Pthunie april 2017

Magazine van de Protestantse Theologische Universiteit jaargang 11 | nummer 1 | april 2017

Qumran-expert Emanuel Tov over vergelijken en vertalen

Ich-Du: mensen hebben niet alleen maar nut

Leren van Luther

2 PThUnie

‘Een nieuwe, veelkleurige, maar ook samenhangende traditie’ Dit jaar is het precies tien jaar geleden dat de PThU werd opgericht. Terwijl de ‘hervormde’ locaties in Leiden en Utrecht en de ‘gereformeerde’ in Kampen nog bleven bestaan, was de weg ingezet naar één instelling waarbij ook de concentratie naar twee vestigingen al in gesprek was. Die zijn er vijf jaar geleden in Groningen en Amsterdam gekomen. Inmiddels hoef je minder vaak uit te leggen wat ‘PThU’ betekent en kan voorzichtig worden gesproken van een nieuwe, veelkleurige maar ook samenhangende traditie. Om dit tweede lustrum luister bij te zetten doen wij u het boekje Compassie in de Evangeliën cadeau, een bewerking van de diesrede van prof.dr. Annette Merz van december 2016.

Aan een nog veel langere traditie – vijfhonderd jaar Reformatie – wordt in dit nummer brede aandacht besteed. Zo organiseert de PThU een essaywedstrijd over de Reformatie voor studenten en scholieren, een summerschool voor predikanten én op 25 augustus een symposium over Reformatie en vrijheid. Natuurlijk interviewden wij hoogleraar Lutherana Markus Matthias. Terwijl ik altijd geleerd heb dat de calvinisten de Reformatie radicaliseerden, stelt Matthias dat calvinisten vergeleken met Luther juist een meer Middeleeuws theologiebegrip hadden. Inderdaad is het misschien geen toeval dat de grote Verlichtingsfilosoof Kant een Lutheraan was. Trouwens, terwijl Luthers vraag luidde: ‘Hoe krijg ik een genadige God?’ zou de vraag vijfhonderd jaar later misschien wel moeten zijn: ‘Hoe krijg ik een boetvaardig mens?’ Zie de toestand in de wereld.

In dit nummer veel indrukken van buiten Europa: een verslag van een studieverblijf in Zuid-Afrika en een congresbezoek in Amerika, een gesprek van Paul Sanders met zijn Israëlische collega Emanuel Tov, en nog veel meer moois. Vergeet ook onze internationale conferentie ‘New Quests for God’ van 24-26 april niet! Mocht u iets op te merken hebben, mail ons op pthunie@pthu.nl. Veel leesplezier!

Namens de redactie, Theo Boer

PThUnie 3

inhoud jaargang 11 | nummer 1 | april 2017

8

20 06 Publicaties & promoties

‘Je moet je altijd afvragen: wat ik nu lees en wat ik nu exegeteer, hoort dat bij de basistekst of is het eraan toegevoegd?’

10

10 In gesprek: Emanuel Tov en Paul Sanders 13 Column: Tegenwoordige tijd 14 Op de schouders van...

Johannes de Moor 15 De stelling: Rick Benjamins 16 Nieuws 17 Lutherjaar aan de PThU 20 Dagboek: Enrieke Damen 22 Ethiek-conferentie in New Orleans 25 Column: Voltooid verleden tijd 26 De permanente predikant 31 Agenda 32 Openbaring

4 PThUnie

‘We mogen blij en trots zijn dat we in Luther een nieuw idee van het evangelie gekregen hebben’

17

15

Ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de PThU is bij dit nummer het boekje Compassie in de Evangeliën gevoegd, een bewerking van de diesrede van prof.dr.

Annette Merz van afgelopen december.

&colofon

32

PThUnie is een magazine dat drie keer per jaar verschijnt. Het blad is met name bedoeld voor predikanten in de PKN en het wordt ook toegezonden aan studenten, medewerkers en relaties van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU).

