
12 minute read
kayu jelema (I Gedé Ariés Pidrawan
Satua Cutet
kayu jelema2
Advertisement
2 Satua cutet puniki kawedar wantah kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali.
Apa ané tusing percayain, yén sesai dingeh, sesai kenehang,
sinah lakar percayain. Apa ané tusing lakar nadi, yén suba
kenehang, apabuin nganti percayaain, sinah ia lakar nadi.
I Gedé Ariés Pidrawan
Tiang tusing percaya yén tegal ané jani alapin tiang, gelah anak— tusing ja gelah pangelingsir tiangé. Kéto masi carik duang saih ané ada di banjar sampingan, orahanga tusing ja gelah bapan tiangé. Tiang tusing percaya sawiréh bapa lan memen tiange jemet magaé. Yadiastun tusing pegawé negeri, tuah ngalapin isin tegal, gaginanné tusing taén lémpasanga.
Ané paling tusing tiang percayain, tegal tiangé orahanga malemekan baan bangkén jelema, pamula-mulaan tiangé lomlom ulian kasiramin getih jelema. Nyén anak ané lakar mercayain raos buka kéto sajabanin anak di désan tiangé ané enu dadi uluk-uluk ulian kabelogané?
Suba pepes tiang nlatarang unduk carik lan tegal gelah panglingsir tiangé: cariké belina tekén bapan tiangé; tegal di bancang bukité uli panglingsir malunan suba waris ka waris. Tiang seken sajan nlatarang, nanging enu masi ada anak ngorahang carik lan tegal ané gelahang tiang jani sujatinne tusing ja gelah tiang. Inih gedeg basang tiangé?
“Kénkén sujatinné keneh cainé nuturang ka pisaga unduk tanah tiangé Gus?” kéto tiang taén nakonin Gus Barakan suud kurenan tiangé masadok.
“Tusing ada awaké maan ngorta kakéto Yan,” kéto pasautné Gus Barakan sambilanga kirig-kirig takut ulian tiang suba ngédéngang gemelan.
Kurenan tiangé pepes masadok ngorahang liu anaké ngortaang kajelékan bapan tiangé. Ngorahang bikas bapan tiangé tusing ada lénné ngajak pekak tiangé: demen mamaksa gelah anak. Sakéwala yén suba jagjagin tiang anaké ento, makejang siep.
“Bli, sesai tiang mireng munyi di sisi. Ada anak ngorahang i bapa meli tanah ulian nguluk-uluk. I pekak ngawarisang tegal maétar-étaran ulian mamaksa. Tegal iragané lom gadang ulian malemekan bangkén jelema, masiramin aji getih barak.”
“Béh, apa sujatinné anaké bani ngomong kéto? Ngawag-ngawag ngomong misunaang kulawargané dini. Nyén jelemané ento? Énggalang sambatang. Nyén? Lakar né tebongné baang acepok apang séngél baongné neng telung wai.” Tiang magebras bangun, majujuk, giginé suba ngretek. Yén saja jelemané ané ngomong tawah-tawah ento ada di maluné, sinah suba makisel cadikné ka pelengan kena gemelan tekek.
“Kaki Kerug, Bli. Pekakné Pak Dé Sujana, perbekelé.”
Mireng adan ané sambatanga ento, tiang siep. Tiang maangsegan. Gedeg basangé ilang. Tiang nylémpoh di bataran umahé. Inget tiang tekén pabesen bapa pidan. “Yan, melah-melahang Wayan ngaba idep. Eda baanga ada anak lén nyampahang. Yén Bapa suba tusing enu, ada anak ané tusing dadi baninin. Kaki Kerug, Yan. Kaki Kerug. Pekak mautang idup ngajak Kaki Kerug.”
Sanja, Gedé Sujana nyeluwatang galah singgah di umah pekakné. Pekak Kerug nuturin cucunné. “Dé, jani Gedé dadi pemimpin. Suba baanga Gedé tongos di malunan, melah-melahang nyen Gedé malaksana. Apang nyak buka adan Gedené, Sujana.”
“Nggih Pekak. Sakéwanten, wénten sané sungsutang tiang. Niki indik laksanané Wayan Jengking. Akéh kramané ngelapur, Jengking pepes ngaé uyut. Alas Bukit Galunggungé kasa abedik léplépa, tajukina. Tegalné nyansan ngalinggahang, sakéwala alasé nyansan nyupitang. I puan ia teka ngépak-épak ka kantor perbekel. Ia teka nutugang pasadok kurenané indik Pekak ané misunaang pekakné.”
