55 minute read

loba Mas Nitisastro

loba

Advertisement

Manik Sudra

Né maloe adé anak agoeng daat lobâ, peteng lemah tan mari Idâ ngastawâ Sang Hyang Widi (sic), apang mangdéné didjagaté toesing adâ memadén boeat kesoegihan Idané. Boeinâ toesing pesan Ida kajoen medanâ artâ tekén pandjaké ané kesangsaran.

Noedjoe peteng Idâ mereraosan sareng rabinné, kéné pengandikané: ”Latjoer pesan déwéké idoep dadi manoesâ toeah akedjep. Jén dadi baan beli noenasang tekén Idâ Sang Hyang Peramakawi, apang beli njidajang metoewoeh 100 tiban. Ditoe pedas beli moendoehang njidajang kesoegihan goeminé né. Jén soebâ kegelah baan beli, rasâ oemahé né bakal telépok beli ban mas mekedjang, apang toesing adâ memadén boeat keroenanné didjagaté téténan.”

Soewoed Idâ ngandika kéto, sagét Idâ mireng soeara tan peroepa kéné: "Boeat pinoenas tjainé mekedjang bakal kelinggihan. Mani semengan asing djemak tjaiko mekedjang dadi mas. Marâ Ida mireng soeara kéto, seneng pisan pekajoenan Idané, lakar kelinggihan sepekajoen Idâ.

Ketjeritâ boein mani semenganné, dimaran Idané metangi oeli pemereman, lantas Idâ ngoengkabang kelamboe, segét kelamboené dadi mas. Anaké agoeng kasob pekajoenanné njingakin kelamboené soebé mesalin dadi mas. Ditoe lantas Ida medal ngampakang lawangan, bakal mesiram ketaman. Ento masih mesalin dadi mas. Asing ambil Idâ, loeiré: lawangan, andoek, jéh moeah ané lén-lénan, mekedjang dadi mas. Jadiapin Idâ anaké agoeng tan polih mesiram, kajoen Idâ masih senang kéwanten, kebatek antoek kelangen pekajoenné.

Ketjeritâ djani dingerajoenang Ida anaké agoeng, seananing ané ambil Ida, loeiré: adjengan, oelam, djangan, tojâ, mekedjang dadi mas. Ditoe anaké agoeng marâ oening tekén kesangsaran anak lobâ, koedoe-koedoe boengah tan peoendoek, sarwi ngandikâ tekén rabinné: ”Adi, kénkén beli toearé bisâ medaar, toesing njidajang beli naanang sedoek basang. Jén kéné dogén oendoek beliné, soekajan soebâ terâ ngelah mas, padaan tekén déwék beliné lakar kesangsaran.”

Saking pitoedoeh Widi, soewoed Idâ ngandikâ keto, lantas masé itoeni mekedjang ilang, boein melipetan boekâ djati moelâ.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Tonggak Baru Sastra Bali Modern kakawian I Nyoman Darma Putra.

puisi-pu isi i gdé dharna

Gumi Nungkalik

Mula bingung nyiksik urip di penggaké ngentungang carikan nempang nem korahang roraa roras kuangin telu metu dasa ada unduk kéto?

yan tusing ulian sakit gumi gumi jani mula nungkalik goak selem korahang putih putihé jani mula tan paaji nah... kanggo ditu icang lakar dini enu ngoyong kanggoang malu magandong di tundunné i bongol sambilang ngampilang lidin busung apang nyak mabesikan ngantiang kumpin mokaké koné lakar teka uli bongkol binginé

Juli 1994

Lovina

Anginé manyirsir sumilir ombaké putih-gutih masuryak sakadi manyembrama ring sang rauh

Ngantenang suryané tedun langit lan segarané kauh pakranyab tan bina kadi putri ayu medal mabusana bungah

Lovina yukti asri kagelar ki panji tisna kaemban saking seraya rontal sastra sané kapuji i swasta awarsa ring bedahulu sukréni teruni bali

sampun kaloktah ring gumi

Lovina apik lan sutrepti irika ombaké banban

makidung ring pasisir makebat bias selem

siang lan dalu

Ngiring rauh ka lovina nganyudang manahé berancah

April 1991

Ngalih Muncuk

Kudiang ngalih muncuk yan mongkod punya tuara mampuh mampuhé tuwara alian bayu gedé gedé raos katomplokang angin anginé pedas tan palawat lawat petengé tan pabongkol bongkolé borok kélangan rasa rasaang ento di muncuk layah layahé kalawan gigi patut saling ajinin aji sikut ajak liu liunan muncuk carangé nyeléd nyeléd katanah i kambing betek

1994

Bhuwana Kertha

Tegeh ngalik puncaknyané manuding langit mapinda brahma murub agung wibawané yukti ngagen swadarman satria sujati

Bhuwana kertha lambang satia para pejuang bangsa sutindih ring negara mabela pati ring pertiwi

Taru beringiné kalih wimba mérah putih katandur dawegé nguni daweg révolusiné nundung penjajah

Bhuwana Kertha

tugu perjuangan ngarebut kemerdékaan mangda éling sareng sami ring jasan Ida sang satria jati sané sampun lina ring payudan

Januari 1990

Catetan: Puisi-puisi puniki kaambil saking manuskrip Sasmitan Gumi

mlancaran ka sasak

AMPENAN

apal Patras masuara, inab sakadi nundung sang tedun, awinan gegéson i tukang sampan nareptep munggah ka kapal. Wénten nuut tali, wénten ngadekol ring bantang sangkétnya, praya ngregah ka kapal,taler pacang ngrereh muatan.K Ibeng! Akéh jerat-jerit ngopak timpalné. Bawosé kenyat medal, manawi ta alus tegesnya, nanging manut seh miwah tembang pepeson rawesenya, janten sampun ipun saling opak.

“Dé mé gita arâ buatan? Becat bait sino. Selaéna ngene doang, angkun mé begawean, marâ osah begawean. (sing not ada buatan? Anggalin té, to jemak, kéné dogén magarapan, lamun apa sing taén magaé cai).”

Timpalnya nyaurin, “Sok raos doang losé.....”

Mesin penedunan barangé sampun ngawitini ngrantang: tang tang tang tang tangtang tangtang, ...area... tang tang tang. Wénten klérknya, masetélan panganggonnya.

Nangkan wénten karung munggah saking “gook” basang kapalé, ipun nyurat, miteketin keh karungé katedunang ring janggolan.

Jakti ibeng, giyur kapalé, inab tan pacang wénten rahina sané bénjang, gegéson pisan tangkep sang makarya irika.

Ring déké pungkur mapupul lanang istri wangsa Blanda miwah “pasisir” séosan sami praya tedun ring Ampenan. Sané lanang wénten mamréntahang jongos ngambil pamotrétan, wénten nyeluk dompet ngicén persén ring i jongos sané ngayahin dané saking dibinné.

Wénten taler “makasi tangan” ring tuan kaptén; tuan kaptén mamujiang mangda dané “i pasisir” prasida maliang-liangan ring margi ri kala malon-alon tur pamujiné punika kasuksemaang antuk raos “Terima kasih, kaptén.”

Ring pungkur nyonyahé mapipi barak tur mabibih barak (baraké punika sinah pepulasan, saantukan kadi ngeling pulas baraké riang muané putih coong) wénten anak istri Bali adiri, néngténg tas, sakadi turah mangkiné, tur pungkuran ring anaké istri punika wénten iringan luh.

“Sing nyen ada apa makutang, Dé?” Asapunika rawes anaké istri ring anaké lanang ring sampingida , taler bajang sekadi anaké istri punika.

“Tan wénten, sampun sabsab titiang i wau. Ring pecak kamar Ratu, taler sampun telas, rauhing galeng budang-badingang titiang.”

“Dé, nyén antiang iraga jani? Sing dadi tuun suba?”

“Punika napi rauh malih palinggihané. I wau sampun bek mangkin mingkalihin ipun makta buatan.”

Rauh sampané kamargiang antuk mesin, masuara kadi dekahé, kauber antuk sang nyetir.

“Ratu ngiring ja sampun tedun.” Malih ajahanné anaké lanang punika matolihan tur-“ngon” mapajar, “Yé to, Luh, Luh Sari adi? Bé, coong pesan nyai', nu léngéh?”

Kari lengeh tiang, beli Madé, nu oyog-oyog asanné; mimi yan jalanang labuh jani tiang.”

Dayu Priya, sapunika parab anaké istri punika, ica.

“Nah kéto ba upah anaké bengkung, luuh! Yang sing maang nyai milu, masi mrereng nagih milu. Nah, buin kesep teked di dahat dong ilang ja.”

“Mai Luh, mai, né lengen beliné tekekang gisi, beli néngténg koperé cenik. Né Ida madué?”

“Ten, tiang ja ngelah!”

“Nah, mai aba, beli ngabaang. Luh majalan dogen ko sing pelut apa baan jani. Aruh, padalem ja, I Luh,” Luh Sari srandang-sréndéng kantun, katiman sampun sakadi kacang lilité, polih tungguhan.

“Aduh, beli Madééé, telah isin basang tiangé.”

“Kramana kéto tawang. Beli dugasé mara-maranné ka Jawa masih ngelur utahé. Jani ko pepes suba beli makapalan. Sing ja jani taén lengeh buin.”

Sampun rauh jukungé punika ring jambatanné. Sami sampun tedun saking kapalé. Luh Sari ngadirdir malih, ical manawi sampun lengehipun.

“Luh, awak sing ajak né I Raka, ba! Ngelah kagélan kalahin. Yan milu sing ia nyangkol dugas nyainé ngutah. I Madé padalem bincuh anaké ngencanin nyai; meliang yéh juuk, neen-neenang tued baong.... Men barangé dija ya, Dé?”

“Sampun kuliné makta, punika napi, Tu.”

“Luh abaang jani koperé? Apang maan magelengan mukak aksi, anak bekditu di bum, ba!”

Dayu Priya kenying.

“I Madé masih demen sajané ngulgul, sing padalema anaké. I Raka sing milu, nyak ja ya mukak aksi? Kedék ia nglawan-lawanin.”

“Aruh, Ratu pateh ja kadi beli Madé, seneng pesan ngécak. Tawangan kéné ten ngiring napi titiang.”

“Mo, mulih mo!” kénkén I Dayu. I Madé Sarati nyagjagin.

“Napi, Day? Dados sakadi dukané, Ratu?”

“I Raka koné ingetanga tekén I Luh. Iseng koné suba!” "Mimi, gedegééééé!” Sapunika Luh Sari mapajar, nanging ipun kedék.

Ring bum katakénin sami antuk prayogyané irika, “Manawi makta sanjata api?” Tur katuréksa koperé sami. Mangkin tilik pisan antuka nuréksain barangé, saantukan jagaté jur génjong taler katilikin pisan, mangda tan wénten surat tan patut kapapétang antuk ida dané.

“Ratu, Dayu, ngiring ja taksi linggihin, sapuniki sareng tetiga janten kekalih ngrereh dokar, samaliha

sampun wengi.”

“Nah, Madé suba ngékanang raga-raga. Yang tau negakin dogén.”

Raris ngrereh I Madé Sarati taksi asiki, usan puput makakencan séwannya, raris barangé kagenahang ring pungkur.......... usan sampun matali.

“Raris Dayu munggah! Luh iring Ida suba ditu duri, beli di samping supiré negak.”

“Dadi ditu sih, Dé? Dini kenapa koné?”

“Aruh, banggayang sampun ngiring Ratu irika. Mangda élahan Ratu mlinggih.”

“Motoré raris ngeder, nganginang. I Madé Sarati ping kalih mangkin ipun ka Sasak, nanging Ida, Dayu Priya nembé pisan. Kén kangin pitakonida.

