Pthunie juli 2016

Magazine van de Protestantse Theologische Universiteit jaargang 10 | nummer 2 | juli 2016

GV’ers bij de krijgsmacht: ‘Elke dag is anders’

Dorottya Nagy:

'Kerk moet af van managementtaal over migranten'

Protestanten als pleitbezorgers van euthanasie

‘Zorg dat je er bij komt!'

Bij de doelgroep van de geestelijk verzorgers van de krijgsmacht zal bovenstaande kop waarschijnlijk geen belletje doen rinkelen. Men moet minstens vijftig plus zijn om hierbij aan Dorus en de marine te denken. Wie als geestelijk verzorger bij de krijgsmacht aan de slag gaat, zal uit andere vaatjes moeten kunnen tappen. Als je het artikel over deze nieuwe afstudeervariant aan de PThU leest zul je overigens kunnen constateren dat geestelijke zorg in de krijgsmacht door de militairen van nu allerminst als iets uit een ver verleden beschouwd wordt. Het is voor hen zorg waar je van bij komt.

Een andere blikvanger in dit nummer is onze nieuwe hoogleraar missiologie Dorottya Nagy. Als je leest hoe indringend en grensverleggend zij bezig is in haar werk met en over migranten krijgt de titel boven dit stukje een andere lading: hoe kunnen wij echt bij die ander komen? Grensverleggend was ook de 'kunst- en theologiereis' van een groep Groninger studenten en docenten naar de Wartburg en omgeving. Dat geldt net zo goed voor de verslaglegging waarvan u in dit nummer van PThUnie kennis kunt nemen.

In andere bijdragen blijven we dichter bij huis. Onze ethicus Theo Boer mengt zich regelmatig in nationale en internationale discussies over euthanasie. In zijn bijdrage aan dit nummer laat hij zien dat hij daarmee in een invloedrijke protestantse traditie staat. Dat is verhelderend, maar het nodigt ook uit tot een kritische reflectie op die traditie.

De nieuwe rubriek 'Op de schouders van...' past hier goed bij. Daarin vertellen medewerkers van de PThU iets over de traditie waarin zij staan en dan met name over mensen uit een vorige generatie met wie zij zich verbonden en door wie zij zich geĂŻnspireerd voelen. Deze keer schrijft Rinse Reeling Brouwer over Jan Bakker. Je moet vijfenvijftig plus zijn om die hoogleraar dogmatiek nog te hebben meegemaakt, maar dat betekent niet dat hij de student van nu niets meer te zeggen zou hebben. We zorgen daarom dat hij er bij blijft.

Klaas Spronk, hoofdredacteur

PThUnie 3

inhoud jaargang 10 | nummer 2 | juli 2016

6

‘De meeste bemanningsleden gaan anders nooit naar een kerkdienst, maar aan boord is het een moment om met iets anders bezig te zijn.

Even chillen, zeggen ze dan’

17

06 Publicaties & promoties

10

10 In gesprek met Dorottya Nagy 13 Column: Tegenwoordige tijd 14 Op de schouders van...

15 De stelling: Klaas Bom 16 Nieuws 17 Reportage: kerk en krijgsmacht 20 Dagboek: Addy van der Woerd en Manoah Dangermond 22 Protestanten en euthanasie 25 Column: Voltooid verleden tijd 26 De permanente predikant 31 Agenda 32 Openbaring

4 PThUnie

0

‘Theologie is bezig zijn met het leven.

Wat betekent jouw studie voor de bredere samenleving? Dat is de vraag die je jezelf altijd moet blijven stellen’

14

20

&colofon

32

PThUnie is een magazine dat drie keer per jaar verschijnt. Het blad is met name bedoeld voor predikanten in de PKN en het wordt ook toegezonden aan studenten, medewerkers en relaties van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU).

Het magazine wordt uitgegeven door de PThU. Redactie Jodien van Ark, Theo Boer, Caspar Dullemond (eindredacteur), Henk de Roest, Elsbeth Romeijn (adviseur), Klaas Spronk (hoofdredacteur). Redactieadres Postbus 7161, 1007 MC, Amsterdam, 088 3371 866, pthunie@pthu.nl Vormgeving Venessa Oudhoff Realisatie www.vanlieremedia.nl Fotografie VU, RUG, Daniel Sonneveld, Eljee (met dank aan Eva-magazine) ISSN-nummer 1876-9233.

PThUnie 5

De werking van de Geest Promotie Aaldert Gooijer (7 april)

David H. Jensen (ed.), Always Being Reformed: Challenges and Prospects for the Future of Reformed Theology.

Eugene (OR): Wipf and Stock, 2016

‘De Geest in schepping en verlossing. De betekenis van Pinksteren in de theologie van Karl Rahner en Karl Barth. Dat is de titel van het proefschrift dat Aaldert Gooijer op 7 april in Amsterdam verdedigde.

Volgens de christelijke traditie wordt de heilige Geest uitgestort op het eerste Pinksterfeest na de Hemelvaart van Jezus. Maar dezelfde Geest is volgens deze traditie ook al bij de schepping betrokken. Dit roept de vraag op hoe beide werkingen van de Geest zich tot elkaar verhouden.

Liggen ze in elkaars verlengde? En zo ja, hoe dan?

Is de werking van de Geest na de uitstorting een intensivering van de werking van de Geest in de schepping of moet de verhouding anders worden gezien?

In deze studie worden deze vragen gesteld aan twee diepzinnige theologen die onder de ‘toptheologen’ van de vorige eeuw gerekend mogen worden, de protestantse theoloog Karl Barth (1886-1968) en de rooms-katholieke theoloog Karl Rahner (1904-1984). Daardoor komen de kernvragen van de oecumene aan de orde. Bovendien kan deze studie dienen als inleiding op het denken van zowel Barth als Rahner. Met name de laatste is in het Nederlandse taalgebied – ten onrechte, vindt Gooijer – nog vrij onbekend.

Aaldert Gooijer (1979) studeerde theologie aan de Universiteit van Utrecht. Sinds 2005 is hij predikant in de Protestantse Kerk in Nederland.

Hij begon in de Betuwe (Varik en Heesselt) en is nu werkzaam in Berkel en Rodenrijs. Gooijers promotores waren prof. dr. Jan Muis (PThU) en prof. dr. Jozef Wissink (School of Catholic Theology van Tilburg University).

6 PThUnie

Ter gelegenheid van de vestiging van een nieuwe leerstoel in Reformed Theology aan Austin Presbyterian Theological Seminary kwamen in maart 2014 dertien protestantse theologen uit vijf continenten bijeen in Austin (USA). Thema was de hedendaagse betekenis van de klassieke reformatorische slogan ecclesia reformata semper reformanda. Onlangs verschenen dertien bijdragen aan de conferentie in druk. Op verschillende wijzen wordt de protestantse traditie in gesprek gebracht met diverse contexten. Zo wordt er gereflecteerd op de relevantie van de protestantse identiteit in een Afrikaanse context, op de verhouding tussen Geest, kwetsbaarheid en schoonheid, en op ontregelende rituelen van gastvrijheid in protestantse eredienst. Een van de in de bundel opgenomen essays is van de hand van dr.

Henk van den Bosch, seminariumdocent aan de PThU. In zijn bijdrage constateert hij dat de voortdurende veranderingen in de context leiden tot de noodzaak van voortdurende transformatie van het curriculum van theologische opleidingen, en onderzoekt hij de mogelijkheden van het epistemologisch bevragen van curriculum met het oog op deze transformatie.

K.H. Miskotte, Mystiek en bevinding.

Verzameld Werk 14. Bezorgd en geannoteerd door Kick Bras, Willem van der Meiden en Rinse Reeling Brouwer.

J.H. Gunning Jr., Verzameld Werk. Over denker en dichters 1856-1903, Deel 3.

Redactie Leo Mietus.

Utrecht: Kok, 2015, 448 blz. € 29.90

J.H. Gunning Jr., Over Spinoza’s Ethica.

Collegedictaat opgetekend door Chr. Hunningher. Amsterdam 1887-1888.

Redactie Leo Mietus.

Dit veertiende deel van K.H. Miskottes Verzameld Werk, dat mede vanwege de Miskotte/Breukelmanleerstoel aan de PThU tot stand kwam, bevat teksten over en vanuit ‘de binnenkant’ van het leven van de predikant en theoloog Miskotte (1894-1976). De oudste tekst stamt uit 1915, en getuigt meteen al van mystieke gevoeligheid, de jongste uit 1969, waarin Miskotte het opneemt voor de in kringen van de nadere reformatie gangbare term ‘bevinding’, als een innerlijke ervaring – die voor de mens van nu bovenal een ervaring van de wereld zal zijn – die ‘gekwalificeerd is door de geloofskennis, zonder door deze in de eigen belevingswereld te worden verstoord’.

Van bijzondere aard is de cyclus ‘Van verborgen omgang’, die Miskotte als beginnend predikant in het Zeeuwse Kortgene voor zijn gemeente schreef, en bij gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag nog op interessante wijze bijstelde. Daarnaast is er een reeks Bijbelse meditaties te vinden, veelal over Psalmen, maar ook over de zondag en over de liturgie midden in het leven. Ook is het veelgelezen De weg van het gebed uit 1962 opgenomen, dat ‘niet handelt over gebedsmoeilijkheden’, maar ‘over wat het gebed in wezen is en in welke gestalten het zich voordoet’.

Voor deze uitgave werden veel impliciete en expliciete citaten nagetrokken. Daarbij schreef dr.

Kick Bras, emeritus universitair docent spiritualiteit aan de rechtsvoorganger van de PThU te Kampen, een inleiding.

Zoetermeer: Boekencentrum 2015

Boekencentrum 2015.

Eind december 2015 verscheen het derde en laatste deel van het Verzameld Werk van J.H. Gunning Jr. Redacteur is Leo Mietus, docent bij het Seminarium van de Bond van Vrije Evangelische Gemeenten dat nauw samenwerkt met de PThU. De uitgave is een initiatief van de Stichting Heruitgave Oudere Ethische theologie, waarvan prof. dr. J. Muis voorzitter is. De hoofdmoot van dit deel is gewijd aan de wijsbegeerte van Spinoza. Maar ook werken over de wijsbegeerte van Arthur Schopenhauer, verhandelingen over Schillers ballade Der Taucher en Goethes tragedie Faust zijn hier te vinden. Het deel draagt de ondertitel ‘Over denkers en dichters’ en daarmee wordt de inhoud goed getroffen. Het ‘geloof der gemeente’ kan in Gunnings ogen niet zonder aanraking met de cultuur. Gelijktijdig werd een ander werk van Gunning gepubliceerd, Over Spinoza’s Ethica, een geannoteerde transcriptie van Gunnings colleges over de Ethica uit 1887-1888.

