Blog – Van betekenis

4 september 2019

Sint Maarten volgens Egbert Modderman in de Martinikerk in Groningen

2

Vanmiddag openen we het academisch

jaar van de faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschappen van de RuG.

En dat van de Protestantse Theologische

Universiteit in Nederland. Een faculteit en een hele universiteit. Ik vind het eervol om bij die opening een rol te mogen spelen.

Om recht te doen aan de kleinste universiteit

die Groningen kent. Maar natuurlijk ook omdat

ik me betrokken voel bij het geloof, de inspiratie

U

bent ongetwijfeld vertrouwd met de resultaten van het prachtige, maar deprimerende onderzoek ‘God in Nederland’, dat al sinds de jaren zestig bijhoudt hoe snel onze ijsschots smelt. Acht van de tien Nederlanders komen nooit meer in de kerk.

En tegenover iedere Nederlander die gelooft in een persoonlijke God, staan er zes die dat niet doen.

Ook dat is een klimaatverandering: voor de meeste Nederlanders is het christendom een exotische wereld geworden.

Maar theologen kunnen helpen. Wat de Z-side is voor de fans van FC Groningen, bent u hier vandaag voor de religie. Ik wil vandaag met u stilstaan bij onze omgeving en hoe we daarin van betekenis kunnen zijn. Allereerst ga ik in op onze ‘gebroken wereld’. Dan bespreek ik de mogelijkheden om die weer heel te maken.

En tenslotte zal ik ingaan op de mogelijkheden voor theologen om een betekenisvolle rol te spelen.

4 september / Van betekenis

en de traditie van de Groninger godgeleerden.

1. Een gebroken wereld Ruim tien jaar geleden was ik voorzitter van de christelijke vakbond CNV. En wij hielpen onze collega’s in ontwikkelingslanden. Dat bracht me in Ghana, waar ik samen met mijn Ghanese collega’s het slavenfort op het strand van Cape Coast bekeek.

Het was Nederlands geweest. Dus ik voelde de erfzonde. Met een gepast schuldgevoel sprak ik over de verschrikkingen van de slavenschepen.

Het antwoord van mijn Ghanese collega blijft me tot vandaag bij: “Als je vandaag een boot in de haven van Accra legt en zegt: we varen morgen naar Europa, dan is de boot vannacht nog vol mensen.” Europa is het beloofde land.

En Nederland is een gezegende uithoek van Europa. In het afgelopen voorjaar bestempelden de Verenigde Naties Nederland tot het op vier na gelukkigste land van de wereld. Onze jongeren horen al sinds jaar en dag tot de gelukkigste van Europa. → 3

En Nederlanders geven hun eigen leven een hoog rapportcijfer (een 7,8). Dat laatste was zo opvallend, dat er een twitterstorm opstak toen het bekend werd. Toch zijn er zijn weinig landen in de wereld waarmee je op goede gronden zou willen ruilen.

Gek, maar wel goed Volgens Goos Minderman, hoogleraar Public Governance, is dat een kwestie van … governance.

We hebben de grootste non-profitsector ter wereld.

Die is een erfenis van de verzuiling: wij vinden het heel normaal dat scholen, ziekenhuizen en woningcorporaties in handen zijn van stichtingen.

Wij vinden dat niet raar. Maar in de rest van de wereld vinden ze dat héél bijzonder.

We hebben het dus gek geregeld. Maar wel goed.

Maar geen enkel land ter wereld heeft over de volle breedte zulke goede publieke voorzieningen als Nederland. We hebben betere volkshuisvesting, betere pensioenen, beter onderwijs en betere zorg dan in de meeste landen waarmee we onszelf graag vergelijken. Minderman vraagt zich af hoe het komt dat in zo’n geseculariseerd land dit verzuilde systeem nog steeds draagvlak heeft en zo goed werkt. Zijn verklaring ligt in de diepgewortelde waarden van deze instellingen.

Ik kom daar op terug.

Zeven magere jaren Laten we nu eens inzoomen op een bijzonder deel van Nederland. De provincie Groningen.

Gisteren stond in de krant dat de Provincie Groningen de meeste gemeenten telt met relatief veel arme mensen. En dat is geen verrassing.

Als wetenschappers een kaartje maken van maatschappelijke problemen, dan zie je rechts van de stad Groningen een donkere vlek: de laagste levensverwachting, de laagste inkomens, de meeste psychiatrie, de meeste rokers, de meeste obesitas, kinderen in de jeugdzorg, chronische ziekten, werkloosheid, betalingsachterstanden voor gas en electra en laaggeletterdheid.

4

En dat was nog niet alles. Zeven jaar geleden was de grote aardbeving bij Huizinge. Die klap was het begin van zeven magere jaren. Veel mensen die wonen in het bevingsgebied, leven met een steen in hun buik. Scheuren in hun huis. Scheuren in hun ziel. De bevingen volgen elkaar op. Nog voor je schade is hersteld, heb je al weer nieuwe schade.

En al die tijd zit je leven op slot.

