Kippen

Praktijkreeks hobbydieren

Kippen

K

ippen houden is een geliefde vrijetijdsbesteding.

Daarnaast staan gezondheid en welzijn van kippen sterk in de belangstelling. Deze uitgangspunten vormen de basis van de praktijkgids Kippen. In dit boek leert u kijken naar het natuurlijk gedrag van de dieren. U krijgt de nieuwste informatie over kippengedrag, voeding, huisvesting én de juiste verzorging.

Inclusief tips voor een kakelvers eitje!

Kippen geeft een beschrijving van de populairste kippenrassen, inclusief de fraaie, typisch Nederlandse rassen, waarvan sommige inmiddels zeldzaam worden. Ook leest u over hoe u leg- en vleeskippen houdt. De voortplanting, het (natuurlijk) broeden en het opfokken van kuikens komen uitgebreid aan de orde. Kippen sluit af met informatie over de meest voorkomende ziekten: hoe u ze kunt herkennen, voorkomen en behandelen. Mét praktische adviezen voor de aanpak van vogelgriep.

Kippen bevat alles wat het houden van kippen zo plezierig maakt.

Het is een onmisbaar naslagwerk voor de beginnende én de ervaren kippenhouder.

Naast auteur van dit boek is Hans L. Schippers vóóral een gepassioneerd kippenliefhebber.

Warm aanbevolen voor iedereen die (iets met) kippen heeft!

w w w. r o o d b o n t . n l

Natuurlijk gedrag stimuleren Een kip is mooi en vaak functioneel, maar de aardigheid van dieren houden is dat u er uren naar kunt kijken. Het meeste plezier heeft u dan van de dieren als ze diereigen gedrag kunnen vertonen. Als ze onbelemmerd kunnen stofbaden, voedselpikken, krabben, veren verzorgen en sociaal bezig zijn.

Dit komt het beste tot z’n recht als de dieren de ruimte hebben om dit natuurlijke gedrag tentoon te spreiden.

Oorsprong en historie

rassen

huisvesting en verzorging

aanschaf en omgang gezondheid

broeden

eieren en vlees

co pr py ot rig ec h te t d

Hans L. Schippers is een internationaal bekend auteur van hobbydierenboeken. Hij schreef er al meer dan 30, waarvan er enkele ook in andere talen verschenen. Al jarenlang levert Hans bijdragen aan diverse dierenmagazines over de hele wereld. Als specialist kleine huisdieren en als internationaal keurmeester op het gebied van kleinvee en landbouwhuisdieren geniet hij grote bekendheid. Hij is zeer actief als publicist, dierenfotograaf en verzorgt gastcolleges, lezingen en workshops over hobby- en gezelschapsdieren. Daarnaast werkt hij als consultant recreatieve dierenhouderij voor particulieren, bedrijven, organisaties, verenigingen, overheid en diverse media. Zo leverde hij een belangrijke bijdrage in woord en beeld aan de Farm Animal Encyclopedia voor de FAO, de voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties.

Praktijkreeks hobbydieren

Praktijkreeks hobbydieren

Over de auteur

Hans L. Schippers

Ga daarom bij het houden van kippen niet uit van de minimale ruimte die ze nodig hebben, maar de maximale ruimte die u ze wilt geven.

Praktijkreeks hobbydieren

Kippen Colofon Auteur Hans L. Schippers

Redactie Ton van Schie

Met dank aan Wim Bleijenberg, René Metsch, Edmond van Ooijen

Fotografie

co pr py ot rig ec h te t d

Hans L. Schippers En verder: Dierenbeeldbank (pag. 15, 16, 19, 21, 35, 40, 45, 47, 60, 65, 67, 78, 81, 95, 97, 107, omslag), GD (pag. 99, 102, 103, 104 ), Willem Hissink (pag. 42, 49 ), Nellie van ‘t Land (pag. 82), MS Broedmachines (pag. 85), Ton van Schie (pag. 72, 93), Stockpaard (pag. 18 ).

Illustraties

Marinette Hoogendoorn-Meijer

Tekstredactie

Maud van der Woude

Vormgeving

Studio Flip, www.flip.nl

Roodbont Uitgeverij Postbus 4103 7200 BC Zutphen T (0575) 54 56 88 F (0575) 54 69 90 E info@roodbont.nl I www.roodbont.nl

© Roodbont B.V., maart 2007 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Uitgever en auteur hebben de inhoud van deze uitgave met grote zorgvuldigheid en naar beste weten samengesteld. Uitgever en auteur aanvaarden evenwel geen aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en en/of beslissingen die gebaseerd zijn op bedoelde informatie.

ISBN 978-90-8740-003-3 NUR 430

2 | Kippen

Inhoudsopgave Kies voor kippen

4

1. De kip

6

Oorsprong en historie Anatomie van de kip Natuurlijke behoeften en gedrag

2. Rassen

6 10 16

22 24 30 36 39

6. Eieren Ei-weetjes Natuurlijke leg Bevorderen van de leg Wel of niet aanhouden

7. Broeden en opfokken

co pr py ot rig ec h te t d

Veelgehouden populaire rassen Nederlandse rassen Vreemde vogels Tentoonstellingen

Mineralen Vitaminen Spijsvertering Drinkwater

3. Aanschaf

Voorwaarden voor kippen houden Verzorging Tamheid Kort na aanschaf Op stok leren gaan Vangen Leggende kippen Hanengedrag Transport