Chr. Hunningher, die toen student was aan de UvA, heeft daarvan nauwkeurige aantekeningen gemaakt. Voor de vertaling van de Latijnse teksten kreeg Leo Mietus hulp van Rinse Reeling Brouwer, die deze nieuwe Gunninguitgave met enthousiasme heeft begroet. Nu kan men via dit dictaat Gunning echt als Spinozalezer ontmoeten en zien waar hij verschilt met latere lezers. Zo nam Gunning vooral de stellingen van de Ethica serieus en vond de bewijsvoeringen van minder waarde, terwijl in het huidige discours de bewijsvoeringen als uitwerking van de schetsmatige stellingen juist belangrijk gevonden worden.

PThUnie 7

Publicaties &promoties John Exalto en Gert van Klinken (red.), De protestantse onderwijzer. Geschiedenis van een dienstbaar beroep (1800-1920).

Gerrit Immink, Bidden in het besef van Gods tegenwoordigheid.

Zoetermeer: Meinema 2015, € 18,90.

1 september.

Deze bundel gaat over protestantse onderwijzers: we kunnen hen zowel in het openbaar als in het bijzonder onderwijs aantreffen. Over diverse protestantse opleidingsinstituten zijn studies verschenen. Toch is de aandacht van zowel de historisch pedagogen als van de protestantse historici meer uitgegaan naar het onderwijs dan naar de onderwijzer(es). Deze bundel belicht de rol en positie van de onderwijzer in de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme tussen 1806 en 1920. Welke functie speelde h/zij binnen de diverse (protestantse) gremia, hoe ontwikkelde de verhouding tot kerk en staat zich, welke professionalisering maakte het beroep door, met welke buitenschoolse activiteiten hield z/hij zich bezig? Uit het soort vragen dat de auteurs aan de orde stellen, blijkt al dat het gaat om plaats, rol en functie van een belangrijke culturele bemiddelaar in het Nederlandse protestantisme. Door voor dit thema aandacht te vragen, willen zij het beeld corrigeren dat het Nederlandse protestantisme alleen maar een verhaal van dominees is geweest. De onderwijzer wordt besproken als een van de actoren naast bijvoorbeeld professoren, predikanten, politici en evangelisten. Na recente studies over de beroepsontwikkeling van de predikant, de ziekentrooster of krankenbezoeker, de evangelist en de godsdienstonderwijzer wordt het tijd nu ook aandacht te vragen voor degene die van al deze protestantse kennisbemiddelaars het meest intensief met het publiek omging – vijfenhalve dag per week – en misschien wel het grootste bereik heeft gehad.

Bidden is de meest vitale geloofspraktijk. Want het gebed zit dicht op het leven en je spreekt God aan.

Maar wat is bidden eigenlijk? Is God echt tegenwoordig en merken we daar ook iets van? In onze seculiere tijd is God voor veel mensen nietszeggend geworden. Toch roepen gelovigen Hem hartstochtelijk aan en beleven ze de nabijheid van God. In dit belangwekkende boek gaat de auteur uitgebreid in op deze onderwerpen. In de overtuiging dat bidden je goed doet. De auteur ontwikkelt zijn gedachtegang in gesprek met moderne richtingen in de theologie. Hij besteedt aandacht aan het bidden in het Oude en Nieuwe Testament en vraagt zich af wat er gebeurt als we bidden in de naam van Jezus of in de kracht van de Heilige Geest. Het boek is geschreven voor theologen en theologisch geïnteresseerde gemeenteleden.

www.uitgeverijmeinema.nl

8 PThUnie

789021 143941

Gerrit Immink Bidden in het besef van Gods tegenwoordigheid

geschiedenis van een dienstbaar beroep (1800-1920)

onder redactie van john exalto en gert van klinken

de protestantse onderwijzer meinema

m e i n e ma

nur 686/700 ISBN 978-9021143941

9

dr. f.g. immink het heilige gebeurt

Met bijdragen van Eric Cossee, Niels van Driel, Annemarie Houkes, Tom-Eric Krijger, Albert de Lange, Herman Noordegraaf en Ernestine van der Wall.

e xalto e n van kli n ke n (red.) d e p r ote sta nts e o n d e r w ij z e r

De protestantse onderwijzer uit het verleden staat te boek als een pedant heerschap met bijzondere vaardigheden in leerstellig godsdienstonderwijs. Hij wilde bij de elite van de predikant, de dokter en de notaris horen, maar moest tot zijn ergernis genoegen nemen met een tweederangspositie.

Deze bundel schetst een heel ander beeld: de onderwijzer kreeg met de komst van de negentiendeeeuwse natiestaat een sleutelrol in de volksopvoeding en de vorming tot nationaal burgerschap. Het ontstaan van het bijzonder onderwijs vormde na 1860 een belangrijke impuls voor de professionalisering van de protestantse onderwijzers, die in de loop van de negentiende eeuw op veel plaatsen de predikant in kennis en populariteit overvleugelde. De protestantse onderwijzers vormden in de periode 1800-1920 een zelfbewuste beroepsgroep die een belangrijke en vaak onderschatte bijdrage heeft geleverd aan de sociaal-culturele ontwikkeling van nieuwe generaties.

Zoetermeer: Boekencentrum 2016. Verschijnt rond

b o e k e n c e n t ru m

Edward van ’t Slot, Negativism of Revelation? Bonhoeffer and Barth on Faith and Actualism (Dogmatik in der Moderne 12).

Marjo C.A. Korpel en Johannes C. de Moor, Adam, Eva, en de Duivel: Kanaänitische Mythen en de Bijbel.

Tübingen: Mohr Siebeck, 2015, xiv/288 pp., €

Nederlandse bewerking van Adam, Eve, and the Devil: A New Beginning, second enlarged edition.

69,--, ISBN 978-3-16-153183-5

In 2010 promoveerde Edward van ’t Slot cum laude aan de PThU op een proefschrift over Bonhoeffers kritiek op Karl Barths geloofsbegrip. Zijn boek verscheen eind 2015 in een Engelse en geactualiseerde editie bij de gerenommeerde uitgeverij Mohr Siebeck in Tübingen. Ongeveer tegelijkertijd trad Van ’t Slot aan als nieuwe seminariedocent en onderzoeker aan de PThU. In het boek analyseert Van ’t Slot de kritiek die de 23-jarige Bonhoeffer al rond 1929 op Karl Barth formuleerde: Barth is volgens hem nauwelijks in staat om in positieve woorden uit te drukken wat ‘geloof ’ eigenlijk is. Tegelijkertijd betoogt Van ’t Slot ook duidelijk dat Bonhoeffer zeer sterk door Barth is beïnvloed. Voor een goed begrip van Bonhoeffers theologie is het belangrijk deze invloed van Barth te honoreren. Toch zijn ook de verschillen tussen beide theologen veelzeggend. We hebben hier te maken met twee zeer beweeglijke theologen. Hun denken was voortdurend in ontwikkeling. Dat maakt het spannend hun weg een eind te volgen. Van ’t Slot gaat daarom ook na hoe Bonhoeffer en Barth na 1930 over het geloofsbegrip gedacht hebben, en vanuit zijn bevindingen analyseert hij ook de late kritiek die Bonhoeffer uitoefende op Barths zogenaamde ‘openbaringspositivisme’. Het boek wordt afgesloten met conclusies over wat geloven is.

Vught: Skandalon, 2016 (xii + 324 pp.) 29,95 euro.

Sheffield: Phoenix Press, 2015 (xii + 358 pp). .

Twee kleitabletten uit Ugarit (een Kanaänitische stad aan de kust van het huidige Syrië) bevatten een oude mythe over Adam (13e eeuw v. Chr.).

Korpel en De Moor hebben als eersten gezien dat de tabletten bij elkaar horen en samen een begrijpelijk verhaal vormen. Het begint met een boosaardige godheid die de hele wereld in een dodelijke mist hult. In de gestalte van een gifslang verandert hij de Boom des Levens in het Kanaänitische paradijs in een Boom des Doods.

Dat paradijs was een wijngaard op de berg Ararat (waar volgens de Bijbel de ark van Noach strandde). Het is de god Adam die de opdracht krijgt de slang uit te schakelen om de wereld te redden. Helaas faalt Adam, doordat hij gebeten wordt en bijna sterft. De zonnegodin redt hem en geeft hem een ‘goedaardige vrouw’ om met haar de mensheid via de voortplanting in stand te houden.

Het tweede tablet eindigt met een huwelijksritueel.

De mythe verheldert niet alleen allerlei onderdelen in de eerste hoofdstukken van Genesis, maar ook in andere bijbelteksten, in Joodse en vroegchristelijke geschriften. Het verhaal lijkt wijd en zijd bekend geweest te zijn. De auteurs geven aan wat de overeenkomsten en verschillen zijn tussen de mythe en de Bijbel. Hun theorie laat zien wat het unieke is van de bijbelse visie op schepping en paradijs. Diverse theologische visies op de eerste mens, de rol van Eva, de eerste zonde en de seksualiteit komen in een ander licht te staan en vragen om nieuwe doordenking.

PThUnie 9

met Dorottya Nagy

’Terug naar af!’

‘Waar kom je vandaan? Dat is altijd de eerste vraag die mensen stellen. Dan moet de naam van een land klinken en wordt meteen ingevuld wie je bent’, zegt Dorottya Nagy, de nieuwe bijzonder hoogleraar Missiologie van de PThU. Ik had haar gevraagd of ze uit Hongarije komt - een open deur met zo’n naam, dacht ik. Maar zo eenvoudig blijkt het toch niet te zijn. Ze is opgegroeid in de omgeving van Braşov, midden in Roemenië, in de bocht van de Karpaten, vertelt ze: ‘De eerste twaalf jaar van mijn leven woonde ik in een multi-etnisch, multiconfessioneel dorp. Daarna deed ik het gymnasium in een stad waar vooral Hongaars werd gesproken. Mijn moedertaal is Hongaars. En mijn eerste vreemde taal is Roemeens, maar ik ben niet vaak in de gelegenheid om die te spreken.’ tekst: Caspar Dullemond | foto’s: Daniël Sonneveld

Nagy studeerde in Boedapest, Hong

haar na aan het hart ligt en ook

migrantenkerken laat zien dat deze

Kong, Utrecht en Leiden. Ze is

centraal stond in haar inaugurele

term uitermate discriminerend is.'

getrouwd met een Nederlander,

rede van afgelopen voorjaar: het

Het woord lijkt de tweedeling

werkt in Amsterdam en woont in

vanuit de theologie kijken naar de

tussen Nederlandse en andere

Helsinki. Tja, wat ben je dan? En

ander - en dan met name degene

kerken te koesteren, aldus Nagy.

