:r
Dit nurnmervan Niivertijdvaltvriin'e1samenmet het 10-jarigbestaan.Om preciestc zijn op ,3juli 1995isdeSIEDopgcricht.Dieoprichtir-rghadalleste makenmet deactueleproblematiekdiein deRaambuurtspeelde.L,r'rvarenplannenom dit oudstewoon-enindustriegebiedvan Deventer- eenvan derneestkenrnerkenclein Nedcrland- te slopen.Een aantalpandenwasal in 1987door deI{ijksctienstr.oorde MonLrmentenzorggeïnventariseerd.Hct wasvan grootbelangom dezeindustriëlemonumenten ookop dedefinitievemonumentenlijsttekrijgen.Naastdezeven uiteindelijkgeselecteerdepandenbevattedelijstr-rogmeerinteressantepandenin de Raambuurt.Mededaaromnamen degemeentelijkeMonumentenraad,deMaatschappijvoorNijrrerheiden Hanclel en deStichtingOud-l)eventerir.r1995het initiatief tot oprichting van eenstichtingvoor industrieelertgoed.Hetjaar1996r,r'erduitÉleroepentot hetIaaÍvan het IndustrieelErfgoed. Op initiatief van dr.ir._fan Dirkzrn'ager,lid van deMonumentenraacl,werder.op l6 mei 1995eenbijeenkomstvan geïnteresseerdengehouden.Op 3 juli daaropvolgendwerdde StichtingIndustrieelErfgoedDeventeren omstrekenin het stadhuis,in aanwezigheidvan burgerneesterVan Lidth deJeude,opgericht..]anDirkzwagerwerd deecrstevooÍzitter.. Hetligt voordehanddatwein dezeNijvertijdaandachtbestedenaandenu bijnavoltooidetransformatievan deRaambuurt.ieclereenkan nu zienwat eencombinatievan behoud en restauratievan industrieelerfgoeden eenop dit erfgoedgeïnspireerdearchitectuurvoor clestadkan opleveren.DeSIEDheell daarineenrol kunnen vervullenvooral dankziide positleveopstellingvan degemeentel)eventer,deWoningstichting Hanzewonenen deNV Bergkwartier.Gaatu zelfkijkenen oordelen!
DeSIEDheeftin dietien jaarhaarplekir-rdestadgevonden.Maarerisnogveelwerkte doen.Met nameookin dit gebied.Nu staatdeomgevingvandeSluisstraaten deBergsingel in debelangstelling.Hierbij gaathet opnieuw om het behoud van waardevolleen karakteristiekeindustriëlegebor.rr,r'en en decombinatiedaarvanmet nieuwbouwproiectenmet eigentijdsearchitectuurdie debijzonderesfeervan dezebuurt erkent.Opnieuw eenuitdaging voor iedereendie hierbij betrokkenisl Uitgavevan dit nummeÍ ismedemogelijk door een bijdragevan\\'oningstichtingHanzcwonen. Mogedit nummer u allendaarbijlnspireren.
Gijsvan Elk,voorzitter.
De Stlchling Industrieel Erfgoed Deventer, is opgericht in juli 1995. Doel is het behoud van .ndusLriee'e'Íqoed in DevpltF en omgFVing. Or( werkgebied omval Bdlnmen, Deverler, Dlepenveen, O st, Twello, Voorst en Wijhe. Cegevens vastleggen, historischonderzoek doen en daarover publiceren zijn belangrijke onderdelen van ons werk.
We organíseren excursies,bijeenkomsten en lezingen en geven advies op het gebied van hergeo u n ran irou\trieel engoed Natuurlijkzetten we ons ln voor hergebrulkvan morumenten van bedri Í en rechnien Voor meer informatie kunt u onze brochure aanvragen, bel (05/0) ó41 151 oÍ mail into@sied.nl.
U kunt ook onze Internetsite bezoeken: www-sied.nl
ArchitectenburoGhiisenPartners
RabobankZuid-Salland tmpress
SchaapBliksembeveiliging en Ontstoringstechniek
DeRaambuurt,herrezÍ
Wie op de kaart van Jacobvan Deventer (1559) de Raambuurtzoekt,zieteenvrijrvelonbebouwdterrein ten zuidenvan dehavenliggen.Daarstondende 'ramen waaropdelakense stofwerdgespannen om dezena het verviltenweer enigszinsop te rekken.
Het gebiedwaseigendomvan het stadsbestuur.In de zeventiencleeeuwwerddit helegebied,nu Raambleek genoemd,opgenomenin devestingwerkenen het bleef militair gebiedtot 1874.
