Wereldtheater Werkboek Hoofdstuk Turkije

Turkije / Ghana / Suriname Indonesië / India / China Japan













Wereld



Redactie Emile Schra Margriet Jansen

Wereld Theater

Theater

Werkboek

2. THEATER IN TURKIJE 1. In dit hoofdstuk In dit hoofdstuk ga je aan de slag met theatertradities uit Turkije. Wat we van de Turkse traditie kunnen leren is het beeldend vertellen van een verhaal en het werken met contrasterende personages. Het motto is dan ook: verhaal en contrast.

voor hun enorme succes was het feit dat ook zij in zowat alles met elkaar in contrast zijn, hun karakters zijn elkaars tegen­polen. De een was dik, verstandig en diplomatiek op zijn manier; de ander dun, impulsief, dom en snel emotioneel. Deze combinatie was ijzersterk en inspireerde de scriptschrijvers in Hollywood tot talloze avonturen. Het duo Karagöz en Hacivat is ook zó gekozen dat zij elkaars tegenpolen zijn, een prima uitgangspunt voor talloze verhalen rond dit duo in het Turkse schaduw­poppentheater. b. Wie is, of was in je kindertijd, jouw favoriete duo uit film of theater? c. Waarin verschillen deze twee karakters van elkaar? d. Bekijk het fragment van Laurel & Hardy. 35 e. Wat voor soort conflicten zag je? Van het duo met elkaar? Met een derde persoon? Met een voorwerp?

2. Turks theater in een notendop a. Lees onderstaande tekst Theater heeft zich pas laat kunnen ontwikkelen in Turkije. Het professionele theater in theatergebouwen ontstaat in Turkije pas halverwege de 19e eeuw. De streng-orthodoxe vorm van de islam verbiedt het uitbeelden van levende wezens. Volgens de uitspraken van de profeet Mohammed is het een zonde om afbeeldingen te maken van levende wezens.

Diegenen die dit toch doen worden door hem vervloekt. Volgens de islam is het creëren van iets levensechts voorbehouden aan God. Maar, er over vertellen kan wel! Daarom is er dan ook een grote traditie op het gebied van schrijven (zowel proza als poëzie) en vertellen.

De islam in Turkije is echter toleranter dan

5 | TURKIJE

Het duo Hacivat en Karagöz.Hacivat is bedachtzaam en voorzichtig. Karagöz is recht voor zijn raap en humoristisc.

a. Lees onderstaande tekst Turkije kent geen theatercultuur maar een vertelcultuur, net zoals de Arabische wereld en de meeste Afrikaanse landen. In een vertel- of woordcultuur zijn het vooral dichters, musici en vertellers die een rol spelen in de kunsten. De Turken zijn meester geworden in het vertellen van verhalen. Ze doen dat op zo’n manier dat jij de beelden voor je ziet. Je fantasie wordt geprikkeld zodat het lijkt of zich een film in je hoofd afspeelt. Een klein voorwerp, bijvoorbeeld een zakdoek, doet in een verhaal dienst als een sluier, een hoofddeksel en een strop rond iemands nek. In dit hoofdstuk werk je vooral met het verbeelden van een verhaal.

In het Turks theater zal je twee beroemde personen tegenkomen: Karagöz en Hacivat.

Zij vormen een duo en zijn in alles elkaars tegenpolen. Daardoor zijn zij voortdurend met elkaar in conflict. Je kent vast wel het duo: De Dikke en De Dunne. Stan Laurel en Oliver Hardy vormen het komische duo uit het begin­ tijdperk van de film. Een belangrijke reden

3. Vertellen met een rekwisiet

6 | TURKIJE

in de meeste omringende landen. Zo komt het dat enkele volkstheatervormen zoals het poppen­spel door de mazen van het net weten te glippen en tot ontwikkeling konden komen.

Toch kun je concluderen dat het Turkse theater onder invloed van de islam meer een woordtheater dan een acteurstheater is.