4. Huisvesting

Loslopende kippen Kippen in hokken Plaats van het hok Nachthok en inrichting Meer over de ren Hokken in beeld Verzorging

5. Voeding en drinken Kippenvoer Soorten voer Voedingsbestanddelen Eiwitten Koolhydraten Vetten

40

42 42 43 44 44 45 46 47 47

48 48 50 51 51 54 54 58

60 61 62 63 64 64 64

Ei-ontwikkeling Bevruchting Natuurlijk broeden Machinaal broeden Erfelijkheid

8. Vlees en slachten Houden voor vlees Een kip doden Ontdoen van veren Slachten

9. Gezondheid en ziekte

65 66 69 70

72 72 74 76 77

78 78 80 80 84 87

90 90 91 92 93

96

Ziekten en ziekteverwekkers Gebreksziekten Specifieke ziekten Gezondheidsprogramma

97 100 100 107

Nuttige adressen

108

Trefwoorden

110

Kippenrassen in Nederland

112

3

Kies voor kippen We weten wat we weten.

En we weten ook wat we niet weten.

Maar er zijn ook zaken

W

ie voor kippen kiest, maakt een goede keuze! Kippen zijn gezellige dieren en kippen houden is een plezierige en veelzijdige vrijetijdsbesteding. Wie deze dieren op een verantwoorde en diervriendelijke wijze wil houden, heeft kennis nodig. Kennis die op verschillende manieren te verkrijgen is: door studie, in de praktijk of met een boek als dit.

waarvan we niet weten,

Daarom is het goed kennis te verzamelen als u kippen wilt gaan houden.

Niet eerder waren kippen zo populair als nu. En nog steeds neemt deze belangstelling in binnen- en buitenland sterk toe. Raskippen worden op grote schaal door liefhebbers gehouden. Daarbij staan Nederlandse raskippen in het brandpunt van de belangstelling.

Schoonheid in combinatie met nuttige eigenschappen maken de kip aantrekkelijk.

Een koppeltje legkippen in de achtertuin zorgt in veel gezinnen voor kakelverse eieren. Andere kippenrassen zijn uitstekend geschikt als vleesleveranciers. En in een kleine tuin doen krielkippen en dwerghoenders het uitstekend! Zo kan iedereen genieten van een prachtig stukje levende natuur, dicht bij huis.

co pr py ot rig ec h te t d

dat we ze niet weten‌

Er zijn fraaie kant-en-klare kippenhokken te koop, waarvan vele een sieraad voor uw tuin zullen zijn. Sommige liefhebbers geven de voorkeur aan een zelfgemaakt kippenhok, helemaal afgestemd op hun eigen wensen en die van de kippen. Enkele voorbeelden hiervan vindt u in dit boek. Met een beetje geluk broedt een hennetje in het voorjaar wat eieren uit en kunt u het opgroeien van de kuikens van nabij meemaken. Mocht broeden langs natuurlijke weg niet lukken, dan biedt een broedmachine uitkomst.

Nogal wat kippenliefhebbers richten zich vooral op het fokken van raskippen, waaronder zeldzame en oud-Nederlandse kippenrassen. In het najaar en de winter ziet u deze dieren op pluimveetentoonstellingen, waar ze met de dieren van andere fokkers worden vergeleken. Nederland telt bijna 300 plaatselijke pluimveeverenigingen. In Vlaanderen zijn dat er ongeveer 200.

Ook voor de minder professionele hobbyist is raskeuze belangrijk.

Sommige kippen worden heel tam en eten letterlijk uit uw hand.

4 | Kippen

Andere kippen zijn afstandelijk of schuw en weer andere houden juist van gezelligheid en zijn altijd in de nabijheid van mensen te vinden. Er is altijd wel een ras te vinden dat bij u en uw omstandigheden past.

Basisregels De Nederlandse Belangenvereniging van Hobbydierenhouders (NBvH) heeft in 2006 richtlijnen opgesteld

Het welzijn van de kip staat voorop. Of het nu gaat om huisvesting, voeding, verzorging of raskeuze. Ook u kunt hieraan een bijdrage leveren. Het streven naar een optimaal dierenwelzijn maakt het houden van kippen tot een leuke, uitdagende hobby.

voor het houden van hobbydieren.

Het is goed hiervan kennis te nemen.

Mocht u aan een of meer van de regels niet kunnen voldoen, begin dan niet aan kippen houden.

Hans L. Schippers

Zie ook www.hobbydierhouder.nl.

Wie dieren houdt, is verantwoordelijk voor de volgende zaken: 1. Zorgvuldige wijze van aanschaf,

co pr py ot rig ec h te t d

verkoop en afstand doen van dieren.

2. Goede huisvesting, een juiste verzorging en een goede hygiĂŤne.

3. Bieden van voldoende mogelijkheid voor diereigen gedrag.

4. Zorgvuldig omgaan met zeldzaam fokmateriaal.

5. Preventie van dierziekten (biosecurity).

6. Zorg voor een verantwoorde slacht.

7. Voorkomen van uitzichtloos lijden.

8. Verantwoorde afvoer van dode dieren.

9. Voorkomen van geluid- of stankoverlast.

Uit de codex van de NBvH, augustus 2006.

5

1.

De kip Bij het zien van hedendaagse kippen kun je je moeilijk voorstellen dat ze allemaal zijn ontstaan uit vier wilde rassen. De wereldreis van de kip in de loop der tijd heeft geleid tot een groot aantal variëteiten. Wel zijn er gemeenschappelijke hoofdlijnen aan te geven in anatomie en gedrag. En die geven de

co pr py ot rig ec h te t d

aspirantkippenhouder aanknopingspunten voor het goed houden van kippen.