Het oudste industrieterrein
In 1755koopt HendrickLindeman deveertiendeeeuwsestads\,\'atermolen,die aandekop van dehaven, dusongeveerbij dehuidige Íotonde ligt. Hij richt er een'Isermólle'(ijzermo1en)op, eenhoogovendie ijzeroeruit destreekverwerkttot gietproducten.
Wanneerin denegentiende eeuwdebedriivenin de binnenstadwillen uitbreiden,ontstaat ereenprobleem:binnen devesting is ernauwelijksnog ruimte. Eenvan de alternatievenwaseen verplaatsing'bulten het schootsveld'. Eenring van 600meter vanafdewallen moestvrij blijven van bebouwing.Pasvanaf 1874mocht dichterbii worden gebouwden kon degemeentede vrijkomende grondenvan het riik kopenvoor industrie.Zo werd in 1BB0deBergpoortstraat aangelegd,waaraanook vele woningen werdengebouwd.
Veevoederfabriekten Hovevestigde erzich en al snellagaandeBuitengrachteengrootindustriecompiex. Aan het eind van de straatop het bastion"Orange"bouwdedegruttersfiÍmaWeijersin 1899eensilo met fabriek,in 79O7uitgebreid met magaziin.
Verreweghet grootstebedrijf wordt deijzergieterijvanaf 7826 onder Ieidingvan defamilie Nering Bógel.Al in 1830plaatst het bedrijf deeerstestoommachine en tien jaarlaterstartde eigen productie.Geleidelijkaanvergroot NeringBógelzijn productieruimten in derichting van delatere Raamstraat.Na deverplaatsing van de gasfabriekin 1911naarde
Zutphensewegbouwtdegieterij op het vriigekomenterreineen grotegiethalen een(inmiddels gesloopt)kantoor (tegenover Senzora)aande Raamstraat. Ookaandezuidkant,langsde Bergsingelkomenbedrijven:in 1BB9ontwerpt Gerritte Rieleeen ) pakhuisvoor de Inkt- en
wonen en werkendicht op elkaar.In 1BB3bouwt de 'Verenigingtot Opbouw en Verbetering vanarbeiderswoningen'voor 34.000gulden23 woningen langsde
Bergpoortstraattegenoverhet stoffige ten Hove en met pal erachterde machinefabriekvan NeringBógel:hetzalonrustig wonen ziln geweestl
Sloop en behoud
Deneergangvan de Raambuurt. Eeneersteschokis het fail]issement van ijzergieteriiNering
Bógelin 1932:het bedrijfbleek nietbestandtegendegevolgen
)nen.o.behouden
Zegellakfabriekvan P.van Son en Co. In fraaieneorenaissancestil1. Op het anderebastion,het Prinsenbolwerk,verrijstin 1BBBde 'Stoombleek-wasch-en strijkinrichting' van G.W.S.Nierdt. Ernaast,aande Sluisstraat,komt in 1894drukkerii deLange.Het ontwerp isvan stadsarchitectMulock Houwer.
Zowordt in enkeledecenniahet helegebiedvolgebouwd,met
van dewereldcrisis.Nog voor de oorloglegtdegemeentetwee woonstratenaanop hetleeggekomen terrein:de Gieteriistraat en de Werfstraat. In dejarennegentigvandevorige eeuwkomt aanvrijwel alleindustriëlebedriivigheideeneinde.
Alleensnoep-en wasmiddelenfabrikant Senzora(SchoemakerEN ZOnenRAambuurt)isnu nogin bedriif. Omdat eengroot deel
van debuurt dreigdeteveÍpauperenmaaktedegemeenteplannen voor sloopen herbouw.Omdat ereengrotevervuiling van debodem wasaangetoond,maaktede gemeentebeginiarennegentigplannen voor sloopen grootschaligenieuwbouw van dewilk. Dezezoubiina geheelverdwiinen.Zeven(fabrieks)pandenin deRaambuurtwaren vanwegehun monumentalekwaliteit al in 1,987op eeninventarisatielijstvan het rijk gezet.Tweedaarvan, het complex arbeiderswoningenaandeBergpoortstraaten de Inktfabriekaande Bergsingel,werdenin hetzelfdelaaraangewezenaIs gemeenteliikmonument. In dezeperiodeveranderdehet denkenover het industrieelerfgoedzoalsin Engelandal veeleerderwasgebeurd.In het jaar1995ijverdendeStichtingOud Deventeren denet opgerichte SIEDvoor onder meer de aanwijzingvan industriemonumenten.