Het magazine wordt uitgegeven door de PThU. Redactie Jodien van Ark, Theo Boer, Caspar Dullemond (eindredacteur), Henk de Roest, Elsbeth Romeijn (adviseur), Klaas Spronk (hoofdredacteur). Redactieadres Postbus 7161, 1007 MC, Amsterdam, 088 3371 866, pthunie@pthu.nl Vormgeving Venessa Oudhoff Realisatie www.veldmanprintensign.nl Fotografie Jaap Mars, Fred Schuurhof, Daniel Sonneveld. ISSN-nummer 1876-9233.

PThUnie 5

Nieuwe woorden voor de zending

Paulus’ kus

Promotie Eleonora Hof (30 november)

Promotie Rianne Voogd (15 december)

De geschiedenis van de zending is zeer nauw

‘Wat bedoelde Paulus met zijn oproep tot een

verweven met het kolonialisme. Veel ingeburgerde

‘heilige kus’? Die vraag staat centraal in het

termen zoals ‘zendingsveld’, ‘thuisland’ of ‘frontier’

proefschrift De betekenis van Paulus’ oproep tot de

kunnen daarom vandaag beter niet meer worden

groet met de heilige kus, waarmee Rianne Voogd

gebruikt, betoogt Eleonora Hof in haar proefschrift

op 15 december promoveerde aan de PThU in

Reimagining Mission in the Postcolonial Condition:

Groningen. Haar promotores waren prof.dr. R.

A Theology of Vulnerability and Vocation at the

Roukema en prof.dr. A. Merz.

Margins, dat ze 30 november aan de PThU in Amsterdam verdedigde. Haar promotores waren

In vier brieven in het Nieuwe Testament doet Paulus

prof.dr. M.M. Jansen en prof.dr. S. Skreslet.

de oproep: Groet alle broeders (en zusters) / elkaar met de heilige kus (1 Tes 5:26, 1 Kor 16:20, 2 Kor

In plaats van het westerse perspectief of het

13:12 en Rom 16:16). In het proefschrift wordt de

verwante en al even dominante economische

vraag naar de betekenis van deze oproep gesteld.

perspectief (‘global village’) pleit Eleonora voor een

In het Nieuwe Testament is alleen in 1 Petrus 5:14

‘planetair perspectief’. Een missiologie die de hele

een enigszins vergelijkbare oproep vindbaar: Groet

wereld omvat, biedt (letterlijk) een breder

elkaar met de kus van liefde. De studie mondt uit in

perspectief. De scheiding tussen binnenlandse en

de conclusie dat de groet met de heilige kus voor

buitenlandse zending is dan onhoudbaar. Ook de

Paulus meerdere betekenissen had. Het was een

geschiedenis van migranten-christenen komt

groet waartoe Paulus gelovigen die lijfelijk van hem

daardoor in een geheel ander licht te staan,

verwijderd waren aanzette. In het elkaar groeten

namelijk als integraal onderdeel van de koloniale

met de heilige kus drukten vroege christenen uit

geschiedenis van Nederland. De nieuwe visie biedt

dat zij behoorden tot een religieuze familie van

bovendien meer mogelijkheden om de

heiligen waarin noch maatschappelijke status noch

beschermwaardigheid van kwetsbaar leven centraal

woonplek van belang waren voor de gemeenschap

te stellen.

die ze samen vormden.

Eleonora Hof behaalde haar BA theologie (cum

Rianne Voogd (1985) studeerde theologie in

laude) in Leuven en haar MA (cum laude) in

Kampen (aan de ThUK, vanaf 2007 aan de PThU).

Amsterdam. Ze werkte van 2010 tot 2015 als

In 2009 rondde zij de master Predikantschap af.

promovenda bij de Protestantse Theologische

Van 2010 tot 2015 was zij AIO aan de PThU - eerst

Universiteit. Na haar promotietraject werkte ze als

in Kampen, later in Groningen. Sinds oktober 2016

beleidsmedewerker bij de GZB. Zij is nu free lance

is zij als predikant in algemene dienst verbonden

schrijver en hoopt in de VS verder te studeren om

aan de Protestantse Gemeente Lollum-Waaksens.

zich voor te bereiden op het predikantschap.

