Tijdschriftattendering nr 4 2018 2019

2018‐ 2019

Reinwardt Academie Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten

Reinwardt Academy Amsterdam University of the Arts

[TIJDSCHRIFTATTENDERING NR.4] Inhoudsopgaven van recent verschenen tijdschriftnummers

THE ART NEWSPAPER Number 306, November 2018

4

Contents

""'

¥isI'

e

....,zy,h.

POP«""""

TH ~;ARTNEWSPAPER

Issue 306, November 2078

REVIEW

Review French restorers resume work on Grunewald's lsenheim Altarpiece-in the hope of getting it right this time. See p32

FEATURES 4-5 EDWARD WOODMAN The photographer sought out by artists to capture ephemeral works in the 1980s and 1990s

6 LARRYPOONS The American artist is the unlikely star of a new film on the art market

8 GRAYSON PERRY The artist tells us what he really thinks of art fairs

DIARY 10 LOUISA BUCK'S LONDON Richard Wilson and Robin Klassnik turn back the clock, and Andy Holden and Jarvis Cocker celebrate the mysterious British artist Hermione Burton

32

LEADERS 5 COMMENT Do not penalise Saudi artists forthe murder of Jamal Khashoggi - and why Banksy may have sacrificed our love

NEWS 8

CONSERVATION After a public outcry, French restorers gingerly resume work on the Isenheim Altarpiece

11

EXHIBITIONS

LINDA YABLONSKY'S NEW YORK Bruce Nauman's split-up MoMA/PS1 retrospective rewards vigilant viewers, and the Met Breuer gets paranoid

23

43

.......................................................

CONSERVATION Stumped by a Yup'ik mask, New York's Met takes advice from an indigenous dancer

BOOKS 12

UNITED KINGDOM An Assyrian king rides into the British Museum, while the Queen's Gallery shows Roger Fenton's images of war

ART MARKET 47

9

UNITED KINGDOM Huge Europe-wide looted-antiquities bust raises the question of how the UK will participate after Brexit

DECORATIVE ART All you will ever need to know about maiolica

48

PAINTING Why Critical Theory cannot cope with the Rococo

10 EUROPE Austria returns the wrong Klimt to the wrong family

.......................................................

12 US&AMERICAS Photographers go up against the art establishment in latest appropriation court case

13 US&AMERICAS Mexico's presidential palace could become a megamuseum - but is it necessary?

54

MUSEUM HISTORY The makers: Hans Sloane and Charles Townley

.......................................................

55-56

ANCIENT COLONIALISM The Greek and Roman appropriation

AFRICA Cape Town's Zeitz Museum must be more inclusive

Our pick of exhibitions around the world

.......................................................

18

58

SCULPTURE The tomb of the Holy Roman Emperor Friedrich III

ENDNOTE 39 PHOTO FINISH Brexit in the shredder? How Banksy's stunt captured the UK public's imagination on the People's Vote march

.......................................................

......................................................

. . . .................. .. ...........................

18-19

IN THE FRAME Jim (arrey's satirical works touch a nipple-and

a nerve

.......................................................

70

28

EUROPE The German Expressionists Ernst ludwig Kirchner and Emil Nolde, and their respective takes on exoticism

31-38 of Egypt

.......................................................

EUROPE Famed forger Wolfgang Beltracchi's thoughts on faking it

28

CALENDAR

17

INTERNATIONAL Buyer's premiums are buoying an auction house duopoly

LETTERS Why Banksy is no Rembrandt, and a suggested alternative to the Tate's use ofWikipedia

boom is transforming

......................................................

UNITED STATES Why Hockney's $80m "holy grail" sale could slow demand

UNITED KINGDOM V&A director Tristram Hunt on the museum's longawaited expansion to east london

UNITED STATES How Houston's museum-building the city

14 15

23 24

26 UNITED STATES Dimensionism, the movement inspired by scientific advances, is finally rescued from near-obscurity

........................... ..... .....................

REGULARS 17

MUSEUMS& HERITAGE

......................................................

13

INTERNATIONAL Are guarantees the next big art-market scandal?

UNITED STATES Andy Warhol gets much more than 15 minutes of fame in a major show at the Whitney Museum of American Art

24

MODERNISM A major biography of Josef Albers

UNITED KINGDOM Henry VIII's magnificent tapestry is on a brief sojourn to the UK - but could it ever make a permanent return?