'Wat gebeurt er met een dorp, met een stadsdeel als er veel mensen vertrekken of aankomen?' ook: hoe belangrijk is dat eigenlijk?

die migrant wordt genoemd. Het

Het suggereert bovendien een

'De vraag naar iemands herkomst is

stoort en verontrust haar hoe ook

wereld aan betekenis, terwijl

legitiem, maar je moet er ook

de kerken kritiekloos zijn

helemaal niet duidelijk is wat er

voorzichtig mee zijn, omdat zij geen

meegegaan in de

eigenlijk wordt bedoeld. Want hoe

recht doet aan iemands

beleidsterminologie die al lang

werkbaar is een aanduiding die

complexiteit', legt ze uit: 'Dat is

geleden rond migratie is ontstaan.

zowel slaat op de International End-Time Revival Ministry in

methodologisch nationalisme: het

10 PThUnie

denken in grenzen en in natiestaten

Migrantenkerken

Amsterdam als op de Roemeens-

en daar oordelen aan verbinden.

'Overheden willen menselijke

Orthodoxe kerk H. Gregorius de

Een verbinding met een natie of een

bewegingen over de aarde

Theoloog in Schiedam? Niet dat

etnische groep zegt misschien niet

legaliseren en categoriseren. De taal

deze term per se kwaad bedoeld is,

veel over een mens. Als je iemand

die daar bij hoort - woorden als

benadrukt Nagy. De kerk ziet ook

wilt leren kennen heb je veel meer

visum, verblijfsdocument,

Jezus als een vreemdeling en een

informatie nodig. Het is een kunst

asielzoeker, illegaal - gebruikt de

migrant - en gebruikt dit beeld ook

om je niet te focussen op één

kerk op een vanzelfsprekende

graag voor zichzelf. 'Het probleem

aspect. Pas dan ga je karakters zien.

manier ook.' Neem de term

hiermee is dat deze logica telkens

En ook gemeenschappen.' En

'migrantenkerken', waarover Nagy

opnieuw uitloopt op het kijken naar

daarmee zijn we dan meteen

in haar rede zegt: 'Een onderzoek

de ander via de ultieme identiteit

aangeland bij een onderwerp dat

naar bestaande definities over

van de ander, het zij God in Jezus,

Dorottya Nagy werd in 1978 geboren in Braşov. Ze studeerde theologie in Boedapest, Hong Kong en Utrecht en een jaar Sinologie in Leiden. In 2002 werd ze bevestigd als Luthers predikant.

In 2008 verdedigde ze haar proefschrift over theologie en migratie aan de Universiteit Utrecht en werkte vervolgens als postdoc bij een Max Planck Instituut in Göttingen. Daarna werkte ze als het zij de andere mens, als migrant,

docent missiologie bij het Central and Eastern European Institute for Mission Studies. Tijdens

als vreemdeling, als pelgrim, de hier

haar promotiestudie werkte ze ook als geestelijk verzorger. Sinds 1 mei 2015 is ze bijzonder

niet thuis horende of zich niet thuis

hoogleraar Missiologie vanwege de Stichting de Zending der Protestantse Kerk in Nederland aan

voelende', aldus Nagy.

de PThU Amsterdam. Op 4 maart 2016 hield ze haar inaugurele rede, getiteld: ‘Theologiemissiologie in beweging: liefhebben en de ander, terug naar af’. Caspar Dullemond is free lance

Illegaal

journalist en eindredacteur van PThUnie.

Door het vanzelfsprekende gebruik van deze termen blijft de vraag achterwege wat migratie eigenlijk is. En dat is problematisch, vindt ze:

masterscriptie uit 2001 had als

doet migratie met (geloofs)

'Je creëert een verhouding van

vraagstelling: wat kan de kerk

gemeenschappen? 'Migratie beïnvloedt

superioriteit en inferioriteit. Op het

betekenen voor de Chinese

niet alleen degenen die aan het

moment dat je een mens een

migranten in Boedapest? 'Ik

verhuizen zijn, maar ook degenen die

migrant noemt is dat nog geen

positioneerde mezelf als degene die

ermee te maken hebben', aldus Nagy:

dehumanisering, maar dat idee zit

iets kan betekenen voor de ander.

'Migratie kun je ook zien in termen van

er in potentie wel in. Hoe kijk ik

De ander heeft mijn dienst, mijn

weggaan en aankomen. Wat gebeurt er

naar mijn medemens? Is iemand die

hulp, mijn aanwezigheid nodig. Dat

met een dorp, een stadsdeel als er veel

je een illegale immigrant noemt nog

is een bijna koloniale houding. Mijn

mensen vertrekken of aankomen?' Het

een mens? Wat is dan de volgende

docenten waren er jubelend over,

is een benadering die vraagt om

degradatie? Die ideeën neem je

terwijl ze ook hadden kunnen

kleinschalig en diepgravend onderzoek.

mee op je bureau als je theologie

vragen: hoezo iets betekenen?' Het

'Thick description', zoals het in de

schrijft. Migratie is er, mensen

was een lief en goedbedoeld

antropologie wordt genoemd. 'We

'Biografie en wetenschap gaan altijd samen' bewegen zich, mensen verhuizen.

onderzoek, zegt ze, maar

moeten opnieuw gaan kijken. We

Migratie gebeurt. Maar hoe kun je

tegenwoordig houdt ze zich liever

moeten terug naar af', zegt Nagy.

het bestuderen, los van de taal die

bezig met een vraag waarbij

er al is?'Zelf ontkwam ze daar ook

migratie niet langer lijdend

Biografie

niet altijd aan, geeft ze toe. Haar

voorwerp is, maar onderwerp: wat

Zelf deed ze - in het verlengde van haar PThUnie 11

Dorottya Nagy

masterscriptie - onderzoek naar

Hongarije en Roemenië: tussen die

missiologie, zegt ze, kan niet anders

Chinese christelijke gemeenschappen

landen moet nog zoveel genezing

dan twijfelachtig kijken naar be-

in Hongarije en Roemenië. 'Mijn jaar

plaatsvinden.' Een glimlach: 'Biografie

schrijvingen van medemensen als ‘de

in Hong Kong had me qua

en wetenschap gaan altijd samen.'

niet-westerse ander’ of 'de migrant'.

opgeleverd. Toen ik terugkwam in

Pleidooi

Grijze box

Boedapest viel het me op hoeveel

Ze pleit voor een theologie-

In die 'driehoek God-mens-mens'

Chinezen er inmiddels naar

missiologie die ‘heb God lief en heb

heeft ze altijd willen theologiseren,

Boedapest waren gekomen,

de ander lief’centraal stelt; een

zegt ze. Al in haar eerste jaar in

grotendeels kleine ondernemers. Er

theologie die de schepping als een

Boedapest brak ze uit de 'grijze box'

vond een enorme transit vanuit China

overvloed van liefde beschouwt.

waar ze met alleen maar

naar Oost-Europa plaats. Het

Naast 'ik' is er altijd de ander, aldus

theologiestudenten woonde. Ze ging

ver-anderde de dynamiek en het

Nagy in haar rede: 'Een

godsdienst geven in een weeshuis en

theologische vorming heel veel

'Een verbinding met een natie of een etnische groep zegt misschien niet veel over een mens. Het is een kunst om je niet te focussen op één aspect. Pas dan ga je karakters zien. En gemeenschappen'

12 PThUnie

uiterlijk van de stad. Dat fascineerde

scheppingstheologie die liefhebben

werd counsellor in een tehuis voor

mij. En daar wilde ik ook na mijn

centraal stelt, ziet God en mens niet

tienermoeders van wie de partners in

masterscriptie mee verder.' Het werd

als elkaars rivalen maar brengt het

de gevangenis zaten. 'Mijn opleiding

een participerend onderzoek,

spreken over de ander naar voren.

rook nogal naar boeken, maar door

ondermeer op de beruchte Europa

Het uitgangspunt is dan altijd het ik

die ontmoetingen met mensen in

Markt in Boekarest. 'Het was een

of wij samen, een noodzakelijk

dergelijke situaties ging ik toch anders

onveilige plek. Er waren situaties dat

bewustzijn om de ander te kunnen

Tillich lezen.' Theologie hoort niet

ik dacht: misschien is dit niet meer

waarnemen. Vanuit het ik of wij is

thuis in een grijze box of in een ivoren

verantwoord.' Ze reisde vanuit haar

God de ander, niet de absolute ander,

toren, vindt ze: 'Theologie is bezig

woonplaats Utrecht heen en weer.

maar God, de Ander. Vanuit hetzelfde

zijn met het leven. Wat betekent jouw

Had ze niet liever onderzoek gedaan

uitgangspunt is de mens de ander,

studie voor de bredere samenleving?

in Nederland zelf? 'Ik zocht in mijn

maar ook niet de absolute ander, wel

Dat is de vraag die je jezelf altijd moet

onderzoek ook de verbinding met

de andere mens.' Zo’n theologie-

blijven stellen.'

Tegenwoordige column tijd Frits de Lange 'Vrij in de kop' Op zijn nieuwste album Aosem zingt Daniël Lohues het liedje 'Waor Gaon We Naortoe'. Lohues is niet alleen mijn gitaarheld maar ook mijn Drentse huisfilosoof. Zijn gevoelige teksten voelen de tijdgeest haarfijn aan. Het nummer is wat mij betreft de waardige opvolger van Mieke Telkamp’s uitvaarthit 'Waarheen Waarvoor'.

In de begeleidende clip op Youtube rijden we in de nacht over een eindeloze, alleen door koplampen verlichte asfaltweg. Lohues zingt ondertussen: 'Waor goan we naortoe/ Waor goan we hen/In het donker deur de nacht/ Onderweg naor weer ’n dag.' Mieke Telkamp had het nog over 'de taak die ons wacht' en 'de poort die ons binnen laat'. Maar bij Lohues is het besef van een bestemming verdwenen. De mensheid is een mierenhoop, een wirwar zonder regels, 'de zölfde kaante op, en iederien mar denken, ik ben vrij in de kop'. Alles is toeval, zegt Lohues, het leven heeft geen doel.

In het Platoonse wereldbeeld van het traditionele christendom waren er twee werelden, een vergankelijke en een eeuwige. Jij bent voor de hemel bestemd. Met dat doel voor ogen kun je je leven ordenen, er richting en structuur in aan brengen.

Nu leven we in de wereld van Darwin: niets is eeuwig, wat er is had er ook niet, of had ook anders kunnen zijn. Dat geldt in de natuur, maar ook in de samenleving. Alles is altijd in beweging, niets staat vast. Nog voordat je op een verandering bent ingesteld, wordt zij al weer ingehaald door een andere. Dat besef doortrekt ons levensgevoel vandaag. James Joyce bedacht er een nieuw woord voor: we leven in een ‘chaosmos’.

Is het leven nu zinloos geworden als het geen reis naar de eeuwigheid meer is? Het lijkt er niet op. De meeste mensen vandaag wanhopen ook helemaal niet ook al zeggen filosofen dat het leven absurd is.