6 PThUnie

Corja Menken en Andries Govaart, Uit aarde.

Søren Kierkegaard, Opbouwende toespraken in verschillende geest,

Houten: Docete 2016, € 35,-.

vertaling Hans van Munster, geheel herzien en van verklarende noten voorzien door Frits Florin en

Informatief en meditatief is deze nieuwe uitgave

Pieter Vos, met een nawoord van Pieter Vos,

van Docete, gemaakt door Corja Menken en

uitgeverij Damon, Budel 2016, 420 pp, € 42,90.

Andries Govaart. Daarnaast dragen onder meer Maarten den Dulk, Ingrid de Zwart en Kees

Opbouwende toespraken in verschillende geest is

Bregman bij. Veel van de medewerkers van deze

een bijzonder boek dat, zoals de titel al aangeeft,

uitgave hebben een PThU-achtergrond.

uit toespraken bestaat. Het bevat enkele hoogtepunten uit Kierkegaards schrijverschap,

Uit aarde bestaat uit een meditatieve brochure (die

zowel stilistisch als inhoudelijk gezien. In

goed bij vieringen gebruikt kan worden) met

‘Zuiverheid van hart is één ding te willen’ belicht

schilderijen, liederen en gedichten, een werkboek

Kierkegaard de thematiek van vertwijfeling en

met achtergrondsmateriaal, liturgische teksten en

zelfwording in een stijl die opbouwend en tegelijk

werkvormen, plus een muziek-cd en een cd-rom.

beeldend en ironisch is. De toespraak, die het

De uitgave is kwalitatief fraai en zeer zorgvuldig

eerste deel van het boek vormt, heeft een

uitgevoerd en dat past bij de thema’s die aan de

psychologische en wijsgerige diepgang die niet

orde komen: de kwetsbaarheid van het bestaan,

onder doet voor die van zijn bekende De ziekte tot

ervaringen van verlies en rouw en het visioen van

de dood. In het tweede deel van het boek

nieuw leven. Uit aarde is met name bedoeld voor

verschijnen de lelies op het veld en de vogels in de

voorgangers: om zelf bij te verwijlen en om in

lucht als verrassende leermeesters in

vieringen nieuwe taal en symbolen aan te reiken

onbezorgdheid en menselijkheid. Kierkegaard

voor de diepte van het leven.

brengt het opbouwende hier onder meer ter sprake

www.docete.nl

in de vorm van twee parabels. In het derde en laatste deel schrijft hij over het lijden en laat hij de lezer onder de veelzeggende en tegendraadse titel ‘Het evangelie van het lijden’ ontdekken hoe dat op paradoxale wijze vreugdevol kan zijn. Het nawoord is een toelichting van PThU-ethicus Pieter Vos op de achtergrond en de hoofdlijnen van het boek.

PThUnie 7

Publicaties &promoties Rick Benjamins, Catherine Keller’s constructieve theologie.

Vught: Skandalon 2017, 120 pp, € 15,-

Theo Boer en Dick Mul (redactie), Lijden en volhouden. Over hoe wij lijden begrijpen en ermee omgaan.

Amsterdam: Buijten & Schipperheijn 2016.

In dit boek geeft PThU-dogmaticus Rick Benjamins

Lindeboom Reeks nr. 18. 176 pp, € 16,50.

een beknopte inleiding in de theologie van Catherine Keller (1953), een vooraanstaande

Het thema ‘lijden’ staat hoog op de

theoloog in de VS. Keller noemt haar theologie een

maatschappelijke agenda. Hoewel de palliatieve

‘constructieve theologie’. Zo’n theologie begint

zorg op een uitstekend niveau staat (en nog altijd

met een kritisch onderzoek naar de manier waarop

beter wordt) blijft het lijden aan het levenseinde de

geloofsvoorstellingen functioneren en mogelijk

burger bezighouden. Inmiddels zien ook veel

negatief uitpakken. Van daaruit wordt gezocht

mensen op tegen een oude dag ‘in de marge’, ook

naar een positieve en constructieve theologische

als zij niet ziek zijn.

bijdrage, die mensen oriëntatie biedt, het leven begunstigt en het samenleven bevordert.

