Reinier nummer 1, juli 2015

MAGAZINE VAN REINIER VAN ARKEL

VIRTUAL REALITY: ALTERNATIEF VOOR DURE BEHANDELMETHODEN?

DÉ VERWARDE PERSOON BESTAAT NIET

1

JULI 2015

JEUGDZORG: SAMENWERKEN IS DE SLEUTEL VRIJWILLIGERSWERK LOONT

Een knapperig Reiniertje ’t Reiniertje is een eigentijds koekje dat doet denken aan heerlijke verse ovengebakken koekjes van vroeger. Dit ‘hervonden’ recept wordt tegenwoordig samen met de bewoners van Reinier van Arkel op ambachtelijke wijze gebakken. ’t Reiniertje is bros en heeft een knapperige ‘bite’ en is te koop in onze restaurants in Den Bosch en Vught.

Sponsorloop marathon Rotterdam Hans Samuels, begeleider bij Reinier van Arkel, heeft in april de marathon van Rotterdam uitgelopen. Hans heeft met deze prestatie geld opgehaald voor de Waterboog, een woonvoorziening op het Zorgpark Voorburg voor (jong) volwassenen met psychiatrische problematiek en een auditieve beperking (psychiatrie voor doven). Het doel van deze sponsorloop is om de leefwereld en kwaliteit van leven van deze kwetsbare doelgroep te vergroten. De uiteindelijke wens is om een bus aan te schaffen zodat er vaker en gemakkelijker uitstapjes gemaakt kunnen worden.

Koeiendans Zorgboerderij ‘de Maashoeve’ In het voorjaar mogen de koeien van zorgboerderij ‘de Maashoeve’ de wei in. Dat zorgt altijd voor vrolijke en speelse koeien. Zorgboerderij ‘De Maashoeve’ ligt in Haarsteeg aan de rand van een mooi natuurgebied.

Het is een traditioneel melkveebedrijf waar gewerkt wordt in groepen onder deskundige begeleiding. De nadruk ligt op het werken op de boerderij, het verzorgen van de koeien, het onderhouden en schoonmaken van de machines.

Zoek de verschillen Voor de naamswijziging vanwege de verregaande samenwerking tussen Reinier van Arkel en Maatschappelijke Opvang regio ’s-Hertogenbosch had het logo slechts een minimale ingreep nodig.

2

REINIER JULI 2015

Wijziging e-mailadressen van medewerkers Reinier van Arkel en Demarrage Vanaf 17 juli 2015 hebben de medewerkers van Demarrage en Reinier van Arkel een nieuw e-mailadres. De zogenaamde extensies, @RvAgroep.nl en @demarrage.info, worden dan vervangen door @reiniervanarkel.nl.

IN DIT NUMMER

Nieuws 10 - Inzicht Korte nieuwsberichten, wetenswaardigheden en aankondigingen vanuit Reinier van Arkel.

34 - Uitzicht De rubriek waarin we een kijkje over onze eigen grenzen nemen en nieuws bij de collega’s, samenwerkingspartners of buren halen.

Leefstijl 16 - Verwennen en ontspannen Sinds kort krijgen bewoners van de woongroepen van Reinier van Arkel een tegoedbon met hun verjaardag voor een behandeling bij schoonheidssalon ’t Strand aan de Pater van de Elsenstraat in Den Bosch. Een cliënt, sponsor en een begeleider aan het woord.

32 - Leven met een psychotische kwetsbaarheid Een cliënt van Reinier van Arkel geeft een inkijkje in het dagelijks leven. Door middel van een fotostrip wordt het verhaal verteld van Marietje Nachtegaal die middels haar behandeling en re-integratietraject weer een zo normaal mogelijk leven wil leiden ondanks haar psychotische kwetsbaarheid.

Achtergrond 4 - Hulp rondom verwarde personen De term ‘verwarde personen’ wordt regelmatig gebruikt in de media en daarbij wordt vaak een link gelegd met de geestelijke gezondheidszorg.

Is dat wel terecht en wat zijn verwarde personen eigenlijk?

Reinier sprak medewerkers van de politie, GGD en crisisdienst en zocht het voor u uit.

26 - Een half jaar op weg binnen de Wet Jeugdzorg Sinds 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de jeugdzorg. Reinier onderzocht de eerste ervaringen van expertisecentrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie Herlaarhof met de nieuwe wetgeving. Wij spraken met Jet van Roosmalen over de samenwerking met gemeenten, huisartsen en zorginstellingen.

30 - Vrijwilligerswerk loont De helft van de bevolking van Nederland zet zich in als vrijwilliger bij sportverenigingen, scholen of kerken, maar vooral en juist ook in de verzorging en verpleging.

Wetenschap

Column

14 - H et syndroom van Susac: de dunne scheidslijn tussen psychiatrie en neurologie Het syndroom van Susac is een zeldzaam voorbeeld van een neurologisch ziektebeeld dat aanvankelijk vrijwel alleen psychiatrische klachten kan geven.

Het gevaar hierbij is dat alleen een psychiatrische behandeling wordt gestart terwijl het neurologische ziekteproces doorgaat met alle gevolgen van dien.

9 - Je komt ze soms tegen Paul Hemels, werkzaam als sociaal psychiatrisch verpleegkundige binnen de FACT-teams van Reinier van Arkel schrijft over de dagelijkse praktijk van de sociale psychiatrie.

20 - Onderzoek Psychotrama-centrum Binnen het Psychotraumacentrum Zuid Nederland wordt wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de toepassing van virtual reality, een techniek uit de informatietechnologie, in de behandeling van PTSS bij veteranen. Hierop sluit ook het andere onderzoek aan naar de samenhang tussen PTSS, boosheid en agressie dat op dit moment wordt gestart onder veteranen met traumagerelateerde problematiek. Jan Rodenburg, klinisch psycholoog en psychotherapeut licht de onderzoeken toe.

M ijn wens? Een gewoon leven met een baan en een gezinnetje. Helaas niet vanzelfsprekend na die psychoses.

Hé, je mag blijven dromen, toch?

32

15 - R aad van Bestuur Deze column wordt om toerbeurten geschreven door een van de leden van de Raad van Bestuur van Reinier van Arkel.

Deze keer Gerton Heyne: Een spiegeling van onszelf.

18 - Dymphna Verzameld nieuws, ontwikkelingen en feiten uit de psychiatrische wetenschap op een rij.

Rubrieken 24 - B oek en psychiatrie In elk nummer van Reinier bespreken we een boek dat een relatie heeft met psychiatrie.

Deze keer ‘Je komt ze soms tegen’ van Paul Hemels 25 - F ilm en psychiatrie In deze vaste rubriek bespreken we films met een ‘psychiatrisch tintje’. Deze keer zag de recensent de documentaire Yalom’s cure.

29 - Kunst en psychiatrie Kunst met een relatie tot psychiatrie komt aan bod in deze rubriek. Deze keer het kunstwerk dat de Vincent van Gogh prijs won, gemaakt door cliënten van de FPA de Coornhert onder aanvoering van creatief therapeut Renneke Visee.

COLOFON Jaargang 1, nummer 1. Juli 2015. Reinier is een magazine voor mensen in de regio ’s-Hertogenbosch die, beroepshalve of als zorggebruiker, geïnteresseerd zijn in zorginhoudelijke ontwikkelingen en achtergronden van Reinier van Arkel en de geestelijke gezondheidszorg in bredere zin.

Redactie Hester Genefaas, Nicole van de Gevel, Paul Hemels, Jorinde Lieshout, Toine Maurix (fotografie), Marjo Roes, Gilles Tebrunsvelt, Jorienne Winnubst Eindredactie Terry Mooren, Erik Welten Hoofdredactie Ilse van den Eeden Met bijdragen van Pieter-Jan Carpentier, Gerton Heyne, Corine Schapenk, Grace Herrmann, Maarten Koenen, Jan Rodenburg Vormgeving btz vorm en regie Marcel van Dijk Druk Drukkerij Dekkers VanGerwen Verzending Kartonnage Reinier van Arkel Oplage: 1.400 Redactieadres Reinier Postbus 70058 5201 DZ ’s-Hertogenbosch (073) 658 60 17 reinier@reiniervanarkel.nl www.reiniervanarkel.nl www.herlaarhof.nl www.demarrage.info www.dyslexiepoli.nl www.ypse.nl REINIER MAART 2015

3

ACHTERGROND

Achtergrond

Hulp rondom ‘verwarde personen’

4

REINIER JULI 2015

In de media valt tegenwoordig regelmatig de term ‘verwarde personen’.

Het aantal meldingen van de politie waarbij ‘verwarde personen’ zijn betrokken, is sterk toegenomen. In de cijfers, die onlangs zijn gepubliceerd, valt Vught op vanwege een forse stijging van 54 naar 120 meldingen in twee jaar. Vaak worden verwarde personen geassocieerd met de geestelijke gezondheidszorg, maar is dat wel terecht? En is er een link met de veranderingen en bezuinigingen in de zorg? Reinier ging op onderzoek uit en sprak met medewerkers van de politie, GGD en Reinier van Arkel over deze kwestie en over de onderlinge samenwerking.

Door Jorienne Winnubst en Erik Welten

B

en Braun, sociaal-psychiatrisch verpleegkundige (SPV) bij de crisisdienst van Reinier van Arkel herkent die forse stijging in Vught niet. “Wij zien natuurlijk maar een klein deel van de meldingen bij de politie. Bij verwarde personen heb je het over een hele grote groep mensen, en het gaat in veel gevallen niet om psychiatrische patiënten.” Het gaat ook om mensen met verslaving, dementie, licht verstandelijk beperkte mensen of mensen met crisissen op diverse gebieden.

Sarah Voss, verpleegkundige team Leefomgeving-OGGz bij de GGD Noord/NoordOost Brabant vindt, net als Ben Braun, dat we bij de term verwarde personen aan veel meer dan alleen de psychiatrie moeten denken: “Het is een containerbegrip. Ook binnen andere groepen zoals verstandelijk gehandicapten kennen we verwarde mensen. De media typeert ‘de verwarde mens’ niet altijd zo zuiver. Het is een feit dat door de verschraling van de zorg mensen vaak hun aanspreekpunt kwijt zijn. Ze staan alleen in het maken van hun beslissingen en weten het niet meer. Dat

geeft frustratie en dan krijg je het etiket ‘verward’ opgeplakt.”

Ben Braun beaamt dit. Hij heeft elf jaar ervaring bij de crisisdienst van Reinier van Arkel en heeft de eisen die de maatschappij aan individuen stelt, zien toenemen en de financiële situatie van mensen zien verslechteren: Dat geeft veel extra druk. Er is in de zorg zelf ook veel veranderd. Een aantal jaren terug waren er veel meer bedden in de psychiatrie. We moeten veel kritischer zijn wie we wel en niet opne-

“Dé verwarde persoon bestaat niet”

men. Voorop staat altijd de veiligheid van de patiënten en de omgeving. Volgens vaste protocollen beslissen we samen met de psychiater of iemand opgenomen kan worden. Het hele crisisteam heeft de cursus risicotaxatie gevolgd en daarmee onze deskundigheid en uniformiteit vergroot. Als mensen het echt nodig hebben, worden ze opgenomen.”

Marcel de Rouw, wijkagent in Vught, maakt zich zorgen over de toenemende ambu-

lantisering van psychiatrische patiënten: “Natuurlijk is het goed dat we proberen mensen te laten deelnemen aan de samenleving, maar soms gaat het goed fout.

Dan worden we door radeloze omwonenden gebeld. Staat iemand al zijn huisraad door het raam naar buiten te gooien.”

Naast de mensen met een psychose komen er ook mensen bij de crisisdienst met bijvoorbeeld aanpassingsstoornissen. Door een relatiebreuk of andere negatieve levensgebeurtenissen kan iemand dusdanig in paniek raken of suïcidaal zijn dat de hulp van de crisisdienst wordt ingeroepen. Ben Braun: “Per geval moet samen met de psychiater goed bekeken worden of iemand een spoedbed bij Reinier van Arkel nodig heeft of elders beter op zijn plek is.”

Kracht van samenwerking Ben Braun werkt vooral samen met de politie in crisissituaties en typeert deze samenwerking als goed: “Er bestaat ook begrip voor de veranderde situatie in de geestelijke gezondheidszorg, al zijn ze hier niet blij mee. Het betekent een grotere >> REINIER JULI 2015

5

> Verwarde personen

druk op de capaciteit bij de politie. Bij een drugspsychose of alcoholproblematiek worden cliënten een aantal uren later herbeoordeeld in de cel omdat het beeld dan verbleekt is. De politie is wel van mening dat wij de hulpverleners zijn en dus moeten handelen. We leggen dan vaak het eerste contact met andere instanties zodat de persoon geholpen is. Je moet dan denken aan woningbouwvereniging, maatschappelijke opvang en dergelijke.”

Marcel de Rouw vindt de samenwerking met Reinier van Arkel buitengewoon goed: “En die wordt alleen maar beter. Al een aantal jaren kennen we de inspanningsverplichting van de instellingen: op het moment dat een cliënt wordt gemeld als vermist, gaat niet alleen de politie zoeken, maar ook medewerkers van de instelling zelf starten een zoekactie.”

Voor dit artikel zijn de volgende personen geïnterviewd: Sarah Voss is verpleegkundige in het team Leefomgeving-OGGz bij de GGD Noord/Noord-Oost Brabant.

Haar aandachtsgebied is ‘extreme woonvervuiling’. Daarnaast heeft ze onder andere de (somatische) gezondheid van deze kwetsbare groep onder haar hoede.

Sarah heeft niet direct te maken met crisisgevallen maar participeert in het overleg Centrum Voor Traject en Bemoeizorg (CVTB). Aan die tafel zitten Reinier van Arkel, NovadicKentron, Juvans, Cello en de GGD. Ben Braun is sociaal-psychiatrisch verpleegkundige bij het Intensive Home Treatment team van Reinier van Arkel.

Marcel de Rouw is wijkagent in de gemeente Vught, Vught-Zuid, Centrum Vught en Zorgpark Voorburg.

Daniël van Dijk is Geneesheerdirecteur van Reinier van Arkel.

6

REINIER JULI 2015

Marcel noemt de gezamenlijke overleggen tweemaal per jaar zeer waardevol. Bij dit overleg schuiven alle teamleiders van Reinier van Arkel, Novadic-Kentron en de politie aan. Marcel: “Daar is de afspraak uit voortgekomen dat zodra er een melding is van vermissing en dreigende suïcide, politie en hulpverlener samen optrekken.

Dat betekent dat de politie samen met de hulpverlener naar een verwarde persoon gaat. En daardoor kan een veel betere inschatting gemaakt worden over wat die persoon op dat moment nodig heeft. De kracht van samenwerken, een grote stap vooruit.”

Ben Braun: “Op dit moment zijn de huisarts en politie onze verwijzers. We zouden wel een nog betere samenwerking willen met de nieuwe sociale wijkteams van Den Bosch. Deze teams moeten inschatten welke ondersteuning burgers nodig hebben en eventueel doorverwijzen naar specialistische hulp. De samenwerking met de politie is goed, maar kan nogal verschillen per gemeente. Dat heeft dan weer met hun capaciteit te maken. Zaltbommel heeft soms maar één wagen paraat en dan moeten zij een keuze maken.”

Sarah Voss geeft ook aan dat de verschillen tussen de gemeentes soms groot zijn: “Elke gemeente kiest weer voor een andere samenstelling van de netwerkoverleggen.