“Linggah pesan margané, oo, Dé? Linggahan tekén margané di Bali. Ento anak Bali, ento, Dé?”

Rika Riyanti

“Sané encén ndikayang Ratu?”

“Ento apa ané nyuwun kranjang, sing mabaju!”

“Punika? Sasak manawi!”

Malih matolihan I Madé, tur mapajar ring Ni Luh Sari, panjeroan Ida Dayu Priya.

“Iiiih, Luh, musti inget tekén kage...........”

“Aruh beli Madé kondén med ngulgul?”

“Pedih suba I Luh batak kétoang dogén. Ituni dugasé oyog-oyog, sing pedihang anaké ragané.”

“Nggih, kalah, kalah sampun tiang, beIi Madé. Aruh dong koja anaké.” Dayu Priya nimbal.

“Ngénkén ja ya jani I Raka, Luuh?” ......Ni Luh Sari malegerang......

“Pedih, oo, Luh, pedih?”

“Yan Ratu madué papa.........”

“Yé, yé, sing nampi, sing nampi nyen ngelah kéto-kéto!”

“Sareng tetiga masriag. Supiré kalalahan ipun, sareng taler kedék nanging ipun tan uning ring sané ngawinang ica, kedék. Ipun jadma Sumbawa wau kalih warsa rahina ring Ampenan. Wau uning ring basa Sasak akedik-akedik.

“Punika sampun pakéling jéndralé kasinengkaon iriki daweg rereg Sasaké.”

“Ipidan, to, Dé, 1894? Men, jani yan kemo dadi anaké malali-lali ka Kebon Raja! Kebon Raja adanné?”

“Sapunika yén turah ring Bali, Kebon Raja! Niki napi, Mataram sampun. Aduh, kuangan sing jumah dogén beli Ketut.”

“Pepes kéto guru Ketut luas, Dé?”

“Napi, sering. Boya ké dané ‘Pemimpin Perguruan’ iriki, janten sering dané lunga.”

“Dé, suba makelo guru Ketut dini? Ipidan asana tepuk di Badung.”

“Suwé sampun, yan tan iwang antuk titiang ngaturang, bilih wénten sampun limang masa. Kéngin sering dané ninggal Mataram. Punapi maIih yéning nuju Redité! Bih, pedih basangé, sap nitipin surat! Kuangan luas, sajaan, beli Ketut.”

“Men, yan mangdé sing ada, dija Dé laku, Dé?”

“Irika ring I Rakané, di Mataram. O, Luh?”

“Maan déééééééén, I Luh. Kaling ké materima kasih, amonto tulungin dugasé mabrarakan nasinné pesu.”

“Nah, beli Madé bakal pesilihin tresnan beliné, da nagih pipis. Lampah bakal anggon. Nyén sih? Tekén I Madé Rasmin, ada klebet?”

“I Madé Rasmin? Nyén ento, Luh?”

“Toooo, tandruh jani. Dayan beli tuah acengkang, men nyén kanggurin yén ada Pasar Malem? Di bucu kaja kangin apa?”

“Saja Dé, saja?” I Dayu ica, nanging sakadi nglawan-nglawanin, turah dijaba “kedék, kedék banglé.”

“Mara acepok nganggur di dagangé suba orahanga demen tekén dagangé.”

“Men ibi puané ten tahen beli tepuk negakin da....”

“Ngéngkén, ngéngkén?”

“Negak di dagangé, kénten sih nika.”

“Ada dogén baana.”

“Saja miribné I Madé.” Mangkin becik swabawan I Dayuné.

“Inggih saja ja saja...... lamun pituwi tusing, kadung orahanga, ten titiang ngekat. Kadikan yan orahanga putih lamun pituwiné selem, yéning turah titiang, ten juari matangan mowa!.............Ya, brenti sini!”

Rém motoré makriut.

Catetan: Punggelan novél puniki kaambil saking cakepan Mlancaran ka Sasak kakawian Gdé Srawana sané kamedalang antuk Yayasan Saba Sastra Bali.

Dugas ento sapeteng-peteng I Mirah

demen ningalin bulan. Dadongné ané

nyayangang nyatuain baud bulané bisa

ngulungang benang. Yén suba med

nuléngek ia mlaib nyagjagin dadongné,

tur masilad tur nyepsep nyonyon

dadongné ané tuh kéwala bélék. Méménné

ngalahin dugas ia mara lekad solas dina.

Yén jani ningalin bulan inget tekén

dadongné, inget tekén danu, blibis,

emas, konyong Kintamani, cutetné sarua

makejang ané ngranaang girang i malu,

jani cara nyali. Legané madandan ajaka

kéwehé, sing dadi ulah yadin ulapin.

Sai-sai kenehné kangen, ibuk, kanti

paling ngalih pasaut anggon gena sisan

idupé né.

mirah

éné unduké. Sawatara mara matuuh roras tiban sasubané dadongné luas ka désa gedé, I Mirah ajaka tekén tuminné Yuk Ngah adanné nongos di Jawa makurenan Cina sugih tua bongol-bongolan. Kalaina menék ka gumi Cina, I Mirah mulih ka Bali ngajak tuminné ukudan sigugné ngundang K prebekel. I Mirah dueg nunun, medbed, nyongkét ah saluir gegaén benangé makejang bisaina. Lénan tekén kéto ia masi bisa majejaitan. Yén banjaré nuju mabarung ngaé lamak I Mirah musti manggo. Pangadegé mulus cara langsing, kulité masi cara kuning. Tabuhné manis, kenyemné manis. Kenyemné paling manisa pepes baanga I Laba.

“Rah, beli kanti sing nawang-nawang umah,” I Laba nylélég di tampul balé gedéné. “Salah padidi,” I Mirah sedek nganyinin. “Beneh sangkala acepok déén Rah!” I Mirah nyledét buung. I Laba nyaga aji pliat ané jelap plajahina. “Kéné Rah, nah kéto naké pang taén.” I Mirah mrasa musti masaut.

“Orahin tiang sing pati anu kén drama.”

“Men apa kademenin?”

“Apa sing.”

“Joged?”

“Tusing.”

“Wayang?”

I Mirah kenyem, “wayang, wayang?” Tabuhné cara nanjén bubuh anak gelem.

“Dija ada?”

“Dija sing ada.”

Mabriag kedék acepokan. Lengenné I Laba sigita. Mara makipekan sikunné mantep di tampul balé gedéné.

“Na to suba karmapala.”

“Nah I Mirah nawang karmapala. Ningehang déén sing nau. Beli sing demen kén karmapala.” I Laba ngusud-usud sikunné sambilanga kenyir banglé.

“Dadi orahang sing demen. Yén karmapalané ento gantina teka, sing ja mrérén matakon buin. Demen yadin tusing, jeg katomplok. Saja beli, yé sing ngugu suba ada buktinné.” Tujuhné ngawag matujuang umah dija kadén. Kenehné ngaé bantas I Laba apang nyak ngugu seken.

“Nyén sing ngugu, beneh ada karmapala dél, ada sedeng-sedeng, ada ané cicih?” Jénggotné butbuta aji kuku mapi-mapi alep.

“I Beli yén jelé nagih dél, yén melah?” Majumu kedék mabriag.

“Men kenapa dadi sing demen kén drama?” I Laba matakon ngwalinin.

“Béh yén tuturang dawa satuané. Kéweh ngaé drama apang luung beli.”

“Kénkén sé?”

“Upama ada ucapan kéné, ‘Adi Ayu men kénkén sawiréh beli demen tekén adi.’ Jeg cara ngabas aji blakas. Benehné munyiné éndépang apang tadah makisi-kisi, mara nyak ngisengin,” I Laba mrasa sindirina. Ia ngomong kéné sambilanga kenyir banglé.

“Tutugang Rah!”

“Pedasang ja yén beli ningehang munyin bikul magésgésan di batan baléné. Bandingang yén ningehang munyin gong joh mapo dingeh mapo tusing, pedas lén.”

“Kénkén lénné?”

“Kupingé tadah ngeseng, pliaté cara nyledét, kenehé sawat. Ané dorian pliaté bingar, kuping kebat, tangkahé ngejer mirib tomplok baan lu; lautang kopiné Beli!”

“Yén tusing kéto dong sing dadi ngaé drama?” Sambilanga nyiup kopi.

“Ah dadiné dong dadi. Kéwala tileh dogén buka kéto. Ngaé kenyem dogén sajatinné kéweh; kénkén Beli. Ada kenyem sambilang jejeh, kenyem sambilang sedih, ada kenyem pedih, liu soroh ento. Sénah kéwala ilid. Yén kuang melah baan, ngenahné cara patuh. Yén bes lebih baan, mabalik dadi matah.”

“Men kénkén carané?”

“Benehné kéné! Keneh ingetang yadin rasa, cakupang malu dadi abesik, anggon ngalih kenyemé ané lakar kabuatang, suba kéto mara nyumunin kenyem. Dadi, pagobaan di tengah malu pragatang, mara pesuang.”

“Béh, yén kéné unduké kuangan sai-sai I Mirah kenyem mapi-mapi demen kén beli lacur.” Nglaut ngésgés song cunguh.

Entéran ainé sanjané ento barak masawang kuning, mara kipek-kipek I Laba kanti ngenah baud, mirib lembu pangahenan mabungkus dluang mas. Sedek odalané di pura Munduk Danu ditu buin I Laba macepuk ngajak I Mirah. Suba makapuan anaké mamarek ditu. Gong ngredeg tangkahné I Laba masi ngredeg ngengkebang itungan ané sing dadi tawang nyén. Tongos purané luung ngungkulin danu. Di jaba linggah nyandang tongos anak mamarek duang tali lebih. Ada punyan baingin, kopi, juuk, bunga pacebuah-buah, ah cutetné tongosé ento asri tur ngisengin.

“Rah, tingalin ja kedis blibisé ento! Ulesné girang pesan ia ditu. Makeneh kayeh, nyilem, too too makeber jeg sing ada nglikadin. Kénkén ya naunné o Rah o? Yén beli numadi buin cepok dot dadi blibis, ngulahang nguda ngénkén sing ada nyampedin, sing ada nyalahang.”

“Apang cara Prabu Angling Darma?” I Mirah kenyem nutugang ngomong kéné, “Sri Bhagawan Kresna ngandika cara kéné kén Sang Partha: “Yén anaké nyampingang doté uli kenehné tur yén prasida ngrasaang lega ulihan kapatutané sajati, ento madan wicaksana; engsap Beli?”

“Sing ja engsap.”

“Men.”

“Beli masi patut. Rah, beli masi patut tur lega.”

“Tusing wicaksana.”

“Nguda kéto?”

“Dot dadi blibis.”

Manik Sudra

Sabarengan kedék. Aun-aunné nagih tuun. Angin pegunungané nyirsir. Pipinné I Mirah plalina kén bokné ané nguda lingker-lingker.

“Rah ingat ja. Kadong nyambat kapatutan. Beli sing demen pesan ningehang anak linyok, bobab, corah, nah ento suba sabangsan ento. Cara jani Rah, da uyut-uyut; timpal beliné ané gedé gedé liu ané buduh. Jeg pragat nagih ngepus pungsed gumi. Ngraos dogén dueg da kéné, da kéto, puputné raganné. Ento mara ya dusta. Kapo kapona, béh....”

Balang undisé menceg di palanné I Laba. Dakepa kén I Mirah suba kéto lebina, makeber nglantas ngejohang dogén, mirib tra demen ningehang anak ngomongang anak.

“Yéh jani sing kéné Beli. To suba anaké nyak ngamargiang jelék-jelékné, sedeng melaha jani beli nyalanang melah-melahné. Ngudiang beli lengeh nagih marengin. Nyanan kadong tomplok karmapala kal kénkénang.”