UNITED KINGDOM Artist raises questions over originality of Steve McQueen's school photography project

How the photographer Edward Woodman became the toast of the 1980s and 1990s UK art scene. See Review, pp4-5

Ernst Ludwig Kirchner's Die drei alten Frauen (1925-26) goes on show in Bonn this month. See Review, p28

OBITUARY Jane Fortune, the champion of female Renaissance artists

in association with

Bonhams AUCTIONEERS

SINCE 1793

ILYA BOLOTOWSKY

Colfisart.

LLC

Paintings from 1935-1980 Frederick D_ Hill Daisy Hill Sanders

November 2 - December 22

I

Specialists in American Art

I

by appointment New York 212-396.0099

WASHBURN 177 Tenth Avenue, New York, NY, 10011 (212) 397-6780 I jwashburn@earthlink.net

www.collisart.com

I washburngallery.com

New episodes available now

" @TANaudio

Cu ltu u r-Ed ucatie

Inhoud 4

Redactioneel

8

Etnisch-culturele diversiteit in beleid en cultuureducatie: intercultureelonderwijs Lenie van den Bulk

29

Is kunst voor iedereen?

Fia van Heteren

45

De Vrije Academie - Psychopolis 1947-1982: een kunstzinnige vrijhaven in de Hofstad Saskia Gras

67

Kleur en ruimte: relevant onderzoek naar beeldende competenties voor leerplannen Folkert Haanstra

77

Leereffecten van drama: de onterecht ondergeschikte rol van theatereducatie Karlot Bosch en Cock Dieleman

Cultuurkrant

NL

VOOR PROFESSIONALS DIE WERKEN VOOR CULTUUR OP SCHOOL OF IN DE VRIJE TIJD

Erfgoed bindt én splijt p 4

Cultuureducatie & kinderen met een beperking p 6

Barbara Visser en Gijs Bakker over kunst op school

j(Leg leerlingen uit dat eenlingen ook nodig zijn' Gijs Bakker: 'De leerlingen stelden neoliberale vragen: welke auto rijd je'

Barbara Visser: 'Dat vond ik ookwel een koude douche'

BARBARA VISSER

GIJS BAKKER

De internationale kunstenaars Barbara Visser en Gijs Bakker gaven ieder een les aan een havo 3 klas.

Hoe beviel het? En: hoe moet het verder met cultuureducatie in het onderwijs?

Door Francine van der Wiel Vorig jaar werd het idee door de Akademie voor Kunsten gelanceerd: om cultuureducatie op scholen te stimuleren, zouden individuele kunstenaars tenminste één keer per jaar een klas van de onderbouw in het voortgezet

onderwijs moeten bezoeken. Een 'culturele dienstplicht', waarmee kunstenaars zelf ook een bijdrage leveren aan een betere cultuureducatie op school. En zo bezocht beeldend kunstenaar Barbara Visser een havo 3 klas in Eindhoven en ging ontwerper Gijs Bakker naar Horst in Limburg, waar hij een derde klas havo bezocht.

In het Amsterdamse grachtenpand waar Bakker - nog even zijn woonhuis en studio heeft, wisselen ze ervaringen uit.

Hoe was het om weer in een school te zijn? Bracht het ook herinneringen aan je eigen schooltijd?

GB: 'Nou, ik was best zenuwachtig. Om me voor te bereiden

had ik vooraf de school even opgezocht op Google Earth om een geografisch beeld te krijgen.

Daardoor was ik voorbereid op een keurige, witte, geordende omgeving. Dat ken ik wel uit mijn eigen jeugd in Amersfoort, waar ook iedereen hetzelfde was. En de enige herinnering die ik aan iets van cultuureducatie heb, is een schoolconcert in de Bergkerk in Amersfoort. Daarbij was onder ons leerlingen het grote twistpunt of we óf zouden gaan gillen en schelden, óf rustig zouden kijken en luisteren: BV: 'Ik zat op een school in Amsterdam-Zuid, met veel aandacht voor kunst en creativiteit.

De school die ik bezocht, het Van Maeriantlyceum in Eindhoven

FOTO WOUTER PLEIJSIER

was heel mooi, jaren vijftig architectuur, met veel grote glaspartijen en rijk gedecoreerd. Religieuze voorstellingen, dat wel. 'Wat bijzonder, zei ik tegen de kinderen, 'ik ben verrast dat de school al veel kunst van zichzelf heeft,' Dat hoorden ze kennelijk voor het eerst; ze hadden volgens mij geen idéé dat ze zich in een toegepast kunstwerk bevonden: Wat viel je het meest op?

GB: 'Dat er niets, maar dan ook helemaal niets was voorbereid.