Kaki Kerug makenyem. “Mula ené ané Pekak antiang, Ning. Tuuh Pekaké tusing makelo. Satondén Pekak mati, Cening, kéto masi I Jengking perlu nawang apa ané taén ada di banjaré dini.”
“Napi sujatinné maksud Pekak nuturang indik panglingsirné I Jengking daweg ngorta di balé banjaré? Dumun Pekak polih macerita, duk jaman perjuangan, Pekak sareng panglingsirné I Jengking rumaket pisan matimpal?”
Pekak Kerug siep. Tegakné melahanga. Paliatné nganengneng muncuk tampulé, sakéwala nerawang joh. Joh paliatné Pekak Kerug, nyansan ia ingat tekén paukudané dugasé jaman penjajahané. Ia mara matuuh dasa tiban, sakéwala awakné suba gangsuh, suba becat ngidaang malaib. Ia demen nutugin tentra ané sedeng majaga. Ia demen marengin krama ané makumpul nuturang masiat ngalawan penjajah. Ditu ia katemu I Bagor, pekakné I Wayan Jengking. Uli sekat ento ia raket matimpal ulian ngelah dademen patuh: demen ningehang tutur anak ané ngortaang perang, ngortaang masiat.
Uba lantas ia matuuh pitulas tiban, jagaté mahardika, ngajak I Bagor lantas ngalamar bareng dadi anggota partai. Ulian jemet tur tangkas makadadua kadadiang pamucuk partai di désané, Désa Panebara. Duk guminé biuta ulian partai barak nagih ngudéta di Jakarta, liu anak ané kacap “Jelema Barak”
matangkep. I Kerug lan I Bagor kadadiang telik sandi nyelidikin anak ané dadi simpatisan partai barak. Sakéwala, suba abulan ia majalan, tusing masi maan gatra ada krama désa ané dadi simpatisan partai barak. Para sayané uli Téjakula suba pepes nyagjagin Kerug lan Bagor nagih catetan adan anak ané kecap Jelema Barak.
“Rug, jani akalang awaké apang ngenah magaé. Catet nyén ja ané gedegin iraga. Orahang ia jelema barak,” kéto usulné I Bagor dugas petengé ento. Yadiastun peteng, I Kerug enu tatas ngidaang maca nyén ané tulisa tekén I Bagor dugasé ento.
“Ngudiang cai nulis adanné I Soka?”
“Gedeg awaké. Taén awaké nyilih pipis tekén I Soka, kondén duang wai suba tagiha, buinna munyiné sepet-sepet. Pidan, taén ia sumpil ngajak krama banjar unduk tanah palaba pura. Ené galah luung, pasti tusing ada krama banjar ané lakar mélanin ia.”
Dugasé ento, Kaki Kerug suba nolak. Ia tusing nyak ngaé-ngaé nulis adan anak ané tusing saja. Sakéwala I Bagor tetep tengteng. Sekat ento ia mapisah ngajak I Bagor. I Bagor menék jabatan dadi saya numpas jelema barak, I Kerug suud dadi telik sandi. Yadiastun mapisah jalan, I Kerug enu pepes nuturin I Bagor apang laksanané I Bagos tusing bes kaliwat.
Buin amiggunné, I Soka lan kulawargané jagjagina aji terek abana ka Sétra Pemasahan. Di Sétra Pemasahan suba liu anak ngantiang. Suba ada nang nemnem tereké majéjér. Uli tereké tuun anak ané kecap barak. Anak uli dura désa tekaanga kema: Perasi, Bugbug, Subagan, nganti uli Téjakula. Blungbang lakar nanem masi suba kasiapang. Dugasé ento tegteg tengah lemeng. Guminé dedet. Suba lakar maserét kléwang para sayané, saget biur anak ajak liu uli kaja kangin. “Endén malu, endén malu.”
Krama Banjar Korebelahan ané kapimpin Jro Kelihan teka ka Sétra Pamasahan nunas tekén para sayané apang I Soka lan kulawargané maan ukuman uli krama banjar. Saya lan krama banjaré pada-pada cumpu. Jelema
Barak ané kirima uli dura désa, saya ngelah tanggungjawabné. Yén Jelema Barak Banjar Korebelahan, krama banjar maang ukuman.