Daarin kennen we helaas nog geen uniformiteit. Vaak zitten wel de politie, GGD en maatschappelijk werk aan tafel. Een goed contact met de woningbouwverenigingen is ook belangrijk: vaak weten de omwonenden zich geen raad en is er paniek wanneer een verward persoon voor onrust zorgt.”

Daniël van Dijk, geneesheer-directeur van Reinier van Arkel, ziet dat er op bestuursniveau steeds beter wordt afgestemd: “De regionale en lokale politie, verslavingszorg, geestelijke gezondheidszorg, centrale ambulance vervoersdienst, gemeente, GGD en huisartsenposten zijn bezig om zoveel mogelijk werkafspraken helder en uniform te maken. Dit vergt een grote inspanning maar de laatste overleggen laten duidelijk zien dat de noodzaak van en de wil tot intensivering van de samenwerking aanwezig is. Belangrijk is dat iedereen bereid is om niet alleen met zijn eigen bril te kijken maar ook die van de ander te leren kennen. Uiteindelijk gaat het er om de problematiek van die ‘verwarde persoon’ te ontwarren, te begrijpen en treffende maatregelen in te zetten.”

Kan de samenwerking beter?

“Verwarde mensen houden zich niet aan kantoortijden.” Sarah Voss pleit voor vroegsignalering. “Waarom wachten tot de vlammen uit het dak komen? En de politiek heeft de mond vol van de rol van de mantelzorgers, familie en naasten die de dagelijkse zorg overnemen. Deze mantelzorgers kunnen het op den duur niet meer aan, raken overbelast en dan? Als zij daarnaast nog een baan hebben en vanwege overbelasting uitvallen op de werkplek: gaan de werkgevers dit accepteren?

Er moet iets gebeuren, dat is helder. Volgens Sarah is het heel wenselijk wanneer agenten een goede scholing krijgen op het vlak van agressie. Onder de agressie die de persoon laat zien, zit vaak angst.”

Voor Marcel de Rouw heeft de huidige samenwerking al goede kenmerken. “Naast het overleg dat ik al eerder noemde, is er een hele korte lijn met Anita van der Leest, directeur van de eenheid Acute intensieve en Forensische Behandeling (AFB) van Reinier van Arkel. Zowel formeel als infor-

meel weten we elkaar te vinden. Bij crisissituaties op afdelingen helpen de instellingen Reinier van Arkel en Novadic-Kentron elkaar steeds beter. Waar voorheen bijstand van de politie werd gevraagd, ondersteunen de collega’s nu elkaar. Verder vind ik de wijk-GGD’er een goed initiatief, een succesvolle Amsterdamse pilot.

Wethouder Saskia Heij-boer van Vught heeft inmiddels bekend gemaakt een wijkGGD’er in Vught aan te stellen.” Marcel noemt de Psycholance (zie kader) een goed idee: “Wij zijn er om echte boeven te vangen en niet om taxi te spelen voor psychiatrische patiënten.”

Ben Braun vindt de Psycholance een mooi voorbeeld, maar in Den Bosch niet haalbaar: “Wij zijn in vergelijking een stuk kleiner. Om diezelfde reden is een afdeling psychiatrie op een politiebureau niet realistisch. Wel is een SPOR (Spoedeisende Psychiatrische Onderzoeks Ruimte) zoals in Eindhoven een optie. Ik zou een grote voorstander zijn om een sociaal-psychiatrisch verpleegkundige dichter bij de politie te plaatsen.”

Ben pleit ervoor pragmatischer te zijn en ons samen verantwoordelijk te voelen voor het probleem: “Soms zijn de verschillende organisaties nog te veel bezig hun eigen ‘eilandje’ te bewaken.”

600

Cijfers meldingen verwarde personen

500

518

400

393

395

300 200 100 0

95

120

54 2012

2013

2014

2014 t.o.v. 2012: 132%

Den Bosch

2012

2013

2014

2014 t.o.v. 2012: 222%

Vught

64

70

2012

2013

91 2014

2014 t.o.v. 2012: 142%

Daniël van Dijk: “In de wijken is de samenwerking vaak al langer beter geregeld, de personen van de verschillende instanties kennen elkaar ook beter. In crisissituaties is het van belang dat je heldere procedures hebt met alle partijen, maar ook dat je elkaars werkwijze en expertise kent en waardeert. Wat ik samen met de genoemde partijen concludeer, is dat bijvoorbeeld het snel uitzoeken wat er aan de hand is en wat als eerste behandeld moet worden (triageren) van groot belang is: gaat het bij een crisis om een psychiatrische stoornis, om gestoord gedrag door drugsmisbruik, om anti-sociaal gedrag, om forensisch-psychiatrische problematiek, om verward gedrag als gevolg van een lichamelijke oorzaak of een combinatie van een of meer situaties. Die triage kunnen we denk ik nog beter organiseren met z’n allen. Op Aruba heb ik als psychiater geleerd dat wanneer de politie een verward persoon op straat oppakt, deze eerst begeleidt naar de Eerste Hulp voor een lichamelijke screening. Regelmatig kwamen dan lichamelijke oorzaken aan het licht.

Vervolgens brachten ze de verwarde persoon naar de psychiatrie en overlegden ze met verpleging en psychiater. Een klein voorbeeld weliswaar op een kleine schaal maar het was een efficiënte samenwerking.” >>

Heusden

REINIER JULI 2015

7

> Verwarde personen

Marcel de Rouw vat het nog eens goed samen als hij zegt: “Koester de korte lijnen.

En laten we de positieve geluiden en complimenten samen delen en niet vergeten te geven. Er gaat veel goed en dat wordt almaar beter.”

De politiek onderneemt actie?

Op 18 mei hield de Tweede Kamer een hoorzitting over de stijging van het aantal meldingen verwarde personen en debatteerde vervolgens met minister Schippers van Volksgezondheid hierover. Tijdens de hoorzitting werden het Landelijk Platform GGz, Ypsilon, straatadvocaten en andere betrokken organisaties gehoord. De uitkomst van de hoorzitting en het debat is dat er een plan van aanpak komt voor een betere ketenzorg voor mensen in acute psychische nood.

Daarin komt onder andere aandacht voor het oplossen van gevolgen van niet verzekerd zijn, beschikbaarheid van crisisplaatsen en snelle verwijzing naar crisiszorg in de geestelijke gezondheidszorg door bijvoorbeeld een sociaal-psychiatrisch verpleegkundige dichter bij de politie te situeren.

Minister Schippers is voorlopig niet van plan om de vermindering van bedden in instellingen stop te zetten. Omdat er grote regionale verschillen zijn, wil ze eerst onderzoeken waar de knelpunten zitten en kijken waar het wel goed gaat. Eind september moet het plan van aanpak klaar zijn. Daarbij wordt gekeken naar steden als Amsterdam en Den Haag, waar de opvang wel goed loopt volgens Schippers. (zie kaders voor de voorbeelden in Amsterdam en Den Haag) Reactie van Daniël van Dijk: “Ik denk dat we het een en ander goed moeten monitoren, maar laten we wel nu ontwikkelen wat we afgesproken hebben: goede samenwerking, deskundigheidsbevordering, heldere afspraken en goede informatieoverdracht.”

Amsterdam: de Psycholance

Den Haag: Opvang Verwarde Personen In mei 2014 is de Opvang Verwarde Personen Den Haag geopend. Deze voorziening voor geestelijke gezondheidszorg aan verwarde personen vanuit het hoofdbureau van politie is het resultaat van een samenwerking tussen politie, het Openbaar Ministerie, de Parnassia Groep en de gemeente Den Haag. Verwarde personen die overlast veroorzaken worden in de opvang direct gescreend door ggz-medewerkers. Binnen de OVP-afdeling zijn er twaalf zorgverblijven, waar personen gemiddeld vier uur verblijven.

Vanaf april 2014 rijdt er in Amsterdam een speciale ambulance voor psychiatrische patiënten, de Psycholance. Het doel van Ambulance Amsterdam en de daarmee samenwerkende organisaties GGD Vangnet en Advies, Spoedeisende Psychiatrie Amsterdam (SPA) en Politie Amsterdam-Amstelland is om de zorg voor medewerkers en patiënten veiliger uit te voeren en recht te doen aan de specifieke zorgbehoefte van deze groep patiënten. Een Psycholance is een zorgambulance, bemenst door een sociaal-psychiatrisch verpleegkundige (SPV) van de SPA en een zorgambulancechauffeur.

8

REINIER JULI 2015

Schippers stuurt hoofdlijnen plan van aanpak verwarde personen naar Tweede Kamer Elke gemeente wordt in staat gesteld om voor het eind van het jaar te beschikken over een voorziening die een sluitende aanpak regelt voor de problematiek van verwarde personen. Justitie, politie, geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en andere betrokken instanties gaan daarin nauw met elkaar samenwerken. Voor verwarde personen wordt een persoonlijk plan opgesteld. Als ze geen zorgverzekering hebben wordt dat door gemeenten en zorgverzekeraars geregeld.

Dit zijn de hoofdlijnen van een plan van aanpak dat minister Edith Schippers (VWS) op 30 juni naar de Tweede Kamer heeft gestuurd.

Kijk op www.rijksoverheid.nl bij het nieuws van 30 juni voor meer informatie en de brief

Amsterdam: wijk-GGD’er De wijk-GGD’er helpt agenten bij verwarde mensen. In een aantal wijken in Amsterdam gaan de GGD en de politie samen de straat op om verwarde personen te helpen. Het gaat om een proef waarbij naast de wijkagent een wijk-GGD’er wordt ingezet.

Dat moet leiden tot eerdere en betere zorg voor deze groep. De aanpak haakt aan op de toename van het aantal meldingen bij de politie van overlast door verwarde of overspannen mensen.

COLUMN JE KOMT ZE SOMS TEGEN

De gordijnen gingen niet meer open. En al die rommel in de tuin, geen gezicht.

Angelo vertelt dat hij vorige week nog bij haar het gras heeft gemaaid. “Als ik naar de markt ga, neem ik altijd sinaasappels voor haar mee, vindt ze lekker,” zegt de blonde van de overkant. De buurvrouw zet regelmatig een pannetje met eten bij haar achterdeur, maar steeds vaker blijft het onaangeroerd staan.

“Ik heb donderdag nog de vuilcontainer aan de straat gezet,” zegt de jongeman, “doe ik iedere week…”

Alle ogen zijn op mij gericht, en ik etaleer mijn vakkennis. Ik vertel dat ik haar al jaren ken, en dat ze psychotisch is. Schizofrenie. Dat ik regelmatig bij haar aan de deur kom. Maar dat ze zo achterdochtig is dat ze niet reageert op de deurbel, laat staan dat ze iemand binnenlaat. Dat er al van alles geprobeerd is. En dat het een groot probleem is: “Ik kan geen contact met haar krijgen…”

“Snap ik niet, geen contact”, zegt Angelo, oprecht verbaasd. “Waarom heb je míj er niet bijgehaald?”

“Of mij!” vult de jongeman aan, “mij laat ze gewoon binnen.”

“Ons ook hoor!” beamen de buurvrouw en de blonde tegelijk. Beiden hebben zelfs een sleutel van de voordeur. “Maar je hebt ons nooit gevráágd! Goed stom hoor!”

Mijn schaamte blijft niet onopgemerkt, maar gelukkig beseffen alle buren dat dit niet het juiste moment is om daar uitgebreid bij stil te staan.

“Gaan we noú toch”, hoor ik Angelo zeggen. “Ga ik mee”, antwoordt de blonde, terwijl ze de sleutel tevoorschijn haalt.

Samen gaan we de woning binnen.

Deze column verscheen eerder in ‘De Ark’ (wetenschappelijk magazine van Reinier van Arkel). De redactie van Reinier heeft de keuze gemaakt om de column opnieuw te publiceren. Enerzijds omdat de thematiek nog steeds actueel is, anderzijds omdat ze illustratief is voor het onlangs verschenen boek ‘Je komt ze soms tegen’ van Paul Hemels en Toine Maurix. (zie pag. 23)

REINIER JULI 2015

Paul Hemels, werkzaam als sociaal-psychiatrisch verpleegkundige binnen de FACT-teams van Reinier van Arkel schrijft over de dagelijkse praktijk van de sociale psychiatrie.

Wanneer ik in de achterstandswijk arriveer, hebben de buurtbewoners zich reeds verzameld vóór de woning. Opgewonden wordt er gediscussieerd, en de twee aanwezige politieagenten doen hun best om de gemoederen te bedaren.

“Dit kan zo écht niet langer, dat mens is hartstikke gek!” zegt een van de buren terwijl hij mij wantrouwend aankijkt. De man krijgt meteen bijval.

“Moeten er soms eerst ongelukken gebeuren?” vraagt een ander. “Als het in zo’n kakbuurt te doen is… ja, dan komen jullie meteen!” Zijn mening wordt luidkeels gedeeld door de overige aanwezigen.

“Ze is ziek, en jullie laten haar gewoon verrekken!”

Alle ogen zijn op mij gericht, men weet dat ik de geestelijke gezondheidszorg vertegenwoordig.

Ik vraag of we ergens rustig kunnen praten, het liefste binnen. Rust, én informatie vanuit de directe sociale omgeving zijn immers van groot belang.

Een buurvrouw biedt spontaan haar kleine keuken en koffie aan. “Of liever een biertje?” Een van de agenten stelt zich verdekt op. De bedompte ruimte verandert in een klein crisiscentrum.

“Dit kan zo écht niet langer”, herhaalt de indrukwekkend getatoeëerde kleerkast (“zeg maar gewoon Angelo”). “Er moét gewoon wat gebeuren”, vult de hoogblonde en met veel goud behangen dame van schuin tegenover aan.

“Ja, ze is krankzinnig”, vermeldt de kettingrokende buurvrouw terwijl ze een flesje bier aan de mond zet.

“Onbegrijpelijk”, zegt de jongeman met het ontblote en door vele littekens ontsierde bovenlijf, “en zo’n leuk mens, het is gewoon zielig!”

Het ging redelijk goed de afgelopen jaren. Maar de laatste maanden was sprake van toenemende overlast. Ze schreeuwde veel, gooide met deuren en sloeg tegen de ramen. De kinderen uit de buurt werden zelfs bang van haar. Ze kwam nauwelijks meer buiten. Verwaarloosde zichzelf steeds meer.

Paul Hemels

Angelo en de blonde

9

INZICHT

Regionaal symposium ‘De verpleegkundig specialist maakt het verschil’ Samen met het Jeroen Bosch Ziekenhuis organiseert Reinier van Arkel op dinsdag 1 september het regionale symposium over de verpleegkundig specialist in het auditorium van het JBZ. De verpleegkundig specialist is een relatief nieuw niveau van beroepsuitoefening binnen de verpleegkunde, die zijn waarde volop in de praktijk aan het bewijzen is. Dat vereist professionaliteit, verdraagzaamheid, strategisch denken, authenticiteit en vooral... heel veel geduld. Graag delen deze specialisten, en de mensen met wie zij samenwerken, hun ervaringen. Wat gaat goed, waarin zijn we succesvol, waar liggen kansen om de meerwaarde in patiëntenzorg en -behandeling waar te maken?

Het symposium is zeer aanbevelingswaardig voor specialisten, huisartsen, specialisten ouderengeneeskunde, apothekers, physician assistants, verpleegkundig specialisten, managers en unithoofden, verpleegkundigen en belangstellenden.

Meer informatie en aanmelden via www.jbz.nl/symposium (deelname is gratis)

Psychotraumacentrum Zuid Nederland Internationaal symposium Psychotraumacentrum Zuid Nederland Het Psychotraumacentrum Zuid Nederland (PTCZN) houdt op 2 september het internationale symposium ‘Contextuele behandeling van complex trauma. Van mensenrechten en culturele aspecten tot virtual reality behandeling’. Het PTCZN presenteert graag haar visie op complex trauma evenals de plannen voor de toekomst. Daarnaast viert het centrum het behalen van het TOP GGz-certificaat en het 20-jarig bestaan van het centrum.