Het voelde alsof ik een grote bonbondoos met strik was die daar pardoes was gedropt. Eerst probeer je die doos en die strik weg te krijgen: wie ben ik, wat doe ik, hoe denk ik? Een verkeerde

vorm van lanceren dus, zo zonder enige context. Het kan werken, en dat heb ik bij sommigen ook wel gezien, maar bij de meesten is het zó ver verwijderd van vader en moeder, ooms en tantes, dat het absoluut niet landt,' BV: 'Ik had precies hetzelfde.

"Waarom bent u hier?" was de eerste vraag. Ze waren totaal blanco, het was hun mentoruur.

Veel beter zou zijn als leerlingen zelf al iets voorbereiden: wie komt er eigenlijk, wat vind je via Google over deze persoon en klopt dat, welke beelden vind je online? Dan is er een minimale basis om van te vertrekken. Nu bleef het wat oppervlakkig: Lees verder op pagina 3

2 Column: Sanne Scholten 4 Erfgoededucatie 6 Kinderen met een beperking 8 Gelijke kansen 10 Uitslag Cultuurpanel 12 Nieuws 13 Ouderbetrokkenheid 14 Rubriek: Achter de cijfers 15 Tamer Alalloush 16 Nieuwe publicaties, agenda DIT IS EEN UITGAVE VAN HET LANDELIJK KENNISINSTITUUT CULTUUREDUCATIE EN AMATEURKUNST • LKCA.NL • INFOtaLKCA.Nl • POSTBUS 452, 3500 AL UTRECHT

•

Inhoud Coverfoto: Beeld van Mercurius, gevonden bij een opgraving in Enkhuizen [bron: Archeologie West-Friesland].

13

De plek van ...

19

Column Sandra Beckerman

22

28

Terugblik Nationale Archeologiedagen

Reuvensdagen

30

Nationaal Monumentencongres

Karel-Jan Kerckhaert, van de Stichting

SP Tweede Kamer-lid Sandra

De Nationale Archeologiedagen vonden

Cultureel Erfgoed Zeeland kiest zijn favo-

Beckerman roept archeologen op zich

in het weekeind van 12-14 oktober plaats.

vinden de Reuvensdagen plaats in

sector komen op 8 november bijeen in de

riete plek: Het Doolhof van Hengstdijk.

te mengen in het politieke debat en

Dit landelijke evenement wordt sinds 2015

Vlaardingen. Zoals elk jaar bestaan de

Amersfoortse Prodentfabriek tijdens het

"Hoe klein ook, ieder dorp en iedere stad

vraagt zich af waarom Nederland zo

georganiseerd door de gelijknamige stich-

Reuvensdagen uit een aaneenscha-

Nationaal Monumentencongres.

heeft zijn eigen bijzondere plekjes. Vaak

weinig mensen bij haar archeologisch

ting die zich inzet om archeologie toegen-

keling van sessies, waarin de laatste

Thema van ditjaar: 'Erfgoed is van ons

zijn dit ook plaatsen die cultuurliefheb-

erfgoed betrekt.

allemaal- toch?'

.. "..

Donderdag 15 en vrijdag 16 november

kelijker te maken voor iedereen. En dat is

stand van zaken van de Nederlandse

gelukt, met een opkomst van ruim 50.000

archeologie uit de doeken wordt ge-

voorkeuren. Voor mij als archeoloog zijn

bezoekers, verspreid over 350 evenemen-

daan en eenieder wordt uitgenodigd

het vooral die plaatsen in het landschap

ten zijn de dagen zeer geslaagd.

om mee te praten en te denken.

bers inspireren. Iedereen heeft daarin zijn

Circa 500 professionals uit de erfgoed-

waar je je terug in de tijd waant. Waar de tijd schijnbaar heeft stilgestaan."

4

ERFGOEDMAGAZINENR 3, 2018

Coverfoto: Beeld van Mercurius, gevonden bij een opgraving in Enkhuizen [bron: Archeologie West-Friesland].

ERFGOEDMAGAZINENR 3, 2018

5

t~OIt4-~ I ARTS COUNCIL "4'm""

ENGLAND

C;~;!!1

• heritage learning

GEM champions excellence in heritage learning ISSN 1759-6378

The Learning and I Sharing Centre A special edition, funded by an Arts Council England Museum Resilience project grant.