Tot aan het begin van de 20e eeuw is het schaduwspel in Turkije voor jong en oud een van de meest populaire vormen van vermaak. In koffiehuizen, op straathoeken, in de stad en op het platteland, je vindt altijd wel een poppenspeler die tegen zonsondergang zijn scherm heeft opgezet waarover hij zijn poppenschaduwen laat dansen. Door de opkomst van de film en de populariteit van radio en televisie is de situatie echter geleidelijk aan veranderd. Het echte poppenspel wordt nu alleen nog voor kinderen opgevoerd.

In 2005 was het duo Havicat en Karagöz terug te zien in een Turkse film: Wie heeft de schaduw vermoord? (Hacivat Karagöz Neden Öldürüldü?). Karagöz is in deze film een gevoelige nomade die probeert te voorkomen dat zijn laatst overgebleven koe in beslag wordt genomen. Hacivat is een praatzieke koerier met een messcherpe tong. Deze twee heren ontmoeten elkaar bij toeval, raken in gesprek en in gevecht. Maar ze ontwikkelen al snel een vriendschap, gebaseerd op hun stevige en soms gewelddadige discussies. In feite kun je Karagöz en Hacivat beschouwen als de Turkse equivalenten van Laurel en Hardy.

a. Lees onderstaande tekst Al in de 11e eeuw floreert in Turkije het beroep van de rondtrekkende verteller, de zogeheten meddah. Deze traditionele verteller brengt op straten en pleinen zijn verhalen ten gehore.

Hij zit daarbij meestal op een stoel, het publiek zit eromheen. Hij speelt alles in zijn eentje; soms beschrijft hij de personages, soms doet hij ze na in stem of beweging. Hij gebruikt eenvoudige rekwisieten, zoals een stok (klop op de deur, iemand onder schot houden) of de eerder genoemde zakdoek.

Vaak begeleidt de meddah zichzelf op de saz, een snaarinstrument. b. Spelopdracht Vertel een kort spannend verhaal dat je zelf hebt meegemaakt en waarin verschillende personages voorkomen. Denk bij de voorbereiding aan de volgende punten.

Kies een of twee simpele rekwisieten waarmee je verschillende dingen kunt verbeelden.

Als je een instrument bespeelt kun je dat gebruiken om jezelf mee te begeleiden.

Je mis-en-scene is beperkt: je staat of zit op een stoel en het publiek zit om je heen. Kijk hoe je dit toch spannend kunt maken en welke mogelijkheden deze beperkingen je geven. Je kunt ook op de stoel gaan staan, eronder gaan liggen, de stoel gebruiken om je achter te verstoppen etcetera.

Presenteer je verhaal aan de groep.

Karagöz theater, backstage, 2006

b. Bekijk een fragment van het schaduwspel Karagöz en Hacivat 1 c. Waarom denk je dat het poppenspel in het islamitische Turkije geen last heeft gehad van een verbod? d. Bekijk het fragment uit de voorstelling Dilek (2008) van Theatergroep Rast uit Amsterdam.

Rast kondigde deze voorstelling aan als een opera over eerwraak. 2 e. Wat kun je naar aanleiding van dit fragment zeggen over het gebruik van woord en beeld in deze voorstelling?

Traditionele meddah in Turks koffiehuis, 19e eeuw

5. Ritme en rijm a. Lees onderstaande tekst Vertellers kenden vele verhalen uit hun hoofd.

Het publiek kon die verhalen al na één keer luisteren goed onthouden. Hoe deden ze dat?

Met name door in hun verhalen gebruik te m­aken van ritme (korte zinnen en herhalingen) en door sommige stukken op rijm te zetten.

Lees ter inspiratie hoe meesterverteller Roald Dahl hier gebruik van maakt in zijn boek Gruwelijke Rijmen:

4. Hoorspel

b. Spelopdracht In deze opdracht ga je het voorgaande zelf uitproberen: je werkt in groepjes aan een hoorspel. Je publiek zit met de rug naar jullie toe. Hoe zorg je ervoor dat je beeldend vertelt? Hoe houd je het spannend met alleen je stem en enkele geluiden als middel?