Voor hen heeft het leven geen ander doel dan… het leven zelf. Ook ik leef in dat besef, en week me innerlijk los uit de Twee Wereldenvoorstelling van het traditionele Christendom. Er is maar één wereld, en dat is deze. Ik heb maar één leven, en dat is dit. Het rare is dat ik er niet zwartgallig van word, ook niet minder gelovig. Integendeel. Ik besef - 'vrij in de kop' - meer dan ooit wat genade is en dankbaarheid, en wat voor een onvoorstelbaar geschenk dit leven is. Ik had er ook niet kunnen zijn. Maar ik - en jij, en jij, Godzijdank - we zijn er!

Frits de Lange is hoogleraar Ethiek aan de vestiging Groningen van de PThU PThUnie 09

Op de schouders van......

Jan Taeke Bakker Ten tijde van het Samen op Weg-gaan bestonden er bij veel hervormden tal van clichés over de naoorlogse theologische ontwikkeling in de Gereformeerde Kerken: deze zou zich vooral hebben afgespeeld rond de Vrije Universiteit en gekenmerkt zijn door een afwending van het aanvankelijke ‘zeker weten’ en het nalaten van een ‘leeg testament’.

Toen ik in 1997 in Kampen kwam, werd mij alras duidelijk hoe versimpeld dit beeld is. Jan Taeke Bakker (1924-2012), net als H.M. Kuitert leerling van G.C. Berkouwer en dus alumnus van de VU, was een heel eigen weg gegaan in de jaren dat hij in Kampen eerst voornamelijk homiletiek-liturgiek (1957-1969) en vervolgens (tot 1988) dogmatiek doceerde. Een onlangs bij uitgeverij Kok uitgekomen bundel onder redactie van zijn leerlingen Akke van der Kooi, Gerard den Hertog en Gerrit Neven getuigt daar nog eens krachtig van. Bakker sluit uit, dat het in geloof en theologie kan gaan om slikken of stikken aan de ene, of om vrijblijvendheid aan de andere kant. Wel hebben veel hervormden een sterkere kiel onder het schip, zo onderkende hij bij Noordmans en Miskotte (wier verzameld werk hij hielp uitgeven), maar de moed om scheef te hangen en niet altijd maar het midden te bewaren is ook wat waard. Een theologie, die de grote reformatorische ontdekkingen wil vertolken, voltrekt zich niet stellenderwijs of opleggenderwijs, maar vragenderwijs. Een echte vraag is echter nooit richtingloos.

Zo’n vraag komt op uit verzet of, zoals Bakker in zijn dissertatie (1956) van Luther leerde, uit aanvechting – die hij steeds meer opvatte als een bewaren van de rest bij de waarheid waar de machten van het onrecht zich opmaken voor een laatste strijd. De God die zijn beloftewoord laat horen verbergt zich en wel in de pijn, de schreeuw die Hem vanuit het leed in de wereld aanroept vanwege zijn verborgenheid. Vandaar dat Bakkers theologische inzet bij uitstek te vinden is in honderden artikelen voor breed publiek waarin hij de actualiteit (bijvoorbeeld die van Zuid-Afrika, van waaruit enkele van zijn promovendi werkten) voor Gods aangezicht stelt, en omgekeerd zijn uitleg van het Credo geen moment losmaakt van het leven, omdat het namelijk in zijn kern handelt over ‘verzoening als levensvorm’. Een zoektocht naar een passende systematiek, die mij voor de verantwoording van het geloof fascineert, vond ik bij hem minder, des te meer de waarschuwing dat een doorbraak van nieuw inzicht, vaak een smalle strook licht en een ruimte vol leegte, vooral niet in nieuwe stelselvorming mag worden vastgelegd maar veelal fragment zal blijven – en dat herkende ik ook wel weer van mijn Lutherse leermeesters aan de Universiteit van Amsterdam zoals C.W. Mönnich. Zo resten voor Bakkers directe leerlingen en voor een nieuwe generatie allerminst kant en klare resultaten, een afgeronde ‘theologie’, maar wel een houding, een bonken op de deuren van het hemelrijk, als gesteldheid waarin ook in een nieuwe eeuw hier of daar een opening naar theologisch inzicht geschonken kan worden.

14 PThUnie

Rinse Reeling Brouwer

DE STELLING

‘Het werk van de Geest gaat niet op in wat een ritueel aan betekenissen voortbrengt.’

Klaas Bom reageert op de stelling van Heleen Zorgdrager: De lancering van deze stelling door Heleen Zorgdrager in het vorige nummer bewijst maar weer hoe lenig je moet zijn voor systematische theologie. Eerst praat ze je bij over discussies in liturgie en wijst op het belang van lichamelijkheid en liturgische handelingen die geen (uitleggende) woorden behoeven. Vervolgens maakt ze een behendige draai naar de presentie van God en de rol van de systematische theologie, om het geheel te bekronen met de bovenstaande stelling. Een ware ‘reuzenzwaai aan de rekstok’, zoals Van Ruler de ‘oefeningen’ van systematici benoemt.

In haar tekst onderstreept Zorgdrager dat de concrete

kritiek is belangrijk maar moet niet voorop staan.

‘symboolhandelingen’ (Marcel Barnard) door theologen

Oriëntatie op niet-westerse of voor-moderne theologie

slechts beperkt van buitenaf kunnen worden be-tekend.

biedt belangrijke alternatieven. Ik denk bijvoorbeeld aan

Juist in het gebeuren zelf, met al die materiele en

Bernard van Clairvaux’ uitleg van het Hooglied. Het spel

lichamelijke participatie, komt men dichterbij het

van geliefden schept een uitdagende, participerende

bijzondere samengaan van God en mens. Haar stelling

context om het samengaan van Geest en mens te

benadrukt daarom dat het toekennen van betekenissen

benaderen. Voor Bernard is de Geest de kus van de

slechts leidt tot een beperkt beeld van wat God doet.

mond van de goddelijke Geliefden, die met mensen

Ook systematische theologie kan niet zonder deze

wordt gedeeld. Zo’n inzet neemt het concrete gebeuren

ervaringskennis. Dat hoeft niet te betekenen dat

en de fysieke betrokkenheid serieus en benadert die

systematisch theologen zich nu massaal op empirisch

vanuit de liefde en gemeenschap die erin wordt

onderzoek moeten storten. Het betekent wél dat er

doorgegeven. ‘Concrete symboolhandelingen’ laten ons

behoefte is aan meer dwarsverbindingen met sociale

delen in die kus. Zo zijn de stille tocht, het zingen voor

wetenschappen. Daarom is het verheugend dat onder

de jarige en de wijn uit de beker, kussen voor wie zich

cultureel antropologen de theologie op een steeds

kussen laat. Theologen incluis.

positievere wijze in beeld komt (Robbins, Fountain).

De oriëntatie op empirisch onderzoek impliceert het belang van het theologische kader dat we gebruiken om de gegevens te duiden. Van huis uit kiezen protestantse theologen dan al snel voor een kritische benadering die er voor waakt dat God en mens onderscheiden blijven. Dit lijkt mee te resoneren in de stelling. Als dit echter de voorrang krijgt, richt de theoloog zich niet primair op het samengaan én blijft bovendien zelf buitenstaander. De onderscheidende

Klaas Bom geeft de stelling: 'Het gebruik van empirisch onderzoek binnen de verschillende takken van de theologie vraagt om een gezamenlijk theologisch kader.' door aan Marten van der Meulen.

PThUnie 15

Korte nieuwsberichten

Bijbelblog: 'Hebt u een vraag? Stel 'm dan!'

Sprak God echt tegen mensen? Hoe moeten we ons Jezus' hemelvaart voorstellen? Is de mens geschapen naar het beeld van God? Heeft bidden zin? Hoe lang duurde de schepping?

En: was Jezus getrouwd?

Zomaar wat voorbeelden van vragen van onze sitebezoekers. En ze krijgen nog antwoord ook! Onder het motto 'Vraag het een bijbelwetenschapper' maken de bijbelwetenschappers van de PThU, die als gastschrijvers soms ook collega's van andere onderzoeksgroepen, van andere faculteiten en van het NBG uitnodigen, sinds vorig jaar een blog, waar iedere paar weken een nieuw brandend vraagstuk wordt behandeld. 'Met deze blog willen we een breed publiek bekend maken met de nieuwste ontwikkelingen in het bijbelonderzoek, want er valt veel interessants te vertellen. We focussen daarbij op de grote lijnen, maar we willen recht doen aan de feiten', aldus het team op pthu.nl/bijbelblog. Dus: 'Hebt u een vraag? Stel hem dan! U krijgt zeker een reactie. En we kiezen elke twee weken een van de vragen uit om die uitgebreid te behandelen in ons blog.'

Weekendje 'geestelijk uitwaaien' op Terschelling 'Veel betrokken kerkmensen werken keihard voor de kerk. Dit is een moment om even op te laden', aldus Mathilde de Graaff. Zij is predikant op Terschelling en een van de initiatiefnemers van het Inspiratiefestival dat van 28 tot en met 30 oktober op het eiland plaatsvindt. Dit 'geestelijk uitwaaien' wordt georganiseerd door de PThU, de Protestantse Kerk in Nederland, de kerken van Terschelling en diverse andere organisaties.

Op het programma staan onder andere lezingen van inspirerende Nederlandse theologen, (meezing)concerten, spirituele strandwandelingen, vieringen, vertellingen, theater, dans en veel muziek en andere cultuur.

Ook kunnen deelnemers inspiratie opdoen voor de dagelijkse kerkelijke praktijk in workshops, bijvoorbeeld over geld in de kerk of het opzetten van een pioniersplek. Het programma is nog volop in ontwikkeling. De Graaff: 'De deelnemers kunnen van locatie naar locatie wandelen en fietsen over ons prachtige eiland. Samen met anderen haal je zo letterlijk en figuurlijk even een frisse neus.' Karin van den Broeke, synodevoorzitter van de Protestantse Kerk en lid van de stuurgroep van het inspiratiefestival, hoopt dat het evenement uitgroeit tot een fenomeen in Nederland: 'Als kerk moeten we de Geest de kans geven om flink te waaien. Ik hoop dat het Inspiratiefestival voor zoveel mogelijk mensen zo’n moment is.'

Kaarten kosten â‚Ź 45,- en zijn te bestellen op pthu.nl/inspiratiefestival. Reis en verblijf zijn bij de prijs niet inbegrepen.

16 PThUnie

'Ze weten gewoon: bij die figuur kan ik met mijn verhaal terecht'

Tekst: Caspar Dullemond

Geestelijk verzorger bij de krijgsmacht is een van de spannendste banen die je als predikant kunt hebben.