Editors

GEM Case

Holly Bee and Jessica Robertson GEM 54 Balmoral Road Gillingham, Kent ME74PG

Studies 23 Copy date: 12 October 2018 Publication: 30 November 2018

Case Studies is published twice a year by GEM but all opinions expressed remain those of the named authors. ŠGEM2016

Designed by Steers McGillan 01225465546

Eves

Cover: GEM training and events 2017-18

casestudies@ gem.org.uk

A large print version is available on request. Please contact the GEM office.

n ex Vol.222018

3

Overview of the Learning and Sharing Centre Project John Stevenson and Holly Bee

6 The LSC Partners 8

20 The Learning Curve Nick Winterbotham 22 Redeveloping the GEM Website Jessica Robertson 24 The Value of Heritage Education Sheila McGregor

Effective Engagement Pete Brown

10 Heritage Interpretation Sarah Oswald

26 Learning and Sharing Events Holly Bee

12 Working with Artists in Heritage Settings Helen Pike

28 Business Training Consultancy: A Stronger GEM for a Stronger Sector Sheila McGregor, Felicity Woolf, Emma Hutson and Mike Woodward

14 Health and Wellbeing Laura Bedford 16 Essentials of Leadership Kiz Crosbie 18 Fundraising and Income Generation Jane Avison

-

.I

~

30 Project Evaluation Sheila McGregor 33 What Comes Next?

Holly Bee

INFORMAL LEARNING REVIEW No.152 A

PUBLICATION

OF INFORMAL

LEARNING

EXPERIENCES, INC

SEPTEMBER/OCTOBER

2018

INSIDE:

NATURAL

HISTORY COLLECTIONS

NATIONAL

AND GLOBAL

PLUS: THE "JULIANA

CODEX",

REPATRIATION,

A

AS PART OF

CHALLENGES ROAD MAP TO

AND

MORE!

NAGPRA

IN THIS ISSUE: A ROAD MAP TO REPATRIATION: PROTECTION

LEADING

AND REPATRIATION

CULTURAL

SUCCESSFUL

USING

NATURAL

MUSEUM

COMMUNITY

MEMORIES

INSTITUTIONS: LEADERSHIP

HISTORY

AND GLOBAL

COMMUNICATING

AMERICAN

GRAVES

3

FOR

9

ACT (NAGPRA)

RECOMMENDATIONS

OF CULTURAL

COLLECTIONS

INSTITUTIONS

TO ADDRESS

11

NATIONAL

CHALLENGES

ARABIC

SCIENTIFIC

LEGACY

THROUGH

17

A SINGLE

OBJECT

DIALOGUES

IN INFORMAL

AND PERSONAL

BEFORE

THE NATIVE

SCIENCE

REFLECTIONS

21

INSTITUTIONS

OF THE MUSEU

25

NACIONAL

THE FLAMES

Publisher information: THE INFORMAL LEARNING REVIEW is a copyrighted publication of Informal Learning Experiences, Inc. It appears bi-monthly in February, April, June, August, October, and December. THE INFORMAL LEARNING REVIEW is edited and published by Informal Learning Experiences, Inc., tel: 720.612.7476, fax: 720.528.7969, email: ileinc@informallearning.com, mailing address: 1776 Krameria Street, Denver, CO 80220. THE INFORMAL LEARNING REVIEW is designed and produced in house. ISSN 1089-9367.

AT

o

N

SUBSCRIPTION

NFORM

THE INFORMAL LEARNING REVIEW 1 year, six issues, bimonthly, print and online: $65 in the U.S., $72 in Canada/ Mexico, $80 elsewhere. Online version ONLY, $55.

Individual electronic issues can be purchased for $12 and will be delivered via email. Please contact us at ileinc@informallearning.com if you would like to purchase a single issue.

TRAVELING EXHIBITIONS DATABASE 1 year, unlimited access:$85 worldwide.

There is no charge for listing exhibitions in the database. Please contact us at ileinc@ informallearning.com for more information.

Exhibitions with immediate availability may be placed on the 11th Hour Page.

You can sign up for the Informal Learning Review and the Traveling Exhibitions Database via our website at www.informallearning.com.

Online transactions are made securely via PayPal or Intuit.

vakblad voor informatieprofessionals

+ Erfenis van verzamelwoede W02 Open Data Depot

Update opleidingen Stand van zaken in Nederland en Vlaanderen

Extra Vooruitblik Smart Humanity-event

2018 08

COLOFON

.8iii

2018108 m

ISSN: 1385-5328 lP is een uitgave (22ste jaargang) van Uitgeverij lP Charlotte van Pallandtlaan 18 2772 TR Voorburg tel. 06-44 09 19 85 www.informatieprofessional.nl

redactie Maarten Brinkerink, Wilbert Helmus, Frank Huysmans, Dafne Jansen, Vincent M.A. Janssen, Alice de Jong, Evelien de Jonge, Andrea Langendoen, Leen Liefsoens, Edwin Mijnsbergen, Ronald de Nijs (eindredacteur), Matthijs van Otegem, Vincent Robijn, Eric Sieverts, Sjors de Valk en Daniël de Vette.

et is november. En dat betekent weer een afwijkend nummer van lP. Deels met de gewone artikelen en rubrieken die je van andere nummers gewend bent. En deels - als je het nummer omdraait - de special voor het KNVI-event Smart Humanity (de opvolger van het Jaarcongres) in Eye Filmmuseum Amsterdam, ook al is dat pas in december. Daarin afwisselende vooruitblikken, interviews en nieuwtjes rond een programma dat dit jaar maar liefst een volle 24 uur zal duren.