In dit boek, onder redactie van PThU-ethicus Theo

Keller gaat in gesprek met veel hedendaagse

Boer en kinderarts Dick Mul, gaan twaalf auteurs in

denkers en een inleiding in haar theologie is

op vragen als: wat bedoelen we met lijden? Wat is

daardoor tegelijkertijd een inleiding in een brede en

het verschil tussen pijn (en andere grote

actuele intellectuele wereld. Ze neemt haar

ongemakken) en lijden? Wat is ‘voltooid leven’?

vertrekpunt in de procestheologie, de feministische

Hoe is de relatie tussen handicaps en lijden?

theologie als vorm van bevrijdingstheologie en het

Gingen mensen vroeger anders met lijden om? Wat

postmoderne denken. Van daaruit ontwikkelt ze

zegt de Bijbel? Het boek is tevens een zoektocht

haar eigen theologie, die ze aanduidt als een

naar bronnen van kennis, troost en levenskunst die

‘apofatisch panentheïsme’. Met ‘panentheïsme’

ons in staat stellen om met lijden om te gaan. Wat

wordt bedoeld dat alles is opgenomen in de

is er nodig om met lijden te copen, het vol te

eenheid van God en dat omgekeerd God in alles

houden, er misschien wel iets positiefs uit halen?

aanwezig is. Dat dit panentheïsme ‘apofatisch’ is,

Lijden en volhouden is voor een breed publiek

duidt aan dat er vooral met de negatieve theologie

geschreven.

over God wordt gesproken en de onkenbaarheid van God wordt benadrukt. Het apofatisch panentheïsme onderstreept vooral het belang dat aan binnen-wereldse verhoudingen gehecht moet worden. Mensen zijn verweven met elkaar, met de wereld en met God. Kellers theologie legt zodoende een grote nadruk op ‘verbinding’.

Relaties en verbindingen zijn soms traumatisch, soms hoopvol, maar bieden vooral mogelijkheden om het leven te transformeren en te laten bloeien.

8 PThUnie

Tegenwoordige column tijd Frits de Lange Voltooid leven Dr. Els van Wijngaarden promoveerde afgelopen november op een spraakmakend onderzoek aan de Universiteit voor Humanistiek. Zij deed onderzoek naar ‘voltooid leven’ en interviewde 25 mensen met een actieve doodswens. Op het symposium naderhand mocht ik mijn indrukken weergeven.

Geen woord komt vaker voor in Van Wijngaardens proefschrift dan ambivalentie en ambiguïteit. Deze mensen willen/willen niet dood, kunnen/kunnen niet, willen/willen niet zo verder leven. De ouderdom ervaren zij als een grote verlieservaring. Ze hebben niemand meer, ze stellen niks meer voor, hun lijf geeft het op, ze willen niet afhankelijk zijn en niemand tot last. Achter hun doodswens zit een treurige, troebele mix van al die factoren. Wat is voltooid leven? We weten het niet. Dat niet-weten maakt een wet die op die gedachte is gebaseerd ook onuitvoerbaar.

