучени во него, а најмногу на граѓаните на оваа држава што не успеаа да ги спречат неговите реализатори. Сите користени технички податоци се од МЕД-Македонско еколошко друштво.

43

Мал Кораб