D

e kippen zoals die nu bekend zijn, zijn ontstaan uit vier wilde kippenrassen. Het Bankivahoen (Gallus bankiva) uit Zuidoost-Azië is hierbij het belangrijkste. Het Ceylonese hoen (Gallus lafayettii), het Sonnerathoen (Gallus sonneratii) en het Vorkstaarthoen (Gallus varius) speelden ook een rol bij de ontwikkeling van de kip van vandaag. Deze oorspronkelijke wilde boshoenders bestaan overigens nog steeds. Niet alleen in het wild, maar ook in sommige dierentuinen en bij kippenhouders.

Oorsprong en historie Ongeveer 3000 v.Chr. werden in de Indusvallei in India al Bankivahoenders als huishoenders gehouden. Voor een deel dienden ze als voedsel, voor een groter deel hadden ze een functie in de vrijetijdsbesteding als vechthanen. En ook in de religie waren ze belangrijk. Vanaf 1500 v.Chr. verspreidde het hoen zich door heel Zuidoost-Azië, China en Japan. Kruisingen met andere hoenders bleken vruchtbaar te zijn en zo ontstond een begin van pluimveeteelt. Het verdere proces van domesticatie (huisdierwording) van kippen verliep in het begin nogal traag.

Toen de Perzen omstreeks 500 v.Chr. delen van India veroverden, namen ze kippen mee naar huis als oorlogsbuit. Ruim 300 v.Chr. deden de Grieken hetzelfde.

6 | Kippen

Grondleggers van de kip

Sonnerathoen (Gallus sonneratii)

co pr py ot rig ec h te t d

Ceylonese hoen (Gallus lafayetti)

Bankivahoen (Gallus bankiva)

Vorkstaarthoen (Gallus varius)

Commercie of liefhebberij

Uit geschriften van Romeinse geschiedschrijvers als Columella, Marcus, Varro en Plinius bleek dat rond het begin van onze jaartelling in Italië kippen werden gehouden. Uit Egypte en China zijn er dan ook al berichten over het houden van huishoenders op grote schaal. In broedhuizen werden zelfs kunstmatig eieren uitgebroed, zij het op primitieve wijze. Die broedhuizen werden met kleine vuurtjes en broeiende paardenmest verwarmd. Met een alleszins redelijk resultaat. Ook maakten mensen ‘broedmachines’ van een klein wijnvat, dat ze eveneens met mest verwarmden.

Romeinse legers en zeelui namen kippen mee naar West-Europa.

Via contacten in Engeland en later de Verenigde Staten verspreidden de dieren zich daarna snel over de hele wereld. Een van de oudste rassen, het Zijdehoen, een soort halfkriel met zijdeachtige veren, behoort tevens tot een van de meest verspreide.

Mystieke dieren

Kippen hebben altijd een symbolische en mystieke functie gehad. Zo werd aan de hand van ingewanden van een geslachte hen of haan de toekomst voorspeld. En soldaten van de Romeinse legers mochten alleen zwarte hanen eten en zéker geen hennen. De zwarte hanen zouden hen strijdlustig en vrijwel onoverwinnelijk maken.

In Europa werd rond 1800 een aarzelend begin van commerciële pluimveehouderij zichtbaar toen Nederlandse boeren soms pluimvee mochten gaan houden voor edelen. Bij een bepaalde afmeting De kip |

7

8

11

7 10

12

6

4

9 1

12

2 5

co pr py ot rig ec h te t d

3

V erspreiding van kippen volgens Edward Brown (1906). Dit bleek echter omstreeks 1950 achterhaald, omdat men tot die tijd onterecht dacht dat kippen via de Grote Oceaan in Amerika zijn gekomen.

1. Oorsprong: India 2. Birma (huidige Myanmar) 3. Maleisië 4. China 5. Filippijnen 6. Japan 7 & 8. Mongolië en Rusland 9. Perzië (huidige Iran) 10. Phoenicië (huidige Libanon) 11. Griekenland 12. Amerika

8 | Kippen

van hun land en/of boerderij moesten ze als een soort belasting een aantal eieren, hoenders, eenden en ganzen houden en op afroep leveren. Het begrip ‘pluimgraaf’ stamt uit die tijd. In de eerste helft van de 19e eeuw ontstonden her en der in Europa de eerste pluimveetentoonstellingen. Engeland was hiermee koploper. Omdat hanengevechten in dat land officieel verboden waren, begonnen liefhebbers zich toe te leggen op sierkippen.

Aan het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw werd op grotere schaal pluimvee gehouden om in de groeiende behoefte aan eieren en vlees te voorzien. Vooral in Amerika, waar mensen de herontdekking van Mendels erfelijkheidswetten in klinkende munt wilde omzetten.

Kippen als hobby Na de Tweede Wereldoorlog speelde het Amerikaanse leger in Europa nog een belangrijke rol bij de uitwisseling van broedeieren, kuikens en kippen.

Bij de reizen die kippen zo over de wereld maakten, zijn onderweg allerlei kruisingen ontstaan. Intussen zijn er vele verschillende typen, rassen en variëteiten: enkele duizenden rassen en hierbinnen nog eens in talloze kleuren en variëteiten! Legkippen en vleeskuikens zijn in de afgelopen eeuw ontstaan en werden ontwikkeld als relatief goedkoop voedsel.