Toch houdt de belangstelling niet over. Een convenant tussen de PThU en de dienst Protestantse Geestelijke Verzorging bij Defensie moet hierin verandering brengen. Zowel opleiding als overstap worden beter gestroomlijnd. En er komt wetenschappelijk onderzoek naar dit bijzondere werk: 'Geestelijk verzorgers zoeken het contact met mensen die in de meeste gevallen niet gelovig zijn. In die seculiere wereld ligt de toekomst van het predikantschap. En daar hebben wij al meer dan honderd jaar ervaring mee.'

PThUnie 17

'De toekomst van het predikantschap ligt in de seculiere wereld. En daar hebben wij al meer dan honderd jaar ervaring mee' Of ons gesprek ook via de boordte-

de ongeveer honderdduizend veteranen. En

het prettig dat er bij Defensie mannen en

lefoon kan, wil krijgsmachtpredikant

eigenlijk is dat te weinig.'

vrouwen rondlopen die buiten de organi-

Fred Omvlee weten. Hij is onverwachts

satie staan en bij wie ze in vertrouwen hun

weggeroepen, waardoor onze oor-

Wie als gemeentepredikant dringend wordt

verhaal kwijt kunnen. Die belangstelling

spronkelijke afspraak niet kan door-

weggeroepen, is veelal na een paar uurtjes

voor hen hebben en niet functioneel naar

gaan. Omvlee is aan boord van de

weer thuis. Omvlee bleef met de Rotterdam

hen kijken. Dat wordt zeer gewaardeerd.'

Zr.Ms. Rotterdam, dat een Russisch

vijf dagen op zee. 'Het is een afwisselende

fregat door de Nederlandse wateren

baan', zegt hij met enig gevoel voor under-

Ontberingen

moet begeleiden. 'Als vlootpredikant

statement. Na vier jaar als gemeentepredi-

Toen Ubels nog bij de onderzeedienst werk-

ga je mee op langere missies, en als

kant te hebben gewerkt, maakte Omvlee

te, viel hem op hoe vanzelfsprekend daar

het ernst is', legt hij later uit. Deze trip

in 2002 de overstap naar Defensie. 'Ik wist

over de dominee werd gesproken: 'Veel

viel in die laatste categorie: het in de

wel dat dit werk bestond, maar pas toen

meer dan in het dorp waar ik woonde,

gaten houden van een Russisch schip

ik er meer over las dacht ik: oké, dit is wel

waar ze dan meteen dachten aan een oude

is een minder routineuze klus dan,

héél spannend. Het werk in een gemeente

man met een baard.' Omvlee merkt dat

zeg, tien jaar geleden. De oproep was

is mooi, maar ook wel erg lokaal. Ik wilde

tegenwoordig ook de term GV'er algemeen

op zondagmorgen gekomen, vertelt

buiten de kerk werken. Een baan tussen

bekend is. 'Na een tijd weten ze nog steeds

Omvlee: 'Het was moederdag en mooi

jonge mensen die niet kerkelijk zijn leek

niet of je nu pater of dominee bent: het

strandweer. De bemanning was niet

me enorm leuk. De Marine koos ik omdat

kruisje is hetzelfde. Ze weten gewoon: bij

blij: ineens lag hun planning overhoop.

ik dat het engst vond. Ik ben een echte

die figuur kan ik met mijn verhaal terecht.

Aan boord heb ik ze lekker van zich af

landrot en ik had geen idee hoe ik het vier

De GV'er is de man of vrouw die bedoeld

laten praten.'

maanden lang op een schip zou uithou-

is om aardig te doen.' En dat is vanaf het

den.' Veel geestelijk verzorgers hebben een

begin van ieders diensttijd het geval: al bij

Samen met zo'n 130 collega's waakt Om-

vergelijkbare motivatie, zegt Ubels: 'Bij de

het allereerste bivak gaat er een GV'er mee.

vlee over het welbevinden van Nederlandse

krijgsmacht komen predikanten werken

Militairen herinneren zich later niet alleen

militairen in binnen- en buitenland. Daar-

die midden in de wereld willen staan. Ze

de ontberingen, aldus Omvlee, maar ook

naast vallen ook burgerpersoneel, vetera-

zoeken het contact met mensen die in de

de 'bezinningsdienst met stroopwafels en

nen en het 'thuisfront' onder de Diensten

meeste gevallen niet gelovig zijn. De toe-

een kaarsje'.

Geestelijke Verzorging (DGV). 'Ons werk

komst van het predikantschap ligt midden

is breder geworden en ook dynamischer',

in die seculiere wereld. En daar hebben wij

Functioneel is je positie van geestelijk ver-

zegt hoofdkrijgsmachtpredikant Klaas Henk

al meer dan honderd jaar ervaring mee.'

zorger dus helemaal helder, zegt hij: 'Maar

Ubels: 'Anders dan in de koude oorlog,

je moet het als persoon waarmaken.' En

toen we, oneerbiedig gezegd, het spel met

In die seculiere wereld is je denominatie

dat betekent in de praktijk veel praten en

elkaar speelden. De huidige missies hebben

als geestelijk verzorger minder belangrijk

vooral: veel luisteren. 'We hebben het hier

grote impact op onze militairen. En op de

dan je persoonlijke instelling, zo blijkt. DGV

over het algemeen over mensen tussen de

achterblijvers.' Met iedere missie van meer

bestaat uit 45 protestanten (waarvan dertig

achttien en de 28. Ze zijn bezig met hun

dan tachtig militairen gaat een geestelijk

afkomstig uit de PKN), 43 katholieken, 38

toekomst, met hun relatie, met problemen

verzorger mee. Momenteel zijn er zes van

humanisten, twee joden, twee moslims en

thuis, hoe ze liggen in de groep, met de

dergelijke missies: in Iraq, Afghanistan,

twee hindoes. De meeste militairen maakt

motor die ze willen kopen, de studie die ze

Jordanië, Mali en op zee bij Somalië en in

het niet zoveel uit wie ze voor zich hebben,

na hun diensttijd gaan doen. De onderwer-

het Caraïbisch gebied. Ook de veteranen

al blijkt uit onderzoek een lichte voorkeur

pen van het gewone leven. Is dat waarvoor

vragen in toenemende mate aandacht,

voor een protestantse geestelijk verzorger,

ik als theoloog ben opgeleid? Zeker. De

aldus Ubels: 'We hebben vier geestelijk

zegt Ubels: 'De manschappen zijn blij met

meeste gesprekken hebben geen strikt

verzorgers vrijgesteld voor het werk onder

de aanwezigheid van een GV'er. Ze vinden

theologische lading, maar zijn wel heel

18 PThUnie

pastoraal. Als gemeentepredikant praat je

een masteropleiding Predikant-Geestelijk

helemaal ingevuld, maar Pleizier kan zich

toch ook met mensen over hun kleinkinde-

Verzorger, maar een predikant kon alleen

voorstellen dat 'het alledaagse meedoen'

ren en hun gezondheid?' Op de Rotterdam

bij de krijgsmacht gaan werken na vier

van de krijgsmachtpredikant een dankbaar

heeft Omvlee een hut voor zich alleen:

jaar gemeentepredikant te zijn geweest.

thema is. 'Geestelijk verzorgers maken deel

'Spartaans maar compleet.' Hier houdt hij

De afgelopen tijd was die eis al afgezwakt

uit van het dagelijks leven van de militairen.

ook kantoor, maar de meeste tijd brengt

en werd sollicitanten gevraagd om 'ruime

Ze trekken op met de gemeenschap waar

hij door op de diverse werkplekken. 'Het

ervaring in kerkelijk werk en pastorale be-

ze deel van uitmaken. Maar die gemeen-

bestaan op zo'n schip lijkt dynamisch, maar

geleiding', maar ook die omschrijving sug-

schap is nauwelijks kerkelijk', zegt Pleizier:

het is grotendeels routinewerk. Dat bete-

gereerde een route via de masteropleiding

'Ook als gemeentepredikant krijg je daar

kent dat er uren de tijd is om te praten. Ik

Gemeentepredikant.

in toenemende mate mee te maken: je kunt in je werk niet meer vanzelfsprekend

maak rondjes over het schip. Ik sport mee, ik eet mee, ik ga in gesprek. Praatje pot,

Een onlangs ondertekend convenant tussen

uitgaan van een gedeeld kader. 'Nooit is

zeg maar. Het is de kunst om ontvankelijk

PThU en de dienst Protestantse Geestelijke

dat 'optrekken met een gemeenschap'

te zijn.' Maar het mooiste vindt hij toch de

Verzorging bij de Krijgsmacht moet hierin

intenser dan tijdens een uitzending, weet

zondagse kerkdienst: 'Hoe langer de reis

verandering brengen. Er komt een apart

Omvlee. Hij was een paar jaar geleden met

duurt, hoe drukker het er wordt. De meeste

profiel Krijgsmachtpredikant binnen de

een eenheid mariniers in Afghanistan: 'Dat

bemanningsleden gaan anders nooit naar

driejarige masteropleiding Predikant-Gees-

je dat samen meemaakt, betekent dat je

een kerkdienst, maar aan boord is het een

telijk Verzorger (met stage) en de eenjarige

een band met elkaar krijgt die zowel pas-

moment om met iets anders bezig te zijn.

masteropleiding Verdieping (zonder stage).

toraal is als ontroerend. Dan gaat het niet

Even chillen, zeggen ze dan.'

Speciaal voor degenen die al gemeentepre-

alleen om het gedeelde avontuur, maar

'Van hun eerste bivak herinneren ze zich ook de bezinningsdienst met stroopwafels en een kaarsje' Convenant

dikant of geestelijk verzorger zijn en bij de

ook over de gedeelde sleur. De ander leert

Hoe bevredigend het bestaan van geestelijk

krijgsmacht willen gaan werken, ontwikkelt

jou kennen zoals je werkelijk bent. Je bent

verzorger bij de krijgsmacht ook is, de be-

de universiteit een overstapprogrammma

lotgenoot.'

langstelling ervoor houdt niet over, merkt

(met verkorte stage).