1996Werduitgeroepen tot het'Jaarvan het IndustrieelErfgoed'.In het bestemmingsplanRaambuurtwerdendevoormaligedrukkerijvan deLangeen het ketelhuisbii het Kunstenlabdoor degemeentealste behoudengekenmerkt.Ook stemdedegemeentein met deaanwijzing van zevenriiksmonumenten.
Waaromwasdit industriecomplexnu zobijzonder?Bijnanergensin onsland waseennog zogaafgeheelaanwezigvan woningen en fabriekenin eengroteverscheidenheidvan functiesen bouwstijlen. BovendienwareneÍ tweezogenaamde'fabrieksstraten,,beheerstdoor dedaaraangelegenbedrijven,respectievelijkten Hove/Weijersen de Bergsingel(Senzora).
Toenhet behoudvan debeoogdemonumenten niet meerter discussie stond,konden zij in deplannen worden opgenomen.ZowelparticulierenalsdeN.V.Bergkwartierhebbendenoodzakelijkestappengenomen voor eennieuwefunctie en hergebruik.
De'historischewinst'
Van het complexvan ten Hoveis het grootstegebouw,het aande Buitengrachtgelegen zaadpakhuisuit 1890behoudengebleven,evenaisdeeraanvastgebouwdestoomgrutterij aande Bergpoortstraatmet rechtservandeschoorsteen.
Desilovan Weiiersis historischgezienbijzonderdoor decombinatievan eengemetselde buitenkant en eengeheelhouten binnenwerk,bestaandeuit achtgraansilo,s(,karen'). Inmiddelsis in desilodoor renovatievan het zevenverdiepingentellendemagazijn1,5km schaplengtebeschikbaarvoor'Het gemeentelijken provinciaaldepotvoor bodemvondsten Dr.A.Verlinde'(voormaligprovinciaalarcheoloogvan Overijssel).DefabriekerachterhuisvestkantoÍenvan gemeentelifke,provinciaieen zelfstandigearcheologen.
Aan deRaamstraatishet vroegeremodellenmagazijnvanNering Bógel,waarinvanaf 1933 demaalderijvanScheepersgevestigd was,gespaarden nu in gebÍuikalssiersmederij.Dichtbij deontstaansplekvan degieterijaandeEmmastraatstaatde in 7926door architectPostmaontwoïpen modelmakerij.Het is eenvan de weinigegavevoorbeeldenvan destijl van deNieuweZakelijkheidin onze stad.NadatNoury en van der Lande (laterAKZO)het in 1933kocht,werd het enkelejarengeleden'Kunstenlab',waarinkantoren, ateliers,dekunstuitleenen expositieruimtenzijn ondergebracht.
Met veelmoeitezijn ook tweenegentiende-eeuwsewooneenhedenbewaard:het al genoemdemonument uit 1883en eenuit 1895aande Raamdwarsstraat.Voorhet behoudvan het ketelhuisvan NeringBógel,opdehoekvan deHallenstraaten deRaamstraat,lateÍin gebruik bij drukkerij Ovimex, bleekonvoldoendedraagvlak.Eengerechtelijkeactiedoor deSIED mocht niet meerbaten.
Sporen en monumenten
Eenaantalkleinereelementen houdt deherinnering aanhet industriê1everledenlevend:het industriespooÍin de BergpoortstÍaat,dat diendevoor deaanvoeÍ van steenkoolen deafvoer van producten.Dezaagtandvorm in denieuwegevelsin de RaamstraatveÍwijst naardezogeheten sheddakenvan fabrieken. Gevelstenenziin o.a.te vinden aandekopgevelvan Bergpoort, straat6 en in detuinmuur achter Bergpoortstraat22vindt men eenkopievan degevelsteenuit de Isermóllevan grondlegger Lindeman.
Op degevelsvan denieuwe woongebouwenin de Bergpoortstraatzullen ter herinnering aan het industrieelverledenworden vermeld:Kuiperij, Brekeri, Grutterij en Ziederij.
Zo zijn en bliiven hedenen verledenin dit herrezenstadsdeel met elkaarverbonden.
Bronnen:
Hetarlikelwerdsamengestelddoorlpede Craaf.Hijgebruikteo.a.devolgendebronnen: - J.tenHove,Aanknellendebanden ontworsteld,1998.
- j.L.M.vande Laar,Wandelenlangsindustriêle monumentenin de Raambuurt,1996. - ArchiefendocumentatieSIED; MetdankaanhetStadsarchiefDeventervoor gebruikvanÍoto'senillustraties.