Bel voor meer informatie en inschrijving naar het secretariaat van het Psychotraumacentrum: (073) 658 64 00

10

REINIER JULI 2015

Verregaande samenwerking Reinier van Arkel en Maatschappelijke Opvang verankerd in holding Vrijdag 29 mei is de holding ‘Stichting Reinier van Arkel groep’ opgericht.

Hiermee wordt het mogelijk om de gewenste verregaande inhoudelijke samenwerking tussen Maatschappelijke Opvang regio ’s-Hertogenbosch en Reinier van Arkel concreet vorm te geven.

De oprichting van de holding heeft tot gevolg dat de naamgeving van onze instelling wijzigt van ‘Reinier van Arkel groep’ in ‘Reinier van Arkel’. De holdingstructuur Stichting Reinier van Arkel groep bestaat nu uit de Stichting Reinier van Arkel, Stichting Maatschappelijke Opvang regio ’s-Hertogenbosch, Ypse B.V. en Dymphna B.V.

Kwaliteit hoog in het vaandel Dat was de conclusie van de externe auditoren van Lloyd’s (ISO 9001) na hun bezoek op 11 en 12 mei aan Reinier van Arkel. Uit de gesprekken met de medewerkers van de bezochte afdelingen bleek dat het ‘verbeterdenken’ goed zichtbaar is. Waardering werd uitgesproken voor de openheid in de gesprekken en de enthousiaste wijze waarop ieder vertelde over zijn of haar werkzaamheden en bezigheden.

“Daar sprak een grote betrokkenheid uit,” aldus de leadauditor. En dan de conclusie in certificatietermen: er zijn geen tekortkomingen geconstateerd. Dat betekent dat het ‘gouden randje’ van de hercertificering van 2014 is behouden.

In deze tijd van veranderingen en soms ook onzekerheid blijft het leveren van kwaliteit goed in beeld. En daar mogen we best trots op zijn! Dank aan iedereen die een bijdrage heeft geleverd aan dit mooie resultaat!

Uitreiking Goos Zwanikkenprijs 2015, v.l.n.r. Tonny Willems, Goos Zwanikken, Monica van den Wittenboer, Jorienne Winnubst en de heer K. van Leengoed

Twee gastvrije initiatieven beloond met Goos Zwanikkenprijs

Herstelpunt: ontwikkeling en inzet van ervaringsdeskundigheid

Twee gastvrije initiatieven gericht op daadwerkelijke aandacht voor cliënten ontvingen de Goos Zwanikkenprijs 2015. Tonny Willems, werkzaam als sociaal-psychiatrisch verpleegkundige bij Ypse, ontving de prijs als stimulans om haar vele activiteiten gericht op het creëren van extra mogelijkheden voor cliënten te kunnen voortzetten. Monica van den Wittenboer en Jorienne Winnubst, beiden werkzaam bij Reinier van Arkel, ontvingen de prijs voor hun initiatief om bij cliënten die langdurig zorg ontvangen op bezoek te gaan met een lekkernij die de cliënten zelf echt lekker vinden. Bij beide prijswinnende initiatieven staat het daadwerkelijk contact maken en aandacht schenken voorop. En dat is waar het bij gastvrijheid in de kern om draait. Jorienne Winnubst: “Inmiddels hebben we ‘de aftrap’ gemaakt. We hebben midden juni een locatie bezocht en zijn het gesprek met de cliënten aangegaan. Van vlaflip tot rijstevlaai, van cola Zero tot smoothie. Blije gezichten! “Och mevrouw, het water loopt me in de mond!”.

Voortaan gaat HEE (Herstel, ervaringsdeskundigheid en empowerment) binnen Reinier van Arkel verder onder de naam: Herstelpunt.

Het Herstelpunt is hét centrale punt voor de ontwikkeling en inzet van ervaringsdeskundigheid en herstel binnen Reinier van Arkel.

Zowel medewerkers als cliënten kunnen hier terecht met vragen, opmerkingen of voor informatie over bijvoorbeeld cursussen, werkgroepen of de ontwikkeling van ervaringskennis.

Zo simpel is het dus om een klein beetje geluk te brengen bij onze cliënten.

Contactgegevens: Watertorenlaan 11 5261 LW Vught (073) 658 51 83 herstelpunt@rvagroep.nl

Drie gastvrijheidssterren voor centrum Ouderen- en Ziekenhuispsychiatrie Het centrum Ouderen- en Ziekenhuispsychiatrie (COZ) van Reinier van Arkel heeft 3 sterren behaald bij Gastvrijheidszorg met Sterren. Gastvrijheidszorg met Sterren is een waarderingssysteem met als doel de kwaliteit van leven van cliënten en patiënten te verbeteren door het stimuleren van goede gastvrijheidszorg.

Uit het rapport: Het gebouw van het COZ in het nieuwe Jeroen Bosch Ziekenhuis oogt nieuw en prettig. Op de afdeling voor volwassenen beschikt iedere cliënt over een eigen slaapkamer met een eigen sanitaire voorziening. Op de afdeling voor ouderen beschikken twee cliënten steeds samen over een gezamenlijke sanitaire eenheid. Cliënten beschikken over een gymzaal met alle benodigde voorzieningen, activiteitenruimtes en een kookstudio. Rondom de maaltijden doet men zijn best om alles wat de cliënt wenst te realiseren. Ondanks een lopende reorganisatie wordt toch gewerkt aan het verbeteren van de kwaliteit van zorg en dienstverlening, waarbij gastvrijheid een belangrijk thema is. meer informatie en juryrapport: www.zorgmetsterren.nl

REINIER JULI 2015

11

INZICHT

Speelterrein Herlaarhof officieel geopend

Reinier wandeling

In juli werd het speelterrein - gelegen naast de gebouwen van de kliniek in Herlaarhofofficieel geopend. Het speelterrein bestaat uit een groot speeltoestel waarop geklommen, geklauterd en geschommeld kan worden. Ook is er een kabelbaan, skelters en steppen. De speeltuin is gerealiseerd met donaties en giften van personen, bedrijven en serviceclubs en inzamelingsactiviteiten door de jeugd zelf georganiseerd. Ook Fonds NutsOhra, een vermogensfonds dat zich inzet voor kwetsbare groepen in onze samenleving, leverde een financiële bijdrage.

De toestellen zijn geplaatst met inzet van de gemeente Vught, het WOP (woonomgevingsploeg) een samenwerkingsproject van gemeente Vught, Woonwijze, WSDgroep en Welzijn Vught en de leverancier Kompan/Acacia-Robinia. Onze eigen terreinbeheerders hebben de sprookjesstoel met zitblokken en de houten zitbank boomstam gezaagd/gemodelleerd.

Zaterdag 8 augustus kunt u deelnemen aan de Reinier wandeling in Vught. Cultuur, natuur, architectuur én informatie over de geschiedenis van de psychiatrie. Mooie, weggestopte, idyllische plekjes. Prachtige nieuwbouw naast statige oudbouw. Dromerige heggen naast majestueuze bomen. De verhalen over de ontwikkeling binnen de psychiatrie. Nieuwsgierig geworden? Loop dan, met één van de gidsen, mee over het schitterende park Voorburg.

Elke 2e zaterdag van de maand, start de wandeling om 13.30 uur vanaf ontmoetingscentrum de Stenen Hut. Parklaan 3, 5261LB in Vught. Kosten €2.50 p.p.

Deze wandeling is ook te boeken als teamuitje, als een actieve-en informatieve “onderneming” met een familie, een buurt, een zaak, een organisatie. Ook op andere dagen dan zaterdag. U moet zich dan wel een tijd van tevoren melden via nummer (073) 658 5912 zodat er tijd genoeg is om de gidsen, allen vrijwilligers, te organiseren.

12

REINIER JULI 2015

Na school en intensieve therapie lekker spelen In september 2014 nam Herlaarhof de gebouwen van de nieuwe kliniek aan de Boxtelseweg in Vught in gebruik. De kliniek biedt kortdurende behandeling aan ongeveer 80 kinderen en jongeren en heeft verschillende groepen. Omdat het belangrijk is dat kinderen en jongeren naast school en intensieve therapie ook lekker kunnen ontspannen en spelen, werd geld ingezameld voor speeltoestellen.

Atelierwinkel open in de zomermaanden

beeldengroep van Juan Muños

Open Monumentendag

Bezoekers De Stijl in het licht gezet

Tijdens de Open Monumentendag op 12 en 13 september 2015 zijn de vele monumenten die ’s-Hertogenbosch rijk is weer geopend voor bezoekers. De hoofdlocatie van Reinier van Arkel aan de Bethaniestraat doet ook mee en wel op zaterdag 12 september tussen 10.00 en 17.00 uur.

Bezoekers kunnen een kijkje nemen in de ‘Oudheidskamer’. In de Oudheidskamer is onder meer de fraaie, maar ook angstaanjagende gevelsteen uit 1686, met daarop een afbeelding van opgesloten en geketende ‘zinnelozen’ te bezichtigen. De rondleiding voert verder langs de refter en is als bijzondere attractie het fraaie, speciaal voor het bezoek van koningin Wilhelmina vervaardigde toilet. De rondleiding laat u ook kennismaken met de beeldengroep van Juan Muñoz. Voor de psychiatrische kliniek Reinier van Arkel wilde kunstenaar Juan Muñoz een kunstwerk maken dat gerelateerd is aan het historische karakter van de instelling. Het werk is gebaseerd op een foto uit het archief van de kliniek van omstreeks 1930. Verder is er de mogelijkheid om de Vincent van Gogh tentoonstelling te bezoeken, bestaande uit een 40 kunstwerken van cliënten, medewerkers en vrijwilligers die zich hebben laten inspireren door het werk en leven van Vincent van Gogh (zie ook de rubriek Kunst & Psychiatrie op bladzijde 29.)

Het initiatief, om een bezoekster van De Stijl letterlijk in het licht te zetten tijdens een bezoek aan Glow in Eindhoven, is beloond met de CZ Verwenzorgprijs.

Initiatiefnemers medewerkster Petra van de Liefvoort en bezoeker Willy van Vliert zijn erg blij met deze prijs. ‘Ons idee is een mevrouw die regelmatig taken verricht in De Stijl, ondanks haar lichamelijke beperkingen, te trakteren op een bezoek aan het lichtfestival GLOW in Eindhoven in november. Ook de andere bezoekers die met haar samen werken, willen we meenemen. Met het geld dat we winnen kunnen we bijvoorbeeld zorgen voor het vervoer.” 27 augustus wordt de prijs uitgereikt.

Thema van de CZ verwenzorgprijsvraag 2015 is ‘Spelen met licht in de zorg’. Elk jaar worden door het CZ Fonds veertig verwenzorgdagen cadeau gedaan aan chronisch en ongeneeslijk zieken in de psychiatrie, ouderen- en gehandicaptenzorg. Het uitgangspunt van verwenzorg is aandacht voor al het goede binnen de zorg en dat ook uitspreken en waarderen. Het CZ Fonds stelt een bedrag van € 800,- per gewonnen idee beschikbaar.

Op zoek naar een origineel cadeau? Loop eens binnen bij de Atelierwinkel in de Brandweerkazerne. Deze cadeaushop ligt aan het plein bij de gebouwen ‘Weverij’ en’ Onder de Watertoren’ op het Zorgpark Voorburg in Vught.

De producten in de winkel komen van de houtwerkgroep en het crea-atelier van Demarrage, van het werkhuis van de Lichtboog, van Cello en van de Van Neijselgroep.

Elk product is met de hand gemaakt en uniek. Soms in kleur geverfd, soms naturel om naar eigen inzicht zelf te verven. De deelnemers gebruiken diverse technieken en werken met verschillende materialen zoals gips, hout, vilt, stof. Er zijn keramieken schalen, bekers of beeldjes en houten vogelhuisjes, stoeltjes, blokken, kistjes.

De Atelierwinkel is ook een plek om elkaar te ontmoeten. Bent u in de buurt, schuif dan gerust eens aan aan de lange tafel. Geniet van de prachtige ontspannende muziek, verwen u zelf op een relaxmoment en neem samen een kopje koffie met appeltaart.

Naast de Atelierwinkel ligt de Dierenweide en D’n Hof, hier kunt u seizoensgroenten of verse eieren kopen.

U bent van harte welkom van maandag tot en met vrijdag van 09.30 tot 13.00 uur, Watertorenlaan 3 in Vught.

Deze zomer werken cliënten van Demarrage en Cello samen met kunstenaar Edwin Vollebergh aan een ‘verhalend servies’.

Tijdens de Dutch Design Week in oktober in Eindhoven zal dit 8-delig servies gepresenteerd en verkocht worden.

De kunstenaar heeft verhalen van de cliënten vertaald in illustraties, die er vervolgens door de cliënten zelf op aangebracht worden. Deze samenwerking is onderdeel van Social Label, meer informatie: ww.sociallabel.nl.

REINIER JULI 2015

13

Het syndroom van Susac De dunne scheidslijn tussen psychiatrie en neurologie

door Maarten Koenen & Anthony Djadoenath

Op de spoedeisende hulp ligt een Nederlandse vrouw die net met haar partner en kinderen terug is uit Aruba. Al voor de vakantie had ze klachten: hoofdpijn, dubbelzien en tintelingen. Maar de neuroloog had toen geen afwijkingen kunnen vinden. Tijdens de vakantie leek ze anders dan anders: ze was vlak, keek weinig om naar de kinderen en sliep een gat in de dag. Haar partner begon zich pas echt zorgen te maken toen ze een paar keer haar urine liet lopen en het idee had de moeder van haar recent geboren nichtje te zijn.

Terug in Nederland in het ziekenhuis denkt de spoedeisende hulp-arts aan een psychose, ook omdat er psychiatrische problemen in de familie voorkomen. Bij lichamelijk onderzoek is ze wat wankel ter been maar zijn er verder geen bijzonderheden. De dienstdoende arts van de psychiatrie wordt erbij gevraagd. Die beaamt dat er absoluut sprake is van psychotische kenmerken: wanen, hallucinaties en onsamenhangende spraak. Maar dit lijkt geen gewone psychose (voor zover zoiets bestaat). De patiënte is niet angstig, heeft vreemde lichamelijke klachten en praat met dubbele tong. Er blijkt geen plaats op de afdeling psychiatrie, maar met wat moeite kan ze op de afdeling neurologie worden opgenomen. Hier wordt voor de zekerheid een hersenscan gemaakt. Op de scan zijn vreemde afwijkingen te zien in het midden van de hersenen die eigenlijk maar bij één diagnose passen: het zeldzame syndroom van Susac. Later worden ook de andere twee kenmerken van dit syndroom gevonden: gehoorproblemen en afwijkingen van het netvlies. Oorzaak is een auto-immuunreactie tegen bloedvaten in de hersenen, de oren en de ogen. Er wordt gestart met krachtige medicijnen om deze reactie te onderdrukken. De psychotische klachten verdwijnen vervolgens al snel. Wel houdt ze nog lang last van evenwichtsproblemen en blijven de concentratie en het gehoor slecht.

Het syndroom van Susac is een zeldzaam voorbeeld van een neurologisch ziektebeeld dat aanvankelijk vrijwel al-

14

REINIER JULI 2015

leen psychiatrische klachten kan geven. Andere voorbeelden zijn een hersenontsteking door herpes of een hersentumor. Het gevaar hierbij is dat alleen een psychiatrische behandeling wordt gestart, die vaak nog effect heeft ook.