Ubels: 'Op dit moment hebben we nog voldoende sollicitanten voor een vacature,

Alledaags

maar als het aantal predikanten achteruit

Daarnaast zet het convenant in op we-

gaat, wordt dat ook minder.' Zijn ervaring is

tenschappelijk onderzoek. Een bijzondere

dat veel predikanten er niet aan denken om

leerstoel is op termijn de wens van beide

bij de krijgsmacht te gaan werken: 'Onbe-

partijen, maar universitair docent Praktische

kend maakt onbemind.' Ook bij de predi-

Theologie Theo Pleizier gaat nu al een dag

Op de linkerfoto: Klaas Henk Ubels.

kantsopleiding van de PKN had de geeste-

per week onderzoek doen 'met betrekking

Rechts: Fred Omvlee (foto: Eljee, met

lijke verzorging in de krijgsmacht tot nu toe

tot thema’s die direct verband houden met

dank aan Eva-magazine). Op de foto op

een wat onduidelijke positie. De route naar

de protestantse geestelijke verzorging bij

de vorige pagina is Wouter-Johan van

de krijgsmacht liep via de masteropleiding

de krijgsmacht', zoals het in het conve-

Sintmaartensdijk te zien. Hij komt niet in

Gemeentepredikant. De vestiging Gronin-

nant officieel wordt geformuleerd. Hoe

dit artikel voor.

gen van de PThU kent daarnaast weliswaar

dit onderzoek er uit gaat zien, is nog niet

Foto's bij dit artikel

PThUnie 19

weekdagboek Vooraf kun je de vraag stellen wat een kunst- en theologiereis een kunst- en theologiereis maakt. Je kunt vragen stellen over wat kunst is en wat theologie, en welke rol deze elementen kunnen spelen in de invulling van de reis. Toch heeft de bezinning op dergelijke vragen geen bepalende rol gespeeld in de aanloop naar de reis. Waar gaat het dan wel om? Een investering in de interactie tussen studenten van verschillende jaren en van verschillende studierichtingen van de faculteit en de interactie met de meereizende docenten. Een unieke manier om een groep van 26 medestudenten en drie docenten op een andere manier te leren kennen dan door het jaar heen in de aula, collegezaal of wandelgangen.

Donderdag 19 mei 2016 Er wordt om 17:45 uur verzameld in de PThU. Iedereen is op tijd. Zeer wenselijk.

Naam:

Addy van der Woerd Manoah Dangremond Studie:

Derde en tweedejaars bachelorstudent RUG met PThUtraject

Vanuit de groep komt een voorstel om het weekend met gebed te beginnen. Voor zover bekend, zijn niet al te ernstige zaken voorgevallen. Gebeden worden verhoord. Dank daarvoor. We vertrekken in auto’s en busje en arriveren na een rit van zo’n vijf uur in Homberg. De - zo goed als - volle maan brengt licht in de nachtelijke duisternis. Rond de klok van twaalven wordt er een kennismakingsspel gedaan. Zo moeilijk als de Nederlandse studenten het met de namen van de internationale studenten hebben, zo lastig kunnen zij de Nederlandse namen bij de gezichten onthouden en uitspreken.

Vrijdag 20 mei 2016 De Lutherse klokken van de naastgelegen kerk lichten de reizigers om zeven uur van de iets te krappe stapelbedden. Ham en kaas zijn in de koelkast van de PThU blijven liggen. Vandaar dat de supermarkt moet worden aangedaan om de meegebrachte bollen te kunnen beleggen. Spullen pakken en vertrek.

Bestemming: concentratiekamp Buchenwald. Toegang: gratis. Uitzicht: fenomenaal. Tentoonstelling: zeer indrukwekkend. Een plek waar honderdduizenden een verschrikkelijke tijd hebben gehad en waar ruim vijfenvijftigduizend achtergestelden de dood vonden. Een plek waar vogels niet meer durfden te fluiten. Onmenselijkheid. Aan de parkeerplaats van de bestemming houdt dr. Van der Meulen een toespraak over het proces van dehumanisering en de rol van tweezijdig denken daarin. Wij-zij; goed-slecht; jood-niet jood; mens-onmens; leven-dood. Na dit bezoek smaken onze krentenbollen minder zoet dan de wraak die de gevangenen op hun onderdrukkers hadden willen wreken. Naast deze rottende zweer in de Duitse

20 PThUnie

Kunst- en theologiereis naar Weimar en de Wartburg geschiedenis, blijkt Weimar te hebben gefloreerd op kunstzinnig en cultureel gebied. Goethe vond hier zijn laatste rustplaats en ook Bauhaus heeft zijn oorsprong in dit stadje. Er wordt op z’n Duits gegeten. Nadat bijna iedereen verzadigd is, vindt vertrek plaats naar Bad Blankenburg voor een welverdiende nachtrust.

Zaterdag 21 mei 2016 Wederom wordt er vroeg opgestaan. Het uitzicht blijkt geweldig en de temperaturen aangenaam. Tijd voor ontbijt en vertrek naar wederom Weimar. Het Goethehaus wordt bezocht, voor de een niet te vergeten, voor de ander goed te missen. Daarna vertrek naar Erfurt: een authentieke binnenstad vol typisch Duitse huizen. De huizen waarin de houten constructie vaak nog zichtbaar is, zijn geverfd in een kleur uit het kleurenpalet van een pastelkunstenaar. De dom van de stad prijkt op het hoogste punt en is middels een trap te bereiken waarop nog net geen engelen afdalen en opstijgen. Een tram brengt ons naar het centrum van de stad en te voet verkennen wij het middeleeuwse stadscentrum.

Ook de dom en zijn crypte wordt bewonderd. De aansluitende maaltijd bij de Italiaan komt voor velen als geroepen. Pasta’s en pizza’s vullen onze magen. Tijd voor vertrek. In de nachtelijke uurtjes vertrekken velen nog even naar Wakkerdam. Een aangename manier om elkaar eens goed te leren kennen. Het werd avond en het werd morgen, de derde dag.

Zondag 22 mei 2016 Wat is een reis met theologen zonder de dag des Heren met gebed, gebod en gezang te beginnen?

Prof. dr. De Roest neemt ons mee naar de preken die Luther op triniteitszondagen hield. Een mooi begin van de week. Nu de tassen zijn ingepakt en ook het geestelijke voedsel ons gevuld heeft, rest ons niet anders dan naar Eisenach af te reizen. De bestemming is de Wartburg, de burcht waar Luther zich geborgen wist nadat hij door de geestelijke leiders vogelvrij was verklaard. Voor wie kritiek heeft op de manier waarop de kerk aan haar geld komt – namelijk door geld te vragen voor een plaatsje in de hemel, voor het bezichtigen van een relikwie, of voor de vergeving van de zonden – is er kennelijk weinig plaats om te leven. Dr. Pleizier merkt in zijn toespraak dan ook scherp de ironie op die met de bezichtiging van deze plek gepaard gaat: prijzige parkeerplaatsen; duur vervoer van de parkeerplaats onderaan de berg naar de berg halverwege; ook het mindervaliden vervoer is niet goedkoop; de entreeprijzen liegen er evenmin om; wil je in de burcht een toren beklimmen, dan betaal je daar flink voor. En uiteraard is ook de verrekijker daar niet gratis. Het weer lijkt mee te werken, al wordt het zo warm dat zelfs de airco niet altijd een antwoord heeft op onze behoeften aan wenselijke temperaturen. Een Big Mac kan er altijd nog in, en hoort er ook een beetje bij aan het eind van zo’n geweldige reis. Al met al een geslaagde weekwisseling. Als commissie zijn we stiekem trots op het resultaat, maar nog meer dankbaar voor het fonds Ad Pias Causas die dit allemaal mede mogelijk heeft gemaakt!

PThUnie 21

Hoe het Nederlandse protestantisme de euthanasiegedachte ondersteunde

weging verdienen gezien het tekort aan ziekenhuisbedden en gezien de overbevolking. De Gereformeerde Kerken in Nederland stelden in 1986 in Euthanasie en Pastoraat dat euthanasie onder voorwaarden 'niet onverantwoord behoeft te zijn'. Denk ook aan de bijdragen van de Leidse theologe Heleen Dupuis (een van de eerste NVVE-voorzitters), de Groninger ethicus dr. P.J. Roscam Abbing en de Amsterdamse dogmaticus Harry Kuitert ('mag er een einde

door Theo Boer

komen aan het bittere einde?'). Ook de protestantse NCRV en IKON droegen bij aan het bespreekbaar maken van euthanasie. Pas rond de eeuwwisseling ging de PKN in een officiĂŤle verklaring tegensputteren, maar op dat moment was de Euthanasiewet al in kannen en kruiken.

Geen grijze zones Hoezo deze support voor euthanasie bij protestanten?

Ten eerste zijn zij bekend om hun nadruk op de genade

Euthanasie wordt nogal eens in verband gebracht

en op het 'vrij zijn van de wet'. Natuurlijk zijn er geboden,

met secularisatie: de overgang van 'God beschikt'

waaronder het gebod 'gij zult niet doden'. Maar, aldus

naar 'de mens wikt'. Maar in de aanloop naar de

Euthanasie en pastoraat, 'de geboden zijn er voor de mens

Nederlandse euthanasiewet blijken protestanten een

en niet omgekeerd'. Als geboden gaan schuren, verliezen

belangrijke, misschien wel beslissende bijdrage te

ze hun verplichtende karakter. Ten tweede is er de typisch

hebben geleverd.

protestantse nadruk op individuele verantwoordelijkheid.

Luthers nadruk op het priesterschap aller gelovigen perso-

22 PThUnie

In 1969 gaf de protestantse psychiater J.H. van den Berg de

naliseerde de ethiek en leidde in Nederland tot een grote

aftrap voor de euthanasiediscussie met zijn boek Medische

nadruk op de vrijheid van de gelovige om eventueel voor

macht en medische ethiek. Drie jaar later kwam de Neder-

euthanasie te kiezen. Ten derde is er de typisch protestantse

landse Hervormde Kerk met een rapport dat in beginsel

scepsis over de morele relevantie van natuurlijke processen.

positief was over euthanasie. Een opmerkelijke suggestie

Hoezo natuurlijk sterven? De natuur is niet God. Bovendien

was dat behandelweigeringen en euthanasie soms over-

is de natuur door de zonde ook nog eens gevallen. Nog

los van het feit dat voor veel protestanten de dood sowie-

Tenietdoen

so al moeilijk natuurlijk kan zijn omdat zij een straf op de

Deze combinatie van rechtlijnigheid, autonomie en barm-

zonde is. En zoals we ook andere straffen op de zonde met

hartigheid resulteerde in een euthanasiewet die euthanasie

technische middelen ontlopen – denk aan hard werken

toestaat, maar nog wel steeds in termen van een uitzondering,

en moeizaam bevallen – zo zien ook vele protestanten

een laatste redmiddel. Elk geval moet individueel verantwoord

euthanasie als een welkome correctie op de grillen van de

worden. Niettemin zien we een toenemende normalisering van

natuur. Hoezo zou een natuurlijke dood te prefereren, laat

euthanasie. De cijfers verdriedubbelden en euthanasie geldt in

staan de enig acceptabele dood zijn? Ten vierde benadruk-

steeds meer situaties van ernstig lijden als een voorkeursoplos-

ken protestanten dat mensen in het hiernamaals getroost

sing. Met velen ben ik huiverig voor die ontwikkeling en voor

en opgericht zullen worden. Ik acht dit in het Nederlandse

de romantisering die we soms zien optreden. Misschien is het

euthanasiedenken één van de meest dominante en persis-

anno 2016 tijd om niet méér, maar minder religieus over eutha-

tente argumenten, tot op de dag van vandaag: 'Wie dood

nasie te denken, in de zin waarin ook grote filosofen als Kant

gaat, krijgt het straks beter'. De Amerikaanse ethicus Daniel

en John Stuart Mill over zelfdoding dachten. Laten we eutha-

Maguire beschrijft het geloof in een hiernamaals zelfs on-

nasie allereerst zien als iets wat het in eerste instantie is: het

omwonden als argument voor euthanasie: 'For a Christian

direct, onomkeerbaar en welbewust tenietdoen van een unieke

and for anyone who believes in an afterlife, to "terminate

menselijke persoon. Over en uit. Laten we het hiernamaals even

life" is not to terminate life, but to move on to a new life'.

laten voor wat het is en, in de geest van Bonhoeffer, handelen

Zelfs in een meer seculiere setting spreken nog velen over

etsi Deus non daretur. Welnu, dan kan euthanasie een laatste

een leven na de dood: een bestaan waarin ze hun overle-

redmiddel zijn bij ondraaglijk lijden, op verzoek van de betrok-

den kinderen, ouders, overleden partner of zelfs huisdieren

kene. Maar laat de christelijke hoop dat het straks beter wordt

hopen weer te zien. Een vijfde element is de nadruk op het

en dat God straks de tranen van de ogen zal afwissen, daar

daadwerkelijk en effectief beoefenen van barmhartigheid.

maar liever geen drempels bij verlagen.

