Potato Signals African Edition Swahili

2 mwaka 1960 mpaka

 ��

Viazi hupandwa katika hali mbalimbali – kuanzia mashamba ya umwagiliaji ya

biashara nchini Misri na kwingine kote ambapo ni

zao la wakulima wadogo zaidi.

Kenya Vililetwa Afrika Mashariki na wakulima wa Kiingereza mnamo miaka ya 1880, viazi kwa sasa ni zao la 2 la chakula nchini, baada ya mahindi. Viazi huko Kenya hupandwa na wakulima wadogo, wengi wao ni wanawake, ingawa wakulima wengine wakubwa wamebobea katika uzalishaji wa kibiashara. Karibu vyanzo vyote: FAO, wastani wa miaka mitano (2014-2018) viazi vya Kenya huliwa ndani ya nchi, kwa kiwango cha wastani cha karibu kilo 25 kwa kila mtu kwa mwaka.

��  ­

Chanzo: FAO, wastani wa miaka mitani (2014-2018)

Tanzania Viazi vililetwa katika miaka ya 1920 na vituo vya wamisionari wa Kijerumani katika nyanda za juu za kusini mwa Tanzania, ambapo wakulima wa maeneo hayo walianza kulima katika bustani ndogo ndogo. Baada ya vita vya Kwanza vya dunia, Uingereza ilichukua utawala wa nchi. Viazi vilifanya iwezekane kwa wakulima kuhamishia kilimo chao katika miinuko mikubwa zaidi. Sehemu muhimu ya uzalishaji ni nyanda za juu kusini, hasa mikoa ya Iringa na Mbeya.

Je unaweza kusomavizuri ishara zitolewazo na viazi vyako? Je unaweza kujua moja kwa moja kwamba vinaupungufu wa manganizi, naitrojeni au magnesi? Na je, unaangalia vipi kina cha kupandia mara baada ya kupanda? Kitabu hiki kimejaa maelekezo ya vitendo na ushauri unaolenga kila mtu aliye Afrika anayejihusisha na kulimo cha viazi.

Andiko hili la ishara ya zao la viazi limeandaliwa ili kukufaidisha, mkulima wa viazi wa Afrika.

Mwongozo wa vitendo wa kulima viazi kikamilifu

tani milioni 25 sasa hivi.

TOLEO LA AFRIKA

Ishara za zao la

viazi

MWONGOZO WA VITENDO WA KULIMA VIAZI KIKAMILIFU

Rwanda

Dibaji Viazi ni moja ya mazao ya siku za mbeleni, ni zao linalolimwa kwa kiwango kikubwa Afrika. Baadhi ya nchi huwa hasa na wakulima wadogo, wengine wanajulikana kwa mashamba yao makubwa ya kibiashara. Kuna jambo moja la kufanana: wote wanazalisha kwa ajili ya idadi ya watu wa Afrika inayokua kwa kasi. Idadi ya watu inayokua haraka watakuwa na hitaji la chakula kikuu kama viazi. Kuna uwezekano wa viazi kuchangia usalama wa chakula barani Afrika kwa kuboresha uzalishaji. Ujuzi wa vitendo juu ya usimamizi wa mazao unapaswa kuendelezwa zaidi, kama hatua ya kwanza, lakini muhimu ili kuongeza mavuno.

Uholanzi ni nchi inayoongoza ulimwenguni katika soko la viazi kwa uzalishaji, uuzaji wa viazi nje ya nchi na usindikaji. Licha ya udogo wa nchi, Uholanzi imefanikiwa kupata mavuno mengi kuliko nchi nyingine yeyote ulimwenguni kupitia kilimo chake cha ubunifu. Hii imefanya Uholanzi kuwa moja ya wasambazaji wakubwa wa viazi vya mbegu na viazi vya chakula katika soko ya dunia.

Sekta ya viazi ya Uholanzi ingependa kutoa ujuzi na uzoefu wake katika safari ya kuboresha uzalishaji wa viazi barani Afrika. Kwa kutoa mbinu nzuri katika uzalishaji wa viazi, kama udongo mzuri na usimamizi wa maji na kuthamini rasilimali, tunafanya kazi kwa pamoja ili kupata sekta endelevu. Tayari kuna miradi mingi Afrika nzima ambayo uzoefu unatolewa kati ya wataalamu wa Afrika na Uholanzi. Ili kutoa maarifa haya kwa wakulima wa viazi Afrika tunafurahi kukuletea kitabu hiki kwako, Ishara ya zao la viazi Afrika.

Katika bara kubwa kama Afrika, tunatambua kitabu hiki kinagusa kiasi kidogo cha maarifa na kinaweza kisielezee vyote vinavyotakiwa kujulikana kuhusu kilimo cha viazi. Ingawa, andiko hili la ishara ya zao la viazi la Afrika litakupatia taarifa ya vitendo. Andiko hili litakupa ufahamu kuhusu mmea, litakusaidia kufanya maamuzi na kukupa ushauri wa jinsi ya kuboresha usimamizi wako wa mazao.

Kwa kitabu hiki, nakukaribisha kushiriki nasi katika hatua inayofuata, kufanya uzalishaji wako kuwa endelevu na biashara yako kuweza kutosheleza vizazi vitakavyokuja vya Afrika.

Ningependa kumshukuru kila mtu ambaye ameshiriki katika kufanya utayarishaji wa toleo hili kuwezekana, hasa wataalam kutoka Afrika na Uholanzi.

Kwa niaba ya washauri wa kilimo wa ofisi za Ubalozi wa Uholanzi Afrika

Ethiopia

Chapisho hili lilitengenezwa kwa msaada kutoka serikali ya ufalme wa Uholanzi.

Mhamiaji Mjerumani anapewa sifa ya kuingiza viazi huko Ethiopia mnamo mwaka 1858. Kwa miongo kadhaa iliyofuata, wakulima katika nyanda za juu za Ethiopia walianza kulima viazi vipya kama ‘sera ya bima’ dhidi ya kushindwa kwa mazao ya nafaka. Kati ya nchi za Afrika, Ethiopia ina uwezekano mkubwa wa uzalishaji wa viazi: asilimia 70 ya ardhi yake - katika maeneo ya nyanda za juu zaidi ya mita 1500 kutoka usawa wa bahari - yanaaminika yanafaa kwa viazi.

www.roodbont.com

TOLEO LA AFRIKA

Viazi vilikuja na askari wa Ujerumani na wamisionari wa Ubelgiji kwenda Rwanda mwanzoni mwa karne ya 20. Sehemu kubwa ya sekta ya viazi inajumuisha mashamba madogo ambayo huchanganywa viazi, maharagwe na mahindi, na wastani wa mavuno huwa karibu tani 10 kwa hekta moja. Viazi ni nguzo ya usalama wa chakula wa Rwanda. Matumizi ya mwaka ni makubwa kilo 125 kwa mtu mmoja, na kufanya viazi kuwa chanzo kikuu cha pili cha ulaji wa kalori baada ya mihogo.

Chanzo: CGIAR, World Potato Atlas

ed

kutoka tani milioni

te ct

uzalishaji umeongezeka

ro

Katika baadhi ya nchi za Afrika, kama Algeria na Rwanda, uzalishaji wa viazi unaongezeka kwa wingi. Ila mavuno bado ni machache.