“Ah sing ja marengin. Bantas nuturang itungan anaké ané tawah-tawah. Tuah ja mercapada pang makejang ada. Bakat nagih patuhang keneh anaké cara polos i déwéké. Saja cara raos I Mirahé keneh anaké pada lén. Patuh kén anaké demen ningalin sesocan ada demen kén inten, berlian, jamrut. Yén beli, mirah ané kademenin. Sing salah-salah pang musti mirah daging.”

Ditu lantas I Mirah sing bisa ngomong. Awakné pajlejeh rasa entasin lipi lengis. Bungan juuké aas sing tawanga. Sanjané nagih ilang. Suba kéto teka tuminné.

“Adi ditu Mirah negak, bin sada maplengsagan. Genit kénkén kadén, sing nawang ada lateng. Suba sanja timpalé suba pada ka pura.” Nglaut ngutang adem gedénné amon apemé.

“Kanggoang déén Beli tumin tiangé sigug. Da bungan mawaré déén demenina duinné masi itungang.”

I Laba nyemak batu lantas nylampar blibisé sambilanga ngomong kéné, “Bubar ikanang pasamuan.”

Kedis blibisé paslambeh makeber duur danuné. Petengé ento I Laba cara anak sing nawang apa. Anaké pada matrisandya ia tulén ngintipin I Mirah. Nyananné kondén anaké ngorahang ksanta wyah wacika mamah ksanta wyah manasa dosah, suba rengas paliaté nyaluk udeng kanti makesiab kupingné celek dupa; dupan ancangané di samping. Saja tuah ja anak demen. Unduké ento idep dadi bongkol makejangé.

Dugas Galungané ténénan da ento I Laba sing nawang matan kobar, tungkul ngenemin I Mirahé Galungan kakanné, sing kayehan dua wai duang peteng kodag bana negak sambilanga: busan-busan ngomong, “béh asungkean sajaan.”

Nah gelising crita jani I Laba mara suud mandus teka uli luas, nylélég di tampul ampikné maukir. Di samping tampulé ukudan, ada singa ambara alulud, abra sajaan, jeg mirib nyaga apa kadén. Undagé liunné lelima, dawanné sawetara kutus dungkangan. Dangin tongosé totonan ada punyan buluan, di sampingné punyan léci tetelu, togog abangkiang kondén mapinda. Durin togogé ada paras bungkulan madugdug, lakar panyambung témbok pakarangané bucu kelod kangin. Umahé totonan sarwa mara, sarwa maukir pakrénéb jeg ngangobin. Témbok pakarangané masatua Rama kélangan Sita. I Mirah negak di undagé beténan sedek ningalin konyong Kintamaniné magedé lima bulan, putih, nyongkok betén punyan saboné ngiwasin lelawah. Dugas ento bulané gedé, tegehné abantang tumbak lebih-lebih abedik.

“Ger, Ger, Cager,” I Mirah ngaukin konyongné. Ikut I Cageré ngitir nyagjagin pamekelné.

“Ger, jagjagin ja pamekelé sing nau padidina! Minab majian konyongé kén I Laba.” Nyumunin I Laba ngentah manyingé cara kucit.

“Ger, apa kadén ngranaang sanggah kemulané maal bakat kalahin. Tuah ja pamekelé pangantenan, sing dadi belas.” Mapi nyelsel kenyemné ngencak limpa.

“Lamon kéto dong mai dini negak!”

I Laba menékang lulud.

“Batis tiangé semutan beli, mai dini sambilang mabalih bulan.”

“Semut apa, na to suba karmapala.” Ngomong mapikenoh nyeda. I Mirah kenyem. Sabarengan, nangin artiné pada lén.

“Mai dini baanga kéné!”

“Mai dini beli baanga bulan!” Kenyem nangtangin, sajaan lantas I Laba tuun negak di duur undag I Mirahé.

“Gég, yén beli upama maluan mati kénkén asanné.”

“Aruh da ja ngraos kéto beli. Mara kéto tiang inget tekén I Polok. Lemayur suba ia tis. Ané kalahina? Yén dadi apang tiang maluan ngalahin.

“Nah lamun kéto da suba. Yén ané gedegang kabaang mati kadong ja jani.”

Kteplak. I Laba namplak legu di lengenné. Ngomong magiet cara ané gedeganga nyekala di aapné.

“Dong nyén sé kamusuhin Beli Bagus Déwan titiang? Musti beli jenenga maluan ngaé musuh. Yén sing kéto sing ja saja déwéké musuhanga. Jelé yadin melali sekalané makejang uli déwéké déén tekanné. Bébék ajahin nglangi.” I Mirah ngaé apang tabuhné ento sing cara pitutur.

“Sing ja ada, beneh kéto upamanné. Nyilem di yéhé dakén.”

Anginé nyirsir nyumunin cara dingin. Pipinné I Laba sing plalina kén bokné ané bawak.

“Rah guminé nyén ngelah?”

“Apa beli?”

“Guminé nyén ngelah?”

“Tiang ngelah, beli nyuang bulané.”

Mara kéto I Laba kéné munyinné, “Bulané di undagé.”

I Mirah sing bisa ngomong. Lelawahé ngulungang sabo. Konyongé nyilapin batis pamekelné. Buin nyilapin. Buin nyilapin.

“Gég, né baanga kana.”

I Mirah nyuangin.

“Dija maan kana?”

I Mirah salukina gelang amon panyeluhané. Kalungné mirib tlusuk sampi jagirané ané rengas. Bungkung aukud. Dolar dadua.

“Dija maan kéné beli?”

“Nah ta suba. Dadi lengeh I Mirah, suba ya anaké nyak nganggo ané jelék-jelék, sedeng melaha jani déwéké ané melah-mélah.” I Laba makejengan batisné kepaka kén konyongé; macanda.

“Na to suba karmapala. Sing nyak ngorahin konyongé ngatoang.”

“Aduh, dong koja nyambat karmapala Mirah, Mirah! Sakéng sing nau, suba orahang sing demen, suud, nawang suud. Orahina ja satua.”

“Bah dija maan kakéné?”

“Ada koné orah-orahan satua, padingehang naké. Kacarita di Negara Kertha, nyeneng Anak Agung wicaksana tur pradnyan; bin polos sing kodag-kodag. Panjaké lega, guminé gemuh raharja, asing tandur sarwa nadi. Nah sedek dina anu, maan kéto anaké Rah!”

I Mirah nengil. Anginé nyirsir. I Mirah tileh kijap-kijap. I Laba nutugang kéné, “Yén uli dija tekan blabaré tani ujan tani angin, nagih nganyudang Anaké Agung. Sawiréh kéto ditu lantas Anaké Agung ngregep. Pastuna blabaré dadi pipis, nyat prajani. Béh pipisé déwa ratu, sing telah baan mlanjaang. Ada ngwadahin bodag ké, penarak ké, guci ké, gentong ah saluir wadahé makejang manggo. Orahang saling paliunin ngelah pipis panjaké. Sing ja cara dini guminé ngelah utang. Ané anuan, ngumik nyumbah-nyumbah ngamadakang sai blabar. Nah suba koné kéto, buin pidanné sajaan buin teka blabaré. Blabar agung, tegehné amon punyan léciné ento pastuna, sing nyidaang. Pastuna buin cepok, buin sing nyidaang. Mlaib Anaké Agung ka purian.” Sambilanga ngedeng pagelanganné I Mirah menékan.

“Satua apa kakéné.” I Mirah ngacigcig.

“Dingin dini.”

Petengé ento rasa guminé gemela. Sedihé dija kadén tra kena baan ngulapin. Ada jenenga buin abulan nanggu roras dinanné, ih telulas dinanné, tangkahné I Mirah rasa belah kasibak dapak mara ningeh orta nelahang pipis di tongosé magaé akudang atus tali kadén. Sing suud-suud anaké ngomongang I Laba.

Ditu mara I Mirah nawang artin omongé ‘beli masi patut tur lega, dusta ngauk dusta, sing demen kén karmapala.’ Danu blibis, emas, ané sarwa manis, jani cara nyali.

Sapeteng-peteng I Mirah bengong ningalin bulan. Yén suba med nuléngék tur tangkahné mrasa seksek, mlaib ka pasaréané lantas ngakebin galeng. Mara kéto legané dija kadén teka kena baan ngulapin.

Méménné ngalahin dugas ia mara lekad solas dina.

Catetan: Satua cutet puniki kaambil saking cakepan Kembang Rampé Kasusastraan Bali Anyar wewidangan 2 sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

Daun Taru

Ring akasa biana sarwa mambekan Luruh daun-daun taru

Imbangang ring toya mbutan Sané tan mari kasatan

Kawit iriki kosek manahé meliah

Kadi patapan tunggak Kabencana antuk durnimita

Tan ngawilang abad Panah suriané

Antuk talin-talin langit Kanin ngerahatin ati!

pu isi-pu isi i ketut suwidja

Manik Sudra

Lilit Ubi

Labuh nepén pakayonan Mulisah ngabih pasingidan Durus sapocapan I Raris kasaputan Kandugi kasungsutan

Déning kulangunan Duaning kasantepan Ngulati kahuripan Genah kaduhkitan

Sajeroning kawisayan Punika kasaratan

Sumangdén tan kasusupan.

Sirep

Sirep gumi Sirep jagaté ngipi Ditu tepuk sarwa wastuné Teduh

Kumalirip Nyunggarang romané gempuk Ngilidang lunciping mata Rumasat kalewihané kararaban

Peteng ati Peteng gumi Peteng sarwa prani Nyineb sakori kori Ditu laut karasa karepé puyung Rahat ban tatu

Sarat ban pamastu.

Singaraja 2441977

Catetan:

Kaambil saking cakepan Panah Surya kakawian I Ketut Suwidja sané kamedalang antuk Sanggar Buratwangi sareng Balai bahasa Dénpasar warsa 2000

kalaning kulkul banjaré masuara

Sapangrauhnyané Madé Otar utusan

purin idané, ngawetuang kletegan

ring kayun idané. Tan dumadé rumasa

sampun doh ida mamargi, sampun

amunika dohnyané ida nandang

sengsara.

“N giring budal ka puri Tu Nak Agung!” Asapunika atur ipun I Madé Otar, sasampuné tan dumadé jag polih nolih panyingkan Gung Gdé Lila sané kaebekan antuk semita. Madé Otar nglantur matur sinambi nguntul:

“Yadian asapunika ida wantah Tu Nak Agung sané madué ajiné. Samaliha pariindik sané sampun lintang ngiring lintangang, sampunang élinganga malih!”

Kadi asapunika atur Madé Otar tumuli pegat. Santukan asliyaban malih polih ipun nolih panyingakan Gung Gdé Lila, kantun makanten kadi tan arsa mirengang atur ipuné, sinambi macingakan ka natahé majalaran obagobagan jendélané. Ring natahé wénten bangkung ngajak panak, sedek nglumbih bungkil wit pisang sané mentik ring natahé. Wénten anak lanang tua bungkut ngulah bangkung lan kucit punika, kandugi sami mlaib pablesat ngungsi beté ring teba.

“Malih tigang dina ajin Tu Nak Agung jagi kaplebonang. Mangda Tu uning, daweg i aji makinkin pegat angsengan ida jagi séda, satata ida ngamé-ngamé Tu Nak Agung. Yakti Tu, yakti! Titiang sampun sué marekan ring puri, Tu. Titiang uning pisan parikraman sapenyenengan ida. Ida gumanti wantah keras. Nanging kawiaktiannyané ida gelis ngampurayang.”

Gung Gdé Lila kantun meneng, tan sumeken mirengang atur ipun Madé Otar. Itep ida ngabut kumis idané sané sampun tumbuh nylogcag langah-langah. Madé Otar mecikang seet anduk slémpotnyané dasan kelés, santukan sampun sué ipun negak masila tiding ring batarané nangkilin Gung Gdé Lila.