Ondertussen kan het neurologische ziekteproces echter doorgaan met alle gevolgen van dien. Het is daarom voor behandelaren in de psychiatrie van groot belang altijd ook even stil te staan bij de mogelijkheid dat een psychiatrisch probleem een behandelbare lichamelijke oorzaak heeft.

Deze casus verscheen in een uitgebreide versie in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde van 11 april 2015.

Over de eerste auteur, Maarten Koenen In oktober 2011 ben ik als arts bij Reinier van Arkel komen werken. Een half jaar later begon ik mijn opleiding tot psychiater. Ik heb gewerkt op de high & intensive care (HIC) en medium care (MC) in Vught (die toen nog anders heetten), bij de voorloper van het FACT, op de ouderen- en volwassenen-opnameafdelingen in het ziekenhuis, op de polikliniek persoonlijkheidsproblematiek en op een dubbele diagnoseafdeling van verslavingsinstelling Novadic-Kentron. Na een half jaar verlof werk ik sinds april dit jaar binnen het consultatief team van Reinier van Arkel in het Jeroen Bosch Ziekenhuis.

De patiënte uit het artikel kwam ik tegen tijdens een nachtdienst in de zomer van 2013. Mede-auteur Anthony Djadoenath had vervolgens een paar keer contact met haar vanuit het consultatief team. Uiteindelijk begon het schrijven van het artikel in de loop van vorig jaar. Wat ons betreft hebben we ons doel al bereikt als er ergens in Nederland één arts is die op een gegeven moment terecht denkt: ‘Hee, dit zou wel eens iemand kunnen zijn met het syndroom uit dat ene artikeltje!’

COLUMN Een spiegeling van onszelf

Mijn analyse is dat de ggz in de afgelopen jaren wel degelijk een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de vernieuwing van zorg. Ambulantisering, beddenreductie, de ontwikkeling van FACT, IHT, HIC, ROM; het zijn allemaal ontwikkelingen die geboren zijn in de instellingen zelf. Wat we hebben laten gebeuren is dat anderen er mee aan de haal zijn gegaan; zowel overheden als verzekeraars eigenden zich dit alles toe en voorzagen het van een tempo en bezuinigingsdoelstelling die de sector naar adem deed happen en in het defensief duwden. En dat laatste vormde vervolgens het bewijs voor het behoudend imago van de ggz.

Over het volgende valt te twisten maar het komt mij voor dat de sector ook last heeft van het stigma van

Dat imagoprobleem - weliswaar in verschillende vormen en heftigheden - is er een van alle tijden. Het is de vraag of we ons daarbij moeten neerleggen óf creatiever moeten zijn om het tij te keren. Is het mogelijk dat we de psychiatrische patiënt anders gaan beschouwen dan iemand die lastig is voor de directe en maatschappelijke omgeving, verward over straat loopt en een bedreiging is voor rust en veiligheid? Kunnen we de psychiatrie ‘reframen’ en voorzien van een ander imago?

Gerton Heyne

In het geweld van alle transities is de ggz zich opnieuw aan het uitvinden. Of misschien is het beter te zeggen: opnieuw positie te bepalen. Wie zijn onze klanten? Wat is de kern van onze zorg? Voor wie zijn we er? Horen we in het medisch domein of ook - of zelfs met name - in het sociale domein? De meeste instellingen beraden zich op die vraag, zeker daar waar een belangrijke verschuiving plaatsvindt naar betaling door gemeenten. Ook op landelijk niveau speelt deze discussie. GGZ Nederland beraadt zich op de toekomst van de branche en - in het verlengde daarvan - op haar eigen rol als brancheorganisatie. In dat kader is afgelopen jaar een imago-onderzoek uitgevoerd. In dat onderzoek kwamen vertegenwoordigers van (lokale en landelijke) overheid, verzekeraars, patiëntenorganisaties, andere brancheorganisaties, politie en politiek aan het woord. Conclusie is dat de maatschappelijke relevantie van de sector buiten kijf staat, maar wel een imagoprobleem heeft.

De sector (en nu laat ik alle nuances even varen) is naar binnen gericht, is te behoudend en dus te weinig vernieuwend, niet transparant en niet slagvaardig. En wie denkt dat dat allemaal komt omdat GGZ Nederland zijn werk niet goed doet, heeft het mis; de sector als zodanig scoort beroerder dan de brancheorganisatie.

de psychiatrie en zijn cliënten. De psychiatrie lijkt in zorgland een vreemde eend in de bijt. In tegenstelling tot veel andere ziekten of aandoeningen gaat psychiatrie vaker gepaard met schaamte. Voor andere ziekten collecteren we, programmeren we en fietsen we bergen op, maar de psychiatrie bannen we toch het liefst uit ons gezichtsveld; zowel letterlijk als overdrachtelijk, zowel maatschappelijk als in onze directe omgeving. Had de psychiatrische patiënt maar dezelfde aaibaarheid als iemand met Down.

Zo’n constatering als in Nature Neuroscience zou het kristallisatiepunt kunnen zijn voor zo’n positieve reframing. De psychiatrische ziekte niet als afwijking maar als spiegeling van onszelf. Hoeveel bekende binnen- en buitenlanders, hoeveel bekende acteurs, cabaretiers, CEO’s en politici zijn welbeschouwd in hun aard niet potentiële klanten voor de ggz, maar zijn - door wat voor omstandigheden dan ook - in staat gebleken hun driften, angsten en obsessies om te zetten in bijzondere vormen van creativiteit en productiviteit? Psychiatrische patiënten zijn geen intrinsiek verwarde mensen, zijn geen zieke afwijkende gevallen, zijn geen maatschappelijk onwillenden. Nee, het zijn medeburgers van wie de even normaal als noodzakelijk menselijke driften om creatief en productief te kunnen zijn - door wat voor omstandigheden dan ook - uit de bocht zijn gevlogen. Ons verdiepen in hoe dat komt, ons verdiepen in hoe dat te voorkomen, ons verdiepen hoe dat te herstellen is niet alleen ten bate van degene die kortstondig of langer is ontspoord. Het is een verdieping in hoe en wat we zijn en komt daarmee ons allemaal ten goede. Zo’n soort boodschap over psychiatrie vinden en uitdragen, zou meer begrip kunnen kweken en daarmee het imago kunnen oppoetsen.

Gerton Heyne,, voorzitter Raad van Bestuur Reinier van Arkel, bestuurslid GGz Nederland, voorzitter commissie Werkgevers- en arbeidszaken GGz Nederland, bestuurslid November Music ’s-Hertogenbosch.

Onlangs opperden wetenschappers in het blad Nature Neuroscience dat schizofrenie een soort bijwerking is van het talent om creatief te kunnen denken. Wat een intrigerende gedachte. En wat een kans om het imago van de psychiatrie en haar patiënten op te poetsen.

REINIER JULI 2015

15

Verwennen en ontspannen Door Gilles Tebrunsveld en Terry Mooren

Sinds kort krijgen bewoners van de woongroepen van Reinier van Arkel een tegoedbon met hun verjaardag voor een behandeling bij schoonheidssalon ’t Strand aan de Pater van de Elsenstraat in Den Bosch.

Terry Mooren en Gilles Tebrunsvelt namen een kijkje bij dit mooie, eigen initiatief van medewerkers.

Zij geven een uurtje per week extra, persoonlijke en verzorgende aandacht aan bewoners. Een cliënt, begeleider en de sponsor van de verzorgingsartikelen aan het woord.

Voor een afspraak stuur een e-mail naar Leny.vander.Velden@reiniervanarkel.nl Openingstijden: woensdagmiddag van 13.45 uur tot 14.45 uur Pater van den Elsenstraat 8 in Den Bosch Bij ‘t Strand werken Leny van der Velde, Ramona Imming, Anne van de Munckhof en Melanie Londar (kapster, vrijwillig)

16

REINIER JULI 2015

Jokevaste klant

”De schoonheidsbehandeling is heerlijk relaxed,” vertelt Joke als ze stralend en ontspannen plaatsneemt aan een gezellig tafeltje in salon ’t Strand. Joke is een van de vaste klanten. “Meestal krijg ik een gezichtsbehandeling met crèmes, gezichtsmassage en lekker een kwartiertje relaxen met een masker.

Tijdens dat laatste word ik lekker ingepakt in warme dekens. En soms kom ik voor een rug- of voetmassage.”

Joke woont in de Hesselsstraat en

loopt op woensdagmiddag naar ‘t Strand. “Ik ben er even uit. Hier kan ik naartoe lopen, tijdens het wachten drinken we een kopje thee en kan ik een praatje maken met de andere klanten en de mensen die in de salon werken.

Ik ga niet naar andere salons. Een pedicure komt bij mij aan huis, maar dat is toch anders dan hier in ’t Strand, hier gaat het om de ontspanning.

Nee, naar de kapper hier ga ik niet ,

ik wil mijn haar namelijk laten groeien. Vroeger ging ik wel naar de kapper, maar dat kost al gauw 21 euro.

Een tijd lang heb ik zelf mijn haar geknipt. Gelukkig kan het hier goedkoper. Voor de schoonheidsbehandeling betaal ik een kleine vergoeding. Een paar euro per behandeling.

Vroeger maakte ik mezelf wel op, voor een feestje bijvoorbeeld. Ik heb nog wel alle spulletjes, maar opmaken, dat doe ik niet meer. Ik ga wel elke week naar ’t Strand.”

medewerkster

Leny

Leny van der Velden, medewerkster Beschermd wonen Den Bosch ZuidOost vind het super om in de schoonheidssalon te werken. “Heerlijk om iets extra’s te kunnen geven aan de bewoners van Reinier van Arkel.

Een klein stukje plezier, aandacht, even dichtbij iemand staan, ook letterlijk, iemand aanraken bij een gezichtsbehandeling bijvoorbeeld.

Ik heb cursussen gevolgd voor hotstone massage, kleuren en geuren. Alles staat in het teken van verwennen en ontspannen. We behandelen geen klachten, daarvoor moeten mensen zelf bijvoorbeeld een pedicure inschakelen. Hier betalen de mensen een kleine vergoeding voor de materialen die we tijdens de behandeling gebruiken.

Vijf jaar geleden zijn we met de salon in de Seringenstraat begonnen.

Alles wat hier staat, hebben we zelf geregeld: de behandelstoel, massagetafels, spiegels en kastjes. Ook het opknappen van de ruimte doen we zelf tussendoor en met hulp van de bewoners. We hebben geen budget.

De salon is in het souterrain van de woongroep aan de Pater van den Elsenstraat. Dit past ook binnen lifestyle. Bij lifestyle bekijken we hoe we de bewoners het optimale uit hun leven kunnen laten halen. Dit kan door gezonde voeding, beweging, ontwikkeling of ontspanning, zoals we bij ‘t Strand kunnen bieden.

We runnen deze salon zelf, dat mogen we in werktijd doen, maar het gewone werk gaat ook door, daar

zetten we dan een tandje bij. Als je ’t graag wilt, dan heb je er ook tijd voor.

Sinds maart krijgen de vijfenzeventig bewoners van beschermd wonen bij Reinier van Arkel een tegoedbon voor gratis knippen of een gezichtsbehandeling als ze jarig zijn. We kwamen erachter dat het voor sommige mensen onmogelijk is om hier beneden te komen. We starten daarom met een schoonheidssalon op locatie Bethaniestraat in Den Bosch op dinsdagmorgen om de veertien dagen. Ook de kapster gaat mee.

Persoonlijke verzorging is belangrijk.

Onze ervaring is dat de bewoners wel douchen, maar hand- en nagelverzorging of epileren, daar komen ze niet aan toe. Dat verzorgen wij.”

Wij zoeken een trapleuning.

Om hier te komen moeten de mensen buiten een steile betonnen trap af, dus als iemand nog een trapleuning heeft staan, ons maak je er blij mee!

Alexander

sponsor

Begin maart dit jaar kwam Alexander Dikkes van Esse Organic Skincare in contact met het team van ’t Strand.

Het team was bezig met het organiseren van een open dag en had verschillende bedrijven aangeschreven met een vraag of ze monstertjes van producten hadden, die ze konden weggeven aan de bezoekers. Alexander belde geïnteresseerd terug en wilde meer weten over het initiatief voor de bewoners van Reinier van Arkel.

“Wat mij het meest trof, was de betrokkenheid en het enthousiasme van het team.” Erg belangrijk vindt hij ook het geven en ontvangen van de persoonlijke aandacht tijdens de schoonheidssessies. Vanaf dat moment zorgt Alexander voor de crèmes, de tonics, de scrubs, de maskertjes en de oliën van Esse Organic Skincare. Door deze bijdrage zijn de behandelingen goed betaalbaar.

Alexander: “Esse Organic huidverzorgingsproducten bestaan uit 100% natuurlijke grondstoffen, die CO2neutraal worden geoogst en waarvoor de planter en plukkers een redelijke vergoeding (FairTrade) ontvangen. De oliën halen we uit noten en pitten van planten voornamelijk uit Afrika. Op deze wijze kunnen we constructief iets doen aan de armoedebestrijding in die gebieden.”

REINIER JULI 2015

17

dymphna Kunnen we mensen op hun woord geloven wanneer ze vertellen hoeveel alcohol ze drinken? Sceptische hulpverleners weten al lang dat het altijd wel meer is, maar nu is dit ook in een slim Engels onderzoek met harde cijfers onderbouwd (BMC Medicine 2015; 13:113). De nagevraagde alcoholconsumptie van een steekproef van 6.000 volwassenen werd doorberekend naar de gehele populatie, en daarna vergeleken met de daadwerkelijke jaarlijkse alcoholverkoop. De berekende alcoholconsumptie bleek goed voor slechts 60% van de verkoop: 40% bleef hiermee onverklaard, waarbij de onderrapportage met name bij zware drinkers bleek te liggen.

Sommige afslankprogramma’s zijn misschien iets beter dan anderen, maar op langere termijn is er geen in staat significant en blijvend gewichtsverlies voor elkaar te krijgen. Zelfs voor de beste programma’s is het gewichtsverlies bescheiden, en blijft het achter bij de verwachtingen van de deelnemers. Dit blijkt de conclusie van een uitgebreide evaluatie, waarin de meest populaire Amerikaanse afslankprogramma’s vergeleken werden (Annals of Internal Medicine 2015; 162:501-512). Sommige laagcalorische programma’s zorgen wel voor een snel, maar niet voor een blijvend gewichtsverlies. De beste resultaten worden verkregen met goed gestructureerde programma’s met gerichte sociale ondersteuning.

Lang geleden, toen Dymphna nog naar de universiteit ging, gold de maagzweer als het schoolvoorbeeld van een psychosomatische stoornis, waarbij geestelijke spanning zich in een lichamelijke stoornis vertaalde. Ondertussen weten we dat een infectie met Helicobacter pylori een cruciale rol speelt, en de invloed van stress is in de vergetelheid geraakt. Nu heeft een Zweeds onderzoek een verband aangetoond tussen het optreden van een maagzweer bij volwassen mannen en hun score op een test van psychologische weerbaarheid bij hun legerkeuring (Alimentary Pharmacology & Therapeutics 2015; 41:1005). Op deze manier blijft het plaatje toch ingewikkelder dan we graag zouden willen.