Ili kuboresha uzalishaji wa viazi kote Afrika, elimu ni muhimu kwa wakulima wa viazi. Kwa upana wake wa ushauri wa vitendo na maoni, andiko hili litakusaidia kufanya maamuzi mazuri, yenye msingi mzuri, kuondoa taarifa dhaifu au kwa ufupi kupata maelezo yote madogo madogo sawa. Ili upate mengi kutoka katika mmea wako wa kiazi.

Andiko hili la ishara ya zao la viazi linagusa kila hatua muhimu ya kulima viazi, kuanzia kujiandaa kwa ajili ya kupanda na kuendelea mpaka kuhifadhi na kusafirisha viazi.

viazi

Katika miongo ya karibuni,

Â?

ht p

mwanzoni mwa karne ya 20.

� � �

TOLEO LA AFRIKA

ig

Viazi viliwasili barani Afrika

Mwongozo wa vitendo wa kulima viazi kikamilifu

yr

Ishara za zao la viazi

co p

€  ­‚ ƒÂ?  ­  „ Â… Â?Â? Â

Kuna fursa nyingi katika viazi.

Je unatumia fursa hizi kikamilifu?

Ishara za zao la

Uzalishaji wa viazi Afrika

Bi. Ingrid Korving, Mshauri wa Kilimo wa Kenya na Tanzania

Yaliyomo Utangulizi

5

Kitabu kwa ajili ya kuperuzi

6

1 Kilimo cha viazi Elimu, utafiti na ugani

5 Kulima, kupanda & matuta

34

Umuhimu wa muundo mzuri wa udongo

34

Kulima

35

8

Mfumo wa kupanda

36

9

Panda mbegu katika kina kizuri

37

Aina zilizoboreshwa

10

Uwekaji wa matuta katika hatua mbalimbali

38

Uthibitishaji uhakikisha ubora

11

Weka tuta moja kwa moja juu ya viazi

39

Usindikaji wa viazi

11

Uwekaji wa matuta vizuri ni muhimu

40

Muda wa kuweka matuta

41

2 Maandalizi kwa ajili ya kilimo

12 12

6 Kudhibiti magugu

Maji

12

Udhibiti wa magugu kwa kutumia kemikali

Kiwango cha joto

13

Udhibiti wa magugu katika viazi kwa ajili ya mbegu 44

Mzunguko wa mazao

13

Kujua aina ya magugu

Magonjwa ya karantini

13

Chagua zao sahihi tangulizi

14

te

ct

ed

Aina nyingi za udongo zinafaa

7 Umwagiliaji

Uchaguzi wa shamba maalum Tabia za ubora zina uzito mkubwa

45 46 47

Lengo huamua muda wa kuanza

48

Umwagiliaji wa viazi Afrika Mashariki

49

17

18

8 Uzalishaji wa viazi vya mbegu

50

19

Mfumo usio rasmi wa kuchagua mbegu

51

Uhifadhi mkubwa wa mbegu za viazi

19

Mimea ipi ya kutoa

52

Kagua mbegu za viazi kabla ya kupanda

20

Dhibiti Wadudu Mafuta

52

Kuchipua kabla kunayapa mazao faida

21

Chimbua kutoa mmea wote

52

py rig

Mbegu za viazi zilizo bora

17

43

Ubora mzuri na viazi vingi

ro

16

Haki za wazalishaji wa mbegu

ht p

3 Aina & mbegu za viazi

42

co

Kuacha nafasi kwa ajili ya mazao mazuri na ukubwa wa kiazi

Vidokezo nane vya kuondoa mimea duni kwa ufanisi 53 22

Ukaguzi wa mbegu za viazi

54

Kiasi kinachohitajika cha mbegu na ukubwa wake

23

Majaribio ya maabara baada ya kuvuna

54

Umbali wa mstari hadi mstari: ipi ni bora?

25

Ukaguzi wa makundi ya viazi na uwekaji wa lebo

54

4 Urutubishaji

26

9 Magonjwa

56

Kutokana na mahitaji ya mmea

27

Kuzuia kabla ya kilimo

56

Naitrojeni: sio nyingi, sio kidogo!

28

Kuzuia wakati wa kilimo

57

Uwekaji wa fosifeti

30

Kugundua magonjwa

58

Potashi ni nzuri kwa mazao na ubora

31

Magonjwa ya kuvu

59

Virutubisho vyenye ukubwa wa kati

32

Phytophthora (late blight) - Bakajani chelewa

59

Virutubisho vidogo

32

Alternaria – Bakajani tangulia

63

Thamani ya mbolea ya Wanyama

33

Kuvu anayeozesha mmea (Rhizoctonia)

64

Fusarium (muozo fusari)

65

Kuvu wanaosababisha mnyauko wa

87

Moyo Mtupu (Hollow heart)

88

66

Uundaji wa mapema wa viazi

88

Mabaka ya rangi ya kijivu (Silver scurf)

67

Viazi vya kijani

88

Magaga ya Unga (Powdery scab)

67

Madoa ya kutu

89

Magonjwa ya bakteria

68

Kubadilika rangi mwishoni mwa shina na kuoza

89

Mioyo myeusi

89

mishipa (ugonjwa wa udhoofu)

Kuoza kwa upande wa chini wa shina (Potato Blackleg)

68

Mnyauko bakteria na muozo duara

69

Kuoza laini kwa shina (Stem soft rot)

70

Kuharibu mashina katika mbegu za viazi

90

Vyanzo vingi vya maambukizi

70

Kuharibu mashina katika viazi vya chakula

91

90

ed

12 Kuvuna

Magaga ya kawaida na ya neti

91

71

Wakati wa kuvuna

92

Magonjwa ya virusi

72

Punguza upotevu wa viazi wakati wa kuvuna

93

Kuenea kwa magonjwa ya virusi

73

Vuna kwa uangalifu

94

Kuzuia doa jeusi wakati wa uhifadhi

95

74

ro

Potato leaf roll virus (PLRV)

74

10 Wadudu Wadudu Wadudu mafuta (Aphids) Nondo wa viazi (PTM)

96

Viazi vya chakula

96

Mbegu za viazi

97

Hifadhi zenye udhibiti wa joto

98

76

Je nini hutokea wakati wa kuhifadhi?

98

77

Kausha haraka iwezekanavyo

99

77

Joto la kuleta umande

100

79

Tumia hewa yenye uwezo wa kukausha

100

75

py rig

kuwa kama tumbaku (Tobacco rattle)

13 Uhifadhi na usafirishaji

ht p

Virusi Y vya viazi Virusi vinavyofanya majani ya viazi

te

Virusi vinavyosokota majani ya viazi -

ct

Hali ya hewa na magonjwa

(Common scab and netted scab)

Uponaji wa majeraha

101

Kuongeza joto la viazi

101

80

Kupooza na kuhifadhi

102

81

Hakikisha joto halibadiliki

103

Weka rangi ya ukaangaji katika kiwango kizuri

104

82

Makundi ya viazi vyenye shida

105

Minyoo

83

Ingilia kati mara moja

105

Minyoo washambuliao mizizi ya viazi

84

Dhibiti machipukizi kwenye viazi vya chakula

106

Minyoo fundo

85

Uhifadhi wa mbegu za viazi

108

Minyoo huru

85

Mbinu na usimamizi wa DLS

109

Minyoo inayosababisha majeraha katika mizizi

85

Joto la mbegu za viazi katika hifadhi zenye baridi 109

86

Faharasa

110

Kielezo

112

co

Viwavi weusi (Agrotis ipsilon)

80

Mabuu (lava) wanaokula tishu za majani (Liriomyza sp.)