INHOUD

lP is samen met InformatieProfessional.nl het onafhankelijke platform voor de informatiespecialist van vandaag en morgen. De lezers werken in de informatie-, bibliotheek-, archief- en erfgoedwereld.

redactieadres lp, Charlotte van Pallandtlaan 18, 2772 TR Voorburg, tel. 06-44 09 19 85, e-mail redactie@informatieprofessional.nl.

OUD EN NIEUW

20 pagina's met vooruitblik SMART HUMANITY-EVENT

Update opleidingen

m

REACTIES

Welke opleidingen kun je volgen als je informatieprofessional wilt worden?

Een overzicht van de situatie in Nederland en Vlaanderen, met een focus op de bibliotheeksector.

altijd nieuwsgierig, maar van

Frank Huysmans

deze word ik zelfs onrustig.

op gasthoofdredacteurnummer (lP 7) via Twitter en Linkedin De nieuwe lP maakt me

Zoveel relevante artikelen, een must voor iedere bibliotheekmedewerker

(Pascale van

Next generation paper

Erfenis van verzamelwoede

Wordt papier ingehaald door digitaal?

Integendeel, nieuwe ontwikkelingen laten zien dat papier en digitaal prima samengaan. Ze kunnen elkaar zelfs versterken.

Vaak wîllen erfgoedinstellingen wel, maar ontbreekt het hen aan tijd en/of kennis om hun bronnen open beschikbaar te stellen.

Het Netwerk Oorlogsbronnen startte daarom het project W02 Open Data Depot.

Europa! (De boekenmeneer) • Het

Carola van der Drift

Janneke Jorna

lijkt mij heel leuk om twee keer

Zuilen) • Dankzij lP een mooie site ontdekt: europeana.eu!

.-u:

H (])

:> (])

U5

-u ......

H

~

Veel kunstwerken, boeken e.d. uit musea, bibliotheken uit heel

'gasthoofdredacteur'

te zijn.

Eén keer over 'MIL' (Media and

vormgeving Eric van den Berg, egfvdberg@upcmail.nl, Tom van Staveren, graphicisland@upcmail.nl.

Information Literacy) en een keer over 'Schoolbibliotheken' (Albert K. Boekhorst) • Leuk,

Het gewone nummer besteedt weer eens aandacht aan opleidingen op ons vakgebied; welke er nog wel en welke er niet meer zijn. En ook wat we binnenkort hopelijk kunnen verwachten, zowel in Nederland als in Vlaanderen. De toekomst komt volop aan de orde in het omslagartikelover 'nieuwe generatie papier'.

Nieuwe generatie? Ja, fysiek papier dat verbinding kan maken met de digitale wereld voor allerlei slimme toepassingen.

Anderzijds ook aandacht voor het verleden. Hoe zit het met copyright op bronnen uit de Tweede Wereldoorlog? Het Netwerk Oorlogsbronnen zocht dat uit en heeft een W02 Open Data Depot opgezet. En ook onze Lifehacking-rubriek lijkt terug te gaan in de tijd met aandacht voor startpagina's.

Dé Startpagina is intussen twintig jaar oud, maar om een persoonlijk soort startpagina bij te houden, daarvoor blijken nog steeds nieuwe tools te verschijnen. <

Maartje van de Kamp en ik

medewerkers aan dit nummer Carola van der Drift, Rob Feenstra, Irma van Houts, Janneke Jorna, Marja Kingma, Martijn Kleppe en Raymond Snijders. Foto omslag: notitieboek van Novalia met daarin een bespeelbare papieren piano

naast elkaar in de lP (Marjo Bakker) • Geweldig nieuws: 'Webarcheologie redt eerste webindex van cd-rorn'. Hulde voor Johan van der Knijff en KB (Tjarda de Haan)

abonnementen Voor abonnementsprijzen en andere informatie zie InformatieProfessional.nl.