“Samaliha ida i aji mapica titipan ring titiang, ali-ali masoca bangsing, mangda titiang ngaturang ring Tu. Sarat kayun ida mangda Tu raris nganggé ali-ali punika, maka cihna ida sampun ngampurayang Tu Nak Agung saking pariindik sané sampun lintang.”

Gung Gdé Lila meneng tan pasaur. Ida tan sleg mirengang atur ipun Madé Otar. Pariindik punika kaparna olih Madé Otar. Rumasa ring manahnyané yéning Gung Gdé Lila kantun kukuh kayuné kadi sané sampunsampun. Ipun mamanah becikan ipun mapamit.

Daweg punika utusan puriné punika matulak tan mapikolih sakadi sané kaprihang. Sané mangkin rikala Gung Gdé Lila bengong, rumasa ida kadi pedidi. Tan wénten sané nampekin saking tigang dina sané lintang, daweg ipun Madé Otar ngrauhin.

Maweweh-weweh kayunnyané kadi padidi, santukan ida éling rahinané mangkin panumayan plebon ajin idané, sakadi sampun kauningayang olih Madé Otar.

Rabin idané kari nangis ring kamaré. Ngawit pangrauh I Madé Otar rabinnyané satata matur mangda Gung Gdé Lila budal kalaning plebon ajin idané. Nanging Gung Gdé Lila kantun kukuh ring kayun.

Mawali ida éling ring pariindiké tigang warsa sané sampun lintang, daweg ida ngrorod sareng ring Ni Sulastri, rabinnyané mangkin, turmaning nénten kasungkemin olih reraman lan kulawargannyané Ni Madé Sulastri. Napi malih ajin ida saha pasemetonan puri sami.

“Yén Ngurah ngalih rabi, pilihin ngalih rabi ané beneh. Eda ngalih anak luh buka kéto!”

“Buka kéto sapunapi kayun aji?”

“Buka kéto buka anaké luh ané juang Ngurah, to!”

Duk punika ajin Gung Gdé Lila duka pisan tur mabaos bangras. Taler Gung Gdé Lila matur keras tur bangras, yadiastu tan kauningin toyan panyingakannyané, kadi toyan panyingakan anak lanang tan dumadé ngetél santukan duleg kayunnyané.

“Baosang patut-patut tu aji! Aji mapikayun mangda maduwé mantu anak ménak, sapunika?”

Santukan rumasa katangtang olih okan idané, ajin Gung Gdé Lila meneng tan pasaur, panyingakan ida barak, angsengannyané runtang, dadan idané sané sampun tumbuhin bulu uban kanten angseg-angseg. Tungked maukir sané mapinda ulu ula sané satata kabakta kanten ngejer.

“Yén Ngurah tetep pengkung lakar ngantén ajak anaké ento, nah ngantén suba. Kéwala eda aji orahina. Aji tusing milu-milu. Ngawit uli Ngurah nyuang anaké luh ento, aji pegat mapianak tekéning Ngurah. Ngurah ngresep?”

Mirengang baos ajin idané kadi punika Gung Gdé Lila tengkejut, tumuli éncol ngungsi pamedal puri saha majeritan:

“Nggih, titiang ngresep, titiang jagi ngantén. Titiang jagi natak asapunapi ja panadosnyané.” Ngawit duk punika kayun Gung Gdé Lila sampun putus tan obah. Gung Gdé Lila ngrorod sareng Ni Madé Sulastri.

Sané mangkin Gung Gdé Lila éling ring kayun, parindik pangambilan ida duk punika ngwetuang bioto. Sadurung Gung Gdé Lila ngambil Sulastri, ortiné sampun mabiayuhan. Rerama lan kulawargan Madé Sulastri sampun miragi orti, pariindik aji lan pasemetonan puri nénten jagi ngupakara pradé Gung Gdé Lila ngambil Madé Sulastri. Turmaning taler sampun kapiragi Gung Gdé Lila nénten jaga kaangkenin oka malih olih ajin idané.

Indik pakayun ajin Gung Gdé Lila miwah pasemetonan puri sané kolot punika sané ngranayang kulawarga Madé Sulastri brangti jengah ngahngah tan kadi-kadi. Sulastri kaandeg, tan kauéhin ngrorod.

“Lastri, jag buung suba Madé ngrorod ajak Gung Madé Lila, nah!” Asapunika Gurun Gdé, bapan Sulastri. “Madé sing suba ningeh pamutus babaosané di puri. Ento artiné anaké di puri tusing ngajiang anaké buka guru angan abedik. Bas sanget puriné ngajiang wangsa padidi. Guru masih ngelah wangsa, yadiapin tusing wangsa ménak. Wangsan guruné wangsa manusa, wangsa kamanusan.”

“Nanging pamutus punika nénten pamutus Gung Gdé Lila, Guru!”

“Beneh, beneh! Guru suba nawang ento. Nanging dija bakal pejang peliaté, yéning Madé ngantén ajak Gung Gdé Lila lantas tusing ada uli puri nlokin, apa buin bakal ngupakara?”

Gurun Gdé kukuh ring paminehnyané. Madé Sulastri taler kukuh ring manahnyané. Punika mawinan Sulastri lascarya ngrereh Gung Gdé Lila ring sekolahannyané, tumuli sahasa raris mamargi ngrorod pramangkin.

Sandang becika daweg punika Madé Sukaya sawitran Gung Gdé Lila mislangang motor kabakta ngrorod. Madé Sukaya taler nyadia nyediang umahnyané ring jabakuta kaanggén genah mengkeb, gumentos nyantos embas-embasan saking puri miwah saking kulawarga Ni Madé Sulastri.

Semeton Gun g Lila éwo. Taler kulawargan Sulastri bioto. Sami-samj keras. Sami-sami tan wénten sané ngalah, jaga muputang ngupakara panganténan ngambil anak beneh. Raris sasampuné Gurun Gdé nrima surat pamuput saking Madé Sulastri, ipun sareng Gung Gdé Lila jaga nuba raga pradé panganténan sang kalih nénten

jaga kaupakara, dadiata Gurun Gdé ngalah. Gurun Gdé macepol kapiwlasan ring pianaknyané santukan Madé Sulastri wantah pianak tunggal. Gurun Gdé nénten maderbé pianak lianan malih. Gurun Gdé saha kulawarga ngrauhin Madé Sulastri ring paengkeban, ring genahnyané ngrorod. Pawiwahan saha widiwidana kamargiang, nanging saking puri nénten wénten ngrauhin. Pinaka panyledi kapidi sawitran Gung Gdé Lila, Madé Sukaya.

Rabin Gung Gdé Lila kantun nangis ring kamar, daweg Madé Otar rauh malih ring Gung Gdé Lila. Madé Otar malih ngualinin baos saking pasemetonan puri, mangda Gung Gdé Lila ngampurayang ajin idané, saha mangda digelis budal ka puri santukan plebon ajin ida jaga kamargiang soréné punika. Gung Gdé Lila nénten makanten masemita becik, turmaning mabaos bangras:

“Kénkén dadi tusing uli puri teka mai?”

Madé Otar pinaka utusan kéwanten mrasidayang nguntul, tan mrasidayang matur. Gung Gdé Lila mabaos malih saha ngamerinin:

“Né malu dugasé iang ngantén tur masakapan, uli puri sing ada teka nelokin mai, tur lantas ngutang iang sing kaangkenin sameton puri. Né jani iang masih sing nyak bakal ka puri. Nah, uningang raos iangé buka kéto, nah!”

“Nanging Tu Nak Agung, mangkin galah sané pinih untat. Tan wénten galah malih Tu jagi naur utang ring anak lingsir, ngaturang puspa bakti ring ida raja déwata, ajin i ratu.”

“Ida sing ajin iangé, sasukat ida ngutang iang, iang sing nglah aji!” Gung Gdé Lila teer kukuh ring kayun. Duaning asapunika Madé Otar, utusan puri punika mapamit ngusap-ngusap lima.

Mawali malih Gung Gdé Lila bengong ngunngun sakadi punika. Sané mangkin rasa maklap ring ajeng ida, malih abosbos, sasampuné Sang Hyang Surya menggek kauh, plebon ajin Gung Gdé Lila jagi kalaksanayang. Nanging nénten kapanggihin olih putran ida sané sinunggal, tan lian Gung Gdé Lila. Akebiahan wénten metu kayun ida sakadi bingung. Wénten kayun Gung Gdé Lila rauh ka puri ngampurayang ajin ida. Nanging kayun idané sampun ngawisikin, santukan pasemetonan puri nénten wenten sane ngrauhang rasa ampura. Saking puri kemaon wénten baos mangda Gung Gde Lila budal ka puri, nanging tan wénten baos indik ampura.

Malih éling Gung Gdé Lila daweg okan ida patut kakaryanin upakara tigang sasih. Ida tan maduwé jinah angan asén bolong, déning lacur idané kalintang. Lacuré kadi punika nénten naen marawat ring kayun, santukan ida pecak putran anak agung sugih ngodag rajabrana. Yadiastu asapunika Gung Gdé Lila tan kayun nunas tulung ring sameton puri. Punapi malih sameton puri sering masemita tan becik turmaning ngamerenin tan masocapan, kalaning kancunduk ring margi. Asapunika kauripan Gung Gdé Lila lan Madé Sulastri turmaning ngamertaning sikian sangkaning polih nylang driki. Ring sapunapiné akedik-kedik polih wantuan taler saking kulawargan Madé Sulastri.

Daweg okané Gung Gdé Lila katigang sasih taler ngwetuang rundah pikayun kadi sané karasayang mangkin. Wénten kulawargan Madé Sulastri sané nénten nyak marid tataban okan Gung Gdé Lila, maka cihna pawiwahan Madé Sulastri kaambil olih Gung Gdé Lila tan kasungkemin turmaning tan kaangkenin, yadiastu rerama lan nyama misan Madé Sulastri sampun masemita becik tur malaksana kadi biasa manut ketah. Gung Gdé Lila kadi putran anak mawangsa ménak rumasa tan becik ring kayun. Sapatutnyané sareng sami dados ngajengang paridan

utawi surudan tataban punika, santukan banten punika katatab olih okan anak ménak, yadiapi kamedalang olih ibu mawangsa sudra, nanging ajin anaké alit mawangsa ménak turmaning wenang nganggé glar ménak, saha saurah-arihnyané.

Manik Sudra

Madé Sulastri mawanti-wanti ngaturin mangda Gun g Gdé Lila budal matemu wirasa ring pasemetonan puri saha sami ampura kaampurayang nglaliang pariindiké sané sampun lintang. Nanging Gung Gdé Lila teer teguh puguh ring kayun. Sané mangkin Ni Madé Sulastri nunas ring Gung Gdé Lila mangda kayun ngater ka puri.

“Ngiring budal, Tu!”

“Budal kija buin Lastri? Iraga suba ada di umah padidi.”

“Ka puri.”

“Iang sing sameton puri buin.”

“Nanging ida sang sampun ndéwata ajin Tu Nak Agung malih abosbos jaga kaplebonang. Jaga akéh anaké ring Kota Dénpasar nonton. Samaliha titiang miragi pleboné jaga kanggén pélem olih turisé. Napi Tu tan nyalit ring sametonan puri santukan Tu putra ida sang sampun ndéwata, sané pinih duur sané patut makusara pleboné di puri?”

“Iang sing okan idané buin.”

Tan dumadé Gung Gdé Lila matangi turmaning digelis ngranjing ka kamar. Madé Sulastri rabin idané matimpuh ring batarané saha nangis mamulisah.

Sang Hyang Surya sampun minggek kauh. Malih abosbos kéwanten badé genah layoné jaga lintang mapééd ring ajeng jroné Gung Gdé Lila. Samaliha ring marginé saking puri rauh ka sétra jaga sesek sepenuh olih anak

nonton.