Inzi mweupe Wadudu jamii ya panzi wanaokula majani (Thrips palmi)

11 Kuharibika kwa muundo wa viazi

4

Nyufa za ukuaji

Ukuaji wa pili

86

Muundo mbaya wa kiazi

87

Ishara za zao la viazi – Toleo la Afrika

py rig

ht p

ro

te

ct

ed

Utangulizi

Ingawa wakulima wengi walio bora ni wataalamu wa kilimo cha viazi, mchakato wa uzalishaji unaweza kuboreshwa kila wakati, na mazao yakapatikana mengi zaidi. Hata wakulima wa viazi waliobobea huwa hawaachi kujifunza.

co

Zaidi ya uzoefu ulionao na mafunzo uliyopitia, mambo mengi unaweza kujifunza kwa kutembelea mashamba kipindi cha ukuaji wa mazao. Andiko hili linaongezea kwenye utaalam huu kwa kupitia mwongozo wa vitendo na kimawazo kwa yeyote anayejihusisha na kilimo cha viazi. Ili kukiweka kitabu katika mfumo rahisi wa kutumika, kuna machaguzi fulani yamefanyika. Hii inamaanisha kwamba sio kila kitu kuhusu kilimo cha viazi kimeongelewa. Hata hivyo, unaweza kuchukua taarifa nyingi nzuri; kila picha, kisanduku cha maneno au nukuu ni vyanzo vya taarifa. Andiko hili sio kitabu cha maarifa ya maandishi, bali ni mwongozo wa vitendo.

Andiko hili halifuati mwongozo ambao tayari upo bali linaanza kwa kuangalia viashiria unavyovipata kutoka kwenye mazao. Taarifa za picha hizi zitakusaidia kuthibitisha uchunguzi wako na malengo yako kama mkulima. Maneno hasa ya kitabu hiki ni ‘TAZAMA-FIKIRI-FANYA’: • Je unaona nini?

• Je inamaanisha nini?

• Na je unafanya nini?

Kitabu hiki kinajumuisha vidokezo na michoro ya vitendo ili kukusaidia kufanya maamuzi katika kipindi cha ukuaji wa mazao.

Utangulizi

Habari, Mimi ni Bwana Viazi. Kama mkulima wa viazi nitakuongoza katika hiki kitabu.

5

Je ni nini kinasababisha uharibifu wa umbo la kiazi?

ct

ed

Jaribio dogo la ufahamu wako; je unafahamu jibu… au majibu?

• Mfumo wa joto usiofaa • Unyevunyevu usiotosha • Unyevunyevu uliozidi • Tatizo katika muundo wa udongo • Kutokea kwa maoteo.

• Matumizi makubwa ya mbolea yenye naitrojeni • Chaguo la aina ya viazi

py rig

TAZAMA-FIKIRI-FANYA A

ht p

ro

Andiko hili linajihusisha na awamu zote katika kilimo cha viazi, kuanzia maandalizi kwa ajili ya kilimo mpaka uhifadhi na usafirishaji wa viazi. Inapohitajika, tumetofautisha kati ya viazi kwa ajili ya matumizi ya chakula na viazi vitakavyotumika kama mbegu, kwa sababu viazi hivi huwa vinachukuliwa kama mazao tofauti. Mambo mengi yameelezwa kwa ufupi na uwazi kwa kutumia picha na michoro.

Hili sio andiko la kusoma ukurasa wa juu. Bali ni kitabu cha kuperuzi/kupitia ndani na kusoma kwa kina. Andiko hili litakufanya uwaze na kufikiria upya. Picha na michoro mingi inaonyesha vitu vipya pamoja na vinavyofahamika na vinavyoendelea katika shamba la viazi. Kitabu hiki kitakuhamasisha kuangalia upya zao lako la viazi, na kukuzuia usiwe muathirika wa upofu wa biashara.

Msemo wa zamani ni: ‘Mkulima asiyefahamu huzalisha viazi vikubwa’. Msingi wa msemo huu ni kama ifuatavyo: Wakulima wanaotaka kubania sana kwenye pembejeo kwa kupanda kiasi kidogo sana cha mbegu za viazi au kwa kupanda mbegu zilizo na ubora mdogo, huwa wanaishia kupata viazi vichache kulingana na eneo wakati mazao yanapokua.

Matokeo yake mazao yatakuwa machache ila viazi vitakuwa vikubwa kutokana na uchache wa viazi vya kuvuna. Hii inaonyesha ni jinsi gani unaweza kupangilia mavuno yako, siku zote kumbuka zao la viazi linahitaji pembejeo nyingi. Kuwa mkulima mzuri maana yake ni mtaalamu na kama unajua biashara yako vizuri, utaweza kutapata matunda ya kazi yako.

te

Kitabu kwa ajili ya kuperuzi

Tafuta undani: tazama kwa a ukaribu ili uelewe vizuri

Jibu: angalia ukurasa wa 112.

co

Kitabu hiki kina mafumbo mengi yatakayo kuhitaji uangalie taarifa husika. Changamoto hii inafurahisha sana, itakuhamasisha uchunguze kwa umakini kabisa katika picha. Unapochunguza kitu kwa umakini unapata taarifa ambazo usingeziona kirahisi.

Mabadiliko ya wakulima. Ni ukweli kwamba baadhi ya teknolojia mpya na mifumo ya kilimo inatupeleka mbali sana na mazao, wakati teknolojia nyingine kama picha za satelaiti zinaweza kutupa taarifa muhimu za ziada. Ni vizuri kutembelea mazao mara kadhaa katika wiki na uone kama kuna tatizo lolote lile limetokea ambalo linahitaji kuzingatiwa na kushughulikiwa.

6

Ishara za zao la viazi – Toleo la Afrika

py rig

ht pr o

te

ct ed

1 Kilimo cha viazi

Viazi ni zao la tatu kwa ukubwa duniani, baada ya mchele na ngano. Na ni zao la kwanza duniani lisilo la nafaka. Jumla ya eneo linalotumika kwa ajili ya kilimo cha viazi ni hekta milioni 19 na huzalisha tani milioni 388 kwa mwaka.

co

Umaarufu wa zao la viazi katika nchi za tropiki ni hasa kwa sababu ya kipindi kifupi cha ukuaji; mavuno ya kawaida yanaweza kupatikana ndani ya siku 80 mpaka 100. Kwa Afrika Mashariki, kilimo cha viazi kinafanywa zaidi na wakulima wadogo. Kwa sasa mavuno ya wastani ya Afrika Mashariki ni wastani wa tani 10 kwa hekta moja ila kama kuna usimamizi mzuri wa mazao na utumiaji wa pembejeo za kutosha, mavuno yanaweza kufikia tani 20-30 kwa hekta kwa mkulima mdogo. Katika kilimo cha viazi cha kibiashara kinachotumia usimamizi mkubwa, mavuno ya tani 40 kwa hekta yanaweza kupatikana. Katika nchi nyingi, viazi ni zao la biashara ambalo mara nyingi huwa na bei nzuri. Viazi huchukuliwa kama chakula kikuu cha wanga katika nchi za Ulaya na Marekani ya Kaskazini, lakini kwingine kote duniani viazi vinachukuliwa kama mbogamboga. Viazi ni zao kwa ajili ya usalama wa chakula Afrika Mashariki, linaloongezeka umuhimu, na chanzo cha wanga. Viazi vimetokea Marekani ya Kusini katika milima ya Andes, ambapo aina mbalimbali ya viazi hukua. Wazalishaji hutumia baadhi ya hizi aina kwa ajili ya uzalishaji wa mbegu zenye uwezo mkubwa wa kustahimili wadudu na magonjwa.