RUBRIEKEN

advertentieverkoop Voor informatie over adverteren in blad of op de site: Rajin Roopram, e-mail rajin.roopram@kbenp.nl, tel. 06-15201724.

-~

Foto van de maand

Het verlenen van toestemming tot publicatie in dit tijdschrift strekt zich tevens uit tot het in enigerlei vorm elektronisch beschikbaar stellen.

2

lP I vakblad voor informatieprofessionals

~

Kathedralen van kennis

I

08/2018

m

O&A Fredrik Magnusson

m

KB Onderzoekskroniek Gaat de computer trefwoorden toekennen?

m

m

Wisselcolumn

Standplaats

De groene

Juridische kwesties

lifehacking

Column

Ik denk, dus ik ben ... compatible

Londen

strijd

Vernieuwde beperking voor mensen met leesbeperking

Startpagina nog altijd handige verzamelplek

De analoge kloof

Let's Go Green

lP I vakblad voor informatieprofessionals

I 08/2018

VOLUME 24 NUMBER 10 DECEMBER 2018

INTERNATIONAL ]OURNALOF

HERITAGE STUDIES

International Journal of Heritage Studies Volume 24

Number 10

December 2018

CONTENTS Articles 1019 Dilemma of local socio-economie perspectives in management of historic ruins in Kilwa Kisiwani World Heritage Site, Tanzania Noel Biseko Lwoga 1038 Identifying sites at risk from illicit metal detecting: from CRAVED to HOPPER Louise Grove, Adam Daubney and Alasdair Booth 1053 Intramuros: memory, violence and national becoming in Manila Robert Mason and Lauren Istvandity 1068 Learning from cultural engagements in community-based Alicia Ebbitt McGill

heritage scholarship

Book Reviews 1084 California mission landscapes: race, memory, and the politics of heritage, by Elizabeth Kryder-Reid James I. Deutsch 1085 Performing Wales: people, memory and place, by Lisa Lewis Ross J. Wilson

KONINKLI JKE NEDERLANDSE OUDH EIDKUNDIG E BOND

2018

3

Jaargang 117, 2018, nummer 3

KONINKLI JKE NED ERLANDSE OUD H EIDKUNDIG E BOND Opgericht 7 januari 1899

BULLETIN KNOB Onafhankelijk peer-reviewed wetenschappelijk tijdschrift van de KNOB, mede mogelijk gemaakt door Faculteit Bouwkunde, Technische Universiteit Delft ISSN 0166-0470 Hoofdredactie Dr. Marie-Thérèse van Thoor (Technische Universiteit Delft) Redactie Dr. Jaap Evert Abrahamse (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Dr. Christian Bertram (Universiteit van Amsterdam) Drs. Noor Mens (Technische Universiteit Eindhoven) Dr.ing. Steffen Nijhuis (Technische Universiteit Delft) Dr. Freek Schmidt (Vrije Universiteit Amsterdam) Prof. dr. ir. Lara Schrijver (Universiteit Antwerpen) Prof. dr. Gabri van Tussenbroek (Monumenten en Archeologie Amsterdam/Universiteit van Amsterdam) Drs. Els Brinkman (eindredacteur) Robyn de Jong-Dalziel (vertaler) Kopij voor het Bulletin KNOB Voor auteursinstructies zie: www.knob.nl/bulletin Voorstellen voor kopij graag als synopsis, met enkele relevante afbeeldingen, aanleveren bij: Bulletin KNOB t.a.v. Dr. Marie-Thérèse van Thoor, hoofdredacteur info@knob.nl, t 015 278 15 35 Abonnementen en lidmaatschap KNOB Abonnementen en lidmaatschap KNOB particulier: € 65,00; t/m 28 jaar: € 30,00; instellingen en organi­ saties: € 150,00. Het lidmaatschap wordt aangegaan voor de duur van een kalenderjaar en wordt stil­ zwijgend verlengd. U kunt uw lidmaatschap schriftelijk beëindigen, via post of email, vóór 1 november van het lopende jaar.

Bureau KNOB Postbus 5043, 2600 GA Delft, t 015 278 15 35 info@knob.nl, www.knob.nl Bestuur KNOB Drs. H.J.J. Lenferink (voorzitter), Drs. H.P. Jansen (vice-voorzitter), Dr. J. Westerman (secretaris), Drs. P.J.A. Baars (lid), S. Brummel MA (lid), Ir. J.J. de Graauw (lid), Dr. ir. F.D. van der Hoeven (lid), L. Portier (studentlid), S. van Venetien (studentlid) Vormgeving Suzan Beijer, Amersfoort druk Het Staat Gedrukt, Gouda

INHOUD 129 Lex Bosman Editorial 100 jaar Vereniging Hendrick de Keyser 130 Wouter van Elburg Intentionele willekeur. Het ongeschreven verwervingsbeleid van Vereniging Hendrick de Keyser 147 Lisanne van den Bulk Zoektocht naar een restauratievisie.