Lantas, petengé ento I Soka kapaid matulak ka banjar. Krama banjaré supakat tusing lakar ngamatiang I Soka lan kulawargané. Sakéwala, I Soka apang magedi ngejohin désa. Mas lan pipis tusing dadi aba, sawiréh lakar anggona bukti I Soka suba mati lan kasugihanné karampas. Mani puan yén jagaté suba aman, I Soka dadi mawali ka Banjar Korebelahan.
I Soka magedi ngaja kauhang menékin Bukit Galunggung. Neked di tegalné, di bancang Bukit Galunggungé, ia nguuk ubi lakar anggona bekel. Ia ngrencana lakar mengkeb di Bangli. Yén jagaté suba aman mara ia lakar mawali. Sakéwala, mani semengané krama banjaré biur. I Soka dapetanga suba dadi bangké, masédoh di bongkol kayu puléné. Di sampingné ada buhbuhan tanah matumpukin aji batu tongos bangkén kurenan lan pianak-pianakné I Soka katanem. I Bagor nuturang tekén kramané, I Soka lan kulawargané ulah pati ulian lek jengah suba katundung. Kramané percaya sawiréh I Soka suba kecap jelema barak. Sakéwala, I Kerug tusing percaya. I Soka tusing ja ulah pati. Ia nawang nyén anakké ané ngamatiang. ***
Luh Sasih mamunyi buka krépédan bedil nuturang tutur anak di sisi ané suba bani misunaang kulawarganné. “Tutur anaké nyakitin, Bli. Munyinné majengahin, suba tusing nyidaang mireng baan kuping.”
Wayan Jengking siep. Ia tusing nyaurin patakon kurenané. Kenehné paling, ané encén nyandang gugu, ané encén lakar lémpasin. Yén ia ngugu tuturné I Kaki Kerug, ia marasa déwékné belog. Tusing ada punyan-punyanan malemekan aji bangkén jelema. Suba duang dasa tiban ia mreténin tegalné ané di bangkyang bukité ento, tondén taén ia maan sadok ditu ada bangké, ada tulang, muwah atman jelema ané enu puntang-panting kondén nepuk pamargi ka swarga loka. Sakéwala, yén tusing percayain, I Kaki Kerug ané nuturin. Pabesen bapanné pidan, tuwah I Kaki Kerug ané nyandang percayain.

Wayan Jengki Sunarta
Nadaksara guminé gulem. Wayan Jengking kadaut kenehné nelokin tegalné di bancang bukité. Saget ditu tepukina liu anak cenik nedeng macanda. Awak anaké cerik ento berag, muané kecong, bokné gading mrimping buka tusing ada anak ngurus. Yéh ané ada di kedokané kudkudina. Siupa. Limané ané selem nyemak carang kayu anggona nyongcong tanah, nguuk ubi sawi. Jerijinné ngeruk-ngeruk tanah. Suba dalem, sebengné makenyir, mirib ubi lantang ngelempod ané bakatanga. Limanné matek ubiné ento, mawarna putih, lantang, katos. Tusing ja ubi, ento tulang. Anaké cerik ento kedék ngerikkik lantas nyelépin tulangé ento, marebut buka cicing nyelépin balung.
Wayan Jengking ané ningalin anak ceriké ento prajani seneb. Ia makita ngutah sawiréh tulang ané selépina ento misi banyeh, banyeh getih, ngetél. Wayan Jengking malikang awak lakar makaad, saget ramé anak ditu nyadangin: anak cerik, kelih, luh muani, tua bajang. Anaké ento nyansan maekang. Mara pedas baan Wayan Jengking baong anaké ento ngémél nagih pegat.
Wayan Jengking ngejer, awakné kebus prajani. Ia dot malaib sakéwala batisné tusing ngidaang matindakan. Ia makeneh makraik ngidih tulungan nanging bibihné caket tusing ngidaang mamunyi. Nadak siapé makruyuk, anaké ento magedi.
“Bli, bangun Bli. Bangun,” Luh Sasih ngeling sigsigan napetang kurenané pules gelur-gelur. Awak kurenané panes. Komprés yéh uma ané témpélanga di gidat kurenané suba nyem.
I Jengking enten. Paningalané kedat, sakéwala paliatné puyung. Baong anakké ané ngémél di pangipian enu marawat. Muanné I Jengking kembang lebleb, takut.
Aminggu, duang minggu, ngantos abulan liwat, I Jengking kondén ngidaang bangun uli pesaréané. Sabilang peteng ia setata ngipi. Ngipiang anak cerik-cerik ané tepukina di tegalné. Taén masi ia ngipiang bapanné ané ngeling
sigsigan ningalin anak lingsir ané kapecutin. “Pedalem Pekak Ning, pedalem.” Kéto munyin bapanné.