8

Mshauri huwa anaona zaidi ya shamba lako tu kwa hivyo anapaswa kuwa na maoni mapana juu ya utendaji na aina ya maboresho. Chukua ushauri wake kwa umakini.

Ishara za zao la viazi – Toleo la Afrika

Kuna taasisi nyingi za kilimo zinazofanya kazi kwa ajili ya kuboresha uzalishaji wa viazi. Katika vituo vya ndani ya nchi, aina bora zilichaguliwa. Aina nzuri ya kudhibiti wadudu, matumizi bora ya mbolea nk…, njia rahisi za kilimo bora zikatengenezwa. Hii inawezesha vikwazo vikuu vya uzalishaji na hatari kuondolewa, na kuhakikisha uendelevu wa muda mrefu. Katika Kanda ya Afrika Mashariki, wakulima wengi hawafuatilii utaratibu mzuri wa kilimo, hivyo hupelekea mavuno yao kuwa kidogo na yasiyo na ubora. Utafiti unafanyika haswa na Taasisi za Utafiti wa Kilimo na mashirika ya kimataifa ya utafiti. Mashirika mengine binafsi hushiriki katika majaribio mbalimbali. Uendelezaji wa kilimo mara nyingi umekuwa ukifanywa na serikali. Baadhi ya kampuni binafsi na mashirika yasiyo ya kiserikali yamefanya baadhi ya miradi. Mafanikio ya sekta ya viazi yanategemea mfumo wa elimu, utafiti na ugani kwa kushirikiana kwa ukaribu na wakulima wanaolima. Elimu ya mkulima na uendelezaji vinabaki kuwa vitu muhimu katika uzalishaji wa viazi.

Viazi mviringo vililimwa kwa mara ya kwanza huko Marekani ya Kusini kati ya miaka elfu tatu mpaka saba iliyopita, ingawa wanasayansi wanaamini huenda viliota porini katika maeneo hayo kwa miaka 13,000 iliyopita.

Wenyeji wa asili wa nchi ya Peru walikuwa wamejifunza jinsi ya kuhifadhi viazi kwa kuvikausha maji na kuviponda kutengeneza kitu kinaitwa chuño. Wakati wavamizi wa Kihispania walipofika nchi ya Peru mwaka 1532, walianza kutumia viazi kama chakula cha msingi katika meli zao. Baada ya viazi kufika Hispania mwaka 1570, wakulima wachache wa Kihispania walianza kuvilima kwa kiwango kidogo, hasa kama chakula cha mifugo.

Kuanzia hapo, viazi vikaanza kusambaa taratibu barani Ulaya na ulimwenguni kote. Vilitambulishwa Afrika mwishoni mwa karne ya 17 na wamisionari wakristo walioanzisha mashamba madogo ila kwa haraka viazi vikawa sehemu ya chakula kwa watu wa vijijini na mijini. Kama Ulaya, uzalishaji wa viazi uliweza kuchangia katika kupambana na uhaba wa chakula katika nchi za Afrika zilizo kusini mwa jangwa la Sahara.

utafiti

ugani

ht pr o

te

elimu

Ugunduzi wa viazi mviringo

ct ed

Elimu, utafiti na ugani

py rig

Kwa nchi zilizo na maendeleo katika uzalishaji wa viazi, elimu, utafiti na ugani ndio nguzo kuu za maendeleo ya kilimo.

Vitu muhimu katika uzalishaji wa viazi

co

Uzalishaji wa viazi wenye mafanikio/faida = Mbegu bora zinazoweza kuendana na mabadiliko + mazingira yanayofaa + usimamizi mzuri wa mazao. Uzalishaji wa viazi wenye mafanikio ni matokeo ya sababu hizi tatu.

Kwa kuwa na mbegu nzuri tu huwezi kupata matokeo mazuri. Bali kama zimepandwa katika udongo sahihi na kwa usimamizi mzuri ndio utaona mafanikio.

Francisco Pizarro ndiye mvamizi Mhispania wa kwanza kufika Peru; aliyefanikiwa kuupindua ufalme wa Inca.

Genge ambalo viazi vinauzwa kama mbogamboga nchini Kenya.

1 Kilimo cha viazi

9

py rig

ht pr o

te

ct ed

5 Kulima, kupanda & matuta

Muundo mzuri wa udongo ni msingi wa kilimo kizuri, kulima kunatakiwa kusilete matokeo ya kushikana kwa udongo au matope.

Pia, ili kuzuia matundu ya udongo yasizibe, udongo inabidi usifanywe mlaini sana.

co

Eneo la kupanda linabidi liwe na tabaka laini lenye kina hata cha sentimita 8 ili kuruhusu matuta makubwa kuwekwa. Tabaka laini halitakiwi kuwa na mabonge makubwa zaidi ya milimita 35 kwa kuwa yatatoka na viazi katika mchakato wa kuvuna. Zuia udongo kushikamana au kuwa tope ikiwezekana. Miundo hiyo ya udongo huzuia mizizi ya mmea kwenda kwenye matabaka ya chini hivyo hupunguza kiasi cha unyevunyevu katika mmea. Katika kipindi cha ukame hii inaweza kupelekea upotevu wa mazao, ukuaji wa mara ya pili na uundaji mmbaya wa viazi. Udongo ulioshikamana chini ya tuta huchelewesha uotaji wa mimea, huongeza hatari ya uharibifu kutokana na Rhizoctonia. kulima kupanda kuweka matuta

kuota

34

kwa chipukizi

Umuhimu wa muundo mzuri wa udongo Mara nyingi, wakati wa kuandaa udongo, umakini mkubwa huwa katika kuzuia mmomonyoko. Pia muundo wa udongo unahitaji kiasi hichohicho cha umakini.

Udongo au tabaka la ndani ya udongo lililoshikamana huwa linaathiri uwepo wa mazao ya mmea wa kiazi. Mmea unahitaji virutubisho viwepo na hivyo unatakiwa kuwa na mfumo wa mizizi na unyevunyevu wa kutosha na hewa katika sehemu za kina za udongo. Ukumbuke kwamba mfumo wa mizizi huenda kina kirefu zaidi ya tuta ambalo viazi vinakua. Kwa ajili ya ukuaji mzuri wa mizizi, muundo mzuri wa udongo usiokuwa na matabaka sumbufu unahitajika katika kina cha angalau sentimita 40-50. Ukiachana na uwepo mkubwa wa virutubisho na athari chanya katika mazao, muundo mzuri wa udongo hupunguza matatizo ya wingi wa maji na ukame. Kwa muundo mzuri wa udongo, udongo unakuwa na upenyo na nafasi kwa ajili ya mizizi kukua na kuhakikisha matumizi ya unyevunyevu uliopo.