Honderd jaar restaureren door Vereniging Hendrick de Keyser 167 Lex Bosman Vereniging Hendrick de Keyser in oorlogstijd.

Beleid en bestuur gedurende de Duitse bezetting 1940-1945

Publicaties 178 Coert Peter Krabbe, Dolf Broekhuizen, Niek Smit, Huizen in Nederland. De negentiende en twintigste eeuw. Architectuurhistorische verkenningen aan de hand van het bezit van de Vereniging Hendrick de Keyser

(recensie Erik Mattie) 180 Herman van Bergeijk, Jan Duiker, bouwkundig ingenieur (1890-1935). Van warm naar koud

(recensie Vincent van Rossem) 182 Gerrit Berends, Van punt tot mijl. De vroegere voet-, roede- en mijlmaten in Nederland

(recensie Ronald Stenvert)

Afbeeldingen omslag Voorzijde: Geveltop van Huis Bartolotti in Amsterdam, sinds 2009 het kantoor van Vereniging Hendrick de Keyser (Stadsarchief Amsterdam) Achterzijde: Ter gelegenheid van het tienjarig jubileum van Vereniging Hendrick de Keyser maakt het bestuur in oktober 1928 een boottocht door Amsterdam (Stadsarchief Amsterdam)

© 2018 Bulletin KNOB & auteurs. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een ge­ automatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

3

Inhalt 4 6 65 66

Nachrichten aus den Museen Literatur AutorInnen; Impressum Wichtige Ausstellungen

Sonderteil Auch diese Doppelausgabe führt Kunstgeschichte, Restaurierungswissenschaft, Naturwissenschaften und Informatik mit qualitätvollen Beiträgen zusammen. Wie nötig dies ist, verdeutlicht die Buchbesprechung von P.-B. Eipper.

DaB MUSEUMAKTUELL auf diesem Gebiet ein Trendsetter ist bestätigen seit Jahren eMails und Gespräche auf Messen und Tagungen. Wenn einmal wieder ein Museum eine Ausstellung macht, die auf unseren Anregungen beruht (etwa zum Thema Fakes oder Verschwörungstheorien), Veranstaltungen zu "Future Museums" aus dem Boden schieBen, oder andere Medien zum wiederhölten Male Themen aufgreifen, über die wir schon vor Monaten oder Jahren berichtet haben, entgeht dies unseren aufmerksamen Lesern nicht.

Den Auftakt zum Thema Konservierung - Restaurierung in dieser Ausgabe von MUSEUMAKTUELL bildet der Rückblick auf die DDR-Restauratorenausbildung, über die Prof. Sabine Maier auch auf der "Denkmal" sprechen wird. Welchen Erkenntnisgewinn Beobachtungen zur Vorbereitung einer Konservierung bringen, zeigt Carmen Markert. Wir haben noch stark in Erinnerung, wie heftig die polltische Debatte über den Transport des äuBerst empfindlichen Dürer-Selbstbildnisses von München nach Nürnberg geführt wurde und die restauratorischen Bedenken schlieBlich Gehör fanden. Ingrid Hopfner, der es vor allem auf die Neuentwicklung von Bilderkisten ankommt, beweist mit ihrem Monitoring, daB Transportschäden auch und gerade dann entstehen, wenn Kuriere nicht dabei sein dürfen.

Michael Stanic sieht als einen Weg in das Museum der Zukunft, daB abwägend und mit Bedacht digitale Technologien von Nutzen sein werden, um dem wachsenden Bedürfnis der Menschen nach Analogem, nach Echtem, nach Fakten, nach Aufklärung, nach Kontext und nachdenklich machender Vermittlung zu entsprechen. Dieses Bedürfnis wird mit der voranschreitenden Digitalisierung des Lebens wachsen. Dabei kommen Lutz Boden und Michael Stanic überraschenderweise (weil aus unterschiedlichen Ansätzen her kommend) in einem Punkt zum gleichen Ergebnis: Lernwillige und lernfähige Besucher sind dabei die Voraussetzung, nicht aber die gesamte Bevölkerung. Das "Museum für alle" läBt sich nur unter (pädagogischem) Zwang erreichen. Es wird Zeit, sich von dieser Idee zu verabschieden und Angebote für all diejenigen auszubauen, für die Kultur "das" Lebenselixir ist. Ebensowenig sind Museen eine freiwillige soziale Leistung wie öffentliche Schwimmbäder oder öffentliche Verkehrsmittel. Gefragt ist also präzise Zielgruppenarbeit - wobei. eher weniger an die bei Museen so beliebten "Singles" ode?;;Familien" gedacht ist.