Suba abulan lebih I Jengking tusing ngenah pesu. Ané pirenga tekén anaké tuah Luh Sasih ngeling ritatkala I Jengking ngelemet di pesaréan cara anak nyat angkihan. I Jengking ngreres buka kapur barus, awakné nyansan nyenikang. Makudang dokter kadén suba teka, makudang balian kadén suba aliha, I Jengking masih tondén seger.
Liu ortané di sisi ngorahang I Jengking buduh. Kaki Kerug nawang sakitné I Jengking buka apa. Sasukat ia maan nuturin I Jengking unduk pekakné, I Jengking tusing maan ngenah buin. Marasa padalema, I Kaki Kerug teka nelokin.
“Kenapa kurenané Luh?”
“Tusing kakeneh baan tiang Ki. Asal peteng, awakné kebus, paningalané nungleh buka anak stép. Doktéré ngorahang tusing stép. Jro Balian masi suba maan teka, pragat ngorahang sisip. Suba masi tiang mayahin di Pura Dalem. Sakéwala, Bli Jengking tusing masi seger.”
I Kaki Kerug makesyor nepukin paukudan I Jengking, kéto masi awakné Luh Sasih ané berag, paningalané perok. Mirib sasai ia magadang magadangin penyakitné I Jengking.
“Nah, Luh nah I Luh ka paon malu. Aturang wédang lan rarapan, apa ja sepatutné di sanggah kamulan. Tunasang ring suung, ring leluhur mangda I Jengking énggal nyen seger.”
Gagésonan Luh Sasih makarya wédang lan nanding canang. Suud kéto, lantas ia maturan ka sanggah mailehang. Tirtané ketisanga di sirah kurenané.
“Jani, kema I Luh ka tegalé badaja dauh, alih babakan kayu ané paling tegeha, congkehin, yén getahné barak ento suba. Ingetang maturan canang di bongkol kayuné, ingetang ngacep mangda Ida ngicénin tamba. Babakané aba mulih lakar dadiang loloh lan boréh.”
Majalan Luh Sasih ka tegalé ngaba arit. Tegalné ada di bangkyang bukité, paek tekén alas Bukit Galunggungé. Luh Sasih nuju kayu gedé macarang rénggah. Don kayunné gadang masur putih nyansan ka muncuk. Kulit kayune masisik masuar gading. Luh Sasih nylongket kulit kayunné nganggon arit. Getah kayunné ngecir mawarna barak. “Mirib ené kayu ané orahanga tekén Kaki Kerug.” Luh Sasih mamunyi di keneh.
Sapaninggal Luh Sasih, I Kaki Kerug negak maekin I Jengking ané enu pules. “Yan. Tusing ja kéné carané Wayan nebus dosa. Tusing Wayan ané pelih. Eda Wayan melihang déwék. Pekak nuturin Wayan dugasé pidan, boya ja lakar ngulitin kajelékan pekak Wayané, ané uba malinggih dados Déwa Hyang, tusing Yan. Tusing. Kaki nuturan Wayan buka kéto apang Wayan mapepineh tusing nuutin pajalan pekak Wayané ané jelék pidan. Pajalan idup ento pejalan sejarah Yan. Sejarah panglingsiré patut panak cucuné nawang.”
Wayan Jengking angkihané maangsegan. Kaki Jengking nglanturang nuturin, nyansan maekang di samping kupingné Wayan Jengking. “Jalan Wayan gedénang bayuné, gedénang kenehé. Pedalem kurenan Wayané caratcurut kema mai ngalih dokter, ngalih balian. Ento ada buah tresnan Wayané ané enu cenik-cenik. Yén Wayan buka kéné, nyén lakar ngupapira?”
Paningalané Wayan Jengking suba mabukakan. I Kaki Kerug nyansan maekang. “Pelih ané pidan, jalan jumunin baan papineh lan parisolah apang melah. Dosan panglingsir Wayané pinaka utang. Panak cucu ané nanggung, nyalanin, lantas nebus. Yén sing kéto, aidupan Wayan lakar tusing ngidaang lempas. Pedalem kurenan Wayané, pianak Wayané ané tusing nawang-nawang masi lakar kene sengsara. Mumpung Wayan jani enu ngidaang, mai tebus bareng-bareng. Baan tresnan Kakiné tekén reraman lan pangelingsir Wayané pidan, Kaki nyadia marengin Yan. Kaki tusing ja lakar lémpas.”
