De koe op de kaart

DE KOE OP DE KAART Hans Miltenburg | Reimer Strikwerda

De koe op de kaart De mens en de koe, al acht eeuwen lang met elkaar verbonden. Een eeuw van deze verbintenis is vastgelegd op een uniek medium: de prentbriefkaart.

Dit boek bevat een bijzondere selectie van 150 prentbriefkaarten uit het wereldwijde aanbod aan historische en moderne kaarten: het rund en al zijn specialiteiten. De innige band tussen rund en mens staat centraal: door de jaren heen en waar ook ter wereld.

De koe is veelal een productiedier en er is veel veranderd in de productieprocessen in de periode van meer dan een eeuw dat de prentbriefkaart bestaat. Die historische veranderingen zijn ook op prentbriefkaarten vastgelegd: van het melken met de hand tot de uitvindingen van melkmachines. Bedrijven maakten graag reclame door hun producten via de prentbriefkaart de wereld over te sturen.

Maar dat is niet alles. Het rund is een uitstekend lastdier, trekdier en rijdier. In dit boek ziet u op welke manieren de mens het rund gebruikt om zijn eigen lasten te verlichten. En dat niet alleen, er moet ook van het leven genoten worden. Verschillende sporten en rituelen laten zien hoe de mens dit doet samen met het rund. Welke boodschap zit erachter? Dat staat op het kaartje, soms voorop, over de afbeelding geschreven, soms achterop gepriegeld om zo veel mogelijk te vertellen op dat ene kleine stukje aan de linkerkant…

Leesbaar? Nauwelijks. Leuk? Jazeker, de wereld van koe en mens in één boek samengebracht.

E d I S e

V ro T p

P t E h

ir g C N y

p O o C C

ISBN 978-90-8740-245-7

www.roodbont.nl

9 789087 402457

t R c E te

Hans Miltenburg | Reimer Strikwerda

DE KOE OP DE KAART De koe gepresenteerd op historische ansichtkaarten

o C 4

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

Inhoudsopgave 1

De prentbriefkaart

6

Datering van prentbriefkaarten

7

Postzegels op historische prentbriefkaarten 8 De achterkant van de prentbriefkaart

10

Sterke koeien in het buitenland

11

HygiĂŤnisch gewonnen melk

12

Koeienmelk in bewerking

9

Speciale stempels op prentbriefkaarten

12

Curieuze kaarten

13

Het verzamelen van prentbriefkaarten

17

13

2

Koeien in soorten en maten

18

14

3

Van melkmeisje tot melkrobot

28

4

Handjeklap

5

Mooie koeien

6

Koegezondheid

7

t h

ir g 38

y p

15

16

e t o r p

d e t c

86

102

108

Producten van de koe

114

Melk aan de man (of vrouw)

122

Koeien en kolonisten

128

Zorgkoeien

132

46

17

Poseren met koeien

136

56

18

Koeien in huis

146

Zwervende koeien

64

19

Koeien in duel

150

8

Koeienkunst

74

20

Koeien met een boodschap

164

9

Koeien met kracht in Nederland

80

21

Koeien in de reclame

174

o C

5

3 Van melkmeisje tot melkrobot De reacties op de introductie van de eerste melkmachine op de wereldtentoonstelling van 1862 in Londen waren niet mals. Een voorbeeld: ‘De sikkel en de zeis zijn al vervangen door de maaimachine, de paardenploeg door de stoomploeg. En nu zal ook de blozende melkmeid nog van het toneel verdwijnen.’

e t o r p

d e t c

Helemaal ongelijk zou de schrijver van deze woorden niet krijgen, maar er was nog een lange weg te gaan. Wie de prentbriefkaarten uit die vroege periode bekijkt, zou inderdaad de indruk krijgen dat – ook in Nederland en België – vooral de dames waren belast met het

Naar inschatting werd in Australië en Nieuw-Zeeland in 1940 al meer dan de helft van de koeien machinaal gemolken.

o C

t h

ir g

y p

dagelijks melken van de koeien. En die arbeid moest volgens de regel van de kunst worden uitgevoerd, daarover bestond geen verschil van mening.