Auch dazu brauchen Museen wlederrnehr Geld und Fachkräfte. Wohin es führen kann, ein Museum ohne Fachkräfte zu betreiben, ist beim Museum im französischen Elne, über das wir in EXPOTIME! berichtet haben, abzulesen.

Wenn Ihnen ein biBchen Zeit in Leipzig auf der MUTEC und DENKMAL bleibt, kommen Sie doch an unserem Stand vorbei.

Wir würden uns freuen!

Adelheid Straten

8

zur DENKMAL/MUTEC

Sabine Maier Woher wir kommen: Die Diplomrestauratoren-Ausbildung an der Kunsthochschule in Berlin-WeiBensee

14

Carmen Markert Restaurierung und Präsentation des Brautkleides von Victoria Luise Prinzessin von PreuBen, Herzogin zu Braunschweig-Lüneburg

22

Gerald Gampp Nur ein Klick: Röntgen von Gemälden

26

Ingrid Hopfner Strategien zur Schadensvermeidung bei Gemäldetransporten

31

Paul-Bernhard Eipper Bushart/Haug (Hg.): Spuren der ArbeitOberfläche und WerkprozeB. Buchbesprechung

35

Felix Wisotzki Vorschau auf die MUTEC / Denkmal

40

2018

Lutz Boden Wollen das wirklich nicht mehr Leute sehen?

45

Michael M. Stanic Imperative für das Museum der Zukunft.

Vierter und letzter Teil der Serie "Future museums"

53

Uwe Albrecht Spielend lernen im Museum: Mit welcher "Gamification" Wissen vermitteln?

60

Anette Rein Kulturelle Bildung und gesellschaftlicher Zusammenhalt: Kitt oder Korrektiv?

Zum Titelbild: KULDIG- Digitale Konzepte für Museen und Kultur Mobilen Applikationen kommt bei der fortschreitenden Digitalisierung von Museen besonders bei der Vermittlung von Inhalten und der Unterhaltung von Besuchern eine entscheidende Rolle zu. KULDIG bietet neben der reinen Umsetzung einer App die im Vorfeld benötigte Beratung sowie die Erarbeitung tragfähiger Konzepte. Indem KULDIG auch nachgelagert für Vermittlung von Expertlse und Support sorgt, ermöglichen wir langfristige und nachhaltige digitale Lösungen.

DroidSolutions GmbH Büro: Breitenfelder StraBe 12, 04155 Leipzig Post: Lindenthaler StraBe 60, 04155 Leipzig Telefon: +49-(0)341-12590368 info@droidsolutions.de www.droidsolutions.de sowie www.kuldig.de

MUSEUM AKTUELL Doppelausgabe

251+252

I

2018

Anzeige

INHOUD

2

.

4 I Elk een eigen spoor Restauratie en nieuwbouw gaan hand in hand. Dat was honderd jaar geleden ook al zo. Toch hebben de twee vakgebieden sinds 1918 elk een eigen spoor gevolgd.

'4 I De krenten uit de pap Rijksmonumenten zijn zorgvuldig geselecteerd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en zijn voorgangers spelen daar al honderd jaar een belangrijke rol in.

o o

24 I Hunebedden

in 1918

Honderd jaar geleden legde archeoloog Van Giffen alle hunebedden vast op foto en tekening. Dat vormde de start van de professionele zorg voor deze grafmonumenten.

30 I Torens restaureren Bij restauraties werd in 1918 'behouden gaat voor vernieuwen' het uitgangspunt. Hoe heeft dat de afgelopen honderd jaar uitgepakt bij beeldbepalende torens?

o o

VERDER

I I la I 12 I 13 I 17 I 18 I 20 I

3 8

IN DIT NUMMER

In Kort Bestek

22

Een omgekeerde stamboom Strijd om het erfgoed Kunst Zoekt Plek

27 28

Een wet voor monumenten Aangenaam Kennis Te Maken

34 36

Scheepswrakken Kijk!

38 40

33

I I I I I I I I

Foto voorzijde Een restauratie van honderd jaar geleden. Zie pagina 4. fOTO

ReE. JOHANNES

KRAMER

Gelaagde geschiedenis Drie Dingen 100 jaar landschapszorg

Het Monster De Hunenborg 100 jaar discussie Publicaties Voor& Na