I Wayan Jengking ngediap. Ia suba kedat. Bibihné suba kemakmak kemikmik. “Ampura, ampura, ampura,” kéto ané kapireng olih Kaki Kerug, gigis.
Luh Sasih suba teka ngaba loloh. Wayan Jengking negak masedoh matatakan galeng nyiup loloh uli gelasé. Muanné nyansan ngediap.
“Tusing ja Wayan ané ngelah pelihé. Sakéwala, dosa idup tusing ja lakar ilang. Jani Kaki malaksana jelé, mani puan panak cucu ané lakar makatang. Jani melahang Wayan melaksana apang panak cucuné tusing nemu sengsara.” Kaki Kerug buin kisi-kisi di kupingné Wayan Jengking. Wayan Jengking nyansan ngediap. Tuturné I Kaki Kerug suba pedas kapireng.
“Melahang miara tegalé ento. Asilné eda Wayan anggon padidi. Yén ada anak tusing ngelah, tulungin. Yén liu ngasilang, bagiang. Sinah laksanané ené ngidaang nebus dosa panglingsiré pidan.”
Wayan Jengking kemakmak-kemikmik. Kaki Jengking maekang kupingné. Wayan Jengking masemu girang. Kaki Jengking anggut-anggut. “Nah, lamen kéto pangapti Wayané, melah Yan. Eda sajan nyen Wayan lémpas.”
Nyansan wai, Wayan Jengking suba nyansan nyegerang. Ia jani suba ngidaang pesu uli pakarangané. Ia suba pesu ka tegalé. Ia miara pamulamulaané ditu buka ngupapira pianak. Isin tegalné nyansan landuh. Kayunné gedé-gedé buka di alasé. Ia kasub dadi petani suksés. Semengan Wayan Jengking luas ka Peken Rubaya. Uli Peken Rubaya ia mabalik mulih nyemak dagangan lakar abana ka Peken Telaga. Sanjané ia lakar luas ngaba dagangan ka Peken Karangsokong. Awakné karasayang sakit sawiréh ada neng ping nem ia bulak-balik nyemak durén, poh, lan gula barak abanné ka peken.
Sanjané ento, Luh Sasih nawang kurenané kenyel. Gagésonan ia ka paon nyemakang loloh.
“Bli, né loloh apang awak Bliné seger.”
“Loloh apa kagaénang Bli, Luh?”
“Loloh ené suba ané nyegerang Bli pidan. Kayu jelema, Bli.”
“Kayu apa, Luh?”
“Kayu jelema.”
Mireng raos kurenané ngorahaang adan kayuné, I Jengking mamegeng. Inget ia, kasaksiang I Kaki Kerug, dugasé sakit taén ia masasangi. “Yén tiang seger, tiang masasangi ngwangun pura panyungsung Déwa Sangkara di tegalé ditu. Nyabran Tumpek Wariga lakar odalin tiang. Yén tiang seger, atenga asil tegalé lakar aturang tiang ka pura-pura. Yén tiang seger, tiang lakar suud matbat alas, suud tiang ngalinggahang tegal.”
Jani, kudang warsa kadén suba liwat, I Jengking masi kondén ngaé pura panyungsungan Déwa Sangkara di tegalé ditu. Kudang Tumpek Wariga kadén suba liwat, ia masi tusing taén ngodalin. Makudang-kudang pipis kadén tegalé ento ngasilang, aringgit ia tusing taén mapunia. Kudang étar kadén alasé babata, kayang jani, ia masi enu ngalinggahang tegal.
“Bli, Bli. Kenapa, Bli?” Luh Sasih makeraik ningalin kurenané maglebug di natahné.
Wayan Jengking angkihana sesek. Prajani ia inget tekan I Kaki Kerug, pinaka saksi semayanné ipidan. Kaki Kerug ngalain ipuan, suba makinsan ka sétra ibi. Ia marasa langgia tusing maan majenukan kema sawiréh iteh madagang.
I Gedé Aries Pidrawan, embas ring Pidpid, Karangasem, 2 April 1987. Cakepannyané sané sampun embas minakadi “Sang Guru” (antologi bersama 2020), “Nyujuh Langit Duur Bukit” (antologi bersama, 2019), “Perempuan Pemuja Batu” (cerpen, 2019), “Ulat Bulu di Rahim Ibu” (cerpen, 2019), “Gerubug” (cerita anak, 2018), “Bidadari Telaga Emas” (cerita anak, 2017).