18

REINIER JULI 2015

Het optreden van delirium bij gehospitaliseerde patiënten blijkt gekoppeld aan een verhoogde kans op overlijden. Een Nederlands onderzoek heeft onderzocht of het delirium zelf de oorzaak is van deze verhoogde sterfte (British Medical Journal 2014; 349: g6652). Hiervoor werden 1112 patiënten gevolgd die op een ICU werden opgenomen. In vergelijking met de andere patiënten, waren de patiënten die delirant werden, ouder, vaker aan de drank, en vooral zieker, hadden vaker een sepsis en moesten vaker beademd worden. De mortaliteit was ook bij dit onderzoek groter bij de patiënten met een delier (17% versus 7%), maar in de vergelijking tussen de groepen verdween het verschil wanneer rekening gehouden werd met de ernst van de ziekte waarvoor de patiënten opgenomen werden. Een delirium moet dus beschouwd worden als een signaal van een ernstige ziekte.

Het gebruik van benzodiazepinen is een stille wereldwijde epidemie. Uit de gegevens van twee Amerikaanse databases komt naar voren dat het gebruik met de leeftijd stijgt, van 2,6% in de jongste groep (18-26 jaar) tot 8,7% in de oudste groep (65-80 jaar) (JAMA Psychiatry. 2015; 72: 136-42).

Opvallend was dat de meeste voorschriften niet van psychiaters afkomstig waren. Dit doet de auteurs vermoeden dat de richtlijnen voor angststoornissen en slaapstoornissen niet adequaat gevolgd worden, en te weinig rekening gehouden wordt met de nadelen van deze medicijnen, zoals het verhoogde valrisico op hogere leeftijd.

De diagnose ADHD brengt een verhoogd risico op verwonding mee, maar het effect van behandeling hierop was tot nu toe nauwelijks onderzocht. Hier heeft een onderzoek uit Hong Kong nu iets aan gedaan door de zorggegevens van 17.381 kinderen en tieners (6-19 jaar) die minstens 1 jaar met medicatie voor ADHD behandeld werden, netjes te verzamelen, en de perioden met en zonder medicatie met elkaar te vergelijken (Pediatrics 2015; 135: 40). Het risico op trauma nam met medicatie in alle leeftijdscategorieën met 9% af, in de groep ouder dan 16 jaar zelfs met 32%.

In een klein onderzoek bij 12 patiënten met matige tot ernstige ziekte van Parkinson bleek dat dure placebo’s beter aansloegen dan goedkopere (Neurology 2015; 84: 794-802).

De deelnemers kregen te horen dat ze een nieuw medicijn geïnjecteerd zouden krijgen, in twee verschillende preparaten van vergelijkbare sterkte, één goedkoop en één duur. De dure placebo bleek meer invloed te hebben op de Parkinson-symptomen dan de goedkopere. Er is veel discussie mogelijk over dit onderzoek, ondermeer het gegeven dat de deelnemers bewust om de tuin zijn geleid over het doel ervan. Niettemin benadrukken de onderzoekers dat de boodschap van deze resultaten wel meegenomen mag worden bij de meningsvorming over het aanbevelen van dure behandelingen zoals stamceltransplantaties.

Werken mag gezond zijn, maar te veel is ook weer niet goed.

Bij eerder onderzoek was al een verband aangetoond tussen lange werkuren en risico op ongevallen, depressie en angstklachten. Na een recente meta-analyse van 63 onderzoeken uit 14 landen mag hier ook het risico op overmatig drankgebruik aan toegevoegd worden (British Medical Journal 2015; 350: g7772). De indruk is dat de combinatie van deze lange werkuren en werkbelasting, zoals hoge eisen en gebrek aan controle, voor een te hoge spanning zorgt, die deze werknemers met alcohol proberen te verlichten.

Opvliegers tijdens de menopauze zijn meer dan alleen vervelend. Een Amerikaans onderzoek heeft aangetoond dat vrouwen met opvliegers vaker door ziekte afwezig waren op hun werk en grotere zorgkosten (ongeveer €1200 per jaar) hadden dan vrouwen zonder deze klachten (Menopause 2015; 22:260). Gezien deze financiële gevolgen voor deze vrouwen, voor hun werk en voor de maatschappij adviseren de onderzoekers de klachten serieus te nemen.

een Fins onderzoek werden 1260 patiënten met verhoogd risico verdeeld over een actieve interventiegroep, gericht op aanpak van deze factoren, en een controlegroep, die moest volstaan met de gebruikelijke gezondheidsadviezen (Lancet 2015; 385: 2255-2263). Na twee jaar bleken de deelnemers in de interventiegroep duidelijk beter te scoren op neuropsychologische testen, en hun risico op cognitieve achteruitgang bleek lager dan in de controlegroep. Er is dus wel degelijk iets aan te doen!

Het blijft intrigerend en onduidelijk wat er eerst komt, overmatig drankgebruik of psychische problemen. Dit verband werd onderzocht in een geduldig Brits onderzoek, waarbij 500 forse drinkers gedurende 10 jaar werden gevolgd, en ze elke twee jaar werden ondervraagd (Alcoholism: Clinical and Experimental Research 2015; 39: 688–696). Hieruit kwam naar voren dat de psychische problemen de veranderingen in drankgebruik beïnvloedden, maar niet omgekeerd. Het advies is dus bij deze patiënten ook de psychische klachten te behandelen, ook in perioden van fors drankgebruik.

Al langer is bekend dat het hebben van een doel in het leven gepaard gaat met een langer leven (Psychological Science 2014; 25: 1482-1486). Slimme Amerikaanse onderzoekers zijn nu nagegaan of dit enkel een psychologisch effect is; of zouden deze doelbewuste mensen ook beter gebruikmaken van preventieve diensten (Proceedings of the National Acacemy of Sciences 2014; 111: 16331)? De aanwezigheid van een doel in het leven was inderdaad gekoppeld aan een verhoogd gebruik van 5 preventieve onderzoeken (cholesterolbepaling, colonoscopie, mammografie, uitstrijkje en prostaatonderzoek). Het aantal opnamedagen in een ziekenhuis verminderde met 17% voor elk punt op de levensdoel-schaal. Om lang te leven moet je iets hebben om het voor te doen.

Volgens recente schattingen is ongeveer een derde van alle gevallen van Alzheimerdementie toe te schrijven aan zeven beïnvloedbare risicofactoren: beperkte scholing, hypertensie, overgewicht, diabetes, inactiviteit, roken en depressie. In

REINIER JULI 2015

19

WETEN SCHAP

Achtergrond

Psychotraumacentrum Zuid Nederland heeft door haar specialisme veel mogelijkheden voor het uitvoeren van klinisch relevant wetenschappelijk onderzoek. De schaalgrootte van het psychotraumacentrum biedt unieke kansen om de al jaren bestaande kennis en recente inzichten uit de wetenschappelijke literatuur om te zetten in innovatieve therapiemethoden. Daarmee brengen we de zorg voor cliënten met traumagerelateerde klachten op een hoger plan. Klinisch psycholoog/psychotherapeut Jan Rodenburg werkt bij Psychotraumacentrum Zuid Nederland, onder andere als programmaleider en onderzoeker voor de doelgroep ‘veteranen’: “We behandelen een groot aantal cliënten. Onze regio strekt zich uit van Zeeuws-Vlaanderen tot Zuid-Limburg. Mensen leggen vaak grote afstanden af voor hun behandeling in ’s-Hertogenbosch.”

Onderzoek bij Psychotraumacentrum Zuid Nederland 20

REINIER JULI 2015

Jan Rodenburg (1971) studeerde aan de Rijksuniversiteit Leiden en volgde de postdoctorale opleiding tot BIG- geregistreerd Klinisch psycholoog en Psychotherapeut bij de RINO Noord-Holland in Amsterdam. Na te zijn begonnen bij Centrum’45 en De Vierspong, werkt hij sinds 2001 bij Psychotraumacentrum Zuid Nederland, onderdeel van Reinier van Arkel te ’s-Hertogenbosch. Zijn aandachtsgebied is het onderzoek naar en de behandeling van uitzendgerelateerde problematiek bij Veteranen. Hij is tevens de programmaleider van het zorgprogramma Veteranen bij Psychotraumacentrum Zuid Nederland.

Naast zijn werk bij het psychotraumacentrum werkt hij bij De Hemisfeer, specialistische ggz-praktijk voor transculturele psychiatrie en psychotherapie te ’s-Hertogenbosch.

Momenteel volgt hij een promotietraject bij de Faculteit Sociale Wetenschappen aan de Universiteit Utrecht, onder leiding van Prof. Dr. I. Komproe. Onderwerp van promotie is PTSS, boosheid en agressie. Hij heeft een aantal publicaties op zijn naam staan en geeft onderwijs en presentaties op universiteiten, symposia en congressen.

Door Jan Rodenburg

P

sychotraumacentrum Zuid Nederland, onderdeel van Reinier van Arkel, is een TOPGGz-centrum voor derdelijns problematiek (1). Het psychotraumacentrum werkt als bovenregionaal kenniscentrum voor onderzoek, diagnostiek en behandeling van psychotrauma veroorzaakt door oorlog en/of politiek geweld. Kinderen, adolescenten en volwassenen, woonachtig in Zuid Nederland, die slachtoffer zijn geweest van oorlog, foltering en/of politiek geweld en daaraan ernstige psychische klachten hebben overgehouden, kunnen voor onderzoek en behandeling worden verwezen naar het psychotraumacentrum.

Het psychotraumacentrum richt zich op specifieke doelgroepen. Naast behandelinhoudelijke expertise op het terrein van psychotrauma is de voor deze doelgroepen noodzakelijke contextspecifieke kennis in huis. Deze doelgroepen zijn:

• Vluchtelingen en asielzoekers met traumagerelateerde problematiek op grond van oorlog en/of politiek geweld, inclusief mensenhandel en gedwongen prostitutie.

• Nederlandse en buitenlandse veteranen met traumagerelateerde problematiek ten gevolge van uitzendingen en dienstongevallen (uitzendgerelateerde problematiek).

• Vroegkinderlijk trauma dat heeft plaatsgevonden voor het 8e levensjaar, waarvoor op volwassen leeftijd een traumagerichte behandeling van meerwaarde kan zijn.

• Geüniformeerden met aan de uitvoering van hun functie gerelateerde traumatisering, zoals kan voorkomen bij politie, brandweer en ambulancepersoneel.

• Second opinions en expertises voor alle hiervoor genoemde doelgroepen als het gaat om traumagerelateerde problematiek of het vermoeden hiervan.

PTSS De meeste mensen die verwezen worden naar het psychotraumacentrum hebben klachten die passen bij de diagnose Posttraumatische stressstoornis (PTSS). PTSS is het gevolg van externe en extreme omstandigheden zoals oorlogservaringen, een natuurramp, vliegtuigongeluk, terroristische aanslag, aanranding, verkrachting of beroving met geweld.

Onderzoek: Virtual Reality Exposure Therapy Momenteel wordt binnen het psychotraumacentrum wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de toepassing van virtual reality, een techniek uit de informatietechnologie, in de behandeling van PTSS bij veteranen. Een belangrijke reden om te participeren in dit onderzoek is de wens om op termijn de traumagerichte behandeling op afstand, thuis door de mensen zelf, te kunnen uitvoeren.

>>

REINIER JULI 2015

21

> Psychotraumacentrum

Onderzoek en behandeling naar de psychotrauma- en stressor-gerelateerde stoornissen is het specialisme waarmee Psychotraumacentrum Zuid Nederland zich al jaren onderscheidt voor de diverse beschreven doelgroepen.

Het psychotraumacentrum participeert in het Landelijk Zorgsysteem voor Veteranen (LZV) (2) en biedt, samen met vier andere gespecialiseerde centra zorg voor Nederlandse veteranen die klachten hebben ontwikkeld ten gevolge van uitzendingen die vanuit Nederland hebben plaatsgevonden.

Door de uitzendingen naar conflictgebieden als Afghanistan, Bosnië en Libanon, heeft een deel van de veteranen uitzendgerelateerde klachten ontwikkeld, waarbij PTSS de meest voorkomende diagnose is. In Nederland is in 2012 de veteranenwet unaniem in zowel de Tweede Kamer als de Eerste Kamer aangenomen, waarmee de zorgplicht van de overheid voor veteranen voor, tijdens en na de uitzending wettelijk is geregeld.

22

REINIER JULI 2015

‘Virtual Reality Exposure Therapy’ (VRET) is ontwikkeld door de TU Delft en de Erasmus Universiteit en wordt samen met twee instellingen wetenschappelijk onderzocht (PsyQ en Reinier van Arkel). Doel is de kennis uit de techniek en de behandeling te bundelen en de daaruit volgende toepassingen in de behandeling te implementeren. Psychotraumacentrum Zuid Nederland is de enige plek waar deze toepassing wordt onderzocht bij veteranen.

De Virtual Reality Exposure Therapy (VRET) beslaat twaalf behandelsessies in zes weken, thuis uit te voeren achter de computer of eventueel binnen één van de deelnemende instituten. In totaal worden 144 PTSS-cliënten via onafhankelijke loting verdeeld tussen VRET en de reguliere traumabehandeling, de zogenaamde ‘treatment as usual’. Het onderzoek is opgezet volgens de principes van een gerandomiseerde gecontroleerde trial (RCT), een van de meest wetenschappelijke benaderingen waarmee een nieuwe therapiemethode wordt onderbouwd. Bij de reguliere behandeling in de controlegroep gaat het om cognitieve therapie met elementen van exposure zoals narrative exposure therapy, EMDR en cognitieve gedragstherapie.

De studie bestaat uit twee opeenvolgende RCT’s van elk twee jaar. In de tweede RCT

zal een virtuele coach worden ingebouwd, mede op grond van resultaten vanuit de eerste RCT. Kandidaten voor de Virtual Reality Exposure Therapy worden eerst uitvoerig op geschiktheid getest. Jan Rodenburg: “Mensen met een dissociatieve stoornis worden geëxcludeerd: zij lopen immers het risico achter de PC in hun eigen wereld te verdwijnen. Onze cliënten hebben vrijwel altijd complexe pathologie en de toegepaste behandelmethodieken moeten wel aansluiten bij de dagelijkse praktijk waarmee cliënten worden aangemeld.

Ik weet uit ervaring dat veel veteranen hun traumatische ervaringen zeer visueel hebben opgeslagen. Er komt steeds meer bewijs dat PTSS in stand wordt gehouden door zich herhalende, visueel opgeslagen herinneringen die zorgen voor het verlies van controle op de daaraan gekoppelde emoties als angst en boosheid. Visuele therapie zal veel directer en sneller bij die emoties kunnen komen dan verbale therapie. Bij militairen is PTSS vaak minder goed herkenbaar omdat boosheid bij hen een veel grotere rol speelt dan angst; men is hooguit bang voor de eigen agressie.

Deze cliënten zijn vaak extreem onrustig en VRET moet dus heel goed aansluiten op hun belevingswereld.”

Navigatiescherm van VRET, waarop cliënten hun persoonlijke foto’s, teksten en 3D wereld kunnen benaderen.

Voorbeeld van een 3D omgeving die door een veteraan kan worden geconstrueerd die zijn eigen situatie uitwerkt.

nderzoek naar PTSS, boosheid O en agressie Hierop sluit ook het andere onderzoek aan naar de samenhang tussen PTSS, boosheid en agressie dat op dit moment wordt opgestart onder veteranen met traumagerelateerde problematiek. Boosheid komt erg vaak voor bij cliënten met traumagerelateerde klachten, maar was nauwelijks onderwerp van gesprek in de behandeling of onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. In de DSM-5 is voor het eerst erkend dat er meer emoties een rol kunnen spelen bij een PTSS dan alleen angst. Ook boosheid, schaamte en schuld zijn expliciet genoemd als criteria van de PTSS classificatie.