De melkmachine kwam er, maar de start had overal in de wereld heel wat voeten in de aarde. In Europa werd met name in de Scandinavische landen baanbrekend – en voor de koeien heilzaam – werk

verricht. Ook in Australië en Nieuw-Zeeland werd de melkmachine al vroeg ontwikkeld. Naar inschatting werd in die landen in 1940 al meer dan de helft van de koeien machinaal gemolken.

In Nederland duurde het tot 1950 voor het machinaal melken een echt grote vlucht nam. De boerenarbeiders en ook de melkmeisjes werden schaars. Ze konden elders meer verdienen. Daarnaast speelden kostprijsverlaging en bedrijfsvergroting een rol. De veehouders moesten mechaniseren, of ze wilden of niet. En de melkrobot vormde zo’n halve eeuw later een min of meer logisch vervolg.

28

NEDERLAND, 1901

De Zeeuwse dames hadden hun melktaak volbracht, het melkvee heeft in de wei letterlijk het nakijken. De volle melkemmers werden via de Breeweg bij Koudekerke naar de boerderij gebracht. Mocht het op Walcheren in de zomermaanden een dagelijks terugkerend tafereel zijn, in ItaliĂŤ, waarheen de kaart werd verzonden, bekeek men de afbeelding met verbazing.

o C

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

29

o C

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c NEDERLAND, 1903

Het Groninger melkmeisje - gepromoveerd tot covergirl – figureerde op een heel vroege prent30 30

briefkaart en ze stond centraal in een internationaal netwerkje. De kaart werd gedrukt in Leipzig, en vanuit de stad Groningen werd die in 1903 verzonden naar mademoiselle Eugénie Pajadon in Parijs.

Aan de praktische opleiding van toekomstige leraressen van de landbouwhuishoudschool werd in het Belgische Berlaer-bij-Lier veel aandacht besteed. Dat gold vooral het hygiënisch melken: dit handwerk moesten ze onder de knie hebben, eer ze voor de klas mochten om de Belgische

BELGIË, ……….

melkmeisjes de kneepjes van het vak te leren.

o C 32

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

In de periode van 1830 tot 1910 werden diverse pogingen tot machinaal melken ondernomen. De Zweedse onderneming Mjölkningsmaskin Aktiebolaget kwam met de ‘Alfa’-machine op de markt. Op de

d e t c

landbouwbeurs van 1910 in het Belgische Gent zorgde die voor groot nieuws. Maar de voor koeien pijnlijke uitvinding – met

o C 34 4

y p

ir g

t h

e t o r p

drukrollen werd de melk uit de spenen geperst - bleek nog allesbehalve rijp voor de praktijk.

ZWEDEN, 1910

VERENIGDE STATEN, 1930

o C

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

Ronduit revolutionair was de rotormelkstal, die in 1930 door Walker-Gordon werd geïntroduceerd in de Verenigde Staten. Niet alleen de omvang en de snelheid van de ‘rotolactor’ was indrukwekkend, ook de meting van de melkhoeveelheid per koe en de tussentijdse automatische reiniging van de melkstellen waren opzienbarend.

35

4 Handjeklap De handel in vee heeft zich in Nederland heel lang afgespeeld op wekelijks gehouden markten: in Amsterdam sinds 1221 bijvoorbeeld. Vraag en aanbod bepaalden de prijs en veehandelaren waren – vaak met verve – een factor van belang.

d e t c

Jarenlang werden per jaar miljoenen dieren verhandeld op de veemarkten, zoals in ‘s Hertogenbosch,

e t o r p

Utrecht, Zwolle, Leeuwarden en Rotterdam. Daarnaast kenden tientallen andere steden en dorpen wekelijkse of tweewekelijkse markten. Namen van straten en pleinen herinneren nog aan de tijd van de veemarkten: de Koestraat, de Paardenmarkt, de Ossenmarkt.

t h

Namen van straten en pleinen herinneren nog aan de tijd van de veemarkten: de Koestraat, de Paardenmarkt, de Ossenmarkt.

o C

y p

ir g

In de loop van de jaren nam het aantal markten af: in 1956 waren er nog zeventig over. En toen uitbraken van besmettelijke ziekten soms een marktverbod van maanden tot gevolg hadden, kwam het instituut van veemarkten in gevaar. Slechts de markten in Leeuwarden en Purmerend overleefden alle crises (zij het zeer afgeslankt).