Muundo duni wa udongo na kushikamana ni tatizo kubwa katika mchanga kuliko mfinyanzi.

Ishara za zao la viazi – Toleo la Afrika

Kulima

Uhusiano wa kushikamana kwa udongo na mavuno

70 Mavuno(tani/he)

60 50 40 udongo unaoachana

tabaka gumu

ct ed

30

Tabaka gumu na/au tabaka lililojishindilia katika udongo huweza kusababisha upotevu wa mazao katika kilimo cha viazi vya chakula.

py rig

ht pr o

te

Uandaaji wa ardhi ni moja ya shughuli za mwanzo katika kilimo cha viazi. Uandaaji wa ardhi kwa ajili ya viazi unahitaji kulima kwa kina kirefu. Ardhi huwa inaandaliwa kwa kuchimba na kulima udongo kwa kina cha sentimeta 20-40. Majembe, plau au trekta au rotaveta vinaweza kutumika kwa ajili ya kulimia udongo. Sababu ya kuchimba kina kirefu ni kuvunja udongo na kugeuza-geuza kupata udongo mwepesi kwa ajili ya kupanda viazi. Lengo ni kulainisha udongo, kuvunja matabaka magumu, kuboresha unyonyaji maji na kudhibiti magugu. Wakati wa kulima ondoa magugu yote yaliyobaki katika kilimo kilichopita, hasa majani. Kusanya magugu na kisha yachome au yafukie magugu katika shimo lenye kina cha zaidi ya sentimita 50, ili yasiweze kukua tena. Acha udongo uliolimwa kwa wiki moja au mbili ili kuboresha upokeaji wa hewa wa udongo, kukausha na kuua baadhi ya masalia ya magugu na mbegu zake kabla ya kulima kwa mara ya pili mf kuandaa kitalu cha mbegu. Utayarishaji wa ardhi unaofuata hufanyika ili kuweka ardhi sawa kabla ya kupanda na kuweka mtaro wa kupanda mbegu.

co

Kuna mashine ndogo kwa ajili ya kulima.

Tumia uma kuvunja tabaka na/au udongo mgumu. Ukuaji wa mizizi usiokuwa na vizuizi ina umuhimu mkubwa kwa viazi kutoa mimea mizuri.

5 kulima, kupanda & matuta

Katika nchi nyingi, kama hapa Ethiopia, utumiaji wa plau ni njia inayotumika kwa sana ya kulima.

Ni muhimu udongo usiwe mwepesi sana wakati unafanyiwa kazi, hasa katika udongo tifutifu. Sehemu ya udongo iliyo laini inaweza kuziba mvua ikinyesha sana, kupelekea upungufu wa naitrojeni, ambayo hupelekea ukuaji uliodumaa.

35

py rig

ht pr o

te

ct ed

6 Kudhibiti magugu

Magugu hushindana na mazao ya viazi kwa ajili ya mwanga, maji na virutubisho. Hii ina athari mbaya katika mazao ya viazi na baadhi ya aina ya magugu yanaweza kutunza wadudu na mimea. Kwa ziada, magugu yanaweza kuzuia zoezi la kuvuna

co

viazi na kuharibu viazi vilivyovunwa.

Viazi huchukuliwa kama moja ya mazao yanayoshindana na magugu hasa katika hatua ya ukuaji wa viazi. Ushindani wa magugu katika mazao ya viazi kunaweza kupunguza uzalishaji mpaka 45%. Hivyo, ni muhimu udongo kufunikwa haraka na mmea wa kiazi. Kwa ujumla, udhibiti wa magugu katika viazi unaweza kugawanywa katika njia mbili, yaani, kudhibiti kwa kutumia kemikali na kwa kutumia mitambo au zana za mikono.

Kudhibiti magugu kwa kutumia mitambo na zana za mikono

Vifaa vya kisasa vya kutoa magugu vinaweza kuwekwa katika hali ya usawa wa utendaji katika mitaro na matuta.

Kimo kizuri cha kufanyia kazi ni sm 1.5 hadi 2.

42

Udhibiti kwa kutumia mitambo na zana za mikono ni udhibiti kwa kutumia mkono au jembe au mashine.

Udhibiti wa magugu kwa kutumia mitambo na zana za mikono katika shamba inaendana na kuongeza matuta ya viazi baada ya mimea kutoka. Kutoa magugu kwa kutumia mikono hufanywa siku 30 baada na hufuatwa kwa kuongezwa tuta kwa mara ya kwanza. Utoaji huu wa magugu huchanganywa na uwekaji wa mbolea ya naitrojeni.

Wakati wa kuongeza tuta, mbolea huwekwa katika tuta.

Ishara za zao la viazi – Toleo la Afrika

Udhibiti wa magugu kwa kutumia kemikali

Njia nzuri za kudhibiti magugu: 1. Hakikisha uwekaji wa dawa ya kuua mimea umefanyika baada ya matuta kutulia.

2. Hakikisha mgawanyiko mzuri wa dawa ya kuua magugu kwa kuweka wakati wa upepo mdogo.

3. Hakikisha udongo ni mwepesi, wenye unyevunyevu na usiwe na mabonge ili dawa iweze kufanya kazi.

4. Kwa dawa inayotakiwa kufikia magugu, weka wakati magugu ni madogo kwa ajili ya matokeo mazuri.

5. Changanya LDS dhidi ya magugu na matibabu ya kuzuia bakajani chelewa kama inawezekana.

co

py rig

ht pr o

Katika tifutifu wa mfinyanzi, magugu yanaweza kudhibitiwa kwa kutumia dawa ya kuua magugu ya kuweka kwenye udongo au katika magugu. Dawa ya kuwekwa kwenye udongo huwekwa kabla ya mimea ya viazi kutokeza, wakati ya kuwekwa kwenye magugu hupulizwa kwa chini ya majani ya viazi. Mara nyingi dawa ya kuua magugu ya kuwekwa kwenye udongo na ya magugu huchanganywa kama sehemu ya kipimo kidogo cha matumizi (LDS). Hii inaweza kuwekwa kabla na baaada ya kutoka kwa mimea. Kama ni udhibiti wa magugu kwa kutumia kemikali utatumika pekee, uwekaji wa mwisho wa matuta ufanyike ndani ya wiki moja au mbili baada ya kupanda. Aina kadhaa za dawa ya kuua magugu zinaweza kuwekwa kabla ya mimea kutoka. Baada ya kutokeza, maamuzi juu ya dawa ya kutumia ni machache, kutokana na aina ya magugu yaliyopo. Aina za viazi huathirika tofauti kutokana na matumizi ya dawa za kuua magugu. Tafadhali angalia urahisi wa kuathirika kwa aina ya viazi vyako kutokana na kemikali ya kuua magugu unayotaka kutumia. Uliza mshauri wako wa kilimo.