Tan dumadé Gung Gdé Lila rumasa kaburu olih surya krama sané mundut badé ramia makuug mawantiwanti tan pegatan.

Gung Gdé Lila bengong ngunngun ring ambén kamaré. Cacingaké nambung puyung nyujur langité pelung. Kalaning kulkul banjaré masuara dadan idané nrutug magejeran, mikayun krama banjaré malih abosbos jaga ka puri praya ngamargiang upakara upacaraning plebon. Nanging punapi mawinan ida tan sareng?

Kalaning kulkul banjaré masuara sané kaping kalih, rabin idané matur maduluran toyan panyingakan ngembeng saha suara serak:

“Ngiring budal, Tu! Nyalit ring pisagané.”

“Yén bakal ka puri kemo padidi.” Tan dumadé Gung Gdé Lila sumaur bangras turmaning keras.

“Nggih, titiang jaga ka puri.”

Gung Gdé Lila saha tangkah kebus ngahngah nyingakin pamargin rabinnyané ring ajeng jlanan, samaliha panulamén okannyané sané wau uning nyambat papa, nénten karengayang. Gung Gdé Lila kéwanten mrasidayang ngidemang panyingakan rikala pééd lan krama banjaré lintang ring ajeng jronnyané. Suara lan suryak krama banjar sané mundut badéné asri mawanti-wanti punika sayan maweweh ramia kabinawa, jantos ical sajroning doh. Wénten sané ngogar ngejerang papasuannyané.

Catetan: Kabasabaliang olih I Madé Sanggara saking cerpén sané mamurda “Ketika Kentongan Dipukul di Balé Banjar.” Terjemahan puniki kaambil saking cakepan Goak Mabunga Sandat, Pupulan Carita Bawak lan Puisi Bali Anyar kaca kaping 26.

puisi-puisi wayan rugeg nataran

Margarana

Driki tiang nguntul ngebiosang yéh mata Kangen manah titiangé ngantenang Tugu para pahlawané sami Majéjér ngebekin tegalan Pahlawan-pahlawan sané tan madué pamerih Nyikiang raga mélanin negara Ngicalang meseh jagi mawali Nyajah gumin iraga

Duk punika warsa 1945 Jagat Indonésia sampun mahardika Truna-truni dados pamucuk Sakadi satria wira nangkepin meseh Pejah ring rananggana Punika kasengguh pahlawan Kasub makuub jagat iraga

Sawiréh mahardika sané katuju Sampun kaucapang sajeroning lambé Kagenahang ring ati soang-soang Sakadi masumpah sareng sami Mati mélanin negara

Tan éling ring pianak somah Arta berana matumpuk-tumpuk Sami ngungsi genah ngaryanang gelar Ring alas madurgama Ngetohang urip sareng sami Padem wiadin kantun pateh Manahé sampun masikian.

Manik Sudra

Kembang Merta

tanah gunung tanah gunung gadang masawang pelung

abian kul

abian kul

buah tabia barak bekul

ring tanah puniki medal asiki-asiki

sari muah lasti

bapan lan méménnyané ngapti dumadak rahayu rastiti

nyaban rahina bapan lan mémén sari makarya ring tanah puniki nunas merta ring Sanghyang Widi

Surya Kembar

Surya kembar ngulapang mata titiang ngyingid ring batan punyan celaginé alun-aluné sepi padangé mati kuning di jalané motoré maseliweran anaké negakin sepéda peluhé makocogan pesu surya kembar muwunang kulit

nanging kotané tetep ramé buruh-buruh maksa diri

dagang-dagangé cerik mecik péléngan

sané cerik sami kalah

ngepung pipis mati asiki-asiki

tan padaya

Surya kembar kedék ngakak mirib tan wénten ngalahang di guminé nénénan sami ngayuh suaran titiangé tan paarti

buwin pidan katibén peteng surya kembar pacang mati magingsir ring guminé nénénan ratu bulan jagi nyinarin titiang negak ring tengah natahé mamuja Ida Sanghyang Widhi Wasa Sawiréh Ida sané langgeng

genité gagasin

I Putu Gedé Suata

Makajatinné ia tusing ngelah pianak, sakéwala ia jemet magarapan, mawinan

ia kapungkusan Pan Gina, tur suba lumrah di Banjar Liligundi, Désa

Umahanyar. Palebahan tanah pakaranganné sikut kuang, sakéwala ada tongosné

nguleh-ulehang ngaé badan sampi namping gumbengan, apang ada anggona nyakap

tanah wiadin ngapupah matekap. Sadina-dina Pan Gina nyesel déwék tani

bagia.

éné suba dadi anak belog, kalud tiwas buin lacur. Tiwas déwéké tusing ngelah arta brana, lacur déwéké tusing dadi numbuhang pianak. Mawanan kéné idupé, buka nuut titi ngad, gigis pelih baan matindakan, sinah suba batisé matatu; buka magantung bok akatih, gigis pelih baan “K makitipan, sinah suba nepukin sengkala; kadi rasa enu idup déwéké suba magantung di tiing petungé. Rasa buin mani déwéké bakal ulung nibénin pangkung, rasa buin puan déwéké bakal tulus sarap buaya. Kalaning buka jani, rasa buin mani déwéké lakar makenta, rasa buin puan déwéké tusing payu nyakan. Nyajang pesan sengsarané bakat pondong. Beneh suba anaké wikan maosang, tusing ngelah karang sawah, karang awaké tandurin, déning guna dusun, ané kanggo di désa-désa. Sakéwala lacur déwéké, buka sau langah dungki bolong, abesik dané mapica piteket, tetelu tusing sida baan ngenyetang. Kéné suba déwéké, lacur lindung tan pajagut, tiwas dongkang tan pakuping. Nyajang pesan kasengsarané dadi manusa.”

“Bapané! Nguda dadi dini di badan sampiné ngumik? Dong énggalang anaké ngarit! Dadi makelo pesan menehin kranjang padang? Ené kopiné mara maan ngidih di pisaga, Pan Sudi ané maang, katuju ia mara teka uli luas.”

Mén Gina maklieng ilang. Pan Gina nyemak arit natad kranjang. Sasubané nginem kopi laut ia majalan ngarit. Sesai suba Pan Gina metekang nasi mapeta, majukut munyi daki, maurab temah pisuh, baan lacuré ngelah somah buka céngcéng kebés.

Mén Gina nyemak sampat laut nyampat dauh jinengné. Bayunné runtag, tangkahné ngetor, kipekanné

maréngang. Saget ada bunga mitir ulung di arepné.

“Endén malu, Beli! Kurenan icangé mara baang icang kopi.”

Mén Gina maseeban ka badan sampiné, saget tepukina suba suung. Prajani ia ngejang sampat laut macelep ka umah matén. Pan Sudi mabar témbok laut nutug Mén Gina. Jelan meténé jani suba makancing.

Pan Sudi nlektekang awakné Mén Gina ané suba ngelus baju kebaya. Ngenah kulitné putih mabaju kutang barak nguda. Nyonyoné nyangkih. Sabukné suba kagulung mawinan ngenah basangné nyalang Saduur pungsed. Pan Sudi gelek-gelek buka bedaké sémérin. Suba pitung dina ia tusing taén matemu. Mawinan jani Pan Sudi buka bojog mabalih katimun.

“Dadi Beli bengong, Beli?”

“Anu, Luh! Anu, Beli, anu.”

Mén Gina makenyem sambilanga ngombohang kilitan kambenné. Lega pesan kenehné ngatonang awakné Pan Sudi matekelan, tangkahné 1inggah, bangkiangné gilik, paanné gedé, pangadegné gangsiuh.

“Melah pesan sarung Beliné, tegarang kelésang, Beli! Saihang ajak kamben icangé, encén lantangan?!” mirib

Sahasa Mén Gina nyerotang sarung Pan Sudiné sambilanga ngelésang kambenné ané suba goloh. Pan Sudi ngisi palanné Mén Gina, sambilanga gelek-gelek. Mén Gina maekang awakné ka tangkahné Pan Sudi, sambilanga ngidemang mata. Pan Sudi ngelut baongné Mén Gina, sambilanga ngelus baju kutangné ané suba tusing makancing. Mén Gina ngelus baju kaosné Pan Sudi laut ngelut bangkiangné ané gilik mangédanin.

“Nguda makelo pesan Beli luas, Beli? Kanti ngahngah tangkah icangé nanggehang kita.”

Rika Riyanti

“Beli masih kéto, Luh!”

“Beli! Aduh, Beli?’

“Luh! Ah, Luh! Aaah!”

“Aaah, esss, aah, esss, Beli!”

“Aaah, Luuhh, aaah, Luhh, jaeen!”

Ceceké kadalon di langit-langit meténé mabalih Pan Sudi nyelémpang ngajak Mén Gina buka Maling Maguna masiat sapih nglawan Rangdang Girah.

“Luh! Suba sanja. Beli mulih malu. Buin mani yan ada selah wangsitin Beli baan munyin sampat!”

“Nah, Beli! Icang suba inget. Yan Beli ngentungang bunga Pucuk Barak artinné Beli tusing maan selah lakar magedi; bunga Sandat Gadang artinné Beli élah maan salah lakar matemu; bunga Mitir Kuning artinné Beli suba sadia lakar makecos ka duur témboké.”

Pan Sudi ngénggalang magedi. Mén Gina enu kijap-kijap ngrasaang jaené buka lelipi maan amah-amahan betekan abulan.

“Méméné, Méméné! Dadi suba sanja enu masaré?”

“Aruh, Icang gelem, Bapané!”

“Ené kamben sarung enyéné ané anggon Méméné?”

“Uh! Ené kamben sarung ané beli Icang abulan, dugasé Icang luas ka Kuta, sakéwala engsap Icang ngorahin Bapané. Buin mani Icang lakar buin luas, Bapané! Mirib kanti makatelun Icang ditu. Melahang ngubuhin kucité, apang eda kanti kuangan amah!”

“Jani suba ngaé nasi?”

“Tondén, Bapané! Kema malu mapunpun! Icang tumbén nadak gelem ngebus, mawanan kéné tikehé belus.”

Pan Gina ngelingus ka paon nungguhang payuk, laut ngudkudang baas di jedingné, aget masih maan asangkop embuh. Di subané maluab pulangina baas maoran séla macahcah. Kucité nguik-nguik nagih ngamah. Pan Gina nuruhin baan banyu misi oot bekatul. Sasubané suud magarapan mara ia majalan manjus.

“Méméné, Méméné! Kema malu ka paon, isinin malu basangé, lawan-lawanin madaar, apang énggalan dadi baan bangun. Icang bakal manjus malu ka tukadé, sambilang Icang ngalih yéh ategen.”

Sasubané Pan Gina negen jun ka tukadé, Mén Gina lantas ka paon ngungkabang ampik. Saget tepukina dedaaran suba pada sedia. Nasi bubuh bélék, masanding jukut antugan maurab, pésan tlengis malalab kayu manis, mimbuh palem kakul makuah, maduluran sambel matah masiam lengis tanusan. Ngedir kijapanné Mén Gina tumbén nepukin reracikan melah.

Suba sandi kaon Pan Gina mara teked jumah. Kété-kété di punyan kéloré suba pada mamunyi, siapé makalukan magarang pedeman. Dabdab pesan Pan Gina mriokang yéhé ka gebehé. Dapetanga sesagiané suba lisik. Pan Gina ngudkudang entip, sambehina uyah, urabina nyuh makikih. Lega masih kenehné naar entip maurab, sawiréh Mén Gina suba nyidaang bangun. Laut ia mataki-taki lakar luas nyuluh. Dungki, sepit, muah Jobakane suba mapunduh di jinengé. Pan Gina ngenyitin damaré di balé delod. Saget dapetanga Mén Gina pules-

pulesan, suba makamben muah mabaju kedas. Sesuahanné suba nyelep, nganggo apun lengis melah makumkuman cepaka miik.