De kip kan gerust de meest verspreide vogel ter wereld worden genoemd. Haar bijdrage aan de wereldvoedselvoorziening is niet meer weg te denken. Dit heeft ook geleid tot een zeer intensieve

pluimveehouderij, met als een van de bijverschijnselen dat de ziektepreventie soms wat problemen geeft. Als reactie op onder meer de legbatterij, ontstond de vraag naar diervriendelijk geproduceerde eieren en vlees. Een vraag die nog steeds groeit. De aandacht voor dierenwelzijn en diereigen gedrag is van blijvende aard.

co pr py ot rig ec h te t d

Voor wat betreft liefhebbers hebben de beschreven ontwikkelingen ertoe geleid dat het ook voor de gewone man de laatste ruim honderd jaar mogelijk werd om wat raskippen (geen legkippen!) voor zijn genoegen te houden. In de 19e eeuw was dat slechts weggelegd voor de beter gesitueerden. Kippen waren toen relatief kostbaar en zijn dat soms nog wel. Door de grote aantallen en de ruime keuze aan rassen werden kippen betaalbaar. Tegelijkertijd verbeterde de kwaliteit van het kippenvoer aanzienlijk. De typisch Hollandse kippenrassen komen nu bovendien steeds meer in de belangstelling bij hobbyfokkers: een culturele erfenis die niet mag worden verwaarloosd.

Een kleine 300 plaatselijke en enkele tientallen actieve landelijke pluimveeverenigingen zijn samen goed voor meer dan 500 tentoonstellingen in Nederland. In BelgiÍ zijn ongeveer 200 verenigingen die jaarlijks zo’n 300 tentoonstellingen houden. Die vinden jaarlijks van september tot januari plaats. Bij deze gelegenheden vergelijken liefhebbers hun fokresultaten met elkaar. Een echte aanrader.

E en van de eerste broedmachines.

Met rottende mest in een klein wijnvat behaalden kippenhouders aan het begin van onze jaartelling al goede broedresultaten.

(Nederlands Pluimveemuseum, Barneveld).

O ndanks duizenden jaren van veredeling en kruisen bestaat het oorspronkelijke Sonnerathoen nog altijd.

De kip |

9

Anatomie van de kip Anatomie of ontleedkunde geeft inzicht in de in- en uitwendige onderdelen van een kip en daarmee veel informatie over haar conditie en algemeen functioneren.

Geraamte Anders dan bij zoogdieren zijn bij kippen bepaalde botten samengegroeid tot één of enkele vaste stukken. Sommige botten zijn hol, waardoor het skelet licht blijft en kippen kunnen vliegen. Het geraamte bestaat uit beweeglijke en onbeweeglijke delen. Verder heeft het verschillende gewrichtsvormen om beweging mogelijk te maken, zoals kogel-, rol- en scharniergewrichten en samengestelde gewrichten.

co pr py ot rig ec h te t d

De schedel bestaat uit de voor- en achterhoofdsbeenderen, traanbeen en neus- en onderkaakbeen en jukbeenderen. Aansluitend aan het neus- en onderkaakbeen zit een hoornachtige boven- en ondersnavel. Door het vierkantsbeentje kan een kip haar snavel zeer wijd open doen; het beentje is als het ware een extra gewricht.

De halswervels die op de schedel aansluiten, beginnen bovenaan met een kogelgewricht. Dit is de atlas of eerste halswervel. Door het kogelgewricht is de kop zeer beweeglijk en kan het gezichtsveld wel 360 graden zijn.

De ruggenwervels zijn vergroeid tot een vast geheel. De lendenen kruiswervels zijn aan de rugzijde overdekt met beide bekkenbeenderen en tot één geheel samengegroeid.

Vogels, en dus ook kippen, hebben een ‘open bekken’: de schaambeenderen zijn niet gesloten aan de onderzijde. Doorgaans worden dit de legbeentjes genoemd, die duidelijk voelbaar zijn.

Aan het einde van de bovenzijde van het bekken zitten de staartwervels, vijf of zes in getal. De laatste wervel is het aanhechtingspunt voor de pezen en spieren waarmee de staart bewogen kan worden. Staartloze rassen hebben een werveltje minder.

De zeven paar ribben bestaan elk uit twee delen. Iedere rib staat halverwege onder een kleine hoek en elk paar is op die plaats door kraakbeen verbonden. De bovenzijde van een rib sluit aan op de ruggenwervels en de onderzijde op het borstbeen.

10 | Kippen

neusgat

vierkantsbeentje

vingerkoten

snavel oogholte

ellepijp

halswervels

spaakbeen

opperarm

ruggenwervel

ravenbeksbeen

ribben

sleutel- of vorkbeen

darmbeen

staartbeen borstbeen staartwervels

kuitbeen

zitbeen

co pr py ot rig ec h te t d

scheenbeen

schaambeen

dijbeen

loopbeen

tenen

achtertenen

Het vork- en ravenbeksbeen zijn feitelijk twee paar sleutelbeenderen. Hiermee is het borstbeen verbonden met het schouderblad. Aan de vleugel zijn opperarm-, ellepijp- en spaakbeen te zien. De handwortel- en middenhandsbeentjes vormen samen met de ‘vingers’ en de ‘kootjes’ het uiteinde van de vleugel.

Functies van het geraamte

• Biedt bescherming aan de inwendige organen.

