Blog – Een toekomst voor oude kerken

21 juni 2019

Nicola Green voor haar portretten van religieuze leiders

2

Ademloos luistert de A-kerk naar

Nicola Green. Historica en kunstenaar.

En ‘keynote speaker’ op de conferentie van vandaag. Ze maakte kunstwerken van de

ontmoetingen van religieuze leiders. En het wonderlijke is dat ze haar ook allemaal

toelieten. De paus, de aartsbisschop van

Canterbury, de Dalai Lama, de Amerikaanse

opperrabbijn… Ze is een vrouw met een missie.

21 juni / Een toekomst voor oude kerken

Ze vindt het belangrijk om de wereldreligies in haar werk als gelijkwaardig te tonen.

Met enige verwondering stelt ze vast dat dat nog

niet eerder is gebeurd. En strijdbaar stelt ze vast dat de religieuze topleiders allemaal mannen zijn. 100%. En dat dat moet veranderen.

Ik mag na haar spreken, op de internationale conferentie over religieus erfgoed. Een opgave.

De laatste spreker voor de borrel en na een indrukwekkende lezing. Ik begin maar met dat vast te stellen. En te zeggen dat er hoop is: zelf ben ik lid van een kerk waar inmiddels de tweede vrouw op rij voorzitter van de synode is. Bij ons thuis is de hoogste religieuze autoriteit ook een vrouw. En is niet sinds 1952 het hoofd van Greens eigen Church of England ook een vrouw? → 3

Ik geef de aanwezigen een korte mentale rondleiding langs het religieuze erfgoed in Groningen.

De provincies beschouwen cultuur als hun kerntaak. En erfgoed - inclusief het religieuze erfgoed - hoort daar bij. Omdat monumenten ijkpunten zijn in onze omgeving. Er voor zorgen dat wij onze omgeving herkennen als thuis en dat we ons thuis voelen.

Het geeft schoonheid en karakter aan onze provincie. Jammer genoeg is ons rijke bezit nog altijd een goed bewaard geheim. Want veel mensen weten niet wat ze horen, als ik zeg dat er in deze provincie per bunder meer middeleeuwse kerkjes te vinden zijn dan in Toscane. Toch is het zo. En ik ben er enorm trots op.

Binnen dit domein nemen kerken een bijzondere positie in. Persoonlijk beschouw ik een kerk als het huis van God. Want ik ben opgevoed in een traditie waarin God overal is, maar net een beetje meer aanwezig is in de kerk. Zo ziet natuurlijk niet iedereen het. Maar hoe je een kerk ook ziet, voor vrijwel iedereen is het een bijzondere, mystieke plek.

Mijn punt is dus, dat de congresgangers deze dagen in een interessante regio zijn. Ik adviseer ze daarom hier nog wat te blijven zodat ze goed kunnen rondkijken. Niet alleen in de stad.

Ik nodig ze uit om op ontdekkingsreis te gaan in het ommeland. Blijf langer. ‘En mocht u daar geen tijd voor hebben: kom dan terug.’

Zeker als het gaat om oude kerken. Dat begint al als je binnenkomt en je de meestal uitgesleten vloertegels in je opneemt. En de plekjes en plekken ziet die bewijzen dat mensen door de eeuwen heen het gebouw hebben onderhouden, aangepast of gerestaureerd. Altijd met de beste bedoelingen...

Bakens in het landschap De kerk is een plek waar mensen, vaak al eeuwen, samen komen, leven, trouwen en rouwen. En ook al heeft een kerk voor sommige mensen geen religieuze betekenis meer, dan nog heeft het kerkgebouw de functie van baken in het dorp, de wijk of de stad. ‘De kerk in het midden laten’ is niet voor niets een uitdrukking die de Nederlandse stijl typeert.

Groningen heeft een enorme rijkdom aan kerken.

Elk dorp, elk gehucht, elk buurtschap - hoe klein ook - heeft minimaal één kerk. Overal in het landschap zie je kerken, zoals de rijst die op de vloer achterblijft als een pas getrouwd stel de zaal verlaat. Kerken op wierden. Ze zijn eeuwenoude oriëntatiepunten. Voor wie zich overgeeft aan het landschap of per racefiets van dorp naar dorp rijdt.

4

Als beschermheer van de Stichting Oude Groninger Kerken kan ik dat van harte aanbevelen.

De stichting zet zich in voor het behoud en gebruik van kerken. Omdat deze club dit jaar 50 jaar jong is, hebben ze een juweel van een boek uitgebracht met de veelzeggende titel ‘Ode’.

Alle liefde ten spijt Maar alle liefdesverklaringen en odes ten spijt, het behoud van het bijzondere Groningse erfgoed staat - meer dan in andere regio’s - nogal onder druk. Dat komt door een tamelijk modern fenomeen: aardbevingen. Aardbevingen die het gevolg zijn van de gaswinning, die ronds 1960 in onze provincie startte.

De gaswinning heeft de Nederlandse samenleving een enorme welvaart gebracht. De grootste gasbel ter wereld heeft sinds zijn ontdekking zo’n 420 miljard euro opgeleverd voor de staat. Maar de inwoners van Groningen ondervinden nu naast de lusten vooral de lasten van de winning.

De lusten zijn dus voor alle Nederlanders, maar de lasten helaas alleen voor ons. En die lasten zien er in het aardbevingsgebied zo uit: veel huizen hebben scheuren die hersteld moeten worden. Huizen zijn ook nogal eens onveilig, zodat ze fundamenteel versterkt moeten worden. →

5 21 juni / Een toekomst voor oude kerken

Maar juist op het punt van de afhandeling van schade en de versterking van huizen laat de overheid het nogal afweten. Al een jaar of zeven.