“Suba melahan kenehé, Méméné?”

“Suba, Bapané! Mara dadian bayuné suud madaar. Jani Bapané lakar nyuluh? Eda bas Bapané! Apang liunan maan lindung, depang suba Icang jumah padidi.” selidan mulih,

Sasubané Pan Gina pesu uli angkul-angkulné, Mén Gina ngéncolang bangun, laut makilesan ka dajan maténné. Dapetanga ditu Pan Sudi suba nyongkok garang legu.

“Béh! Aget Beli nyidaang nanggelang kita, Icang suba jejeh pesan, Beli lakar nodos teka mai, kurenan icangé makelo tusing guan magedi.”

“Ah! Tusing, Luh! Anaké mabudi mupu, patut tagen ngangkuhang déwék, buka Beli jani, baan sanget enyud keneh Beliné bakal muponin angetné awak Luhé, mawanan duga baan Beli uyak lateng, garang semut, gutgut legu uli tuni.”

Pan Sudi nyaup laut nyangkol Mén Gina, buka méong nengkek bikul. Mén Gina manying sambilanga ngelut baongné Pan Sudi, buka kepitan mara maan lemekan.

“Eda dini, Beli! Jalan ditu di balé delod!”

Petengé sayan sepi, dinginé sayan ngliput. Pan Gina enu untul-untul nuut pundukan, nuduk kakul, nyuluhin lindung. Gulemé sayan peteng, anginé sayan makuus. Saget lobakané mati ampehang angin. Sawiréh inget tekén ngalahin somah gelem mawinan Pan Gina malipetan mulih. Patigrapé ia majalan di pundukané.

Di subané Pan Gina nyelepin angkul-angkul, tepukina damaré enu ngendih, nanging pakatonané sepi jampi. Mara ia teked di samping balé delodé, saget dingeha munyin anak muani matimpal munyin somahné kedék ngikik. Prajani bayunné runtag, laut ngintip uli bolong kampiahé. Saget tepukina somahné tusing nganggon kamben jlimpahiri anak muani.

“Aget Icang matemu ngajak Beli.”

“Dadi kéto, Luh?”

“Gelah Beliné gedé.”

“Bebangkaaan!”

Pan Gina macebur uli kampiahé, laut nyagjag ka balé delod, sambilanga nyemak kléwang di luanan parbané. Pan Sudi tengkejut makecos ka natahé laut malaib ka teba. Mén Gina milu malaib sambilanga katulung-tulung nutug Pan Sudi ka teba. Pisaganné pada teka ngejuk Pan Gina ané suba nganggar kléwang.

“Kéné dogén bikas ibané jumah, kéné dogén gaéné angkubang iba, kai tuyuh ngalih amah-amahan peteng lemah, iba medem bangun muponin lega, ngulurin kita. Bebangkaaaaan!”

Pisaganné makejang mapasihin Pan Gina. Buin maninné makejang anaké tengkejut ngatonang bangkéné luhmuani malalung kambang di grémbéngané.

“Yan kéto pradé Madé ngaba keneh, sumasat ngagasin genit, buka Mén Gina tusing enyak ajak matapa lacur, adanan suba Beli dadi teruna tua kayang mati.”

“Nguda dadi Beli buin mamunyi kéto, Beli? Tiang suba nyerahang pakenehan tekén Beli. Tusing sandang Beli buin prédo tekén Tiang. Apa buin tiang suba madéwék balu sapihan.”

Kedisé magulungan nagih matinggah di padiné. Madé Mari ngénggalang ngejerang gegawaré muah nguyeng kepuakan. Gumanti kedisé magulungan magedi. Patakuté anggut-anggut buka marengin Madé Mari ngulahang kedis.

“Kénkénang Beli tuara prédo, Madé? Bas buka kéto liunné anak ngedotang ukudan Madéné. Dua bajang pada ngajap bakal nganggon Madé kurenan. Mawanan Beli sada gegison ngajakin Madé ngantén. Apang tusing kanti lumah kapagehan Madéné ngaba keneh, marep tekén ukudan Beliné, apa buin Beli madéwék tiwas buin ubuh.”

“Eda Beli buin nglantangang unduké ento, Beli! Tiang suba nawang. Yan suba maan ngajak Beli, yadin matikeh uék, magaleng buuk, tiang misadia lakar ngayahin Beli. Padaang tekén tiang makasur prada ané panes, adanan tiang makasur sumi ané etis. Beli! Ené nasi bekel tiangé enu, Beli! Lautang Beli madaar!”

Madé Mari latig ngayahin Wayan Karma buka anak suba makurenan. Padiné moyogan kuning-kuning buka masebeng bingar ningehang pangrumrumne Wayan Karma marep tekén Madé Mari di kubu.

“Madé!”

“Kénkén, Beli?”

“Sasukat Madé mulih uli makurenan ngajak Ketut Tanggu, yadiastun Madé marasa sebet, sakéwala Beli marasa lega, sawiréh Beli marasa maan galah bakal nutugang kapitresnan ngajak Madé. Nanging di subané Beli inget tekén padéwékan, prajani bayun Beliné macepol, setata enduk, tur petengné Beli tusing pati nyidaang pules.”

“Ulian leguné liu, Beli?”

“Ulian keneh Beliné buka tegul di ukudan Madéné. Kidemang yadin kedatang patuh, kajegégan Madéné setata magantung-gantung di mata. Di nujuné Madé makenyem rasa ketus keneh Beliné kanti pupus. Akijapan Beli tusing nepukin Madé, rasa atiban keneh Beliné suung-suung. Buka ngedotang bunga cepaka di muncuk, nanging lacur Beli tusing bisa menék.”

“Kénkénang Beli nagih nyidaang menék tegeh, menék éndép dogén Beli suba nglawan-lawanin.”

“Baan belog Beliné ané makada, Madé! Tusing ngresep teken sipta. Mawanan kayang jani Beli enu taruna, kanti wayah buka manuké suba mategil.”

“Tiang demen taken manuk ané suba wayah, Beli! Yadin bulunné langah, nanging gebugné melah; kapahkapah sakéwala nganceng.”

Wayan Karma nguntul, marasa buka kaserétin. Madé Mari ngelénang liat, nyaruang kenehné lega. Buka pangina nglaklat manuk mara tumbuh ikut. Wayan Karma sayan kapingon ngatonang kajegéganné Madé Mari. Pangawaké lemuh, pangadegé langsing lanjar, bangkiangné acekel gonda layu. Asing tindakan katon pangus. Kulitné putih gading muanné nirus ka jagut. Di nujuné kedék, ngenah giginné putih rata buka manggisé belah. Kasandingin isitné buka kembang rijasa. Paningalanné balut, asing-asing ané kasledétin, nadak uyang paling.

Alisné madaon intaran, tayunganné ngembat miring. Di nujuné makejit buka wangsit ngajakin malali, prajani anaké buduh kasemaran.

Wayan Karma inget dugas pumama Kapaté ané suba liwat. Katuju Wayan Karma ngajak timpal-timpalné negak di lebuhé. Saget teka Madé Mari uli kangin nyuun banten. Makejang teruna-terunané magarang masambat

sara.

“Mara ka pura, Luh?”

“Tiang mara, Beli Madé.”

“Melahang slendangé ulung, Luh!”

“Tulungin anaké duduk Beli Nyoman!”

“Énggalang ka pura, Luh! Baang Beli ngidih surudan!”

“Nah! Antosang malu tiang ditu, Beli Ketut!”

Di subané peteng, bulané ngulangunin, buka makenyem ngatonang manusané di guminé. Sunaranné galang, buka nyuluhin anaké luh muani, cerik kelih ka pura bakal ngaturang sembah. Enu Wayan Karma dogén ané nyongkok di lebuhé, mara suud muruk makidung.

“Beli Wayan! Nguda dadi enu ngoyong ditu? Mai ka pura bareng-bareng ajak Tiang!”

“Kema suba majalan maluan, Luh! Beli enu netegang bayu.”

“Netegang bayu, apa ngantosang Nyoman Warni?”

Bajang-bajangé mabriag kedék, sawiréh suba lumrah Wayan Karma kasambatang magélanan ngajak Nyoman Warni. Yan alihan buat di keneh, Wayan Karma tusing pesan cumpu tekén Nyoman Warni. Sajabaning enu cerik, buina enu madan manyama, sawiréh ia prenah mamisan ulian eluh. Nanging Nyoman Warni ané endeh ngorahang déwék magélanan ngajak Wayan Karma. Makajatinné ané saratanga baan Wayan Karma tuah Madé Mari.

Matanainé suba nuunang di langité kauh. Nanging kedisé enu magulung-gulungan ngalih amah. Pindekané enu jenged mapiteh, gegawaré maulekan ampehang angin, kadulurin baan kepuakan cécéh mamunyi. Capung Nyinyiré kema mai matinggah ngalih amah.

“Nguda engsek, Beli? Uli tuni katonang Tiang Beli kalangen mabalih capung.”

“Padalem Beli capung Nyinyiré, Madé! Yan amun ento sarat kenehné ngalih muring, tur suba ideh-ideh ia ngepung, teka dadi atinné capung Bongkoké ngéngkokin tur ngamah uber-uberanné uli tuni. Gumanti capung Nyinyiré ngalah magedi.”

“Kadén tiang capung Bongkoké tusing pelih, Beli! Tuah mula capung Nyinyiré ané tusing bisa ngaba awak. Laguté magoba bagus, makejang tungguhané tinggahina, tusing karuan jenekan, ulah maan ninggahin muncuk kayu. Mawanan muringé ngambul. Yan amun ento sarat kenehné ngantosang panekanné, nanging capung Nyinyiré mula tusing ngelah pangrasa. Padaang tekén ngantosang capung Nyinyiré ané gabeng, melahan ia nyerahang déwékné sandera tekén capung Bangkoké ané rengas tur brakasakan ngalih amah.”

Wayan Karma kebilbil ningeh munyinné Madé Mari. Sebengné nyekuh tusing bisa masaut, paliatné tengal numpel di gegawaré ané makilit bun. Pesu munyinné patikacuh tan paunduk.

“Béh! Melah pesan kakilitan buné di gegawaré.”

“Mula pantes tekek baana makilit, Beli! Sawiréh adungé ané makada. Gegawaré lalis ngutang punya, sawiréh meled kenehné bakal makilit ngajak buné dini. Yadin bakal tusing maan magenjah sawiréh bakal mategul, duga baana yan suba maan makilit ngajak buné. Yadin malejer padidi uyak angin déngdéng ai, duga baana ya suba sida muponin kilitan buné ané enu saungan. Sakéwala miribang tiang, tusing lakar makelo tekek kilitan buné ditu, sawiréh tusing duga baané makilit ngajak gegawaré ané suba ligir.”

Wayan Karma marasa kapacundangin idup-idup baan Madé Mari. Jengah pesan atinné dadi anak muani kalahang anak eluh makamulan baan pentésé mamunyi. Prajani bangun bayunné gedé, sahasa ia ngedeng palanné Madé Mari apang nangsek di awakné. Madé Mari ngebah di pabinanné Wayan Karma. Lega pesan kenehné ngusapin jagutné Wayan Karma, buka endangé tibanan mara maan blabur agung, rasa bungah buin kenehné ané suba layu.

“Beli! Pradé suéca Widhiné ngicén Beli tulus ngantén ajak tiang, enyén lakar adanin pianaké ané kelihan, Beli?”

Wayan Karma tusing masaut, sahasa ngelut Madé Mari, sambilanga ngaras pipinné ané alus buka salaké maklumadan, lantas ngelésang tanggun kambenné Madé Mari.