Katika udongo wa mchanga tifutifu unaweza kuweka dawa ya kuua magugu ya kwenye udongo kabla ya mimea kutokeza. Ingawa, dawa hii ya kuweka kwenye udongo inaweza isifanye vizuri siku zote katika udongo huu.

Sababu inaweza kusababisha ukaukaji wa haraka wa sehemu ya juu ya udongo au kiasi kikubwa cha matamahuluki katika udongo. Unaweza kuamua kuweka dawa ya kuua magugu kwenye udongo yenye LDS mara kadhaa baada ya mimea kutokeza au kwa kutumia dawa ya kuua magugu ya kuweka chini ya majani ya mmea wa viazi. Uliza mshauri wako wa kilimo.

ct ed

Udongo tifutifu wa mfinyanzi

Udongo wa mchanga tifutifu

te

Udhibiti wa magugu kwa kutumia kemikali ni udhibiti au uondoaji wa magugu kwa kutumia dawa ya kuua magugu.

Hii inaweza kufanyika katika njia tatu: pulizia ardhi nzima kabla ya mimea kutokeza, pulizia ardhi nzima baada ya mimea kutokeza (mara nyingi kwa kipimo kidogo cha dawa ya kuua magugu), na kupulizia chini ya majani katika kipindi cha utokezaji na kabla ya majani ya mmea wa viazi kufunika eneo lote la udongo.

Njia bora ya kutengeneza kifaa rahisi cha kutumia mkono chenye sehemu mbili za kupulizia.

6 Kudhibiti magugu

Kifaa cha kuvaa mgongoni cha kupulizia. Hakikisha umejikinga vizuri (barakoa, glavu).

43

py rig

ht pr o

te

ct ed

9 Magonjwa

Viazi vinaweza kushambuliwa na magonjwa mengi ya kuvu, bakteria na virusi. Bakajani chelewa na mnyauko bakteria ni magonjwa muhimu zaidi. Bakajani chelewa ni muhimu haswa katika mikoa ambayo viazi hupandwa wakati wa msimu wa mvua.

co

Katika kilimo cha viazi vya mbegu, magonjwa ya virusi na bakteria yanahitaji umakini mkubwa kwani haya huwa kwenye mbegu.

––––– – – –– ––

Bakajani chelewa (majani, shina) Bakajani chelewa (kiazi) Tangulia

––––– – – – – –––

––

– – – –

kutokeza

56

uundaji wa shina kiungo

uundaji wa viazi

kujaa kwa viazi

– – – –

kukomaa

––

Kuzuia kabla ya kilimo Unaweza kuchukua hatua kadhaa za kinga kupunguza matukio ya magonjwa katika kilimo cha viazi. Baadhi ya hatua hizi zinapaswa kuchukuliwa kabla ya kilimo. Tumia mzunguko mkubwa wa mazao usio na mazao yasiyo ya familia ya viazi kupunguza magonjwa yanayotokana na udongo kama vile mnyauko bakteria, Kuvu anayeozesha mmea (Rhizoctonia), minyoo, ugonjwa wa mnyauko (Verticillium), magaga/upele ya unga na ya kawaida kukua katika udongo. Kupima udongo kutasaidia kugundua magonjwa yaliyoko kwenye udongo. Tumia mbegu za viazi zilizothibitishwa kama inawezekana au mbegu za viazi kutoka chanzo kinachoaminika ili kupunguza hatari ya magonjwa. Ikiwezekana, tumia aina zenye ustahimilivu kupunguza uharibifu unaosababishwa na magonjwa. Kwa bahati mbaya, aina kuu zinazopandwa barani Afrika ni rahisi kupata karibia magonjwa yote ya virusi, kuvu na magonjwa yote ya bakteria. Baadhi ya aina zilizotambulishwa hivi karibuni zinaonyesha kiwango fulani cha ustahimilivu kwa magonjwa makubwa isipokuwa kwa mnyauko bakteria.

Ishara za zao la viazi – Toleo la Afrika

Magonjwa katika mpangilio wa umuhimu Kuna magonjwa mengi ambayo yanaweza kuathiri viazi lakini sio yote yanaharibu mazao au viazi kwa kiwango sawa. Kwenye mchoro tumegawa magonjwa katika yaliyo muhimu na yasiyo muhimu. Magonjwa yaliyo muhimu (rangi nyekundu) yanajadiliwa kwa undani hapa chini. Yasiyo muhimu sana (rangi ya chungwa) yanajadiliwa kwa kifupi tu. Magonjwa ambayo hutokea mara kwa mara (rangi ya manjano) yametajwa tu kwenye mchoro huu.

Magonjwa ya bakteria

Magonjwa ya virusi

Phytophthora (Bakajani chelewa) Alternaria (Bakajani tangulia) Kuvu anayeleta uozo mkavu (Fusarium)

Mnyauko bakteria

Kirusi kinachozungusha majani ya viazi Kirusi Y cha viazi

ct ed

Magonjwa ya kuvu

Kuvu anayeozesha mmea (Rhizoctonia) Ugonjwa wa mnyauko Magaga ya podapoda Mabaka ya rangi ya kijivu

Kuoza lani kwa shina

Kuoza kwa Kirusi S cha viazi upande wa chini wa shina (Blackleg) Uozaji wa duara Kirusi X cha viazi

Magaga ya kawaida/ya neti

Nyekundu = muhimu sana Chungwa = umuhimu wa kati Manjano = umuhimu mdogo

Kirusi A cha viazi Kirusi M cha viazi Kirusi kinachosababisha madoa ya duara, nyufa kubwa au kuharibika kwa ngozi ya kiazi (Potato mop topvirus)

co

py rig

ht pr o

Unaweza pia kuchukua hatua za kinga wakati wa kilimo: • Ikiwa umenunua mbegu zako za viazi kutoka kwa wahusika wengine, basi angalia uwepo wa kuoza kwa unyevunyevu au ukavu na wingi wa kuvu anayeozesha mmea katika mbegu za viazi.

• Kabla tu ya kupanda, angalia mbegu za viazi kwa uwepo wa mbegu zilizoathiriwa na kuoza kwa unyevunyevu au kuvu anayeleta uozo mkavu (Fusarium). Ikiwa hutokea zaidi ya mara moja-moja, ziondoe kabla ya kupanda.

• Ondoa na haribu viazi vilivyoambukizwa ili kuvizuia kuwa chanzo cha maambukizi katika shamba la uzalishaji.

• Ondoa na haribu viazi vilivyojiotea kwenye shamba lako; viazi vilivyojiotea vinaweza kuwa chanzo cha maambukizi ya bakteria, bakajani chelewa, virusi na minyoo.

• Zuia viazi visiharibiwe wakati wa kupanda. Majeraha katika viazi ni sehemu ya kuingia kwa magonjwa ya bakteria na kuvu anayeleta uozo mkavu (Fusarium).

• Katika msimu wa kiangazi, zuia viazi visiambukizwe na magaga/upele wa kawaida kwa kuweka matuta ya viazi katika hali ya unyevunyevu kwa umwagiliaji kwa muda wa wiki tatu baada ya mwanzo wa uundaji wa shina kiungo.