“Het is de laatste tien jaar steeds duidelijker geworden vanuit wetenschappelijk onderzoek dat boosheid een lastig te beïnvloeden emotie is en vaak het resultaat van een volgens de regels uitgevoerde traumabehandeling negatief kan beïnvloeden.” Ook wordt duidelijker welke factoren en werkingsmechanismen een rol spelen bij het ‘vast gaan zitten’ van de in principe na traumatisering normale menselijke emotie van boosheid. Onder andere rumineren (continu dezelfde cirkel van

negatieve gedachten) en de visueel opgeslagen herinneringen lijken hierbij een belangrijke rol te spelen, op een voor PTSS vrij unieke manier.

“Het is de kunst deze wetenschappelijke kennis om te zetten in bruikbare interventies die na wetenschappelijke evaluatie in behandelpilots van cliënten met PTSS voor een bredere populatie beschikbaar komen dan alleen de huidige veteranenpopulatie van het psychotraumacentrum.

Boosheid is een vrij normaal fenomeen voor veteranen met traumagerelateerde problematiek. Maar verwar deze boosheid niet met agressie. Die is namelijk veel zeldzamer bij cliënten met een PTSS dan soms op grond van berichten in de media gedacht wordt.”

Ander onderzoek Beide voorbeelden in dit artikel zijn gericht op veteranen, maar er wordt ook onderzoek gedaan naar andere doelgroepen en naar gezinnen van cliënten met traumagerelateerde klachten als geheel.

Een heel ander onderzoek is bijvoorbeeld gericht op de diagnostiek en behandeling van volwassenen die als kindsoldaat heb-

ben gediend in hun jeugd in bijvoorbeeld Liberia of Sierra Leone. Een groep die in weinig vergelijkbaar is met die van de westerse Nederlandse veteraan.

Tot slot is het nog van belang te melden dat Psychotraumacentrum Zuid Nederland uit haar jasje is gegroeid en begin 2016 zal verhuizen naar locatie Jozef, een rijksmonumentaal pand op het Zorgpark Voorburg in Vught.

Meer informatie: 1. www.topggz.nl 2. www.lzvgroep.nl • www.reiniervanarkel.nl ; Onder het tabblad ‘specialismen’ vindt u informatie over Psychotraumacentrum Zuid Nederland.

• VESP: http://ii.tudelft.nl/vesp/ • h ttp://www.universiteitvannederland.nl/ college/hoezo-bestaat-virtual-reality-alruim-200-jaar/

REINIER JULI 2015

23

BOEKRECENSIE

Je komt ze soms tegen Enkele weken na mijn start als teamleider FACT (Flexible Assertive Community Treatment) kreeg ik een boekje toegestuurd. Het was geschreven door Paul Hemels met foto’s van Toine Maurix, beiden werkzaam als sociaal-psychiatrisch verpleegkundige (SPV) in de FACT-teams. De titel ‘Je komt ze soms tegen’ fascineerde mij en ik dacht: ‘We komen ze overal tegen’.

Het boekje leest gemakkelijk weg, maar ieder verhaal blijft hangen en maakt dat ik bewondering heb voor hulpverleners die werken met cliënten met ernstige psychiatrische aandoeningen. Ieder verhaal geeft een inkijk in een hulpvraag.

De verhalen maken je duidelijk dat cliënten uit deze doelgroep een beroep moeten kunnen blijven doen op goede behandeling, op een laagdrempelige manier. Daarnaast gaat het over universele thema’s zoals geaccepteerd worden als persoon, sociale relaties en deelname aan het maatschappelijk verkeer.

Een FACT-team biedt op een unieke manier zorg aan mensen in de thuissituatie. De verhalen in het boekje geven daar een inkijk in. Samenwerken met de familie, vrienden of de buren is belangrijk. Dat blijkt uit het verhaal van ‘Angelo en de blonde’, een verhaal om verfilmd te worden. Over de normale bezorgdheid van een ouder in een hulpverleningsrelatie gaat het verhaal ‘Bezorgd’ (Song for a child), of het aangrijpende verhaal ‘Op zichzelf’.

Dilemma’s en hulpvragen doorkruisen het boekje. Iedere hulpverlener en het management wordt hier direct of indirect mee geconfronteerd.

24

REINIER JULI 2015

Respect voor de auteur hoe hij de gevoeligheid van de hulpvraag en het complexe systeem waarin de hulpvrager de weg is kwijtgeraakt weet vast te leggen. Respect voor alle werkers binnen het IHT/FACT-team. Aan de inleiding van het boekje, ‘Muziek en woorden zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden’, wil ik het volgende toevoegen: ’Het er ZIJN, soms zonder woorden voor een cliënt, met open hart en respect, is de eerste stap op weg naar HERSTEL.’ Ik beveel dit boekje iedereen aan die meegenomen wil worden in de dagelijkse praktijk van de sociale psychiatrie. CS

‘Je kunt niet anders dan van de mensen in het boek houden ’ ‘Je komt ze soms tegen’ is een beschrijving van het praktijkveld, zorgvuldig en herkenbaar. De verhalen zijn voorzichtig verwoord en prima in beeld gebracht, inclusief de twijfels, dilemma’s en reflecties van de schrijver. Ook is een kritische noot voelbaar richting de collega’s en de geestelijke gezondheidszorg in het algemeen. De bijgeleverde muziek past helemaal bij de toon van het boekje, beschouwend, wat verlegen, sociaal kritisch en soms ook een beetje somber.

Je kunt niet anders dan van de mensen houden. Paul Hemels heeft respect voor ouders en relaties. Daarmee laat hij zijn eigen visie zien. Hij kiest voor de mens in zijn situatie, wat niet altijd hetzelfde is als werken binnen zorgpaden. Paul laat ook zien dat de betrokkenheid van de omgeving de sleutel kan zijn in vastgelopen situaties (‘De twee beren’ en ‘Angelo en de blonde’).

Door Corine Schapenk en Grace Herrmann

Het zijn allemaal indringende verhalen waar je stil van wordt, soms ook een beetje triest in het geheel. De mensen zijn zoals ze zijn, het is zoals het is. Na het lezen en luisteren vroeg ik mij af waarom ik zelf soms anders kijk. Misschien omdat ik minder beschouwend ben, misschien omdat ik de triestheid liever niet wil zien.

De verhalen in het boekje gaan meestal over mensen van wie het perspectief op herstel voor mij niet goed voelbaar is. Dat is iets wat ik zelden heb ervaren in mijn werk. Ik zag, ondanks grote problemen en trieste situaties, veel creativiteit en kracht van mensen om in slechte omstandigheden toch weer verder te komen.

Dit boekje heeft mij wederom aan het denken gezet en is een goede manier om ook de discussie met elkaar aan te gaan over wat we verstaan onder goede zorg en waar we naar toe willen als gespecialiseerde ggz-instelling.

En het is eveneens een boekje voor alle ggz-opleidingen.

Een prima boekje met indringende verhalen, mooie foto’s en goede muziek, dat helemaal aansluit bij wat Paul, zo denk ik, wil zeggen. GH ‘Je komt ze soms tegen’ van Paul Hemels met foto’s van Toine Maurix. Beiden zijn werkzaam als sociaal-psychiatrisch verpleegkundige in de FACT-teams van Reinier van Arkel. Het boek bevat twintig columns over de sociale psychiatrie in ‘s-Hertogenbosch en omgeving, geïllustreerd met bijpassende kleurenfoto’s, en met een cd met twintig inspirerende liedjes van singer-songwriters.

Op 20 oktober vindt een minisymposium plaats rondom dit boek, waarbij de aandacht uitgaat naar de FACTmethodiek. De prijs van het boek bedraagt €15, en het is o.a. verkrijgbaar in de vakbibliotheek van Reinier van Arkel (Bethaniestaat), bij boekhandel Adr. Heinen (Kerkstraat) of rechtstreeks te bestellen bij de auteur: phemels@kpnplanet.nl

FILMRECENSIE

Yalom’s cure De camera is gericht op een brede, zonovergoten rivier die bevaren wordt door vrachtschepen en plezierbootjes.

We zien een grote boot die langzaam in en uit het beeld vaart. Rustige muziek uit de Peer Gynt suite van Edvard Grieg brengt de toeschouwer in de filosofische stemming die nodig en misschien wel vereist is om zich de komende 75 minuten bezig te houden met existentiële thema’s. Aan het woord is de Amerikaans-joodse psychiater en psychotherapeut Irvin Yalom, auteur van bestsellers zoals de romans Nietzsches tranen en Het raadsel Spinoza, en psychotherapeutische boeken als De therapeut en De Schopenhauer-kuur.

In Yalom’s cure, documentaire van de Zwitserse televisiejournaliste Sabine Gisiger, maken we nader kennis met Irvin Yalom en zijn visie op de menselijke psyche. Ook zijn vrouw Marilyn en hun vier kinderen komen aan het woord. Beelden uit het dagelijks leven in Californië van het inmiddels bejaarde echtpaar worden afgewisseld met

opnames van groepstherapiesessies uit de jaren ’80, familiefilmpjes uit het archief van Yalom en zwart-witbeelden van New York in de jaren dertig.

Tot introspectie en verzonkenheid uitnodigende scenes van kabbelend en golvend water geven de toeschouwer een momentje de rust om alles wat er is gezegd tot zich door te laten dringen.

Want er wordt veel gezegd. De psychotherapie van Yalom komt voort uit de psychoanalyse, een behandelvorm die door Freud in het begin van de twintigste eeuw werd geïntroduceerd.

De therapeut benadert de psychische problemen van zijn cliënten - hun ‘confrontatie met de menselijke existentie’ - vanuit een filosofische benadering, en concentreert zich vooral op de volgende vier thema’s of levensvragen: de onvermijdelijkheid van de dood, de menselijke vrijheid en de daarbij horende verantwoordelijkheid, het existentiële isolement of de eenzaamheid, en als laatste de zin of de zinloosheid van het menselijk bestaan. Veelomvat-

Door Hester Genefaas

tende vraagstukken die ieder mens aangaan.

Regisseur Sabine Gisiger wilde met Yalom’s cure een film maken die de toeschouwers zou laten nadenken over zichzelf en hun bestaan, en een louterend effect op hen zou hebben.

Toch wil de inhoud van de documentaire niet echt beklijven, hoe universeel en belangwekkend de thematiek ook is. Dat heeft te maken met een eenzijdige aanpak. We luisteren namelijk alleen naar Yalom en de zijnen. Yalom ziet de relatie tussen therapeut en cliënt als het belangrijkste ingrediënt voor een succesvolle therapie, bovendien wordt zijn betrokkenheid bij zijn patiënten alom geroemd. Dan is het toch opmerkelijk dat er niet één cliënt of desnoods een collega-therapeut over Yaloms werk aan het woord is gelaten. De visie van een ander of een kleine kritische kanttekening hier en daar zouden Yalom’s cure geen kwaad hebben gedaan, en ook nog wat leven in de brouwerij hebben gebracht.

REINIER JULI 2015

25

ACHTER GROND

Achtergrond

In juni 2015 verscheen de tweede ‘Rapportage Monitor Jeugdwet’ van GGZ Nederland, de koepelorganisatie van ggz-instellingen. Het rapport beschrijft de ervaringen met de Jeugdwet die is ingegaan in januari van dit jaar.

Uit deze landelijke monitor onder 27 instellingen voor jeugd-ggz komt naar voren dat, ondanks grote regionale

Een half jaar op weg binnen de Wet Jeugdzorg

Samenwerken is de sleutel

verschillen, gemeenten en zorgaanbieders elkaar steeds beter leren kennen en elkaar steeds beter vinden. Er zijn grote zorgen of de budgetten voor de rest van 2015 toereikend zijn. Een derde van

Door Ilse van den Eeden

de instellingen signaleert nu al wachtlijsten voor een eerste gesprek met het wijkteam en de helft ervaart knelpunten nadat cliënten naar de ggz zijn doorverwezen. Dat heeft met name te maken met de onbekendheid van wijkteams met jeugd-ggz-problematiek en het jeugd-ggz-aanbod, aldus het rapport.

Reinier onderzocht de eerste ervaringen van expertisecentrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie Herlaarhof met de nieuwe wetgeving. Wij spraken met Jet van Roosmalen over de samenwerking met gemeenten, huisartsen en zorginstellingen.

26

REINIER JULI 2015

V

oor zowel gemeenten als zorgaanbieders is de transitie - de overgang naar de Jeugdwet en de daarmee samenhangende werkwijzen - nog een zoektocht. Maar de afstemming verbetert doordat partijen elkaar beter leren kennen, zo stelt de Monitor Jeugdwet.

Jet kan dit beamen vanuit haar praktijkervaring. “Ik merk dat ik nu bewuster dan voorheen kijk vanuit de inhoud; als samenwerkingspartners moeten we elkaar vinden op het niveau van de hulpvragende cliënt en ons niet laten afleiden door organisatiegrenzen. Ons FACT Jeugdteam is daar een goed voorbeeld van. Ik werk hierin intensief samen met verschillende disciplines vanuit verschillende organisaties. Medewerkers vanuit Herlaarhof zoals psychiaters, systeemtherapeuten, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen en GZ-psychologen werken samen met het centrum Adolescentenpsychiatrie van Reinier van Arkel, Oosterpoort, NovadicKentron en medewerkers vanuit de sector

Licht Verstandelijk Beperkt. Onze kracht is dat we met elkaar het team vormen en dat we een gezamenlijke case-load hebben. Dat betekent dat we cliënten soepel van elkaar kunnen overnemen, omdat we hen gezamenlijk bespreken. Iedereen heeft zijn specialistische inbreng en weet direct hoe te handelen. Een andere kracht die direct samenhangt met de werkwijze van het FACT is de vliegende psychiater.

Ja, die is echt goud waard. De vliegende psychiater maakt thuis bij de jeugdige een psychiatrische inschatting. Dat is niet alleen heel fijn voor de jongere zelf, maar sluit ook aan bij wat de bedoeling is van de Jeugdwet: hulp dicht bij huis.”

amenwerking zet S ontwikkeling in gang Professionals van verschillende zorginstanties die met elkaar samenwerken om de complexe zorgvragen van kinderen en jongeren te beantwoorden, dat is natuurlijk een goede ontwikkeling. Maar hoe werken zij dan samen met de wijkteams die door de gemeenten zijn ingesteld? Jet:

Jet van Roosmalen, sociaal psychiatrisch verpleegkundige, heeft ruim dertig jaar ervaring binnen de kinder- en jeugdpsychiatrie. Zij is coördinator van het FACT Jeugdteam, is verbonden aan team Aanmelding & Consultatie van Herlaarhof en voor vier uur per week gedetacheerd naar het centrum Jeugd en Gezin van de gemeente Boxtel.

“Binnen het FACT Jeugdteam behandelen wij ongeveer 60 kinderen, jongeren tot 24 jaar en/of hun ouders. We hebben te maken met net zoveel wijkteams als er gemeenten zijn, een heleboel dus.

Langzaamaan merken we ook hier dat de samenwerking vruchten begint af te werpen. Want juist door samen te werken leer je van elkaars deskundigheid en komt er ontwikkeling op gang. Zo ontwikkelen we bijvoorbeeld aanbod met betrekking tot opvoedingsondersteuning bij gezinnen waar psychiatrische problematiek een rol speelt. Dit aanbod ontstaat doordat wijkteams de behoefte hieraan signaleren.

Met elkaar kunnen we nieuw aanbod ontwikkelen en besluiten wie dat het beste uit kan voeren.”