“Madé!”

“Eda, Beli!”

“Jani suba ciriang tresnan Madéné tekén Beli!”

Madé Mari bangun sambilanga menehin tanggun kambenné, laut nguntul ngembeng-ngembeng yéh mata, sawiréh inget tekén lampahan ané suba liwat.

“Beli Wayan! Janian tiang tondén bani ngisinin keneh Beliné, sawiréh tiang suba taén kebus, buin pidan kayang tiang suba kagelah baan Beli, kala ditu tiang lakar ngisinin keneh Beliné sakita arep.”

“Made! Ampura solah Beliné kaliwat, Beli engsap tekén awak. Baan kadropon Beli matingkah, kabatek baan sanget keneh Beliné tekén Madé. Saja buka baos anaké wikan, yadin sesai makasur ental, magaleng cakepan, matikul keropak, tur liu ngelah rerambangan, sakéwala tan paguna, yéning suba katetehin baan engsap. Jani Beli ngidih pelih, buin pitung dina kayang Soman Tolune Beli bakal masuaka teken reraman Madéné, dumadak sadia Beli kapupu mantu. Jani kedisé suba enek, tur matanainé makiré engseb, jalan Madé mulih.”

Gulemé ngejoh ngekoh ngangkuhang déwék, sawiréh sunaran ainé suba ilang. Kokonané marérod makeber di langité, buka ngorahin lemahé suba liwat. Suba nyaluk peteng Wayan Karma mara teked jumah. Dapetanga reramanné di nyama suba ngantos tur tumbén masesaputan. Buin kejepné, saget teka Pan Wargi marérod ngajak nyaman-nyamanné makejang. Maciri pesan bakal ada raos mabuat ané katiba tekén déwékné.

“Mai malu, Wayan!

Dini negak ngajak bapan-bapan Wayané suba pada teka. Yadin tusing mémé ané nglekadang ukudan Wayané, sakéwala keneh Méméné arepé tekén Wayan sumasat buah basang. Sesubané Wayan kelih buka jani, ada pangidih Méméné ané sarat tekén Wayan.”

“Mémé suba nawang unduk Wayané ngelah keneh makurenan ngajak Madé Mari, sakéwala sanget Mémé ngidih tekén Wayan, eda tulus anga keneh Wayané buka kéto! Sawiréh ada lampahan lawas ané tusing sida baan

Mémé ngengsapin. Dugas Wayan enu kaduta tekén mémén Wayané, ditu bapan Wayané ngalahin mati, tur di subané Wayan lekad ditu mémén Wayané bareng nutug. Mawanan Mémé jengah ngubuhin Wayan pragat baan mincid tekén jukut-jukutan.”

“Mara lantas matuuh telu bulan, Wayan maan gelem sanget das-dasan mati. Sawiréh tusing ngelah pipis, mawanan Bapa Ketuté kaselek. Ditu Mémé ngénggalang magedi maulehan nyilih pipis. Mémé mamongah ka umahné Mén Mara yadian Mémé suba nawang ia tusing patimelah ngajak Mémé. Nawegang Beli sareng sami, tiang tusing kimud nuturang unduk tiangé ané malu.”

“Mén Gedé! Tulungin ja Icang baang nyilih pipis! Sanget pesan beraté tandangin Icang. Mirib Méméné namping pipis. Sawiréh tepukin Icang uleh-ulehan Méméné dadi.”

“Yaih! Dong juari masih Méméné teka mai kijap-kijap mamongah. Tusing inget dugas Méméné ngaé jengah keneh Icangé? Yan amun ento makelonné Icang magelanan, duga baan Méméné ngebutin Icang, duga baan Méméné enyak ajakina majangkut teken Beli Runa. Gigis kadén Méméné sakit tingkah Icangé? Awinan mati Beli Runa, ané ngawinang Méméné balu, enyén kadén Méméné ngranang? Ajineng Icang ngadep padi anggon Icang meli pakakas, apang sida patuh sakit keneh Méméné lamun jengah Icangé. Aget ada Ketut Regeg ané nampedang balun Méméné. Jani di subané berat, mai Méméné nyilih pipis. Endén malu! Kaling ke Méméné ulian aluh nangis nyilih pipis, Icang peteng lemah nguyak awak tondén karuan masekaya. Ngudiang Méméné mai teka ngaba mata tuh? Adanan icang ngemaang anak muani anggon Icang ngulurin kita. Padaang tekén Icang ngemaang Méméné ulian aluh.”

Kabatek baan jengah Méméné anggon Wayan mémé di samping, mawinan Mémé nglawan-lawanin ka umahné Pan Sudi, ané suba mati ulung ka grembengané, bakal muatang nyilih pipis. Mara Mémé tepukina teka, prajani bingar sebengné sambilanga nyagjag.”

“Kénkén dadi Méméné tumbén. Uli makelo Icang edot matemu ngajak Méméné, sakéwala tusing taén maan salah, katungkul Icang luas dogén. Buina panak Méméné tusing taén makalah uli umah Méméné, jani Méméné teka, yan rasaang Icang keneh Icangé buka tepén ujan bunga. Beneh suba uli ibi sanja melah pesan ipian Icangé, tur uli tuni semengan alis Icangé kejit-kejit.”

“Saja pesan, Bapané! Icang teka mai baan sarat Icangé ngidih tulungan. Dumadak sida baan Bapané ngemaang Icang nyilih pipis. Bas sanget berat keneh Icangé mawanan Icang ngulgul Bapanné jumah dini.”

“Oooh! Tusing ja kéto, Méméné! Buat pipisé depang ke janian, tusing suba nyandang kéwéhin. Sotaning madan idup di guminé, tusing dadi taura saling tulungin. Sawiréh idupé makelo, sinah bakal taén ngidih tulungan tekén timpal. Kalaning buka jani Icang sedek kenyel pesan, sawiréh sarat pesan Icang maleluasan, apang olas ja Méméné nulungin ngurut awak Icangé akejep. Apa buin sedeng melaha suung, jalan malu macelep ka metén akejep!”

“Suba karasa baan Mémé kenehné Pan Sudi, mawanan Mémé ngénggalang magedi. Marawat-rawat sebeng mémé bapan Wayané di kalidituanné, rasa-rasa nelik tekén Mémé miteketin apang pageh ngaba keneh.”

Mén Jawi sesenggukan ngeling, buka tebek rasa tangkahné, sawiréh inget tekén kalampahanné ane malu.

“Depang amunto nuturin pianaké, Méméné? Dadiné kéné, Wayan! Cutetné Bapa tusing cumpu tekén Wayan bakal masomah ngajak panakné Pan Mara. Sawiréh Bapa suba kadung sauh munyi. Ané malu Bapa taén marebat gedé ngajak Pan Mara. Katuju Bapa tusing jumah, ia menehin gegalengan témbokné mulu kaja, ané makadin ngajak pakaranganné jumah dauh. Sawiréh ia ngulah laku, tusing mitaunin Bapa, tur témboké ngalap anéh, mawanan Bapa mawarah tekén unduké buka kéto. Ento krana ia salah tampi tur dadi rebat gedé. Kanti nyambat saidupan bakal pegat masocapan. Mawanan buka jani. Bapa ngidih olas tekén bapan-bapan Wayané jumah kelodan, apang teka mai, gumanti ada ajak Bapa nangkepin berate buka kéné, Nah! Beli ajak makejang, kéto pesan pakéwehé ané serahang Tiang tekén Beli buka jani.”

Wayan Karma maplengek, tangkahné marasa sesek, buka bekbekan kupingné ningeh munyi, mawanan kabelbelan nguntul, ngurik-ngurik tanah di bataran balé delodé.

“Dabdabang malu, Bapané! Kéto masih, Méméné! Depang malu pianaké mapineh! Buat panekan Beliné, yadian mirib tusing bakal mapikolih, Beli tusing sanget nyebetang, sakéwala maan Beli nyinahang pakenehan, ento ané anggon Beli suksmaning keneh. Kéné dadi, Wayan! Panekan Bapané jani, mula tuah mabuat bakal nekedang unduk lacur Bapané anggon Wayan rerama jumah kelodan. Ngelah Bapa pianak Wayan Wargi suba ngalahin Bapa ngantén ka Alasjati; ada buka Madé Warti suba masih kajuang ka Carangsari. Jani enu adin Wayan dogén, Nyoman Warni, ané ajak Bapa jumah. Yéning Wayan enyak ngidepang munyi, keneh Bapané lakar nyangkepang Wayan ngajak Nyoman Warni. Jalan bareng-bareng mayasa jumah kelodan ngajak Bapa. Sakéwala Bapa tusing bani tekén keneh Wayané. Yéning dini koné ajak Wayan adin Wayané, Bapa lila, sakéwala pianak Wayané ané paling kelih, bakal idih Bapa, anggon Bapa cucu peperasan.”

“Aduh! Bapa sareng sami! Rasa belah tangkah Tiangé ngenyetang pangidih Bapané makejang. Baang malu Tiang galah makatelun anggon tiang makeneh. Buat melah kayun Bapané sareng sami, suba kekeneh baan Tiang, sakéwala sida tan sidané baan Tiang ngisinin, apang Bapa lila ngelahang aget lacuré.”

Wayan Karma mancitan uli pategakan, lantas macelep ka metén ngubetang jelanan. Makelo dingeha anaké pegrenggeng di sisi, sedeng maguleta mapitungan. Di subané sepi, Wayan Karma nginget-ngingetang déwék. Sawatara ada apakpakan basé saget buin ada anak maklesegan teka. Mara seebina, saget tepukina Nyoman Warni teka ngaba ungkusan.

“Yéh! Aget Beli enu jumah, kadén Icang Beli suba nganggur. Ené koné nasiné, papetangan tekén Mémé Jawi.”

Wayan Karma nyemak ungkusan laut madaar padidi. Nyoman Warni negak di tebénan, sambilanga menékang batis. Bayunné sumrah, tangkahné nrugtug, paningalanné nyréré Wayan Karma ané sedekan madaar tur suba nginem yéh. Nyoman Warni kapingon ngatonang pangawakné Wayan Karma. Adung gedéné lawan tegehé. Makelo ia suba edot masadah di tangkahné Wayan Karma ané linggah.

“Beli! Liu pesan anaké makeneh tekén Icang, Beli! Kayang Beli Jawi masih buduh tekén Icang. Sakéwala keneh Icangé sangetan tekén Beli. Yéning Beli suba wadih teruna, jalan énggalang ngantén. Mémén Icangé suba sedia céléng patpat lakar anggon ngingu banjar. Bapan Icangé suba sedia padi ajineng lakar anggon banten gedé.”

“Kema malu Nyoman mulih! Buin telun jani mara lakar sinah. Di kénkéné mehan Beli suba mapanjusang tur mapayas gedé tepukin Nyoman dini.”

Nyoman Warni tusing nawang sipta. Mawanan ia bintak tur ngortaang déwékné bakal énggal ngantén. Wayan Karma enu glibag-glibug di meténné tusing dadi pules. Pesu papinehné tidong-tidong sawiréh kenehné tusing isinina tekén Madé Mari di kubu.

“Mirib ulian déwéké tiwas mawanan Madé Mari enu bari-bari kenehné ajak muponin jelé melah; mirib ia enu ngantosang gegélanan ané andel anggona paglantingan idup; mirib ia lambihan kenehné tekén anak ngidih ané sugih lakar nganggon kurenan.”

Kanti dauh ro Wayan Karma tusing maan nyerejepang. Pesu kenehné bakal ngalih guna pangasih anggona mapasihin Made Mari. Apa buin Kaki-Balian suba taén masemaya bakal ngemaang ngidih guna manut ané buatanga tekén Wayan Karma. Guna Rebong, Guna Lilit, lengis Duyung, lengis Jawa makejang maserana lengis cecolékan. Sari Kuning, Sekar Senge Merik, Sri Dangdang Petak, Calon Arang, Surup Sarita, Jaran Guyang, makejang maserana sarwa umik-umikan. Smara Tantra muah Jaring Sutra suba pada sedia.