Een protestant kan niet werkeloos toezien als er geleden wordt. Voeg daar tenslotte de typisch calvinistische afkeer

Theo Boer is universitair docent ethiek aan de PThU

van gesjoemel bij: 'In andere landen doen ze ook aan eu-

Groningen. Dit is een bewerkte versie van de Groen van

thanasie, maar dan in het geniep'. Als je iets doet, wees

Prinstererlezing (de jaarlijkse wetenschappelijke lezing van

dan transparant, ook over de compromissen die je sluit en

de ChristenUnie) die hij op 3 maart 2016 hield in de

de vuile handen die je maakt. Die afkeer heeft ons hoog op

Gertrudiskapel te Utrecht. De volledige lezing is te

de lijst van minst corrupte landen gebracht. Een Nederland-

verkrijgen bij wi@christenunie.nl..

se protestant kan moeilijk leven met grijze zones.

PThUnie 23

MIJN KERK T R E E R I P S N I MIJN KERK IN BALANS

Voltooid verleden column tijd Ciska Stark Instrument Toegegeven, het gemak van chippen en ‘contactloos’ betalen, maakt dat ik ‘m niet meer dagelijks onder ogen krijg. Maar hij zit nog altijd in mijn portemonnee, in het vakje voor contant geld. Het is een muntstuk ter grootte van twee euro met aan de voorkant de beeltenis van Franciscus van Assisi en aan de achterkant de eerste regel van zijn gebed: ‘Lord, make me an instrument of Thy Peace’.

Bronnenonderzoek heeft inmiddels uitgewezen dat dit gebed nooit van hemzelf geweest kan zijn en niet uit de 12e maar uit de 20e eeuw stamt. Toch ademt het de geest van Franciscus. Precies honderd jaar geleden, midden in de eerste wereldoorlog, stond het op de voorpagina van L’Osservatore Romano.

Het gebed heeft me altijd aangesproken. Vernoemd naar opa Frans maar als Franciska ook naamgenoot van Franciscus voelde ik als puber al enige aantrekkingskracht tot het gedachtengoed van Il Poverello di Assisi en schreef ik een werkstuk over hem en zijn streven naar een betere wereld en vrede voor mens en dier. Mijn afschuw van geweld werd bovendien gevoed door het lezen van Remarques’ Van het westelijk front geen nieuws, waar een jonge loopgraafsoldaat bij het aanschouwen van het gelaat van een gedode vijand uitbrengt: 'Waarom vertellen ze ons nooit dat jullie net zulke arme drommels zijn dan wij (...) – vergeef me, kameraad, hoe kun jij mijn vijand zijn?'

Ik moest dan ook wel even slikken toen er plannen gesmeed werden voor een specifiek traject Geestelijke Zorg in de Krijgsmacht aan de PThU. Niet dat geestelijke zorg niet belangrijk is, je zou wensen dat elke jonge soldaat in de loopgraven van vandaag een geestelijk verzorger naast haar heeft. En ik besef zeer dat onderdrukking bestreden moet worden en terrorisme een halt toegeroepen. Maar: met welke middelen? In zijn TEDx Talk in 2011 maakte oud-commandant van de Nederlandse Strijdkrachten Peter van Uhm wereldwijd indruk met een biografisch getinte speech waarin hij aangaf dat sommigen hun missie om een betere wereld te scheppen vervullen door een microscoop of een pen ter hand te nemen. Van Uhm deed dat niet, hij koos een ander instrument: het geweer. De man wiens eigen zoon stierf in Afghanistan, zei: 'Peace and liberty do not come free of charge'.

Wie komt voor het traject Geestelijke Zorg in de Krijgsmacht kan niet om deze claim heen. We hebben ze in huis: ethici die de woorden van Uhm serieus nemen en in het licht van de Schriften doordenken. Theologen die voorgangers opleiden die niet weglopen bij een geschonden gelaat. Die misschien een gebed met zich meedragen. Zoals dat van Franciscus. O nee, niet van hem, maar van ieder die naar een betere wereld uitziet. Gelukkig de vredestichters.

Dr. Ciska Stark is universitair docent Homiletiek aan de vestiging Amsterdam en directeur Onderwijs van de PThU. PThUnie 25

Cursusaanbod PThU in het kader van de Permanente Educatie

Doorn, 28 en 29 november

Een theologische reflectie op migratie Wat hebben migratie, theologie en kerk-zijn met elkaar te maken? Dat is de centrale vraag bij de tweedaagse PAO-cursus die prof.dr. Dorottya Nagy eind november geeft. Wanneer een kerkelijke gemeente plotseling geconfronteerd worden met vluchtelingen en migratievraagstukken, wordt er vooral in oplossingen gedacht. Hoe kunnen we helpen? Wat gaan we doen? Maar van de predikant mag ook verwacht worden dat zij of hij theologisch reflecteert op de gevolgen van migratiestromen voor de kerk en wat de gebruikte categorieën (zoals migranten en niet-migranten, migrantenkerken en Nederlandse kerken) met zich mee brengen. Deze cursus, aldus Nagy, biedt een theologischmissiologische basis om na te denken over migratie en migranten. Maar met de cursus is het niet afgelopen. Nagy wil de gemeenten van deelnemende predikanten bezoeken om daar in de praktijk te kijken wat er gebeurt: 'Ik hoop dat de PAO-cursus uitgroeit tot een serie workshops in gemeenten. Wat voor soort migratiedynamieken zijn daar? Wat doet migratie met een (kerk) gemeenschap?'

Kosten € 560,- | ECTS: 2 | Aanmelden voor 14 oktober

November 2016 en 2017

Uitwisseling rond 'leiderschap in een veranderende gemeenschap' Leuk uitwisselingsproject! In november van dit jaar komt een predikant uit Roemenië een week lang op bezoek in jouw gemeente. Hij of zij maakt kennis met jouw werk, toegespitst op vragen rond leiderschap in een veranderende gemeenschap. Een jaar later bezoek jij een week lang je collega aldaar. Ook dan draait het om veranderingsprocessen en de spanningen die deze met zich meebrengen. In totaal kunnen acht Hongaarse predikanten uit Roemenië en acht Nederlandse predikanten aan dit project deelnemen, dat dan ook de naam '8x8' heeft gekregen. Er zijn ook gezamenlijke programmaonderdelen.

Deelname levert 4 ects op en kost E 500,-. De leiding van het gehele project is in handen van drs. Jodien van Ark en ds. Boroka Beke. Info en opgave bij ries.nieuwkoop@gmail.com

26 PThUnie

Doorn, 21 en 22 november

Jesaja: heilsteksten met een open einde Jesaja 11, vers 1: 'Maar uit de stronk van Isaï schiet een telg op, een scheut van zijn wortels komt tot bloei.'

Jesaja 9, vers 5: 'Een kind is ons geboren, een zoon is ons gegeven.' Het zijn teksten die we in de adventstijd graag in de preek gebruiken, omdat ze vooruit wijzen naar de komst van Christus. Maar is dat wel zo?

'Deze teksten zijn aanvankelijk niet christologisch bedoeld geweest', zegt dr. Marjo Korpel, universitair docent Oude Testament aan de PThU Amsterdam: 'Maar men dacht wat de beloofde verlosser betreft in termen van de koning als een gezalfde - een messias - van wie men veel verwachtte. In het Nieuwe Testament wordt relatief vaak naar deze teksten terugverwezen, maar dat betekent niet dat ze over Jezus gaan.' In haar PAO-cursus 'Heilsteksten uit Jesaja' gaat Korpel nader in op bekende én onbekendere teksten van Jesaja die veelal Messiaans geïnterpreteerd zijn. 'Het zijn heilsteksten, teksten die hoop bieden op betere tijden, die een positief visioen schetsen. Profeten waren begeesterde en vaak intellectuele mensen, die inzicht hadden in wat er in de wereld gebeurde en daar uitspraken over deden. Die mensen heb je tegenwoordig ook. Maar ze dachten in termen van, zeg, vijftig jaar. Terwijl de komst van de Messias nog honderden jaar zou duren.'

Dat is overigens een inzicht dat deze teksten niet minder waardevol maakt, benadrukt Korpel: 'Maar hoe verwerk je ze in een preek op een manier die ze recht doet? Het is te gemakkelijk om te zeggen: in het Nieuwe Testament wordt het zo gezegd, dus dan doe ik dat ook maar. Dan ben je als exegeet niet eerlijk bezig.' Tijdens de cursus worden de teksten in de grondtekst gelezen en als 'open-ended' bekeken. 'En dat kan verrassende preken opleveren', belooft Korpel de deelnemers.

Kosten € 560,- | ECTS: 2 | Aanmelden voor 7 oktober

Nieuw Hydepark 'helemaal op behoeften cursisten afgestemd' 'Het is goed om weer op onze eigen plek te zijn', zegt docent beroepsvorming en supervisor Henk van den Bosch. Twee jaar lang hebben hij en zijn collega's moeten improviseren bij het geven van scholing en nascholing, maar nu zijn ze terug op hun vaste stek. Hoewel: terug? Het gebouw waaraan zo ongeveer iedere PKN-predikant in Nederland herinneringen heeft, is afgebroken. Een nieuw Hydepark verrees op precies dezelfde plek. 'Ik was, zoals velen, gehecht aan het oude pand, maar ik moet toegeven dat het nieuwe gebouw prachtig is', zegt Van den Bosch. Het is een werkomgeving die aan alle voorwaarden voldoet: 'Een eigen docentenkamer. Goede faciliteiten. Goede contacten met de uitbater. En die hotelkamers zijn helemaal geweldig. Echt luxe!' Maar het belangrijkste vindt hij dat het postacademisch onderwijs van de PThU weer een eigen plek heeft: 'Helemaal op de behoeften van de cursisten afgestemd.' Eén ding is gelukkig niet veranderd. Hydepark mag dan Nieuw Hydepark zijn geworden, de prachtige omgeving is de oude gebleven.