Neem het verhaal van een bekend sprookje.

Je mag er een eigen draai aan geven door het te moderniseren. Zorg dat je eindigt met een spannende cliffhanger! Je kunt gebruikmaken van verschillende geluiden, stemmetjes, zang en muziek.

Denk aan de opbouw van het verhaal (spanning) en muzikaliteit (afwisseling en dynamiek en gebruik van stilte).

Presenteer je verhaal aan de groep.

Na afloop bespreek je met elkaar wat wel en wat niet werkte. Wanneer zag het publiek echt iets voor zich? Wat maakte het hoorspel spannend?

Het begin zit er niet zover naast: de stiefzussen hadden zich weggehaast in de donkere nacht naar t koninklijk bal, prachtig gekleed met juwelen en al, nadat ze Assepoes onverdroten in een kelder hadden opgesloten, waar ratten met hongerige magen aan haar tenen begonnen te knagen.

Ze brulde: ‘Help!’ en : ‘Laat me eruit.’

Haar petemoei hoorde het zielige geluid en badend in een zee van licht verscheen ze voor Assepoes’ gezicht.

‘Is er iets, kindje?’ vroeg ze aanminnig.

‘Dat zie je toch wel!’ riep Assepoes vinnig.

Ze sloeg op de deur uit alle macht en riep: ‘Ik wil ook naar het bal vannacht!

Een disco in het koningshuis!

Zij zijn erheen en ik zit thuis!

Ik wil een koets! En mooie kleren, kettingen en pauweveren!

En glazen muiltjes, twee daarvan en een ragdunne panty an.

Als ik er opgetut heen kan gaan, kijkt de prins geen ander aan.’

Petemoei zei: ‘Goed, eropaf’ en zwaaide met haar toverstaf.

En een-twee-drie, daar was ze al, Assepoester op het bal.

7 | TURKIJE

a. Lees onderstaande tekst De professionele vertellers die door het Ottomaanse Rijk reisden, kenden een groot aantal oude verhalen en legenden uit hun hoofd. Ze riepen een imaginaire wereld op bij hun publiek door heel beeldend te vertellen.

Daarbij deden ze vooral een beroep op de oren van het publiek.

Assepoester Je denkt misschien: dit ken ik al, Maar dat is heus niet het geval.

Het echte verhaal van Assepoester Is heel wat bloederiger en woester.

Men heeft er vroeger iets slaps van gebrouwen om zoete kindertjes zoet te houden.

b. Hoe vind je het rijm bij Roald Dahl werken?

Kan je je voorstellen dat je op deze manier makkelijker grote stukken tekst kunt onthouden? c. Zie je ook beelden voor je als je dit leest?

Met andere woorden: werkt het rijm beeldend? Kan je uitleggen waarom?

6. Het duo Karagöz en Hacivat a. Lees onderstaande tekst Het Turkse duo Karagöz en Hacivat heeft iets van onze Jan Klaasen en Katrijn, maar dan gespeeld vanachter een doorzichtig verlicht doek.

Karagöz is een analfabeet. Het is een volks type met een dikke buik, een baard en een tulband waaronder hij zijn kale kop verbergt.

Hij is recht voor zijn raap, opvliegend en soms gewelddadig. Hij neemt geen blad voor zijn mond en heeft een groot gevoel voor humor.

b. Bekijk, als je het nog niet gedaan hebt, het fragment uit een traditionele Karagöz en Hacivat voorstelling.1 c. Beschrijf hoe je het contrast tussen ­Karagöz en Hacivat kunt zien in de spel­ momenten. d. Heb je een aantal van de andere types herkend? Welke? e. Welke tekens worden gebruikt in een traditionele Karagöz en Hacivat voorstelling? Vul het Tekentaalschema in op pagina 45 van dit werkboek.