• Geeft vorm, steun en stevigheid aan het lichaam.

• Dient als aanhechtingsplaats

De poot bestaat van boven naar beneden uit het dij-, scheen-, kuit- en loopbeen en eindigt met de tenen en de nagels. Het deel dat doorgaans als poot wordt gezien, is eigenlijk de voet, met daarop aansluitend de tenen. Kippen hebben normaal vier tenen, waarvan drie naar voren zijn gericht en een naar achteren.

voor pezen en spieren.

• Vormt een reservedepot van kalk en fosfor.

• Vormt bloed in het beenmerg van de botten.

De kip |

11

Verenpak

co pr py ot rig ec h te t d

Aan de buitenkant van een kip is vaak te zien hoe het met de binnenkant van het dier gesteld is. Zo valt uit het verenpak van een kip al veel af te leiden. De meeste kippenveren hebben een duidelijke functie: bescherming, warmte vasthouden, ondersteuning bij vliegen en sturen tijdens de vlucht. De hals- en sierbevedering van een haan is meer ontwikkeld en kleuriger dan bij een hen, en is kenmerkend voor het geslachtsonderscheid. De borstveren zijn meestal wat korter dan de lager gelegen buikveren. De doorgaans wat hardere rugveren hebben een beschermende functie. Ook deze veren zijn in het algemeen wat korter, in tegenstelling tot de iets verder naar achter gelegen zadelveren. Deze veren zijn bij de haan ruim ontwikkeld als sierveren.

De vleugel bestaat uit grote en kleine slagpennen: die zijn belangrijk voor het vliegen. De zogenoemde boeg-, schouder- en vleugelbandveren zorgen voor de stevigheid van de vleugel. De flankveren aan de zijkanten van het lichaam zijn belangrijk voor de afdekking van het dons en daarmee het isolerende vermogen.

De dijveren beschermen de scheenbenen.

De staart bestaat uit staartstuurveren. waarmee tijdens het vliegen de richting wordt bepaald. De korte staartdekveren vormen de overgang van rug naar de staart. De kleine en grote sikkelveren komen alleen bij de haan voor. Ze liggen over de staartstuurveren heen en beschermen ze. De sikkels vormen een deel van de sierveren.

D e belangrijkste veerpartijen op een kip.

halsveer

schouderveer

staartstuurveer

sikkelveer

vleugelbandveer

rugveer

borstveer

sikkelveren

buikveer

zadelveer

dijveer

12 | Kippen

grote slagpen

slagpendekveren

vleugelboegveren

grote slagpennen

schouderboogveren

vleugelbandveren

De veer

co pr py ot rig ec h te t d

nog niet uitgegroeide slagpennen

kleine slagpennen

De veren zijn onder te verdelen in: contour-, dons-, dek-, steun- en sierveren. Sommige veren van de hanen zijn anders van vorm dan bij hennen. Veren bestaan uit een schacht met twee vanen. Bij de slagpennen noemen we die een buiten- en binnenvaan. De buitenvaan is smaller dan de binnenvaan. De schacht is het hoornachtige, middelste deel van de veer. De vanen zijn de zijtakken daarvan, die op hun beurt voorzien zijn van zogenaamde baarden en weerhaakjes die in elkaar grijpen. Ze vormen zo een mooi gesloten geheel, wat goed is om te kunnen vliegen. De vanen aan het lagere deel, dus het dichtst tegen de vleugel aan, bestaan uit donsachtige veertjes zonder baarden en weerhaakjes. Bij de echte donsveertjes ontbreken de baarden en haakjes eveneens.

Donsveren worden afgedekt door de dekveren/-veertjes om kou en vocht buiten sluiten, terwijl ze de warmte-uitstraling van het lichaam enigszins doorlaten. De donsveren van een volwassen kip hebben meestal een andere (onder)kleur dan de dekveren.

Kleur

De kleur van de verentooi wordt hoofdzakelijk bepaald door het pigment, en ook door de inval van het licht. Dat is bijvoorbeeld goed te zien aan de groene of blauwviolette weerschijn op zwarte veren.

De kip |

13

Veerpatronen

zwart witgepareld

gepeld

dubbelgezoomd

(zilver)zwartgezoomd

co pr py ot rig ec h te t d

Patrijs met pepering meerzomig patrijs

wit zwartgeloverd

koekoek

(geel) witgezoomd

wit geloverd

zwart getoept

porselein

gestreept

bandpeltekening

zwartbont

Ruien

Jeugdrui Jonge kippen doen aan jeugdrui. Dat is net zoiets als tanden wisselen bij kinderen. Voordat een jonge kip haar definitieve veren krijgt, heeft ze al tweemaal zo’n rui gehad. Beide verenwisselingen verlopen veelal geruisloos en zijn lang niet zo ingrijpend als de jaarlijkse rui.

14 | Kippen

Kippen vernieuwen jaarlijks hun veren: ze ruien. Meestal doen ze dat aan het einde van de zomer of het begin van de herfst. De oude veren zijn door weersinvloeden en slijtage aan vervanging toe. Ze vallen niet allemaal tegelijk uit, maar heel geleidelijk. Eerst vernieuwen de halsveren zich, gevolgd door de borst- en buikveren. Tot slot worden de grote vleugel- en staartveren verruild voor nieuwe. Het vernieuwen van die laatste veren verloopt langzamer omdat ze het grootst zijn. Meestal duurt het vier tot acht weken voordat alle veren zijn vernieuwd. In de ruiperiode zien kippen er niet uit: hun kam, kin- en oorlellen, poten en gezicht zijn bleek en ze gedragen zich anders dan normaal. Ze zijn duidelijk minder actief, soms op het slome af (uit conditie). Let gedurende de rui extra op een goede huisvesting. Houd de kippen bij voorkeur in het hok, omdat hun weerstand tijdelijk verminderd is. Ook kunnen ze moeilijker voor een eventuele vijand vluchten. Tijdens de rui leggen kippen meestal niet: ze gebruiken bijna alle eiwit uit de voeding voor hun nieuwe veren.