PThUnie 27

Permanente Educatie in Berlijn Het is 25 mei 2016. Twee dagen lang hebben we ons met elf mensen opgesloten in een kantoor van de Evangelische Kirche in Deutschland (EKD) te Berlijn. Deze elf komen uit vijf landen (de meesten zijn Duits) en vertegenwoordigen de protestantse kerken in Europa. We praten over papieren die handelen over Permanente Educatie (PE) van predikanten. Deze moeten 'Impuls-Texte' worden voor discussie in de diverse protestantse kerken om vervolgens tot besluiten te leiden in de synodevergadering van de Gemeinschaft Europäischer Kirchen in Europa (GEKE) in 2018.

Permanente Educatie zal daar een belangrijk agendapunt zijn.

Het is duidelijk: dit agendapunt wordt goed voorbereid. Het begon met een consultatie in Straatsburg in november 2015. Hier waren zo'n 45 mensen uit de Europese Protestantse Kerken bij elkaar, die zelf actief betrokken zijn bij de PE van predikanten, hetzij in de organisatie, hetzij als docent. We hebben hier van elkaar gehoord hoe belangrijk al onze kerken PE vinden en hoe verschillend deze in de praktijk wordt vormgegeven.

Van bijna volledig in the cloud tot stilte-retraites waar men een hele week bijeen is, van studieuze bijeenkomsten tot sessies waarin men de bronnen van de eigen roeping weer zoekt. Alles wordt uit de kast gehaald om de predikant in vorm te houden.

Iedereen is het er over eens dat het om meer gaat dan om het bijhouden van vakkennis. Er is een opmerkelijke motivatie te vinden voor doorgaande Bildung van de hele persoon. Deze drive is ook te merken tijdens de beide vervolgvergaderingen in klein comité in Berlijn. Het is hier niet de vraag óf PE goed is, maar hóe deze het best vormgegeven kan worden. Desalniettemin worden de argumenten voor PE eerst wel zorgvuldig verwoord in dit land van de Fundamentaltheologie. Het is een heel gepruts met woorden eer ze in het juiste gelid staan.

Best taai soms voor iemand die Duits niet als zijn moedertaal kent. Tegelijk gebeurt er 'in, met en onder' die woorden (om het Luthers te zeggen) wel iets belangrijks.

Het is namelijk de bedoeling dat de Protestantse Kerken in Europa de voortgezette vorming en ondersteuning van het leren van predikanten tot een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid maken. Hierbij hoort, om maar wat te noemen, het voorstel om meer internationale PE activiteiten te organiseren,zoals een een jaarlijks summer college (de eerste keer in Zwitserland, Leuenberg, 2017), of om eens een half jaar of zo van standplaats te kunnen ruilen met een buitenlandse collega. Ook wordt om financiële solidariteit gevraagd: de grotere kerken zouden de kleinere moeten helpen om PE mogelijk te maken voor hun predikanten. (Bij die grotere kerken moeten we denken aan landen waar men de Kirchensteuer kent.) Een website die via www. leuenberg.net een goede uitwisseling van PE kennis en kansen mogelijk maakt, is ook een te realiseren wens.

Juist in deze tijd moeten we als kerken over grenzen heenkijken, is de gedachte.

Het is verder de moeite om te vermelden dat er velen met bewondering naar Nederland kijken wanneer ze horen hoe de PE bij ons georganiseerd is en dat kerk en universiteit daarbij zo nauw samenwerken. Voor ons is het goed om te merken dat we niet achterlopen en dat de motivatie om in deze jaren nieuwe vormen voor PE te ontwikkelen internationaal op grote instemming kunnen rekenen. De zorg om de kerk en de zorg voor de predikant, die zichzelf in deze tijden als het ware telkens opnieuw moet uitvinden, sijpelt uit de woorden die we met elkaar uiteindelijk op papier gekregen hebben. Deze zorg is ook aan elkaar besteed: na afloop zijn we Deutsch gründlich uit eten gegaan. En verder blijft Berlijn zelf natuurlijk die fascinerende stad waar je best graag nog een week zou willen blijven.

Theo Witkamp 28 PThUnie

greep uit het aanbod Boven NAP: motiverend leiderschap ‘Niet Angstige Presentie’: dat willen we allemaal wel. Zeker sinds Edwin Friedman dit kenmerk noemde als voorwaarde voor leiderschap in de kerk. In een geloofsgemeenschap-in-verandering is de plek die de leider inneemt van groot belang. Inzicht in de eigen mogelijkheden en valkuilen in leiderschap vergroten de beschikbaarheid voor de gemeenschap. In deze drie dagen wisselen inleidingen, oefeningen en casuïstiek elkaar af. Docenten: drs. J.D. van Ark en dr. H.M. van den Bosch.

Doorn | Kosten € 610,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 19 augustus

Geloven volgens het Oude Testament

START

4

OKTOBER

START

In zijn Theologie des Alten Testaments (2015) bouwt Jörg Jeremias voort op de benadering van Gerhard von Rad, die het oudtestamentische spreken over God zoveel mogelijk recht wilde doen door een historisch verantwoorde navertelling. Tegelijkertijd heeft Jeremias oog voor godsdiensthistorische ontwikkelingen en aan de manier waarop verschillende tradities met elkaar verbonden zijn. Dit alles leidt tot een intrigerende nieuwe opzet, die we in deze cursus gaan bestuderen en evalueren. Docent: prof.dr. Klaas Spronk.

Amsterdam / Groningen | Kosten € 418,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 26 augustus (Groningen) c.q. 23 september (Amsterdam)

Geloof in de publieke ruimte Wat doen we nu de kerk krimpt? De Britse theoloog en voormalig aartsbisschop van Canterbury Rowan Williams stelt dat het geen optie is om geloof te beperken tot de privésfeer. De kerk heeft ook in de huidige tijd belangrijke en fundamentele dingen te zeggen, vindt Williams, en moet dat ook vooral doen. Is Williams' benadering werkbaar in Nederland? Docenten: dr. Gert van Klinken en dr. Rinse Reeling Brouwer.

Groningen / Amsterdam | Kosten € 418,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 26 augustus (Groningen) c.q. 23 september (Amsterdam)

Pionieren en nieuwe kerkplekken ontwikkelen Steeds meer lokale kerkelijke gemeenten richten zich op de ontwikkeling van pioniersplekken en op missionaire trajecten, waarin men zich richt op rand- en buitenkerkelijken. In deze cursus analyseren we momenten in de dynamiek van het pionieren en het ontwikkelen van nieuwe kerkplekken aan de hand van casusmateriaal, recent verschenen empirisch onderzoek op dit terrein en praktisch-theologische theorievorming. Predikanten verrichten daarbij beperkt praktijkonderzoek. Docent: prof.dr. Henk de Roest.

Groningen / Amsterdam | Kosten € 418,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 2 december

Christelijk geloof en evolutie Laten nieuwe wetenschappelijke inzichten aangaande het ontstaan en de ontwikkeling van leven(svormen) op aarde zich rijmen met klassiek-christelijke geloofsopvattingen? Deze cursus beoogt een oriëntatie te bieden in deze even complexe als aangelegen problematiek. Werkhypothese is dat beide verenigbaar zijn – hetgeen betekent dat we ons niet willen verliezen in discussies over creationisme enerzijds en/of atheïstisch naturalisme anderzijds. Docent: Prof.dr. G. van den Brink.

10 OKTOBER

START

11 OKTOBER

START

16 JANUARI

START

16 JANUARI

Doorn | Kosten € 560,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 2 december

Voor het complete cursusaanbod, aanmelden en meer informatie, kijk op www.pthu.nl/pao PThUnie 29

Samen bijbelverhalen ontdekken en beleven!

Het Centrum voor Bibliodrama start in oktober 2016 opnieuw met een tweejarige cursus Uhhh...

Uhhh...

Uhhh... dze...dze...dze... bluhh... bluhh... bluhh...

BIBLIODRAMA BEGELEIDEN Scheve mond?

Informatie bij:

Lamme arm?

Herkent u één van deze signalen? Sla direct alarm.

Bel  om hersenbeschadiging te voorkomen.

www.centrumvoorbibliodrama.nl

hartstichting.nl

De zon zit weer in de maand 3 manieren om je kind goed te beschermen

Alles over SMEREN, KLEREN, WEREN vind je op kwf.nl/zonnen

30 PThUnie

Verwarde spraak?

Voor aanmelden en meer informatie op www.pthu.nl/agenda Opening academisch jaar Traditionele opening van het - alweer tiende! - academisch jaar van de PThU. Plaats: Utrecht. .

16/9/2016

Afscheid Gerrit Immink Afscheidsbijeenkomst voor de hoogleraar Praktische Theologie en voormalig bestuursvoorzitter van de PThU. Tevens presentatie van zijn boek Bidden in het besef van Gods tegenwoordigheid. Plaats: Groningen.

Mini-symposium Barth Mini-symposium rond Rinse Reeling Brouwers recente boek Karl Barth and Post-Reformation Orthodoxy. Plaats: Amsterdam.

28-30/ 10/2016

2/9/2016

13/10/2016

Inspiratiefestival Terschelling Zie voor meer informatie pagina 16.

Oratie Wim Moehn Inaugurele rede van de nieuwe bijzonder hoogleraar vanwege de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland. Voor twee dagen in de week is Moehn verbonden aan de vestiging Amsterdam van de PThU. Zijn bijzondere leerstoel draagt de titel ‘Geschiedenis van het Gereformeerd Protestantisme’. Plaats: Amsterdam.

3/11/2016 PThUnie 31

In de woestijnstad Yazd (Iran) maakte ik kennis met de symbolen van het Zoroastrisme, de oude monotheĂŻstische godsdienst uit PerziĂŤ. Rond 1000 voor Christus leefde hier Zarathroustra, die ik ten onrechte alleen via het boek van Nietzsche kende. Op de vuurtempel in Yazd staat de Faravahar, het gevleugelde symbool van Ahuramazda. De drie lagen veren staan voor: goede gedachten, goede woorden, goede daden. Regel 5 uit de Avesta, het boek van de zoroastristen, luidt: 'Belief in the essence of man and humanity: God created man pure and has endowed him with reason and conscience. Also, man has been given total freedom of choice. All people of all genders and races are set as equal.' Delen uit de Avesta zijn rechtstreeks overgenomen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, 1948.

Jodien van Ark