overgangsrituelen bij hindoes

Overgangsrituelen aanpassen of niet?

Drs. R. GAINDA

Mogen we onze sanskaars (overgangsrituelen) aanpassen aan de huidige Nederlandse situatie? Dat is een vraag waar veel hindoes mee zitten. In dit artikel zal ik een antwoord geven op deze vraag vanuit mijn kennis van het (Surinaamse) hindoe誰sme en mijn visie daarop.

Ik neem als voorbeeld de antyeshthi sanskaar, overgangsritueel van het aardse leven naar het hiernamaals.

Als concreet gebruik hierbij kies ik als voorbeeld het kaal scheren van degene die de rituelen verricht.

(foto) Soeniel Chotoe

Het hindoe誰sme is de verzamelnaam voor honderden (sub)religies, levensovertuigingen en godsdiensten die in de loop der tijden in India ontstaan zijn en zich daar ontwikkeld hebben. Kijk maar naar de bekende namen als: vedisme, brahmanisme, jainisme, boedhisme, sikhisme, sanatan dharma, arya aamaj, waidik dharma, vedanta, bhakti marga, karma marga, arya samaj, kabir panthi enzovoort.

Soms is iets dat in de ene vorm van het hindoe誰sme verboden is in een andere vorm wel toegestaan. Het kaal scheren komt voor bij de sanatan dharmi en niet bij de arya samaji. En beiden zijn hindoes.

Over de sanskaars worden al in de vedische samhita’s, de oudste geschreven bronnen, al voorschriften gegeven.

Deze voorschriften worden regelmatig waar nodig uitgebreid, beperkt of aangepast.

De sanskaars worden constant aangepast gelet op de behoeften en mogelijkheden van groepen mensen, gelet op lokale ideologieën. Omgevingsfactoren spelen vaak een hoofdrol. In de geschiedenis van het hindoeïsme zien we dat geleerden die aanpassing ook daadwerkelijk bewerkstelligden door hun ideeën te propageren. Zo kregen we in de loop der tijd regelmatig aanvullingen op de samhitas in de vorm van boeken als braahmans, aranyaks, upanishads, puraans, tientallen smriti´s, shastra´s, sutra´s, vooral de grihya sutra´s, en nog heel veel meer. Het zijn de grihya sutra´s, leidraden voor het verrichten van gezinsrituelen, die heel concreet aanwijzingen geven hoe de sanskaars verricht kunnen of moeten worden.

Kijken we in deze tientallen grihya sutra’s, dan zien we dat er daarin verschillen zijn. Dat is logisch. Een nieuwe sutra werd geschreven wanneer de oude sutra´s geen oplossing boden voor nieuw gerezen problemen en moeilijkheden. En omdat ook in een zelfde tijdsperiode er in het uitgestrekte India grote onderlinge verschillen waren, moesten er nieuwe handleidingen komen voor het praktische dagelijkse leven en de rituelen die lokaal mogelijk waren. Daarom zitten we nu met een enorme schat aan keuzemogelijkheden wat de sanskaars betreft.

De oudste sanskaars werden ontwikkeld toen de Ariërs in het Indusgebied woonden. Geleidelijk aan verspreidden zij zich over heel India en pasten hun religie en rituelen aan de plaatselijke omstandigheden aan. Dit leidde tot het schrijven van meer en aangepaste grihya sutra’s.

Kijken we naar de staatkundige geschiedenis van India dan zien we dat India vanaf het jaar 1000 geregeerd is door verschillende vreemde volkeren. Zij maakten wetten die gebaseerd waren op hun eigen cultuur, religie, normen en waarden.

Daar moesten de hindoes zich ook aan houden. Dit betekende dat de hindoes hun religie - dus ook de sanskaars moesten aanpassen of loslaten. De meesten pasten zich aan en konden zo overleven en de basale vorm van hun hindoeïsme behouden.

Hierdoor hebben ze in de afgelopen eeuwen een bijzondere vaardigheid ontwikkelt om zich aan te passen wanneer er dwang van buiten zich voor deed. In Suriname hebben onze voorouders hun religie ook aan moeten passen aan de Surinaamse situatie.

"Djaysa des waysa bhes" ("Pas je aan aan het land") is een veel gehoord gezegde onder Surinaamse hindoes.

Een zeer sterke kracht van de hindoes in Nederland is juist de vaardigheid om te integreren met behoud van onze basale hindoeïstische normen en waarden. Dat deze integratie daadwerkelijk plaats vindt, zien we aan de aanpassing van de antyeshthi sanskaar, de overlijdensrituelen.

In toenemende mate wordt er gebruik gemaakt van koffietafels na de crematie, het sturen van rouwkaarten, houden van toespraken en andere zaken die in India en Suriname niet gebruikelijk waren.

Naast religieuze gebruiken spelen tradities en gebruiken binnen families en gezinnen ook een belangrijke rol bij de sanskaars: zowel de concrete uitvoering, de naleving van voorschriften, als de beleving en betekenisgeving er aan.

Vaak beĂŻnvloeden religieuze (godsdienstige), psychologische en sociologische invloeden gezamenlijk het gedrag. Dit is ook het geval met het kaal scheren van degene die het overlijdenssanskaar verricht. Hier zijn religieuze argumenten voor te vinden: in sommige handleidingen (grihya sutra) staat dat voor bepaalde overledenen het kaal scheren van de offeraar verplicht is. In sommige handleidingen staat dat het niet verplicht is. In weer andere handleidingen staat dat het kaalscheren gewenst is. Dus kunnen we de conclusie trekken dat mensen de vrijheid hebben om zelf te bepalen of er kaalgeschoren zal worden of niet. Het kaalscheren is in gebruik bij de sanatan dharmi en niet bij de arya samadji. Vroeger in India had het kaalscheren - of gedeeltelijk scheren - een bijzondere functie. Men kon dan zien dat iemand in de rouw was en niet aangeraakt mocht worden.

Deze functie van het kaalscheren nu in Nederland is verdwenen. Via de media of familie weten we wie aan het rouwen is en op welke wijze. De psychologische betekenis van het kaalscheren is dat men doordrongen raakt van het besef dat men een dierbaar iemand verloren heeft; en dat men de rouwperiode intensief en innerlijk goed doorloopt, beleeft. De sociale betekenis van het kaal scheren is de lichamelijke boodschap die uitgaat van de kaal geschorene naar de sociale omgeving. Het kaal scheren voor een offerdienst was een algemene regel voor vele groepen in India. Hoofdhaar werd als onrein gezien. Waarschijnlijk uit overwegingen van hygiĂŤnische aard. Een ieder kan begrijpen dat dit argument nu niet meer geldt.

Terug naar de vraag: is het verplicht om bij het overlijdensritueel kaal geschoren te worden? Ik denk van niet. Laten we niet uit het oog verliezen dat een religie of godsdienst in wezen en primair bedoeld is om ons te helpen en zeker niet bedoeld is om ons het leven zuur te maken. Een religie geeft antwoord op vragen waarmee we zitten.

OHM Vani, 30 januari/maart 2004