Met een juiste voeding en verzorging kunt u kippen sneller door het ruiproces heen helpen. Sommige kippenliefhebbers voeren wat duivenvoerruimengeling bij. Hoe korter de rui duurt, hoe beter het is! Rui wordt beïnvloed door licht. Zo zal gedeeltelijke rui optreden als de kippen ’s winters onregelmatig worden bijverlicht.

Bij jonge hennen kunt u de rui uitstellen door bij te verlichten tot ongeveer 14 uur licht per dag. Ze blijven dan gewoon leggen en zullen pas aan het einde van de winter gaan ruien.

Ook kunnen kippen geforceerd in de rui worden gebracht door ze tijdelijk heel weinig voer en water te geven. In de bedrijfspluimveehouderij wordt dat om technisch-economische redenen wel eens gedaan.

co pr py ot rig ec h te t d

H oewel de rui een natuurlijk verschijnsel is, is het niet prettig om te zien.

De kip |

15

Natuurlijke behoeften en gedrag

co pr py ot rig ec h te t d

Kippen zijn sociale dieren. In het wild leven ze in groepen. Tijdens het broedseizoen komen ze samen in kleine groepjes van gemiddeld één haan met twee tot vier hennen. De best leggende hen verblijft meestal het dichtst bij de haan. Deze geeft op zijn beurt leiding aan de hennen, beschermt ze en gaat voorop bij het zoeken naar voedsel. Voor de voortplanting paart de haan meerdere malen per dag met de hennen.

De dieren hebben veel natuurlijke behoeften, die zich uiten in bepaald gedrag. Basisbehoeften zijn uiteraard voedsel en water.

Maar ook het zoeken naar voedsel op zich, scharrelen, het onderzoeken van de leefomgeving, lichamelijke verzorging (onderhoud verenpak), sociaal gedrag met soortgenoten, schuilen, slapen en af en toe een stofbad nemen zijn natuurlijke behoeften voor kippen.

Als een kip niet aan haar natuurlijke behoeften kan toekomen, ontstaat frustratie. Die kan overgaan in stress, onnatuurlijk gedrag en zelfs ziekte(n). Kippen die zo veel mogelijk hun diereigen gedrag kunnen volgen, zullen gezonder, actiever en ‘gelukkiger’ zijn. Dit komt ook tot uiting in hun productie van vlees en/of eieren. Wetenschappelijk is dat soms moeilijk te onderbouwen, maar de praktijkervaring spreekt duidelijke taal.

E en stofbad is een van de basisbehoeften van een kip.

16 | Kippen

H oe hoger een hen of haan in de pikorde staat, hoe hoger zij op zitstokken zit. Het pikken verloopt niet alleen horizontaal, maar ook diagonaal en verticaal.

Pikorde

co pr py ot rig ec h te t d

De pikorde is een bepaalde maatschappelijke rangorde onder kippen. Kippen die altijd vooraan staan bij de voer- en drinkbakken en de beste plaatsen op de zitstokken innemen, pikken de andere kippen. De hoogstgeplaatste hen of haan in de rangorde zal alle andere kippen pikken. De op één na hoogste kip wordt alleen gepikt door de kip die boven haar of hem staat. Zij of hij pikt vervolgens alle anderen. Het is dus een duidelijke rangorde, waarin iedere kip een plaats heeft en die ook weet. Overigens is er, in tegenstelling tot bij veel andere dieren, niet slechts één duidelijke nummer 1.

Dit pikken is vooral gericht op de kop, maar zal vrijwel nooit ontaarden in een bloedbad. Het is een heel andere vorm van pikken dan het gevreesde verenpikken of kannibalisme. Meer bedoeld als: wegwezen, ik eerst. De pikorde onder kippen heeft ook niets te maken met de aan- of afwezigheid van een haan of met agressie. Is er wel een haan, dan zal die de hen die helemaal onder aan in de pikorde staat, vaak juist extra beschermen.

Nieuwe kippen

Als u nieuwe kippen aan een bestaande groep toevoegt, geeft dat veel problemen met de rangorde. Dikwijls blijkt later toevoegen van andere kip-

Agressie

pen aan de groep onmogelijk!

Agressie onder kippen komt het duidelijkst tot uiting bij overbevolking in een groep. Of als er aan een groep kippen een nieuwe kip wordt toegevoegd. Sommige hanen beschermen hun hennen zo hardhandig, dat andere hanen en heel soms hennen dit gedrag als reactie daarop gaan overnemen, wat van kwaad tot erger leidt.

Kippen in een onbeperkte vrije uitloop zijn minder angstig en minder geneigd tot vluchten. In een kleine ruimte gehouden zal de angst toenemen, doordat de vluchtmogelijkheid te gering is. Meestal resulteert dit in pikken. Als gevolg hiervan zullen de laagst geplaatste kippen uiteindelijk het loodje leggen.