De internationale handel in stamboekvee heeft zich uiteraard ont-

trokken aan het veemarkttoneel en ook handjeklap was niet aan de orde. Hier deed men handel aan de borreltafel van de deftige hotels in Leeuwarden, want het Friese stamboekvee was decennialang het meest begeerde in de wereld. De kampioensstieren brachten kapitale bedragen op, zeker toen na de Tweede Wereldoorlog de verenigingen voor kunstmatige inseminatie werden opgericht. Exporteurs toonden zich progressieve ondernemers, die met virtuele handjeklap de juiste band wisten te leggen tussen de boeren en hun buitenlandse afnemers.

38

De handel op de veemarkten kende een eigen ritueel. Op deze kaart uit Friesland – waar Leeuwarden en Sneek de belangrijkste weekmarkten vormden – wordt het omschreven als ‘hantsjebakke’. Vrij vertaald: met handslag loven en bieden. Sommige veehandelaren wisten er een hele

NEDERLAND, 1922

show van te maken, de werkelijke prijs stond dan vaak al vast.

o C 42

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

5 Mooie koeien Niet alleen de productie van melk en vlees telde bij de liefhebbers van koeien, ook hun uiterlijk – het exterieur, in vakterm – was belangrijk. Vandaar de wedstrijden op veekeuringen, die soms een indrukwekkende historie kenden. Bij elk koeienras waren bijzondere kenmerken belangrijk, zoals de uier en het beenwerk.

e t o r p

d e t c

Vaak werd ook aan speciale onderdelen veel gewicht toegekend, bijvoorbeeld aan de ‘sprekende’ kop en mooie hoorns. Juryleden hadden op de shows een belangrijke inbreng, aan hun deskundigheid werd vrijwel nimmer getwijfeld. De juryleden wisten bijvoorbeeld dat een koe ‘adel’ vertoonde, zonder dat de term ooit duidelijk werd omschreven. In 1954 werd in Leeuwarden een bronzen beeld van de

t h

ideale stamboekkoe van toen gemaakt – een team van deskundige veefokkers stond de beeldhouwer Gerardus Adema daarbij terzijde.

ir g

In 1954 werd in Leeuwarden een bronzen beeld van de ideale stamboekkoe van toen gemaakt.

o C

y p

In de loop van de 20e eeuw bleek al die aandacht voor de details van stieren en koeien averechts te werken. De ‘mooie’ zwartbonten in Nederland bleken door het keuringssysteem steeds minder melkrijk en kleiner van stuk te worden: hun economische waarde als melkproducenten werd meer en meer uit het oog verloren. De moderne

‘mooie’ koeien dienden vooral uit te blinken in onderdelen, die de grootste garantie boden voor een lang, productief en probleemloos leven.

De Fries-Hollandse zwartbonte bleek uiteindelijk nauwelijks meer te redden. Die werd in het land van oorsprong vervangen door de Holsteinkoeien uit Amerika, de nakomelingen van de honderd jaar eerder uit Nederland gekochte zwartbonten, die wel als gespecialiseerde melkgeefsters waren doorgefokt.