“Ah! Ngudiang déwéké nuut pajalan ané buka kéto. Déwéké sesai ngajakin timpal-timpalé muruk makidung makekawin, rasa tusing pantes déwéké masolah buka kéto.”

Wayan Karma matolihan ka témboké ané suba tutud. Ada gambaran anak cerik pules di kubu. Matanainé suba tegeh, buka ngedekin anaké cerik, ané anu malingkuh di kubu, buka klesih malingkeh. Sunaran ainé marasa kebus, buka nundun anaké cerik, apanga énggal bangun, sawiréh guminé uli tuni suba gegison magarang pangupajiwa. Semuté ngrépé buka ngusapin tundunné, ané selem denges, sawiréh sesai nulungin bapanné magarapan di carik, katuju masan ngaek nganutin tebek kretamasa nemohin sasih Karo. Uli payalé ané ejoh ngenah méméné teka ngabaang nasi. Prajani Wayan Karma inget tekén tusing ngelah mémé. Tusing marasa tekén déwékné ngumik masesambatan.

“Mémé! Dija jani Mémé nongos? Eda engsap tekén Icang dini! Mémé suba suud nandang panes idupé. Eda pangenan keneh Méméné di tanahé wayah; delokin Icang mai, apang énggal Icang maan anak eluh! Mémé! Jani Icang sebet, baan tiwasé mawanan tusing kagugu ngalih somah.”

Wayan Karma kapupungan negak. Inget tekén Madé Mari. Prajani enyud kenehné bakal matemu. Lantas ia menehin kamben muah nyaluk baju kaos. Sesuahanné suba pragat, nanging lacur maapun baan lengis tanusan. Laut nyrucut padidi tan pasundih ngojog ka umahné Madé Mari

Mara ia teked di rurungné, saget dingeha ada anak gelur-gelur buka anak majaljal. Wayan Karma maseeban uli bolong sombahé. Saget tepukina Gedé Mara simbang-simbang matungked bangkiang samilanga matbat Madé Mari.

“Yan Nyai bakal masomah ngajak ia, apa lakar tidik Nyai ditu? Sajabaning Nyai bakal ajaka ngamah biahbiah. Ngudiang Nyai masomah ngajak jlema tiwas nektek. Punduhang krama désané dini, ada tiwasan tekén jlemané ento?”

“Yadin Icang masomah ajak anak tiwas, Icang ngelah lima batis bakal anggon Icang magaé. Yéning Beli ngalih somah, lautang suba ngalih anak sugih, apang tusing Beli kaungan amah.”

“Mari! Ngancan-ngancan bani Nyai ngemelang bungut. Apa sengéngét Nyai ditu? Sajabaning don dagdag ané tegeh-tegeh. Kayang Nyai ngelah panak, kija lénan tekén mulih Nyai ngidih amah?”

“Eda Beli sanget ngundukang ukudan Icangé! Ia enu ngelah pakadangan tongosné ngidih. Icang tusing nyagerang gelah Beliné jumah.”

Pan Jawi ngetor nganggar keléwang, awakné bebuyutan, muanné baag biing buka uap getih, panes basangné menék ka polo, nagih mabar témbok bakal munggal baong jlema ané bani ngubat-abit pianakné jumah dangin. Nanging énggal andegina baan pianak-pianakné. Tusing pantes anaké matempung gedeg ka pisaga. Sawiréh anak mauyutan di umahné padidi.

“Eda kajorog malu ngalih somah, Ri; Pinehin malu kayang durian! Encén mirib dadi baan nganggo, nyandang pilihan adéng-adéng. Bapa suba ngelah enot-enotan, ané sandang andelang anggon pasadah.”

“Suud Bapa ngateh Icang ka buug-buugé! Icang suba makelo natakin kebus, ulian Bapa masih ané makada, ngatepang Icang ngajak anak tua, baané ia karaos sugih. Jani icang suba bisa makeneh, suud Bapa ngaénang Icang bangbang!”

Madé Mari nekep mua sambilanga sigsigan ngeling.

“Jani buin cepok Icang mamunyi tekén Nyai.

Enyak Nyai buung masomah ngajak ia? Lamun enyak, melahang iban Nyainé ngoyong dini! Lamun tusing, lautang suba Nyai magedi!”

“Eda bas sanget ngopak adiné, Gedé! Mémé ané ngelah lacuré, sakéwala ia ané ngédéngang. Yan tusing mula tuduh Widi, dija ada unduk ia elas ngutang anak sugih maliah, bakal nyagiagin anak tiwas nektek?”

Enyag rasa tangkahné Wayan Karma, ningeh munyinné Mén Mara buka kéto. Lantas ia makilesan magedi. Nyruyung pajalanné, rasa-rasa tusing ngenjek tanah. Di subané teked jumah,1aut mapangsegan di bataran balé delodné.

“Nguda kéné dadi lacur déwéké, tusing suud-suud nandang sebet. Baat pesan pebaan idupé bakat pondong. Idupé tuah acepok, matiné tuah akresekan. Nguda koné ené bakat sangetang, apa koné lelitin dini.”

Wayan Karma nyemak talin sampi, laut negak di pangembang balé delodné, ngagem tali sambilanga mamusti.

“Inggih Ratu Sang Hyang Siwa, sané ngwisésa ring Siwa Loka, kasarengin para gandarwa, widyadarawidyadari, prada patut pamargin titiangé, dumadak Titiang katrima ring suarga; Inggih Ratu Sang Hyang Yamadipati, sané ngwisésa ring Yama Loka, kasarengin antuk Sang Hyang Suratma ring ajeng, Sang Hyang Jogormanik ring tengen, Sang Hyang Mahakala ring kiwa, Sang Hyang Dorakala ring ungkur, prada iwang pamargin Titiangé, durusang Titiang kalebok ring neraka!”

Wayan Karma negulang taliné di langit-langit baléné. Muncukné suba maseetan, dadi kolong-kolongan solahan tendas aukud. Wayan Karma mataki-taki lakar nyeetang di baongné. Rasa suba malesat atmanné Wayan Karma teked di Marga Sanga. Marawat -rawat para pitrané ané kasasar. Liu ngelah pelih, makelo nongos di neraka. Melah pakardiné di mrecapada, melah puponin di suarga. Rasa ada pitra ané majelunan nagih ngidih gapgapan. Uli makelo mapanesan di Tegal Panangsaran. Ulap-ulap nagih ngidih yéh. Wayan Karma makideman, sahasa bakal ngérét baongné.

“Beli!”

Wayan Karma tengkejut. Mara ia ngedat, saget tepukina Madé Mari nganjem di natahné. Lantas ia macebur nyagjagin. Makadadua magelut sambilanga ngeling sigsigan.

“Madé!”

“Beli Wayan!”

“Nguda dadi Madé teka mai?”

“Tiang suba katundung, Beli! Yéning Beli tusing nyadia bakal nuduk ukudan Tiangé, adanan suba Tiang mati, Beli! Apa koné gunan Tiangé idup makelo nandang sengsara.”

Wayan Karma ngusapang yéh mata.

“Nah! Eda kéto baana. Ené mirib suba catu karman Madéné matemu ngajak Beli. Melahan malu mataki-taki, jalan ngalih patongosan, tuut pajalané ngrorod.”

Catetan: Kaambil saking cakepan sane mamurda Kulkul kakawian I Putu Gedé Suata

prosa liris putu sedana

Saking Jaba Titiang Muspa

Sekar gadung miik ngalub salantang margi ring tepi natar paséban. Angin pagaluhan ngampehang gendinggending purwa malaras pélog utawi napi kabaos napi ngawé lengut tan patepi.

I ratu nyumpéna ri kala gambuh puriné nedeng masolah ri sampuné matangi prerai remrem karumrum mantram gayatri. Cokor i ratu lumlum gading kabasuh tembang teruna nista tanpa wasta.

Abra swabawané kaabih raka rai bih déwa ratu... ngwewehin kaparipurnan i ratu tan pasanding sekadi déwi ratih nyalantara. Mungguing kadiatmikané tan malih sandang baosang.

Duk dayang i ratu ngelepas wirasa kosodan sapasira teruna langgia purun ngwangun tresna jeroning sumpena, toyan panon i ratu ngetél kasanggra angin Ian selonding sesenggukan kangen masawang bendu tan presida maicayang cihna tan pacihna pabinayan akasa kalawan pertiwi.

Sungsut kayuné tan papoara ngemijilang pamiragi ajerih kabendu ajeg murdaning jagat sané presida ngawinang sang sapasira mamanah nungkalik ajahan palatra di genah.

Ri kala sari-semari sekar pagaluhané rumitis katempuh angin titiang purun matur pitakén: Ratu, dosa ké titiang muspa sedina nyisia ring sanggar patresnan mapuja wangi kembang merdangga ngalap bulan antuk tembang ubuh malaras padukuhan?

Lumrah ké sadurung i ratu yéning upami mapaica pawilangan di kapan tresnané dados kasanggra kuciwa di manah kajantos kudang purnama titiang matetegar nuptupang idep ngruruh pamargi sajeroning patikan?

Para raton matbat langit ring paséban selonding mawanti-wanti mahbah pakantenan sekar pagaluhan rumitis katempuh angin purwa yadiastun pujané mawali-wali. Titiang prani lara embas tanpa karma. Titiang wartta wingka kajekjek ring natar pangapén yadnya, rumput segara kapantig ombak jeroning padampehan urip...

Toyan panoné membah tan presida ngelurug sima. Saking jaba titiang muspa.

Manik Sudra

Ngadegang Lingga Bakti Sadina

Soré-soré ring segara ipun magending masawitra sareng ombak angin sadulur nalangin arus maudek-udek jeroning arung segara sané sarwa ngambang kaanyut ka tepi wates padampehan ngraris.

Pajantenan indiké punika tan ja wau ngawit saking akudang purnama nanging saking ilu duk i prana kabaos prani soang-soang ngampehang duhkita mawarna tangi antuk kicalan galah genah ngemanggehang lampah Ian wirasa.

Yén sampun dudonan manahé sekadi asapunika nyelehin déwék masaih minab ring kedeh sang kacerita ngeleména galah né ngawinang kosodan wirasa mula mulé kapakardi tur kabipraya ri antuk kedehé mangda presida ja napetang déwék sangkaning leplep ngipi panjang salantang wengi, tan panawar-nawar malih patuté indiké punika sané kamargiang. Punika ngawinang sembahé mijil saking sunia lascarya subakti ring Ida patuté tan patanggu madasar kruna pilihan mabasa soré ring dija pupulan cita sari praniné katanceb ring dija taler pupulan cita sari praniné nedeng muatang pidabdab sadina nyanggra pabayon urip.

Madasar ngunggahang bakti antuk manah suci sinambi meled ngampehang lara ka tepi dukuh pajantosan magendér belahan dina masabeh-sabehan salantang suka sang kacerita matetegar malajah ngipi manggihin liahan budi.

Saking tan midep antuk kawéntenan lampah Ian wirasané madasar satua lawas kadegang lingga baktiné rauh ka pungkur.

Soré-soré ring segara ipun magending. Sawitrané ombak lan angin sadulur. Arus maudek-udek jeroning arung segara. Sarwa ngambang kanyut ka tepi wates padampehan maka pamuntat i rika kapantig ring karang baya.

Soré-soré ring segara ipun magending. Subakti ngampehang lara madasar kruna pilihan magendér belahan dina matetegar malajah ngipi pupulan cita sari prani ngadegang lingga bakti sadina.