O nbekendheid met ggzproblematiek en -aanbod

Jeugdwet

In het elkaar leren kennen en goed samenwerken is nog een heleboel werk te verzetten. Dat kan ook niet anders, na pas een half jaar. Jet onderschrijft de conclusie van de Rapportage Monitor Jeugdwet over onbekendheid van wijkteams en centra Jeugd en Gezin met jeugd-ggz-problematiek en het jeugd-ggz-aanbod. “Binnen de gemeente Boxtel lever ik aan het centrum Jeugd en Gezin consultatie en advies. Ook bijvoorbeeld de gemeenten Sint-Michielsgestel, Vught en Haaren maken gebruik van deze diensten van Herlaarhof. Het betekent dat ik aanschuif aan tafel bij de verschillende vertegenwoordigers zoals de regiehouder, coördinator, jeugdarts en zo nodig maatschappelijk werkende of school. Ik denk mee vanuit “Het gaat niet om onwil het kinder- en jeugdpsychiaof ‘lastig zijn’ maar om trsche gedachtegoed. Soms een onvermogen veroorzaakt kan ik op die manier uitlegdoor psychische problemen.” gen dat het niet gaat om onwil of ‘lastig zijn’ maar om een onvermogen veroorzaakt door

Sinds 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de jeugdhulp. De nieuwe organisatie van de jeugdhulp is vastgelegd in de Jeugdwet.

Uitgangspunt van de wet is dat alle kinderen gezond en veilig moeten kunnen opgroeien, hun talenten ontwikkelen en naar vermogen meedoen in de samenleving. Met de komst van de Jeugdwet zijn de jeugdhulptaken gedecentraliseerd naar gemeenten, om aan kinderen, jongeren en gezinnen dichtbij gepaste zorg en ondersteuning te bieden. De gemeente werkt hierin samen met zorginstellingen. Samen maken zij afspraken over de (hoeveelheid) zorg die wordt geleverd waarbij het uitgangspunt is dat kinderen de zorg krijgen die nodig is.

>>

REINIER JULI 2015

27

> Nieuwe jeugdwet

FACT Jeugdteam FACT staat voor Functional Assertive Community Treatment, dat wil zeggen dat jongeren die zorg mijden actief benaderen worden in de eigen omgeving.

Het FACT Jeugdteam is er voor jongeren tot 23 jaar met complexe problemen in de regio Den Bosch en de Meierij. De problemen spelen op meerdere gebieden: in het gezin, op school, in het werk of in contact met anderen. Het FACT Jeugdteam zoekt deze jongeren actief op in zijn of haar omgeving, dat kan bijvoorbeeld thuis zijn, op school of zelfs op straat.

Om aan te melden is een verwijsbrief nodig van de huisarts, jeugdarts of medisch specialist.

Ook de wijkteams van gemeenten kunnen verwijzen. Ouders, jongeren en verwijzers kunnen altijd contact opnemen met Herlaarhof voor vragen over het FACT Jeugdteam via 0900 - 2020700 (tijdens werkdagen 9.00-17.00 uur).

28

REINIER JULI 2015

psychische problemen. Ik merk dat ik door het geven van advies en consultatie kan bijdragen aan het tijdig signaleren van psychiatrische problemen en het goed diagnosticeren. Daar zijn het kind en de ouders echt bij gebaat.” Te lang wachten met doorverwijzen kan leiden tot het ontstaan van crisissituaties, iets waar de Rapportage Monitor Jeugdzorg ook nadrukkelijk voor waarschuwt. Jet: ”Binnen de gemeente Boxtel draait het heel goed, we leren veel van en met elkaar.” Naast de mogelijkheid van advies en consultatie nemen medewerkers van Herlaarhof ook zitting in zogenaamde expertpools. Wanneer specifieke deskundigheid gewenst is, bijvoorbeeld op het gebied van trauma, of cultuurgerelateerde problemen dan denkt een specialist tijdelijk mee.

Veel vragen bij de aanmelding De nieuwe manier van werken is ook merkbaar bij Aanmelding & Consultatie van Herlaarhof, de plek waar de verwijzingen binnenkomen. Jet ziet dat het overgrote deel van de verwijzingen net als voor 2015 wordt gedaan door de huisartsen: “Ouders en jongeren zijn gewend om naar de huisarts te gaan als ze zich niet goed voelen. Dat is voor hen de bekende en vertrouwde route. De centra Jeugd en Gezin hebben deze bekendheid nog niet, dat moet groeien.” De wachtlijsten bij Herlaarhof zijn gelukkig niet heel veel langer geworden. Dit in tegenstelling tot sommige andere instellingen in het land.

Wel neemt de wachttijd om echt met de behandeling te kunnen starten toe. Dat heeft met name te maken met fors krimpende budgetten. Om kinderen en hun ouders daar niet de dupe van te laten zijn, worden hiervoor oplossingen geboden als overbruggingsgroepen en ondersteunende begeleiding. Jet signaleert dat er het eerste half jaar veel meer vragen zijn binnengekomen van verwijzers over hoe ze een goede verwijzing doen; een verwijzing die zal leiden tot een positief verleningsbesluit. Dat betekent dat de zorg door de

gemeente ook wordt toegewezen. “Het lastige daarin is, dat ieder van de 120 gemeenten waarmee we samenwerken, eigen regels stelt aan de verwijzing.” Het aantal spoedaanmeldingen is volgens Jet hoger dan voorheen. Waardoor dit komt is volgens haar nog moeilijk te zeggen, dat vraagt om verder onderzoek.

De tweede helft van 2015 “De afgelopen maanden is iedereen erg druk geweest met het continueren van de zorg binnen de nieuwe samenwerkingsverbanden,” aldus Jet. “Nu is het tijd om te gaan kijken naar hoe we samenwerken in plaats van dat we samenwerken. Wat mij betreft betekent dat onder andere dat we ervoor zorgen dat de verschillende expertises ook echt op elkaar aansluiten. Er mag geen kind tussen wal en schip vallen.

De bekendheid met wat iedere schakel in de zorg doet, de betekenis van de zorg die je kunt bieden en de bereikbaarheid daarbij. Daar moet de komende periode in worden geïnvesteerd. Hoe je dat doet?

Bijvoorbeeld door in ‘buddy-paren’ te werken met wijkteams en centra Jeugd en Gezin. Aanspreekpunten tussen de verschillende zorgschakels die elkaar snel kunnen vinden om voor de jeugdige tot goede oplossingen te komen.”

Herlaarhof Herlaarhof is een centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie en is onderdeel van Reinier van Arkel. Ook heeft Herlaarhof een team dat werkt in de jeugdhulpverlening. Herlaarhof is er voor kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar die problemen hebben thuis, op school of in het contact met leeftijdsgenoten.

Voor informatie over het aanmelden en het aanbod van Herlaarhof: 0900-20 20 700.

Aanmelden kan alleen door een verwijzer, zoals (huis)arts, Bureau Jeugdzorg of het wijkteam/ CJG van de gemeente.

Meer informatie over Herlaarhof vindt u op www.herlaarhof.nl

K U N ST E N P SYC H I AT R I E

‘Selfie’ als eigentijdse variant van zelfportret Vincent van Gogh Door Ilse van den Eeden

Renneke Visée zag de oproep voor de Vincent van Gogh wedstrijd georganiseerd door de Verwenzorg. Een oproep aan cliënten, medewerkers en vrijwilligers om zich te laten inspireren door het leven en het werk van Vincent van Gogh.

Ze liet hem zien aan de cliënten van ‘haar’ afdeling; de Coornhert, Forensisch Psychiatrische Afdeling.

Renneke, kunsthistorica van huis uit, is er werkzaam als beeldend creatief therapeut. “Bij creatieve therapie ligt de nadruk op het doen, niet op het praten. Cliënten worden, al dan niet aan de hand van een opdracht, uitgenodigd of gestimuleerd om een werkvorm te kiezen Soms gaat het goed, soms is het een worsteling. Tijdens de creatieve therapie wordt verbinding gemaakt tussen wat er in een sessie gebeurt en het gewone leven van alledag. Het beeldend werken biedt de cliënt de mogelijkheid nieuwe manieren te ontdekken waarop met zichzelf en de omgeving omgegaan kan worden.”

Renneke vertelde de cliënten over Vincent van Gogh. “We hebben samen kunstboeken bekeken, gefilosofeerd over zijn leven en zijn problematiek en dat daar vandaag de dag wel 50 diagnosen over gesteld zouden kunnen worden. Ik heb verteld over de Brabantse, donkere periode en de Franse, lichte periode.”

Nadat het ‘raamwerk’ was bedacht, kozen negen cliënten ieder zelf een panel om te maken. “De keuze van het stuk en de materiaalkeuze laten veel van de eigenheid van mensen zien. Sommige panelen zijn ingetogen, terughoudend, andere zijn expressief en dik opgelegd. Het gezicht is gemaakt met wasco. Een weloverwogen keuze, want het is het centrumstuk, dat verbinding met de andere panelen mogelijk moet maken.

Het mocht niet te dominant zijn maar diende iets sterks en iets zwaks in zich hebben. De negen losse panelen maken verbinding met elkaar maar zijn niet ‘koud gelegd’. De tussenruimte geeft letterlijk ruimte aan de eigenheid van ieder los deel.”

Volgens Renneke zijn ze op de FPA trots op hun werk, dat uiteindelijk zelfs de winnende inzending van de Vincent van Gogh wedstrijd bleek te zijn. “Ze willen het kunstwerk uiteindelijk graag terug op de afdeling om het daar een mooie plek te geven.”

Vincent van Gogh Tentoonstelling U kunt de tentoonstelling bezichtigen in de maand september, in de centrale hal van Reinier van Arkel aan de Bethaniestraat 2 in ‘s-Hertogenbosch. Op werkdagen kunt u terecht tussen 9.00 en 17.00 uur.

REINIER JULI 2015

29

ACHTER GROND

De helft van de bevolking van Nederland van vijftien jaar en ouder heeft zich in 2012/2013 ingezet als vrijwilliger voor een organisatie of vereniging, aldus het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Het merendeel zet zich in bij sportverenigingen, scholen of kerken, maar vooral en juist ook in de verzorging en verpleging. Vakbonden, politieke partijen en sociale hulpverlening hebben de minste vrijwilligers.

Vrijwilligerswerk loont Door Gilles Tebrunsvelt

H

et CBS heeft ook berekend dat vrijwilligers gemiddeld vier uur besteden aan vrijwilligerswerk, ofschoon de meeste vrijwilligers hun werk in minder dan één uur per week doen. En hoewel veel mensen somber gestemd lijken over de onderlinge betrokkenheid en samenhang in onze maatschappij, en ook al lijken we steeds minder bereid om iets voor elkaar te doen, de cijfers logenstraffen dit. Volgens bevindingen van het CBS zetten ongeveer 4 miljoen vrijwilligers zich gemiddeld 4 tot 5 uur per week ergens voor in.

In totaal zouden de vrijwilligers goed zijn voor zo’n vijf- tot zeshonderdduizend voltijds banen, wat overeenkomt met het aantal ambtenarenbanen in ons land. Toch is deze inzet allerminst gegarandeerd! De gemiddelde leeftijd van de vrijwilliger is vrij hoog, de vrijwilliger is vaak autochtoon, hoger opgeleid en heeft een drukke sociale en maatschappelijke agenda. Het werkt dus steeds minder om in die vijver

30

REINIER JULI 2015

te blijven vissen. Prof. dr. Lucas Meijs, hoogleraar Volunteering, Civil society and Businesses zegt daarover: “Meebewegen met de ontwikkelingen sluit aan bij de trend waarin bedrijven medewerkers op maatschappelijke projecten inzetten. Pas dan zal vrijwillige inzet vaker in de agenda van mensen komen te staan.”

Burgers moeten vanwege bezuinigingsredenen steeds vaker zelf dingen doen en zullen minder tijd overhouden voor vrijwillige activiteiten. Prof. dr. Theo Schuyt, hoogleraar filantropie (letterlijk liefde aan de mensheid) aan de VU: “De term participatiesamenleving, die door politici nogal eens gebruikt wordt, is niets anders dan een kaping. We zijn al eeuwen zo’n samenleving.” Volgens Schuyt is Nederland rijk Het maximale aan een enorme hoeveelheid initiatieven, bijvoorbeeld in de vorm van vrijwilligersMaar er is nog een reden voor zorg over werk. Schuyt: “De participatiesamenlede vrijwillige inzet. Onbedoeld zorgt de ving zoals de overheid deze uitlegt, is een ‘participatiesamenleving’ waar koning Wilmaatregel met het idee dat vrijwilligers lem-Alexander het in zijn eerste troonrede een onbetaalde arbeidsreserve zijn. De over had, mogelijkerwijs voor een afname belangrijkste drijfveren voor filantropie in het aantal vrijwilzijn intrinsieke moligers. Want afgetivatie en betrokkenzien van de hoge heid. ” Schuyt legt In totaal zijn vrijwilligers gemiddelde leeftijd hier een zeer gegoed voor zo’n 500.000 van de vrijwilliger, voelige zenuw bloot, tot 600.000 banen de autochtone afwant vrijwilligers komst, de opleiding zijn geen onbetaalen de volle agenda, de arbeidsreserve. speelt ook de in de zorg terugtredende Het zijn mensen die uit betrokkenheid overheid een steeds grotere rol in de voor hun medemens en hun omgeving ‘mantelzorg’, de zorg aan een gezins- of activiteiten op zich nemen waarvoor zij familielid. niet betaald krijgen. Als vrijwilligers ge-

zien zouden worden als arbeidsreserve is het heel begrijpelijk dat veel professionals bang kunnen zijn dat vrijwilligers langzaamaan hun plek zullen innemen.

Strikt juridisch is arbeidsverdringing niet altijd aan de orde, maar het kan de professional wel onzeker maken en daarom een samenwerking met een vrijwilliger onder druk zetten, omdat zij de vrijwilliger als concurrent zouden kunnen zien.

vrijwilligerswerk kan het aanbod toenemen.

Een betere gezondheid Echter, ondanks dit alles, heeft het zeker zin om je vrijwillig voor je medemens en je omgeving in te zetten. Vrijwilligerswerk doen maakt gelukkig. Vijftigplussers die

Beleid moet er op gericht zijn om duidelijk te maken dat er van “Een vrijwilliger is geen vriend arbeidsverdringing geen sprake en ook geen hulpverlener kan en mag zijn. Jaap Vriend, traimaar zit er tussenin” ner bij de vrijwilligersacademie, legt uit: “Een vrijwilliger is geen vriend en ook geen hulpverlener, maar zit er tuszich af en toe vrijwillig inzetten, beschiksenin.” Dit wordt nog eens onderstreept ken over een betere gezondheid dan hun door een publicatie van het Sociaal en minder onbaatzuchtige leeftijdsgenoten, Cultureel Planbureau uit 2014, waarin aldus een Canadees-Amerikaanse studie. staat: Twee tot drie uur per week is ideaal om • Vrijwilligers doen vooral aan welzijn en het meest te genieten van de voordelen. minder aan zorg.

Een onderzoeksteam van het Rotman Re• Vrijwilligers hechten aan waardering en search Institute in Toronto ontdekte dat ondersteuning; bij zwaardere cliëntgroede voordelige effecten niet alleen psypen is goede matching en ondersteuchosociaal maar ook fysiek zijn. Mensen ning essentieel. met een chronische aandoening bleken • Als meer mensen ‘verleid’ worden tot het meest van al baat te hebben bij vrij-

willigerswerk. Tenslotte spreekt prof. dr.

Lucas Meijs nog de hoop uit, dat er in de zorg een andere verhouding komt tussen beroepsmatige inzet en vrijwilligerswerk: “Vrijwilligers kunnen het professionele werk heel goed aanvullen, mits ‘geformaliseerd’.”