46

De keuring van Hoornaar, in het zuidwestelijk weidegebied van Nederland, kent een lang en rijk verleden: in 1910 werd de eerste gehouden en nog altijd wordt op de eerste woensdag in oktober het keuringsseizoen gesloten. Van de vroege keuringen werden de foto’s van De Kroon bewerkt als prentbriefkaarten. Met hun toppers poseerden de winnaars C. de Jong, Duur Slob, G. Bikker en Wout Slob.

o C

y p

ir g

t h

e t o r p

NEDERLAND, 1920

d e t c

47

o C

t h

y p

ir g

e t o r p

d e t c

Aan de oevers van de Tegernsee in het Duitse Beieren vond elk jaar de landbouwtentoonstelling van de DLG plaats. Dat betekende niet alleen een optreden op niveau van het plaatselijke Fleckvieh, ook de boeren en vooral boerinnen verschenen op hun mooist. Aan de inzending van veehouder Taubenberger mankeerde niets.

48

DUITSLAND, 1913

NEDERLAND, 1912 Toen de Friesche Maatschappij van de Landbouw in 1912 zestig jaar bestond, werd in Leeuwarden een grote landbouwtentoonstelling gehouden. Op de markt was voor de veekeuring het puikje van de Friese veestapel verzameld, waaronder een kleine keurgroep van Friese roodbonten. Die mocht zich verheugen in de belangstelling van de jonge koningin Wilhelmina.

Een belangrijke gebeurtenis waarvan zelfs meerdere ansichtkaarten verschenen.

o C

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

49

6 Koegezondheid Diergezondheidszorg is een belangrijk thema in de rundveehouderij. De eerstverantwoordelijke voor de gezondheid en het welzijn van de dieren blijft de eigenaar en/of verzorger van de dieren. In Nederland kan de veehouder daarnaast beschikken over vele organisaties en instanties die hem terzijde staan.

e t o r p

d e t c

De begeleidende dierenarts speelt een belangrijke rol als eerste lijn naar de veehouder. De Gezondheidsdienst voor Dieren voert diergezondheidsmonitoring uit, doet praktijkgericht onderzoek en ontwikkelt programma’s voor dierziektepreventie en –bestrijding. Ook de zuivelindustrie

Ook de zuivelindustrie en de vleesindustrie spelen een rol bij de kwaliteitsbewaking,de gezondheidsprogramma´s en de voedselveiligheid.

o C

t h

ir g

y p

en de vleesindustrie spelen een rol bij de kwaliteitsbewaking, de gezondheidsprogramma´s en de voedselveiligheid. De overheid is verantwoordelijk voor het garanderen van de handelsstromen (certificering) ten behoeve van de volksgezondheid en de voedselveiligheid.

Prentbriefkaarten met het thema diergezondheid kwamen niet zo veel voor. De kaarten over diergezondheid die op de markt werden

gebracht, hadden verschillende doeleinden. Soms werden prentbriefkaarten gebruikt om de bestrijding van dierziekten onder de aandacht te brengen, maar ook voor didactische doeleinden waren de prentbriefkaarten geschikt.

Natuurlijk werden kaarten ook uitgegeven om reclame te maken voor bepaalde diergeneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen. Ook was het interessant om veterinaire handelingen te fotograferen, zoals de oude kaart uit Laos laat zien.

56

NEDERLAND, CA. 1950

Van 1947 tot 1955 vond een gecoรถrdineerde landelijke actie plaats ter bestrijding van de runderhorzel. De runderhorzel is een vlieg die eitjes legt in de haren van een rund. De larven verblijven in een blaasje onder de huid, de zogenaamde horzelbult, en ontpoppen zich tot een vlieg. De runderhorzel was zeer schadelijk: bij jonge dieren vertraagde de groei en bij volwassen dieren nam de melkproductie af. Daarnaast zorgden de vliegen ook voor veel overlast: koeien vluchtten wanhopig voor de horzels. De landelijke actie werd een succes: Nederland is al heel lang vrij van de runderhorzel.

o C

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

57

De hier afgebeelde prentbriefkaart werd rond 1950 uitgegeven door het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. De gedetailleerde kaart toont de cyclus van de lintworm bij de mens, met het rund als tussengastheer.