7. Karagöz schaduwspel a. Lees onderstaande tekst De platte, tweedimensionale poppen (tasvir) zijn 30 tot 40 centimeter hoog en hebben beweegbare ledematen die aan de romp zijn vastgezet. Ze zijn gemaakt van de huid van kamelen of buffels en worden gesneden met een speciaal mes. Vooraf wordt de huid bewerkt met chemicaliën waardoor hij transparanter wordt. Zo ziet het publiek beter de versieringen, kleuren en vormen terug op het doek. De poppen worden bespeeld door

Turkse vrouw, man uit Perzië (Iran) met een lange pijp, man uit Albanië. De laatste twee zijn buitenlanders die belachelijk worden gemaakt

8 | TURKIJE

d. Spelopdracht Schrijf het sprookje uit opdracht 4b in het kort op papier.

Zet vervolgens de dialogen op rijm. Let hierbij op het ritme! Lopen de zinnen lekker? Laat belangrijke zinnen of stukjes die jullie leuk vinden af en toe terugkomen. Oefen hardop zodat je kunt horen of de tekst muzikaal goed werkt. Pas hem zo nodig aan.

Presenteer de scènes aan elkaar.

Bespreek na afloop of je door het gebruik van ritme en rijm het verhaal beter kunt onthouden (zowel voor de spelers als voor de luisteraars). e. Probeer na één keer goed luisteren het verhaal van een ander groepje na te spelen.

Schrijf op wat het moeilijk of juist makkelijk maakt om het rijmverhaal te spelen?

Hacivat is een beetje een netjes opgevoed en elitair type. Hij spreekt in vloeiende zinnen en gebruikt ingewikkelde woorden en poëtische taal. Hij is bedachtzaam en voorzichtig. Voordat hij iets gaat doen, denkt hij altijd eerst goed na over wat de gevolgen kunnen zijn.

In een traditionele Karagöz-scène komen altijd een aantal andere typen voor, zoals: - de dronkenlap met een fles wijn - de excentrieke dwerg met een spraakgebrek - de vrouw die met iedereen flirt Het schaduwspel kwam op in een tijd dat in het Ottomaanse Rijk verschillende culturen samenleefden. Vandaar dat in het poppenspel ook vaak buitenlanders optreden. Voor het komische effect hebben die meestal maar één stereotiepe eigenschap, bijvoorbeeld: - de Arabier die zoetigheden verkoopt maar de taal niet spreekt; - de domme vrouwelijke bediende die steeds iets verkeerd doet; - de opschepper uit het rijke Westen; - de romanticus uit Perzië die poëzie citeert met zwaar accent of dialect.

middel van stokjes die met één hand kunnen worden bediend.

Een pop ‘werkt’ het best met een opvallend hoofddeksel, een grote neus, een enorme buik, een bochel, een gek stemmetje. Op deze manier vallen er allerlei komische types te creëren die spannende avonturen meemaken.

De poppen hebben vaak kleuren die je vaag door het scherm heen ziet schemeren. De poppenspeler maakt gebruik van standaardsituaties en -uitdrukkingen waar hij omheen improviseert. In het spel draait het meestal om alledaagse situaties met ingrediënten als eten, drinken, seks en bedrog. In het scenario van De bloeddorstige Nigar wordt de fatterige en modebewuste jongeman Celebi door twee rijke dames op straat aangehouden. Eén van de dames is Nigar. Vooral bij de ruzie die tussen de twee vrouwen ontstaat, kan de poppenspeler flink uitpakken!

Je kunt met schaduwspel mooie effecten bereiken die je verhalen versterken

c. Spelopdracht Bedenk vervolgens je eigen Karagöz en Hacivat-scène in groepjes van drie.

Neem hun karaktereigenschappen uit opdracht 6 nog een keer goed door.

Bedenk een simpel verhaal waarin het duo optreedt met een of meer andere personages.

Leg de grote lijnen van het verhaal vast en improviseer daarop tijdens het spel.

Geef de personages allemaal een ander a­ccent of dialect. Ze mogen ook zingen of speciale geluiden maken. Je kunt deze spel­ opdracht ook uitvoeren zonder poppen, dan spelen jullie zelf de verschillende karakters.