• Fuatilia magonjwa na badili kipindi cha kupulizia dawa kuendana na hali ya hewa. Katika hali ya mvua, pulizia kwa muda mfupi (siku 5-7). Katika ya hali kiangazi, pulizia kwa muda mrefu (siku 10-14).

• Zuia viazi visiharibiwe wakati wa kuvuna na wakati wa shughuli zingine kama usafirishaji. Majeraha katikaviazi ni sehemu ya kuingilia magonjwa kama vile magonjwa ya bakteria na kuvu anayeleta uozo mkavu.

• Kausha viazi moja kwa moja baada ya kuvuna na kabla ya kuleta viazi kwenye vyumba vya kuhifadhia. Hii inaweza kupunguza idadi ya viazi kuambukizwa na magonjwa ya bakteria na kuvu.

te

Kuzuia wakati wa kilimo

Angalia mashamba ya viazi angalau kila baada ya siku mbili kwa uwepo wa magonjwa. Kugundua ishara za ugonjwa kwa wakati huzuia uharibifu mkubwa.

9 Magonjwa

Maonyesho ya aina mpya ya viazi katika shamba la mkulima nchini Kenya.

57

py rig

ht pr o

te

ct ed

12 Kuvuna

Mara nyingi viazi huharibiwa wakati wa kuvuna, licha ya kuwa na ngozi nzuri. Angamiza mashina kama mashina yote hayajafa

co

kabisa. Mkulima anaweza kuanza kuvuna wiki mbili hadi tatu baada ya kuua mashina.

–––––

•

mbegu za viazi

–––––

ukuaji wa shina la –– ––– viazi vya chakula

kutoa maua kujaa kwa kiazi/ kujaa kwa kiazi/ kuongezeka kuongezeka

90

kukomaa

kilichokomaa

Kuharibu mashina katika mbegu za viazi Mashina ya viazi vya mbegu lazima yaharibiwe wakati wa msimu wa ukuaji ili kuzuia maambukizi ya mwisho wa msimu na magonjwa ya virusi. Sehemu zote za kijani za mimea lazima yaangamizwe. Mashina yanaweza kuharibiwa kwa njia mbalimbali: • kwa kuvuta na mkono au kukata mashina, au kwa kutumia mashine (kukata, kuvuta au kupukuta).

• utoaji wa majani katika mashina kwa mkono/mashine ikifuatiwa na matumizi ya kemikali.

• kutumia kemikali kwa kunyunyuzia shamba zima.

Katika maeneo ya baridi, usiache mashina juu ya tuta bali weka mashina yaliyokatwa mpakani mwa shamba ili kuzuia usambaaji wa magonjwa kutoka kwenye mashina kwenda kwenye viazi. Kwenye maeneo yajoto na ukame, bora kuweka majani yaliyokatwa juu ya tuta ili kuzuia viazi kua na joto kali.

Njia inayotumiwa sana katika kilimo cha viazi vya mbegu ni kuua mashina kwa kutumia kemikali, wakati mwingine ikiwa pamoja na kukata/kuvuta kwa mkono. Kukata mashina peke yake mara nyingi haifanyi kazi kikamilifu hivyo kunyunyizia kemikali baada ya kukata ni muhimu.

Ishara za zao la viazi – Toleo la Afrika

Kuharibu mashina katika viazi vya chakula

Hali ya hewa na magonjwa

ct ed Kukata mashina ikifuatiwa na kunyunyizia kwenye mistari, kwa kutumia dawa ya kuua mashina, hutumika sana.

co

py rig

ht pr o

Ikiwa udongo umelowa sana wakati wa kukata mashina, itakubidi unyunyuzie shamba zima kemikali inayoua mashina katika kilimo cha viazi vya mbegu. Ikiwa mmea una majani mengi, unyunyuziaji wa mara mbili wa dawa utakua muhimu ili kuua mashina yote. Ikiwa mashina ya viazi vya chakula yameangamizwa kwa kunyunyizia kemikali wakati wa kiangazi, kuoza mwishoni mwa shina kunaweza kutokea. Kuwa makini wakati wa kuchagua dawa nzuri ya kunyunyizia. Ikiwa mmea umeambukizwa na bakajani chelewa na mvua nyingi inatarajiwa baada ya kuua mashina, changanya dawa ya kuua kuvu katika dawa ya kuua mashina.

Njia inayotumiwa sana ni kung’oa mashina.

te

Huko Afrika Mashariki viazi vingi vya chakula huvunwa bila kuharibu mashina. Hasara yake ni kwamba viazi vilivyovunwa vinakua na ngozi dhaifu, ambazo zinaharibika au kubanduka kutoka kwenye kiazi kirahisi. Hii inapelekea kupungua haraka kwa uzito wa viazi ila inaweza kukubalika kama mavuno yanauzwa na kuliwa ndani ya wiki hiyo hiyo. Kama viazi vinatakiwa kuhifadhiwa kwa muda fulani, ngozi sahihi inayotokana na kuharibu shina lazima iwepo.

Katika kilimo cha viazi vya chakula uuaji wa shina huwa unafanywa karibu na kukomaa kwa viazi na hivyo hakuna ukuaji tena wa mashina utatokea. Katika kilimo cha viazi vya mbegu mashina huuliwa wakati mmea ukiwa haujakomaa na hii hupelekea ukuaji tena wa mashina na majani. Hii inaweza kuwavutia wadudu mafuta ambao watasambaza magonjwa ya virusi. Hivyo, katika kilimo cha viazi vya mbegu, baada ya kukata mashina mazao hupuliziwa dawa ya kuua mashina. Kunyunyuzia huku kwa kemikali kawaida hufanyika wakati zoezi la ukataji/kupukutisha mashina kunaendelea.

Kuvuta au kukata mashina kunazuia ukuaji wa Kuvu anayeozesha mmea/mnyauko kiuno (Rhizoctonia) kwenye viazi.

12 Kuvuna

Kukata mashina.

91

€  ­‚ ƒÂ?  ­  „ Â… Â?Â? Â

Kuna fursa nyingi katika viazi.

Je unatumia fursa hizi kikamilifu?

uzalishaji umeongezeka kutoka tani milioni 2 mwaka 1960 mpaka

 ��

Viazi hupandwa katika

biashara nchini Misri na kwingine kote ambapo ni

zao la wakulima wadogo zaidi.

ro

Kenya Vililetwa Afrika Mashariki na wakulima wa Kiingereza mnamo miaka ya 1880, viazi kwa sasa ni zao la 2 la chakula nchini, baada ya mahindi. Viazi huko Kenya hupandwa na wakulima wadogo, wengi wao ni wanawake, ingawa wakulima wengine wakubwa wamebobea katika uzalishaji wa kibiashara. Karibu vyanzo vyote: FAO, wastani wa miaka mitano (2014-2018) viazi vya Kenya huliwa ndani ya nchi, kwa kiwango cha wastani cha karibu kilo 25 kwa kila mtu kwa mwaka.