De kip |

17

Drinken Kippen drinken zoals de meeste vogels: ze nemen een snavel vol water en houden daarna hun kop achterover. Ze kunnen geen water opzuigen, wat duiven wel kunnen. Drinkwater is onmisbaar voor een goede spijsvertering en eiproductie. Als kippen 48 uur zonder water zitten, kan dat de leg ernstig verstoren.

Krabben

E en kip moet zijn kop omhoog houden om te kunnen drinken.

Houd hier rekening mee.

Kippen zoeken voedsel door de grond waarop ze lopen steeds om te krabben. Vaak doen ze dat met hun poten, soms ook met hun snavel. Ze leggen daarbij grote afstanden af. Als ze voldoende ruimte hebben, kunnen ze bijna al hun voedsel zelf bij elkaar scharrelen. Krabben is een vrijwel automatisch gedrag; zelfs als er geen grond of ruimte is, zal een kip toch blijven krabben.

co pr py ot rig ec h te t d

Stof- of zandbaden

Van nature hebben kippen behoefte aan een stof- of zandbad, dat soms ten onrechte voor een zonnebad wordt aangezien. Ze liggen daarbij op hun zij en werken droge grond of zand door hun verenpak. Op deze manier verlossen zij zichzelf van vuil en eventuele parasieten, zoals kippenluis, vlooien en mijten.

Paargedrag

Het paren van kippen verloopt op dezelfde manier als bij andere vogels. Als in het voorjaar de dagen langer worden, neemt de paarneiging toe. De haan loopt driftig en zijwaarts in kleine cirkels om de hen heen. Hij houdt de vleugel die naar de hen is gericht, volledig gespreid. Als de hen stil gaat staan, zal hij haar ‘treden’: hij klimt op haar rug, beider cloaca’s worden snel even tegen elkaar gedrukt en de bevruchting vindt plaats. Daarna schudden beide dieren hun veren en gaan over tot de orde van dag.

D e haan ‘treedt’ de hen, zoals paren bij kippen wordt genoemd.

18 | Kippen

Moederzorg

co pr py ot rig ec h te t d

Kippenkuikens zijn nestvlieders: zodra zij uit het ei zijn gekomen en goed zijn opgedroogd, verlaten ze samen met de hen het nest (12-24 uur na de geboorte). De eerste tien dagen zullen de kuikens nog regelmatig onder moeders vleugels schuilen om voldoende warm te blijven. Verder zal de kloek de eerste levensdagen voedsel voor haar kuikens zoeken en dat onder enthousiast gekloek aan hen aanbieden. Naarmate de kuikens opgroeien, hebben ze minder warmte en meer voer nodig. Dat laatste kunnen ze na enkele weken zelf vinden.

Een kloek verdedigt haar kuikens met verve en duldt geen anderen dieren in de buurt. Bij sommige rassen helpt de haan ook bij de opvoeding, maar meestal is dat niet het geval.

De kip |

19

Kukelen, kakelen en ‘praten’ De taal van kippen is veelzeggend. Geluiden die alarm, eten, wegwezen, kom hier, afwijzing, instemming en nog veel meer betekenen, zijn duidelijk te herkennen. Zo maakt een haan speciale geluiden bij het vinden van een lekker hapje voor zijn hennen, en ook bij onraad of gevaar, bij handhaving van de orde en bij de verdediging van de hennen. Verder zal hij de nieuwe dag aankondigen of zijn territorium afbakenen door luid te kraaien. Wie goed luistert naar al deze specifieke geluiden, kan ze leren ‘verstaan’.

Jonge kippen die in zichzelf gaan ‘praten’ en ‘kreunen’, komen op een leeftijd dat ze eieren gaan leggen (5-7 maanden). En als een hen een ei heeft gelegd, zal ze dat direct luid kakelend kenbaar maken.

Slapen en rusten Let op: in een kuikenhok waarin een kloek met kuikens loopt, hoort geen zitstok te zijn. Zo blijft ze bij haar

kuikens op de grond om ze warm te houden.

Voor het goed kunnen functioneren zullen kippen zowel overdag als ‘s nachts rust- en slaapmomenten inlassen. Ze slapen echter nooit lang achtereen: gemiddeld niet langer dan een uur. Daarna zijn ze een tijdje wakker, om vervolgens weer verder te slapen. Het slaap-waakritme is enigszins afhankelijk van het ras. Normaliter slapen of rusten de dieren als het donker wordt. Hiervoor zoeken zij een hoge zitplaats, bijvoorbeeld een zitstok, een dikke tak in een boom of struik of een plek op de hanenbalken van een huis of boerderij.

co pr py ot rig ec h te t d

Kloek op de grond

Vliegen of niet

Sommige kippen zijn meesterlijke vliegers! Meestal zijn dat de lichtere rassen en de krielkippen. Grote, zware en rijk bevederde rassen komen door hun gewicht of hun donsrijke veren niet of nauwelijks van de grond. Houd hier rekening mee bij de raskeuze en de huisvesting. Sommige kippenhouders verwijderen bij vlieglustige kippen van één vleugel de grote slagpennen, waardoor vliegen onmogelijk wordt. Na de rui moet dit opnieuw gebeuren.

Smaak Kippen hebben een goed ontwikkelde smaak. Het ene voer waarderen ze beter dan het andere. Als ze loslopend worden gehouden en hun eigen kostje bij elkaar scharrelen, is dat goed merkbaar.