Vrijwilligers binnen Reinier van Arkel Bij Reinier van Arkel zijn 304 vrijwilligers actief op maar liefst 36 verschillende locaties. 57 Vriendendienst-vrijwilligers helpen sociaal isolement van cliënten te voorkomen of te doorbreken.

Anderen zijn computer-vrijwilliger, chauffeur, trainer van een hardloop- of fitnessgroep.

Dirigent of bijbelgroepbegeleider. De jongste vrijwilliger is achttien jaar, de oudste is bijna negentig! Binnen Ontmoetingscentrum De Stenen Hut op Zorgpark Voorburg in Vught is de grootste groep vrijwilligers actief: 64.

Heeft u vragen over het vrijwilligerswerk van en bij Reinier van Arkel? Neem gerust contact met ons op. Dat kan telefonisch via (073) 687 66 66 of via e-mail: vrijwilligerswerk@RvAgroep.nl. Meer informatie vindt u ook op de website www. Reiniervanarkel.nl onder het kopje Werken en Leren.

REINIER JULI 2015

31

Heerlijk in het veld zitten.Als je goed oplet zie je hem misschien wel eens zitten. Maar Jan heeft een probleem...

MARIETJE NACHTEGAAL: LEVEN MET EEN PSYCHOTISCHE KWETSBAARHEID

Hai ik ben Marietje

Stresss!!!

Welkom in mijn wereld: ik ben aan het re-integreren. In mijn psychotische kwetsbaarheid moet ik er vooral voor zorgen dat ik niet te veel stress ervaar.

Daar kan je niet altijd onderuit komen.

m ijn vriend en ik hebben een huis gekocht! Dan doe ik voor de rest niet zoveel extra.

W e wonen bij het station, een auto is niet nodig, we reizen met de trein.

Soms lig ik te draaien of te piekeren

G oed voor mijn conditie, elke dag 1 ½ uur op de fiets, en een gezonde kleur bovendien!

Heerlijk!

V OORDAT IK GA SLAPEN NEEM IK ALTIJD MIJN ANTI-PSYCHOTICA. IK SLAAP MINIMAAL 9 UUR.

I k werk nu tijdelijk 3 dagen per week bij een ontwerpbureau.. Het fijnste vind ik creëren. Mijn vorige baan speelde een rol in mijn psychoses. Daar wil ik niet meer aan denken.

G esprekken met de psycholoog en re-integratiecoach blijven belangrijk.

Stap voor stap, Marietje, niet alles tegelijk

Z e staan nogal eens voor me op de rem. maar Het valt niet mee om mijn verwachtingen bij te stellen

Ik wil nog zo veel! Maar ik ga te snel...

I k wil graag een uitdagende baan maar ik moet uitkijken met stress. Solliciteren voor een parttime baan (omdat ik niet meteen weer tot over mijn oren in het werk wil komen te zitten) kan niet bij elke vacature. Het is nog best lastig en goed zoeken om via re-integratie weer op een goede, passende plek uit te komen. Gelukkig krijg ik daar wel de tijd voor.

Mijn droombaan?

Uitdaging, goed salaris, weinig stress.

M ijn magische gedachten lijken echt en onontkoombaar.

Mijn blogs helpen mij herkennen wat echt is en wat een psychotische gedachte.

M ijn wens? Een gewoon leven met een baan en een gezinnetje. Helaas niet vanzelfsprekend na die psychoses.

HĂŠ, je mag blijven dromen, toch?

Vertrouwen houden, we komen er wel!

W e praten veel over mijn (herstel) proces en onze hoop en wensen voor de toekomst.

Marietje Nachtegaal is aan het re-integreren en op zoek naar een vaste baan. Daarom kiest zij er voor om anoniem te blijven. Voor deze weekreportage hebben we een model gebruikt, Marianne Draad van Venrooy, verpleegkundige poli ouderenpsychiatrie. Voor de locaties is gekozen voor de nieuwe Parkbrug over het spoor in Den Bosch, diverse locaties van Reinier van Arkel en voor het terrein van Stadsboerderij Eyghentijds bij de Groote Wielen.

REINIER JULI 2015

33

UITZICHT

Museum De Kluis vernieuwd en heropend

Samenwerking tussen PSV en GGzE

Museum De Kluis op het terrein van Huize Padua in Boekel (GGZ Oost Brabant) is heropend.

Na een grondige verbouwing en modernisering is Museum De Kluis weer open voor het publiek. Een zelf vertellend museum waar jong en oud op onderzoek uit kan gaan en meer te weten kan komen over de geschiedenis van zowel Huize Padua, gesticht in1832, als landgoed Coudewater in Rosmalen, dat in 1870 werd gesticht.

PSV traint sinds een paar jaar CPC United.

Dit is een voetbalteam met jongeren met een psychiatrische of gedragsstoornis die in het kader van een juridische maatregel bij GGzE zijn opgenomen. Deze samenwerking leidde tot een uitgebreide kennismaking waaruit bleek dat PSV en GGzE veel aan elkaar kunnen hebben. Beiden streven namelijk naar innovatieve ontwikkelingen op het gebied van brainpower en bodypower. PSV en GGzE slaan daarom nu de handen ineen en gaan expertises bundelen.

GGzE heeft zich de afgelopen jaren gericht op de ontwikkeling van technologische innovaties met mentale effecten. Denk daarbij aan middelen die gedrag kunnen detecteren en monitoren. Deze innovaties kunnen ook voor de topsporters van PSV erg interessant zijn.

Daarnaast heeft PSV erg veel kennis over wat mensen drijft om tot uiterste prestaties te komen. Deze ervaringen zouden ook heel goed in te zetten zijn voor de behandeling van mensen met psychische problemen.

GGzE

Fotoboek: Sporen van een afgeschermde wereld Fotografe Annie van Gemert start een crowdfunding campagne om de uitgave te realiseren van ‘Sporen van een afgeschermde wereld’. Dit fotoboek brengt foto’s in beeld van interieurs van het voormalige hoofdgebouw van psychiatrisch ziekenhuis Voorburg in Vught en de interieurs van de historische gebouwen Jozef en Klimop. De ruimtes zijn verlaten in respectievelijk 1989 en 2015. De afwezigheid van mensen is zichtbaar en de aanwezigheid van mensen voelbaar. Deze wereld is ondertussen verdwenen en sindsdien hebben er veel veranderingen plaatsgevonden.

Meer informatie op www.annievangemert.com.

34

REINIER JULI 2015

Meldpunt ‘Juiste Loket’ Per Saldo, de belangenvereniging van mensen met een persoonsgebonden budget, heeft een meldpunt geopend voor mensen die zich van het kastje naar de muur gestuurd voelen of niet weten welk zorgloket voor hun zorg of ondersteuning verantwoordelijk is. De medewerkers van het meldpunt bekijken samen met de betrokkene wat er aan de hand is, geven informatie of zorgen ervoor dat het verantwoordelijke loket zoals de gemeente of zorgverzekeraar wordt aangesproken. Het Juiste Loket wordt bemenst door Per Saldo en Ieder(in) (netwerkorganisatie voor mensen met een beperking of chronische ziekte) en mogelijk gemaakt door het ministerie van VWS. Contact met het meldpunt ‘Juiste Loket’ is mogelijk door te bellen naar (030) 7897878 of via meldpunt@juisteloket.nl.

GGZ-sector favoriete werkgever in de zorg De ggz-sector is de winnaar van de meest favoriete werkgever in de functiegroep zorg.

Dit is 28 mei bekend gemaakt door het blad Intermediair, dat een onderzoek heeft laten uitvoeren door Motivaction in opdracht van VNU Vacature Media.

Dit onderzoek meet het arbeidsimago van organisaties en geeft een representatief beeld van de ambities, wensen en verwachtingen van hoogopgeleiden tot 45 jaar. Het onderzoek analyseert het arbeidsgedrag van de totale doelgroep van hoogopgeleiden en brengt verschillen in kaart tussen bijvoorbeeld mannen en vrouwen, academici en hbo’ers.

Wake-up-call voor stijgend aantal zelfmoorden Het Nederlands Uitvaart Museum Tot Zover in Amsterdam houdt van 25 juni tot en met 4 oktober een tentoonstelling over zelfmoord.

De expositie is bedoeld als een ‘wake-up-call’ voor het stijgend aantal zelfmoorden. Het museum hoopt dat de expositie ‘De Vogelvanger’ eraan bijdraagt taboes rond zelfdoding te doorbreken en wil de hoopvolle boodschap communiceren dat het helpt om erover te praten.

StiP-cursus Suïcidepreventie voor huisartsen en de POH-GGZ Het Trimbos-instituut wil huisartsen en de POH-GGZ graag attenderen op de StiP (Standaard in Praktijk) cursus Suïcidepreventie.

De cursus is gebaseerd is op de multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag. De uitvoering van de cursus Suïcidepreventie wordt verzorgd door het Nederlands Huisarts Genootschap (NHG). De cursus is geschikt voor zowel de huisarts als de POH-GGZ. Kijk voor meer informatie op de website van het Trimbos-instituut of van de NHG.

Werkwarenhuis Social Label in Den Bosch

IGZ: Aantal separaties in de ggz neemt af

De nazomer van Ypse

Social label is bedoeld voor mensen met o.a. een beperking, psychische en verslavingsproblemen, langdurig werklozen, jonge schoolverlaters, actieve ouderen en vrijwilligers. We willen datgene doen wat deze mensen nodig hebben om zich verder te ontwikkelen. Het gaat om meedoen in de samenleving, om groei met als ultieme waardering betaald werk.

Social label werkt samen met ontwerpers en werkplaatsen van diverse maatschappelijke organisaties en sociale bedrijven in Nederland om nieuwe kansen te creëren voor mensen met afstand tot de arbeidsmarkt. Aan de eerste Social label-producten hebben diverse ontwerpers hun naam verbonden: Piet Hein Eek, Roderick Vos, Marc Mulders en Dick van Hoff.

Diverse werkplaatsen tonen en verkopen hun producten in de landelijke conceptstore in ’s-Hertogenbosch: het werkwarenhuis op locatie De Heus. Het Werkwarenhuis is een open ontmoetingsplek op de aantrekkelijke locatie, waar makers, ontwerpers, (zorg)begeleiders, vrijwilligers, ondernemers zorgen voor onverwachte ontmoetingen en inspirerende uitwisselingen.

Voor andere oplossingen ten aanzien van werk, zorg en participatie in de samenleving. Uit deze smeltkroes ontstaan nieuwe verbindingen en bedrijvigheid voor het gebied. Demarrage, onderdeel van Reinier van Arkel, heeft zich verbonden aan dit project. (Bron www.sociallabel.nl)

GGZ Nederland is blij met de conclusie van de Inspectie voor Gezondheidszorg (IGZ) dat ggz-instellingen veel verbeteringen hebben geboekt bij het terugdringen van separaties. In het rapport van de IGZ dat begin juni verscheen, staat dat ook alle bezochte ggz-instellingen voldoen aan de normen voor het terugdringen van separatie.

Alleen eenduidige registratie in de sector via Argus biedt de mogelijkheid landelijk vergelijkbare cijfers te verzamelen, onderlinge vergelijkingen mogelijk te maken en te leren van elkaar.

GGZ Nederland is bezig met de inrichting van een landelijk informatiecentrum en de in dit rapport beschreven resultaten bieden daarvoor perspectief.

Het advies van de IGZ om te blijven werken aan terugdringen van separaties, wordt door GGZ Nederland gedeeld. Helemaal afschaffen gaat helaas niet, want voor sommige specifieke cliënten is separeren heel af en toe het enige redmiddel.

Aandacht voor het thema blijft noodzakelijk.

Daarom organiseert GGZ Nederland regionale bijeenkomsten voor instellingen om van elkaar te leren. Er zijn veel goede voorbeelden bij ggzinstellingen om separatie te verminderen.

Ypse Generalistische Basis GGZ, Psychologie en Preventie, helpt kinderen en volwassenen met een (verhoogd risico op) psychische klachten.

Ook hebben wij aandacht voor vroegtijdige preventie van klachten. Daarom starten er na de zomer verschillende cursussen: • De dokter kan niks vinden!

Groepscursus voor mensen met Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten.

• Impulscontrole Groepscursus voor mensen die door hun impulsieve gedrag regelmatig zichzelf en/of anderen schaden.

• KOPP Groepen voor Kinderen van Ouders met Psychische of verslavingsProblemen.

• Familieleden en betrokkenen Groepscursus voor familieleden en betrokkenen van mensen die lijden aan een psychische aandoening.

Separeerdeur wordt kunstwerk Eén ervan is het project van GGZ Breburg ‘Bewogen deuren’. Het project maakt zichtbaar dat de instelling bezig is om het aantal separaties te verminderen. Alleen separeren als het echt niet anders kan en dan met de hoogst mogelijke kwaliteit. Een groot deel van de separeerruimtes wordt opgeheven. De deuren gaan eruit, letterlijk! De overbodig geworden deuren worden omgevormd tot kunstwerk en tentoongesteld.

(Bron: GGZ Nederland)

Nieuw bij Ypse Vanaf de zomer biedt Ypse gratis en vrijblijvend zelfhulpmodules aan. De trainingen zijn geschikt voor volwassenen en ouderen en bieden onder andere hulp bij slapen, somberheid en angst.

De modules zijn voor iedereen toegankelijk via www.Ypse.nl Vanaf 1 januari 2015 biedt Ypse VGZ-verzekerden een nieuw intensief traject aan van 17-20 sessies. Het traject wordt ingezet voor monodisciplinaire behandeling door een GZ-psycholoog, evt. ondersteund door psychiater en is met name geschikt voor cognitieve gedragstherapie en EMDR. Kijk voor het complete, actuele aanbod en eventuele startdata op www.Ypse.nl

REINIER JULI 2015

35

Krachtig de toekomst in

2014

Locaties:

autonomie - verantwoordelijkheid

’s-Hertogenbosch Vught Helmond Vlijmen Rosmalen Schijndel Zaltbommel Veldhoven Haarsteeg Waalwijk Drunen Oss

Cliënten komen uit heel Nederland

50-60 1548

Gedrag 70%

Stemming 40%

Angst en spanning 44%

School en leren 69%

1442

Aanmeldklachten

Traumatische gebeurtenis 67%

4019

30%

3288

60%

1771

56% 31% 33%

1142

Contacten leggen 76% 24 797 Psychose 58 42 594 Gemiddeld rapportcijfer dat cliënten aan Reinier van Arkel geven

Leeftijd Cliënten 70+ 60-70 721 836

1691

In 1442 laat koopman Reinier van Arkel een erfenis na waarmee een huis voor “zinnelozen” wordt gesticht. Reinier van Arkel is de oudste GGZ instelling van ons land.

Onze missie: Wij vertrouwen op kracht en verbinding!

Bij Reinier van Arkel werken

1700 betrokken en bevlogen medewerkers. En ruim 300 vrijwilligers.

0-10 1952

10-20 4837 30-40 1791

20-30 1928

Aantal 14 cliënten in 20

8.794 mannen n 6.605 vrouwe

15.398

Behandeling (2014)

ISO 9001 gecertificeerd Reinier van Arkel heeft contracten gesloten met de meeste zorgverzekeraars.

BASISG VERZEKERIN In de polisvoorGGZ-ZORG waarden staat of de verzekeraar de GGZ-zorg vergoed.

Ambulant 87,2%

Aanmelden bij Reinier van Arkel kan met doorverwijzing van de huisarts.

Klinisch 7,6% Deeltijd 3,6% 1,6% Beschermd wonen

Centrale Aanmelding en Advies Tel. (073) 658 68 68 aanmelding@rvagroep.nl