Toen ik drie jaar geleden aan de slag ging als commissaris van de Koning, wist ik dat de gaswinning een grote kwestie was. Veel mensen wensten me sterkte. Maar ik kon niet weten dat ik werkelijk elke dag met aardgas bezig zou zijn.

Dat ik elke week mails en brieven krijg, reacties op social media, mensen spreek die problemen hebben die ze niet meer kunnen oplossen. Mensen die boos zijn en gefrustreerd. Mensen in tranen.

Mensen die het vertrouwen in alles en iedereen kwijt zijn geraakt. Mensen die er ziek van worden.

Professor Tom Postmes van de RuG heeft al veel onderzoek gedaan naar de psychische en sociale gevolgen van de bevingen. En we kunnen rustig vaststellen: in Groningen is veel ruimte om heel te maken wat gebroken is. Permanente stress leidt tot ziekte, soms ook tot de dood. Welkom in deze hoek van het beloofde land!

2. Heel maken wat gebroken is Als de wereld gebroken is, kunnen we haar dan niet maken? Dat blijkt lastiger dan je zou denken.

NRC Handelsblad van afgelopen zaterdag bevatte het angstige verhaal van Chermaine Leysner, een vrouw die diep in de problemen zat doordat de Belastingdienst er op geen enkele manier van was te overtuigen dat ze te goeder trouw was.

Haar gevecht tegen de instanties komt me bekend voor. Veel te veel mensen in Groningen moesten meemaken hoe traag en ontoereikend de afhandeling van de schade aan hun huis was.

De serie ‘Ik wacht’ in het Dagblad van het Noorden haalde honderd afleveringen. Het gaat daarbij over schade veroorzaakt door de NAM. Door de gaswinning die decennia lang een goudmijn was voor de Staat der Nederlanden.

Verwarrend optimisme Het verwarrende is: op het niveau van beleid en maatregelen is er reden voor optimisme.

Twee jaar geleden besloot de nationale regering om de gaswinning in Groningen zo snel mogelijk te stoppen. En het gebeurt.

Het is nog steeds nodig om huizen sterker te maken, omdat de aarde niet onmiddellijk stopt met schudden, maar ook bij de versterkingsoperatie zijn – na jaren van stagnatie – inmiddels maatregelen genomen die de zaken zullen versnellen. Maak een eind aan de bureaucratie.

En het enorme stuwmeer van mensen die eindeloos wachtten op de afwikkeling van hun schade, droogt nu op omdat de meesten van hen 5.000 euro kregen aangeboden. In de meeste gevallen accepteren ze, omdat dat genoeg is om hun schade te herstellen.

We hebben nog een lange weg te gaan, maar ik ben optimistisch over onze kansen om het grote probleem van de onveiligheid en het herstel van de schade in de komende jaren op te lossen.

Menselijke maat Maar ondertussen schreeuwen schrijnende gevallen om de menselijke maat. Om ruimhartigheid voor mensen in de knel. Zodat ze door kunnen met hun leven. Ik spreek vaak met mensen die diep teleurgesteld zijn. En die vaak al zo lang vechten met instanties, dat ze werkelijk getraumatiseerd zijn. Ik vind het mijn rol om hen zo veel mogelijk te helpen. Niet altijd met succes.

De menselijke maat… In het evangelie naar Lucas stelt Jezus een retorische vraag: “Wie van u, die honderd schapen heeft en er één van verliest, laat niet de negenennegentig in de wildernis achter en gaat het verlorene zoeken, totdat hij het vindt?” Het is onbeleefd om een retorische vraag te beantwoorden. Maar ik zou zeggen: een herder die dat doet, is niet goed wijs!

Je brengt de rest van de schapen in gevaar. →

4 september / Van betekenis

Een bron van enorme welvaart voor ons land.

En nu voelen de mensen uit het winningsgebied dat zij er voor moeten betalen.

5

Van herders heb ik geen verstand. Dat is de professie van theologen. Maar in het openbaar bestuur gaat de vlag uit als onze maatregelen goed uitpakken voor 90% van de bevolking. De overheid heeft grote moeite om het laatste verdwaalde schaap uit de woestijn te halen. En soms moet je je afvragen of anderen dat niet beter kunnen.

Overheden zijn berucht om hun onvermogen om iedereen te geven wat hij nodig heeft.

Want de instituties van de rechtsstaat hebben zich gespecialiseerd in gelijkheid. Wethouders en gedeputeerden die iets speciaals willen doen voor een bijzonder geval, worden indringend gewaarschuwd voor precedentwerking: ‘dat kunt u wel doen, maar dan moet het bij iedereen.’

De menselijke maat is lastig, voor de overheid.

Het is eigenlijk een wonder dat die waarden nog zo sterk leven. Want ze hebben onderhoud nodig.

‘Waar het visioen ontbreekt, verwildert het volk.’

Maar hoe onderhouden we die waarden? Ik denk dat waardencommunicatie ‘core business’ is voor kerk en theologie.

Zo lang er mensen tussen de raderen raken, vind ik het gewenst dat de kerk voor hen opkomt.