Voegt u bijvoorbeeld karnemelk aan het legmeel toe, dan zullen ze dat liever eten dan zonder. Aan drinkwater met een smaakje kunnen kippen een uitgesproken hekel hebben.

20 | Kippen

Zien

co pr py ot rig ec h te t d

Het gezichtsvermogen van kippen is goed. Omdat hun ogen aan de zijkant van hun kop zitten en ze hun kop ver kunnen omdraaien, is hun gezichtsveld ongeveer 360 graden. Tijdens het lopen zal een kip steeds haar kop naar voren en naar achteren bewegen. Door dit te doen en door het aanpassingsvermogen van het oog kan ze goed focussen (scherpstellen). Hierdoor kan ze beter diepte en afstand zien. Kippen zien ook kleuren. De meest gangbare nemen ze goed waar. Zo zullen ze uit het aangeboden voer eerst de lekkere hapjes halen. Die herkennen ze aan de vorm en aan de kleur.

Broedse kippen hebben een goed idee van hun eigen eieren en kuikens, die ze eerst op het zicht en pas daarna aan het gedrag herkennen. Het verschil tussen soortgenoten herkennen ze ook goed en een vreemde kip wordt zonder meer verjaagd. Hun verzorger herkennen ze eveneens, zelfs op afstand.

Hoewel het gedrag van kippen ver af staat van dat van hun voorouders, hebben ze toch nog veel van die oorspronkelijke eigenschappen behouden. Kennis over hun natuurlijk gedrag en behoeften geeft inzicht in wat ze nodig hebben om in elk geval niet ongelukkig te worden en/of afwijkende gedragingen gaan vertonen.

De kip |

21

Praktijkreeks hobbydieren

Kippen

K

ippen houden is een geliefde vrijetijdsbesteding.

Daarnaast staan gezondheid en welzijn van kippen sterk in de belangstelling. Deze uitgangspunten vormen de basis van de praktijkgids Kippen. In dit boek leert u kijken naar het natuurlijk gedrag van de dieren. U krijgt de nieuwste informatie over kippengedrag, voeding, huisvesting én de juiste verzorging.

Inclusief tips voor een kakelvers eitje!

co pr py ot rig ec h te t d

Hans L. Schippers is een internationaal bekend auteur van hobbydierenboeken. Hij schreef er al meer dan 30, waarvan er enkele ook in andere talen verschenen. Al jarenlang levert Hans bijdragen aan diverse dierenmagazines over de hele wereld. Als specialist kleine huisdieren en als internationaal keurmeester op het gebied van kleinvee en landbouwhuisdieren geniet hij grote bekendheid. Hij is zeer actief als publicist, dierenfotograaf en verzorgt gastcolleges, lezingen en workshops over hobby- en gezelschapsdieren. Daarnaast werkt hij als consultant recreatieve dierenhouderij voor particulieren, bedrijven, organisaties, verenigingen, overheid en diverse media. Zo leverde hij een belangrijke bijdrage in woord en beeld aan de Farm Animal Encyclopedia voor de FAO, de voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties.

Praktijkreeks hobbydieren

Kippen geeft een beschrijving van de populairste kippenrassen, inclusief de fraaie, typisch Nederlandse rassen, waarvan sommige inmiddels zeldzaam worden. Ook leest u over hoe u leg- en vleeskippen houdt. De voortplanting, het (natuurlijk) broeden en het opfokken van kuikens komen uitgebreid aan de orde. Kippen sluit af met informatie over de meest voorkomende ziekten: hoe u ze kunt herkennen, voorkomen en behandelen. Mét praktische adviezen voor de aanpak van vogelgriep.

Kippen bevat alles wat het houden van kippen zo plezierig maakt.

Het is een onmisbaar naslagwerk voor de beginnende én de ervaren kippenhouder.

Naast auteur van dit boek is Hans L. Schippers vóóral een gepassioneerd kippenliefhebber.

Warm aanbevolen voor iedereen die (iets met) kippen heeft!

w w w. r o o d b o n t . n l

Praktijkreeks hobbydieren

Over de auteur

Natuurlijk gedrag stimuleren Een kip is mooi en vaak functioneel, maar de aardigheid van dieren houden is dat u er uren naar kunt kijken. Het meeste plezier heeft u dan van de dieren als ze diereigen gedrag kunnen vertonen. Als ze onbelemmerd kunnen stofbaden, voedselpikken, krabben, veren verzorgen en sociaal bezig zijn.

Dit komt het beste tot z’n recht als de dieren de ruimte hebben om dit natuurlijke gedrag tentoon te spreiden.

Oorsprong en historie

rassen

huisvesting en verzorging

aanschaf en omgang gezondheid

broeden

eieren en vlees

Hans L. Schippers

Ga daarom bij het houden van kippen niet uit van de minimale ruimte die ze nodig hebben, maar de maximale ruimte die u ze wilt geven.

2. Fries hoen

3. Drents hoen

4. Noord-Hollands hoen

5. Nederlandse Uilebaard

6. Welsumer

7. Twents hoen

8. Assendelfts hoen

9. Lakenvelder

10. Hollands hoen

11. Hollandse kuifhoen

12. Nederlandse baardkuifhoen

13. Barnevelder

14. Nederlandse sabelpoot

15. Hollandse kriel

16. Schijndelaar

17. Kraaikop

18. Eikenburger kriel

19. Chaams hoen

20. Brabanter

co pr py ot rig ec h te t d

1. Groninger meeuw