Voorbeeld voor een verhaal nodig? Print het scenario van de bloeddorstige Nigar uit.36 Presenteer je spel aan je klasgenoten.

8. Orta Oyunu a. Lees onderstaande tekst Een van de weinige echte spelvormen die in Turkije tot ontwikkeling is gekomen, is het volkstheater orta oyunu. Orta oyunu is de Turkse variant van de Italiaanse commedia dell’arte, maar veel ouder. Letterlijk vertaald betekent de term ‘spel in het midden’. Het gaat hierbij om straattheater dat midden op een stads- of dorpsplein plaatsvindt.

Al in de 12e eeuw wordt er van orta oyunuoptredens melding gemaakt. Deze vorm van

9 | TURKIJE

b. Spelopdracht In deze opdracht ga je een klein schaduwspel opvoeren in groepjes van drie.

Zoals je hierboven hebt gelezen heb je hiervoor poppen nodig die er verschillend uitzien qua contouren. Ieder maakt een eigen pop.

Deze maak je van een stuk karton. Je bevestigd een stokje loodrecht op het karton, met behulp van een schroefje of een spijkertje.

Kijk goed naar de foto: Karagöz theater, backstage, 2006, op pagina 6, daar zie je hoe de poppen eruit zien.

Er zijn maximaal drie poppen tegelijk aanwezig in het spel. Bedenk een karakter bij je pop en zorg dat dit een contrast vormt met een ­andere pop. Bedenk ook een manier van bewegen en een gek stemmetje. Bedenk dan een korte scène met een begin, midden en eind.

Begin: de poppen stellen zichzelf voor, alles is dik in orde. Midden: er ontstaat een conflict.

Eind: happy end.

Maak een opstelling met een wit doek/scherm en een lamp waardoor er schaduw valt op het doek. Nu ben je klaar met de voorbereidingen en kun je je spel uittesten. Zorg voor interactie met het publiek. Betrek ze in het verhaal door je rechtstreeks tot de kijkers te wenden of door hun hulp in te roepen bij problemen.

10 | turkije

openluchttheater werkt met vaste typen en standaardscènes. Alles draait om komische effecten, slapsticksituaties en woordspelletjes. Ook politieke satire en een kritische maatschappelijke noot ontbreken niet. De clowns Pisekar en Kavuklu spelen de hoofdrol, zij vertonen veel gelijkenis met de poppen Karagöz en Hacivat. Tolerante sultans laten deze ontwikkelingen toe. Zo kan orta oyunu in Turkije uitgroeien tot een van de populairste vermaaksvormen voor jong en oud, arm en rijk. Pas eind 19e eeuw krijgt dit volkstheater met censuur te maken. Aan het begin van de 20e eeuw telt deze Turkse theatertraditie nog ruim vijfhonderd spelers en tien verschillende gezelschappen.

9. Vergelijking met andere landen

Scène uit een moderne klucht in de traditie van orta oyunu

b. Spelopdracht Maak in koppels een korte slapstick-scène.

Daarin voeren jullie samen een simpele opdracht uit: een schilderij ophangen, stoelen klaarzetten in een ruimte, de vloer dweilen.

Bedenk een contrast tussen de twee personages (slim versus onhandig, bullebak versus verlegen etc.).

Bedenk een aantal conflicten zowel met elkaar als met een voorwerp.

Presenteer je scène aan je klasgenoten.

a. Lees onderstaande tekst Verteltheater en schaduwtheater komen ook in andere landen voor. Uiteraard is dit boek niet volledig in de opsomming van theatertradities maar je kunt wel van beide theatervormen een ander voorbeeld vinden. b. Zoek op in welk land schaduwtheater nog meer voorkomt? c. Lees het hoofdstuk door en schrijf op wat het belangrijkste verschil is met het schaduw­ theater in Turkije. c. Zoek op in welk land verteltheater voorkomt? d. Lees het hoofdstuk door en schrijf op wat het belangrijkste verschil is met het vertel­ theater in Turkije.

Stan Laurel en Oliver Hardy