Dat kan in de confronterende stijl van de profeet Nathan tegen koning David. Talking truth to power. Nathan gaf David onderuit de zak.

Het kan natuurlijk ook zachtaardiger.

3. Rol van kerken en predikanten Van een vak-website, ‘desperate preacher.org’, leerde ik het volgende: “What is a good sermon about? It’s about God. And it’s about ten minutes.”

Ik kreeg een beetje meer tijd. Maar ik realiseer me dat de tijd dringt. We hebben nog meer te doen. We moeten een academisch jaar openen!

Er is in ieder geval geen enkele reden voor schroom. De beschaving om ons heen is in sterke mate de erfenis van de joods-christelijke traditie.

De kerk heeft oude en goede papieren om ‘het goede leven’ te bevorderen. Er is geen enkele reden om uw licht onder de korenmaat te houden.

Op naar het dorpsplein dus. De kerk staat er al!

Het lijkt me passend om – als betrokken buitenstaander – iets te vertellen over wat in mijn ogen de relevantie kan zijn van kerk en theologie in Nederland. Dus ook in Groningen. Ik realiseer me daarbij dat theologie aan een rijksuniversiteit moet gaan over meer dan de kerk.

2. Gemeenschapsvorming Essentieel aan de kerk vind ik haar pastorale rol.

En dan heb ik het ook over het grote belang van de gemeenschap. Want met een beetje geluk is de kerk een plek waarin je met anderen kunt delen wat er in je omgaat. In het vertrouwen dat als er ergens mensen zijn van goede wil, dat het dan in een kerk is. Als het te zwaar is om te tillen, waarom tillen we het dan niet samen?

1. In het midden De kerk in het midden ... zetten. De Nederlandse taal kent een uitdrukking voor gematigdheid en pragmatisme: “De kerk in het midden laten”.

In onze steden en dorpen staat de kerk nog vaak in het midden. Maar ik zou de kerk ook in figuurlijke zin wel weer op het kerkplein willen zien.

Nederlandse publieke voorzieningen worden vaak gedragen door een sterke en grote non-profitsector.

Volgens Minderman kan die erfenis van de verzuiling ook in geseculariseerde tijden vitaal blijven, omdat er sprake is van diepgewortelde waarden.

6

Wat verstaan wij onder goede zorg of goed onderwijs? Wat is rechtvaardig? Aan wat voor maatschappelijke ontwikkeling willen we bijdragen?

Kerken, maar vooral kerkmensen kunnen er zijn voor elkaar als het ingewikkeld wordt. Om stoom af te blazen en steun te ervaren. En om te helpen.

Pastoraat en diaconaat liggen soms dicht bij elkaar.

Als de regels van de overheid geschikt zijn voor negenennegentig van de honderd schapen, wat zou er dan op tegen zijn als de samenleving, de kerken voorop, zich bekommert om dat ene schaap? En eigenlijk zeg ik het daarmee verkeerd.

Als de overheid aanvullend is, begint het bij de samenleving.

Ik moet de kerk een compliment maken voor haar zichtbaarheid in het aardbevingsgebied.

Het werk van Jacobiene Gelderloos en Hanneke Muthert is van grote waarde. Voor de mensen die daardoor worden geholpen. En ik denk ook voor de kerk zelf.

4. Hoop Al bijna 2000 jaar prediken kerken een boodschap van hoop. Het leven heeft een betekenis. Mensen moeten voor elkaar zorgen. En verlies nooit de hoop.

Ik vertelde al dat ik optimistisch ben over de toekomst van Groningen. Maar hoop geven is niet noodzakelijk hetzelfde als optimisme.

Vaclav Havel schreef ooit: “Hoop is niet de overtuiging dat iets goed zal komen, maar de zekerheid dat iets klopt, hoe het ook uitpakt ... Het is vooral deze hoop die ons de kracht geeft om te leven en voortdurend nieuwe dingen uit te proberen, zelfs in omstandigheden die zo hopeloos lijken als de onze, hier en nu.”

Tenslotte Er is meer te zeggen over de rol van kerken en theologen. Maar de sleutel lijkt me relevantie.

Hoe kun je van betekenis zijn op terreinen die mensen ervaren als belangrijk en complex?

Aan weerbarstige onderwerpen geen gebrek.

Ze schreeuwen om doordenking. De ene keer is dat de opvoeding van kinderen. De andere keer de groeiende eenzaamheid van ouderen. Vraagstukken over het begin en het eind van het leven.

De vraag naar zingeving in een wereld waarin je je het object voelt van instituties. Maar ook in het grote verdriet van de aardbevingen kunnen theologen en de kerk van betekenis zijn. Door onze waarden levend te houden. Door een arm om mensen heen te slaan. En door hoop te bieden.

En dat is een prachtige, waardevolle rol in een ingewikkelde wereld. Ik wens de faculteit en de universiteit een fantastisch, uitdagend en inspirerend jaar toe.

Lezing (gehouden in het Engels) bij de opening van het academisch jaar van de faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschappen van de RuG en van de Protestantse Theologische Universiteit in Nederland. •

7