��  ­

Chanzo: FAO, wastani wa miaka mitani (2014-2018)

Tanzania Viazi vililetwa katika miaka ya 1920 na vituo vya wamisionari wa Kijerumani katika nyanda za juu za kusini mwa Tanzania, ambapo wakulima wa maeneo hayo walianza kulima katika bustani ndogo ndogo. Baada ya vita vya Kwanza vya dunia, Uingereza ilichukua utawala wa nchi. Viazi vilifanya iwezekane kwa wakulima kuhamishia kilimo chao katika miinuko mikubwa zaidi. Sehemu muhimu ya uzalishaji ni nyanda za juu kusini, hasa mikoa ya Iringa na Mbeya.

ht p

mashamba ya umwagiliaji ya

Je unaweza kusomavizuri ishara zitolewazo na viazi vyako? Je unaweza kujua moja kwa moja kwamba vinaupungufu wa manganizi, naitrojeni au magnesi? Na je, unaangalia vipi kina cha kupandia mara baada ya kupanda? Kitabu hiki kimejaa maelekezo ya vitendo na ushauri unaolenga kila mtu aliye Afrika anayejihusisha na kulimo cha viazi.

ig

hali mbalimbali – kuanzia

Andiko hili la ishara ya zao la viazi limeandaliwa ili kukufaidisha, mkulima wa viazi wa Afrika.

TOLEO LA AFRIKA

Mwongozo wa vitendo wa kulima viazi kikamilifu

tani milioni 25 sasa hivi.

te ct ed

Katika baadhi ya nchi za Afrika, kama Algeria na Rwanda, uzalishaji wa viazi unaongezeka kwa wingi. Ila mavuno bado ni machache.

Ili kuboresha uzalishaji wa viazi kote Afrika, elimu ni muhimu kwa wakulima wa viazi. Kwa upana wake wa ushauri wa vitendo na maoni, andiko hili litakusaidia kufanya maamuzi mazuri, yenye msingi mzuri, kuondoa taarifa dhaifu au kwa ufupi kupata maelezo yote madogo madogo sawa. Ili upate mengi kutoka katika mmea wako wa kiazi.

Andiko hili la ishara ya zao la viazi linagusa kila hatua muhimu ya kulima viazi, kuanzia kujiandaa kwa ajili ya kupanda na kuendelea mpaka kuhifadhi na kusafirisha viazi.

Mwongozo wa vitendo wa kulima viazi kikamilifu

Dibaji Viazi ni moja ya mazao ya siku za mbeleni, ni zao linalolimwa kwa kiwango kikubwa Afrika. Baadhi ya nchi huwa hasa na wakulima wadogo, wengine wanajulikana kwa mashamba yao makubwa ya kibiashara. Kuna jambo moja la kufanana: wote wanazalisha kwa ajili ya idadi ya watu wa Afrika inayokua kwa kasi. Idadi ya watu inayokua haraka watakuwa na hitaji la chakula kikuu kama viazi. Kuna uwezekano wa viazi kuchangia usalama wa chakula barani Afrika kwa kuboresha uzalishaji. Ujuzi wa vitendo juu ya usimamizi wa mazao unapaswa kuendelezwa zaidi, kama hatua ya kwanza, lakini muhimu ili kuongeza mavuno.

Uholanzi ni nchi inayoongoza ulimwenguni katika soko la viazi kwa uzalishaji, uuzaji wa viazi nje ya nchi na usindikaji. Licha ya udogo wa nchi, Uholanzi imefanikiwa kupata mavuno mengi kuliko nchi nyingine yeyote ulimwenguni kupitia kilimo chake cha ubunifu. Hii imefanya Uholanzi kuwa moja ya wasambazaji wakubwa wa viazi vya mbegu na viazi vya chakula katika soko ya dunia.

Ishara za zao la

viazi

MWONGOZO WA VITENDO WA KULIMA VIAZI KIKAMILIFU

Rwanda

Sekta ya viazi ya Uholanzi ingependa kutoa ujuzi na uzoefu wake katika safari ya kuboresha uzalishaji wa viazi barani Afrika. Kwa kutoa mbinu nzuri katika uzalishaji wa viazi, kama udongo mzuri na usimamizi wa maji na kuthamini rasilimali, tunafanya kazi kwa pamoja ili kupata sekta endelevu. Tayari kuna miradi mingi Afrika nzima ambayo uzoefu unatolewa kati ya wataalamu wa Afrika na Uholanzi. Ili kutoa maarifa haya kwa wakulima wa viazi Afrika tunafurahi kukuletea kitabu hiki kwako, Ishara ya zao la viazi Afrika.

Katika bara kubwa kama Afrika, tunatambua kitabu hiki kinagusa kiasi kidogo cha maarifa na kinaweza kisielezee vyote vinavyotakiwa kujulikana kuhusu kilimo cha viazi. Ingawa, andiko hili la ishara ya zao la viazi la Afrika litakupatia taarifa ya vitendo. Andiko hili litakupa ufahamu kuhusu mmea, litakusaidia kufanya maamuzi na kukupa ushauri wa jinsi ya kuboresha usimamizi wako wa mazao.

Kwa kitabu hiki, nakukaribisha kushiriki nasi katika hatua inayofuata, kufanya uzalishaji wako kuwa endelevu na biashara yako kuweza kutosheleza vizazi vitakavyokuja vya Afrika.

Ningependa kumshukuru kila mtu ambaye ameshiriki katika kufanya utayarishaji wa toleo hili kuwezekana, hasa wataalam kutoka Afrika na Uholanzi.

Kwa niaba ya washauri wa kilimo wa ofisi za Ubalozi wa Uholanzi Afrika

TOLEO LA AFRIKA

Viazi vilikuja na askari wa Ujerumani na wamisionari wa Ubelgiji kwenda Rwanda mwanzoni mwa karne ya 20. Sehemu kubwa ya sekta ya viazi inajumuisha mashamba madogo ambayo huchanganywa viazi, maharagwe na mahindi, na wastani wa mavuno huwa karibu tani 10 kwa hekta moja. Viazi ni nguzo ya usalama wa chakula wa Rwanda. Matumizi ya mwaka ni makubwa kilo 125 kwa mtu mmoja, na kufanya viazi kuwa chanzo kikuu cha pili cha ulaji wa kalori baada ya mihogo.

Ethiopia Mhamiaji Mjerumani anapewa sifa ya kuingiza viazi huko Ethiopia mnamo mwaka 1858. Kwa miongo kadhaa iliyofuata, wakulima katika nyanda za juu za Ethiopia walianza kulima viazi vipya kama ‘sera ya bima’ dhidi ya kushindwa kwa mazao ya nafaka. Kati ya nchi za Afrika, Ethiopia ina uwezekano mkubwa wa uzalishaji wa viazi: asilimia 70 ya ardhi yake - katika maeneo ya nyanda za juu zaidi ya mita 1500 kutoka usawa wa bahari - yanaaminika yanafaa kwa viazi.

www.roodbont.com Chanzo: CGIAR, World Potato Atlas

TOLEO LA AFRIKA

viazi

Katika miongo ya karibuni,

Â?

yr

mwanzoni mwa karne ya 20.

� � �

co p

Viazi viliwasili barani Afrika

Ishara za zao la viazi

Ishara za zao la

Uzalishaji wa viazi Afrika

Bi. Ingrid Korving, Mshauri wa Kilimo wa Kenya na Tanzania