Tot grote ontevredenheid en frustratie van onze inwoners. Niet alleen woningen zijn in het bevingsgebied beschadigd. Maar ook ons erfgoed.

Het beeld is dat in het bevingsgebied zo’n 80 procent van ons erfgoed beschadigd is.

En dit is geen eindbeeld. Want hoewel er nu minder gas wordt gewonnen; feit is dat er nog altijd gas wordt gewonnen. Waardoor de aardbevingen nog steeds doorgaan. Maar ook als de winning stopt, zal de aarde nog wel even doorgaan met schudden en schokken. En schade aanrichten. Week na week, maand na maand.

Niet vrolijk Ik realiseer me dat de laatste spreker voor de borrel er wellicht toe bijdraagt dat de aanwezigen straks ook een borrel nodig hebben.

Dit is niet vrolijk. Want naast de bevingen is er ook sprake van bevolkingskrimp in het ommeland.

En dat leidt onder meer tot een toenemende leegstand van ons erfgoed.

Ontkerkelijking speelt ook een rol. Dat volgt een patroon dat in de rest van Europa ook bekend is: minder mensen bezoeken de kerk en die kleinere groep bezoekt de kerk ook minder vaak.

Bisdommen reorganiseren, kerkelijke gemeenten zoeken een nieuwe bestemming voor hun kerk.

Dat is altijd al een lastig karwei. Maar als de bevolking daalt, de economie in Groningen hier en daar ijl is en een deel van de provincie kampt met aardbevingen, wordt het karwei er zeker niet makkelijker op.

Feit is dat de opgave zo ontzettend groot is dat we niet alles kunnen behouden en herstellen.

Zoals ik al zei: niet alleen ons erfgoed, maar ook veel woningen zijn beschadigd. De ervaring om dat goed aan te pakken, moeten we ‘werkendeweg’ ontwikkelen. Waarbij het gek genoeg niet in ons voordeel is dat de economie op dit moment bloeit.

Want dat heeft als resultaat, dat er groot gebrek aan kundige bouwvakkers en aannemers is.

Maar eigenlijk nog los daarvan: de kern van dit karwei is, dat we belangrijke en soms onomkeerbare keuzes moeten maken. Welk erfgoed gaan we herstellen en versterken? En van welk erfgoed nemen we afscheid? Hoe doen we dat? Met wie?

Dat doen wij samen met onze Groningse erfgoedinstellingen, met erfgoedexperts, bouwkundigen, het Rijk én - last but not least - ook met bewoners.

Lokaal draagvlak voor behoud van erfgoed is voor ons belangrijk.

Gemengd beeld Een aantal van de congresbezoekers heeft vanmiddag een excursie gemaakt door de provincie. Ze bezochten onder andere het dorp Garsthuizen, waar tot 2015 een kerkgebouw stond. De optelsom van forse aardbevingsschade, ontoereikende financiële middelen, het feit dat het ook weer niet zo een heel bijzondere kerk was en het ontbreken van genoeg draagvlak voor behoud - die optelsom heeft ertoe geleid dat is besloten om de kerk af te breken. Ongetwijfeld tot verdriet van een boel mensen.

Gelukkig gaat het niet altijd zo. Het beeld is heel divers. Veel kerken krijgen een gecombineerde functie. Een functie voor het dorp en een beperkte religieuze functie.

Een mooi voorbeeld is de kerken-carrousel in Appingedam. In deze stad heeft een aantal kerken samen een visie ontwikkeld op wat ik voor het gemak maar even ‘functiespreiding’ noem. Daardoor is een van de kerken een restaurant geworden.

6

Als provinciebestuur staan wij pal voor een zorgvuldig en integraal erfgoedbeleid. Integraal, door samen op te trekken met onze partners. Maar ook door het erfgoed te verbinden met de omgeving, met het landschap en ruimtelijke kwaliteit.

21 juni / Een toekomst voor oude kerken

De aardbevingen veroorzaken tijdsdruk.

Bijna wekelijks is er wel weer een nieuwe beving.

Soms licht, soms zwaar. Maar vrijwel altijd weer met nieuwe schademeldingen tot gevolg, terwijl nog zoveel oude schades nog niet hersteld zijn.

Daardoor zit ons erfgoedbeleid feitelijk in een snelkookpan. In een korte tijdsperiode moeten we experimenteren. Nieuwe wegen inslaan.

Partners zoeken, soms ook van ver weg. Zo leggen we hier in Groningen de kiem voor het nationale erfgoedbeleid - en misschien zelfs internationaal erfgoedbeleid - voor de komende decennia.

Hoop Dat zorgt ervoor dat ik er vertrouwen in heb dat veel van de aanwezigen nog wel een keer terug komen. Omdat we interessante ervaringen gaan opdoen, die de moeite waard zijn om uit te wisselen. Het is belangrijk is om eigen kennis en ervaringen te delen met bestaande en nieuwe contacten. Dat leidt vast tot nieuwe inzichten en tot nieuwe aanpakken.

In de provincie Groningen en ongetwijfeld ook in andere regio’s, staan wij voor grote uitdagingen met oude kerken en synagogen. Uitdagingen die niemand alleen moet willen oppakken. Alleen ga je snel, samen kom je ver.

De aanwezigheid van zoveel deskundigen, deze dagen, op deze conferentie, geeft ons hoop.

Want we delen de liefde en betrokkenheid bij het religieus erfgoed. En de uitwisseling van deze dagen biedt zicht op een vruchtbare samenwerking en het behoud van ons erfgoed, in Groningen en ver daarbuiten. •

7