Op de achterzijde uitleg over de afbeelding in het Frans en Nederlands.

De kaart maakt deel uit van een serie van negen kaarten in de serie Parasitaire Wormen der Huiszoogdieren.

BELGIĂ‹, CA 1950

o C 58

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

Al in het begin van de 20e eeuw werden

o C

prentbriefkaarten gebruikt voor de reclame

y p

van diergeneesmiddelen. Deze Amerikaanse kaart uit 1914 van Dr. David Roberts geeft

informatie over de Eerst Hulp Box in de stal

ir g

t h

e t o r p

d e t c

voor koeien, varkens, paarden en kippen.

VERENIGDE STATEN, 1914 59

11 Hygiënisch gewonnen melk In het begin van de twintigste eeuw werd nog weinig aandacht besteed aan de hygiënische winning en distributie van koemelk. Bij de winning werd de melk vaak verontreinigd met mestdeeltjes. Soms werd de melk verdund met slootwater. Ook het reinigen van het melkgerei gebeurde niet altijd hygiënisch. In het proefschrift van I.H.J. Vos ‘De melkvoorziening van Amsterdam’ uit 1918 wordt gemeld: ‘De melkvaten worden vrij algemeen in de slooten gespoeld, wat nu niet een bepaald verheffenden indruk maakt’. Ernstige ziekten konden door melk worden overgebracht. In Europa was de zuigelingensterfte rond 1900 bijna melkvaten worden 20% en in Nederland ca. 11%.

‘De vrij algemeen in de slooten gespoeld, wat nu niet een bepaald verheffenden indruk maakt’.

o C

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

De slechte melkkwaliteit was mede de aanleiding voor enkele medici en directeuren van keuringsdiensten om in 1908 een Genootschap voor Melkkunde op te richten met het doel vanuit de wetenschap, zowel de overheid als de burger voldoende te kunnen voorlichten. Verder waren er initiatieven van particuliere ondernemers om

modelboerderijen op te richten. Op een modelboerderij werd de melk onder extreem hygiënische omstandigheden gewonnen en verwerkt. Na koeling werd de melk direct vervoerd naar afnemers.

Zo ontstonden rond 1905 in Nederland verschillende modelboerderijen als ‘De Vaan’ bij Rotterdam en ‘Oud-Bussem’ in het Gooi. Aan de oever van de Rijn, bij het dorp Doorwerth, stichtte Joseph Scheffer in 1908 de modelboerderij ‘Huis ter Aa’. Hij was niet alleen rijk, maar ook zeer ondernemend. Voor zijn onderneming maakte hij reclame tot in Parijs, en ook benutte hij volop prentbriefkaarten waarop een indruk werd gegeven van de hygiënische omstandigheden, waaronder de melk werd gewonnen.

102 Ondanks zijn inspanning bleek ‘Huis ter Aa’ na zes jaar niet meer rendabel. Scheffer nam een dramatische beslissing: hij verkocht het grootste deel van het landgoed, waarop later de rubberfabriek ‘Hevea’ werd gebouwd.

NEDERLAND, 1910 Joseph Scheffer vroeg, toen hij bij Doorwerth zijn modelboerderij ‘Huis ter Aa’ had opgericht, via prentbriefkaarten aan zijn potentiële klanten: ‘Rauwe of gepasteuriseerde melk?’

Ze dienden te kiezen voor de eerste, maar dan wel bereid op de modelboerderij. ‘Zie wel toe, dat waarborgen worden gegeven dat ze volkomen zuiver is en van goede samenstelling zij, zoo als die van Het Huis ter Aa is.’

o C

y p

ir g

t h

e t o r p

d e t c

103

DUITSLAND, 1915

o C

t h

y p

ir g

e t o r p

De verwerking van de melk kreeg pas serieuze impulsen toen van de centrifuge gebruik 110

kon worden gemaakt: een vinding van Gustaaf de Laval in 1879. De zware deeltjes in de melk (de ondermelk) konden worden gescheiden van de lichtere delen (de room). De organisatie Alfa-Laval maakte naderhand goede sier met de uitvinding.

d e t c

Over de auteurs Hans Miltenburg werd geboren in het

Reimer Strikwerda is afkomstig uit het

Utrechtse dorp Schalkwijk. In de loop van

Friese dorp Winsum. Hij is journalist,

de jaren verzamelde hij ongeveer 8000

gespecialiseerd in de melkveehouderij

prentbriefkaarten, die een uniek en histo-

het gebied van koeien. Hij was de eerste

in alle delen van de wereld.

hoofdredacteur van het nationale Neder-

Hij is als zoรถtechnicus verbonden aan de Nederlandse organisatie Gezondheidsdienst voor Dieren. Als specialist op het Hans Miltenburg

gebied van uiergezondheid houdt hij zich

t h

voorlichting en onderzoek.

o C

ir g

y p

e t o r p

Reimer Strikwerda

bezig met begeleiding van veehouders,

Geraadpleegde literatuur

Enklaar, E.C. Handboek voor den Houder van Rundvee (1858) Felius, Marleen Rundvee, rassen van de wereld (1995) Felius, Marleen en Anno Fokkinga De koe (2000) Hengeveld, G.J. Het rundvee, zijne soorten, rassen en veredeling (1865) Timmermans, J. Nederlandsche rundveeteelt (1909) Vliet, A. van Rundertrekkracht (1989) 186

d e t c

en de veeverbetering en historicus op

risch beeld geven van de rundveehouderij

Vos, I.H.J. De melkvoorziening in Amsterdam (1918) Miltenburg, Hans en Reimer Strikwerda Diverse publicaties in het tijdschrift Veeteelt

landse vakblad Veeteelt, dat naderhand in meerdere landen verscheen.

Van zijn hand verschenen diverse boeken, zoals Een eeuw Fries stamboekvee, Melkweg 2000 en Revolutie in het dierenrijk, waarin de geschiedenis van de kunstmatige inseminatie bij dieren wordt behandeld.

DE KOE OP DE KAART Hans Miltenburg | Reimer Strikwerda

De koe op de kaart De mens en de koe, al acht eeuwen lang met elkaar verbonden. Een eeuw van deze verbintenis is vastgelegd op een uniek medium: de prentbriefkaart.

Dit boek bevat een bijzondere selectie van 150 prentbriefkaarten uit het wereldwijde aanbod aan historische en moderne kaarten: het rund en al zijn specialiteiten. De innige band tussen rund en mens staat centraal: door de jaren heen en waar ook ter wereld.

t h

d e

t c te

De koe is veelal een productiedier en er is veel veranderd in de productieprocessen in de periode van meer dan een eeuw dat de prentbriefkaart bestaat. Die historische veranderingen zijn ook op prentbriefkaarten vastgelegd: van het melken met de hand tot de uitvindingen van melkmachines. Bedrijven maakten graag reclame door hun producten via de prentbriefkaart de wereld over te sturen.

o r p

Maar dat is niet alles. Het rund is een uitstekend lastdier, trekdier en rijdier. In dit boek ziet u op welke manieren de mens het rund gebruikt om zijn eigen lasten te verlichten. En dat niet alleen, er moet ook van het leven genoten worden. Verschillende sporten en rituelen laten zien hoe de mens dit doet samen met het rund. Welke boodschap zit erachter? Dat staat op het kaartje, soms voorop, over de afbeelding geschreven, soms achterop gepriegeld om zo veel mogelijk te vertellen op dat ene kleine stukje aan de linkerkant…

Leesbaar? Nauwelijks. Leuk? Jazeker, de wereld van koe en mens in één boek samengebracht.

o C

y p

ir g

N O C

E C

T P

ISBN 978-90-8740-245-7

www.roodbont.nl

9 789087 402457

Hans Miltenburg | Reimer Strikwerda

V

R E

E I S

DE KOE OP DE KAART De koe gepresenteerd op historische ansichtkaarten