Het ligt dan ook voor de hand je eerst af te vragen of aan die doodswens maatschappelijk iets te doen valt. Als je ‘ik wil dood’ niet als doodsverlangen maar als wanhoopschreeuw verstaat, dan leid je geen stervenshulpverleners op maar eenzaamheidsbestrijders en vormingswerkers voor hoogbejaarde levenskunst. In een samenleving waarin inmiddels bijna een kwart van de bevolking ouder is dan 65, waarvan de helft – twee miljoen – tachtigerplussers (CBS), wordt het paard achter de wagen gespannen als we niet alles inzetten op de ouderdom als levensfase met een intrinsieke zin en betekenis, en het publieke debat laten domineren door de wens van een kleine groep pro-actieve burgers die hun eigen sterven willen regisseren. De ‘narrative of decline’ over de ouderdom is een sluipmoordenaar, ook voor mensen zonder doodswens.

Dat neemt niet weg dat mensen in de hoge ouderdom de dood kunnen verkiezen boven een-leven-dat-geen-leven-meer-is. Op zijn beurt is dat vaak ook weer een ambivalente keuze-die-geen-keuze-is: een tragische vlucht naar voren en geen rationale balans suïcide. Ik ben het met Van Wijngaarden eens dat we moeten waken voor een ‘dictatuur van de zingeving’. Zingeving is als het boterkuipje of de tandpastatube: er valt voor wie goed schraapt en perst veel meer en langer iets uit te halen dan je denkt. Maar soms is het doosje met zin echt tot op de bodem leeg. Wie dan de dood verkiest, verdient begrip en compassie. De bestaande euthanasiewetgeving biedt daarvoor wellicht meer ruimte dan we denken.

Frits de Lange is hoogleraar Ethiek aan de vestiging Groningen van de PThU

PThUnie 9

met Emanuel Tov en Paul Sanders

’Eigenlijk is de Bijbel niet altijd te vertalen’ Emanuel Tov is eventjes terug in Amsterdam, de stad waar hij 75 jaar geleden werd geboren en die hij op 20-jarige leeftijd verliet om in Israël te gaan studeren. Hij is namelijk dit voorjaar gasthoogleraar aan de PThU, waar hij onder meer enkele colleges in de bachelor geeft. Samen met universitair docent Oude Testament Paul Sanders van de PThU praat hij over tekstkritiek, hun mooie maar lastige vakgebied waarin geprobeerd wordt de oorspronkelijke teksten van de Hebreeuwse en de christelijke Bijbel vast te stellen. De interviewer mag je en jij zeggen. ‘In het Ivriet kennen we geen u.’ tekst: Caspar Dullemond | foto’s: Jaap Mars

Emanuel, je bent niet gelovig

ET: ‘Niet de taal, maar de inhoud. Ik

moeten laten varen, ook bij het

opgevoed. Hoe ben je ertoe

was nieuwsgierig naar de joodse

bestuderen van de Schriften. Of je nu

gekomen de Bijbel te

bronnen. Maar als je de Bijbel

het Gilgamesj-epos of Homerus of de

bestuderen?

wetenschappelijk gaat bestuderen, dan

Bijbel bestudeert: de exegetische

versnipper je de tekst. Je gaat op ieder

methode is in principe gelijk. Je wilt bij

ET: ‘Dat weet je eigenlijk nooit

woord letten, en dan wordt de liefde

de betekenis komen van een bepaalde

precies. Vroeger wilde ik dokter

wat minder. Je gaat letten op vragen

passage, je wilt de verschillende versies

worden, maar ik kon geen bloed

als: wie heeft het geschreven? Wat was

die bestaan hebben in kaart brengen, je

zien. Sociologie heb ik

het voor tekst? Was het één boek? Is

wilt verschillen verklaren, je wilt een

overwogen, archeologie, de

het gereduceerd of zijn er juist zaken

beeld krijgen van het onstaan van de

zakenwereld... . Ik was als

toegevoegd? Neem de profeet Amos.

tekst. Natuurlijk zijn we bevooroordeeld

jongetje twee jaar lang religieus,

Voor mij is de belangrijkste vraag: wat

bij het bestuderen van teksten, maar

‘Ik hoor studenten wel eens zeggen: “Professor Tov, het was allemaal zo duidelijk voordat ik les van u kreeg.”

Ja, dat klopt, maar wat kan ik daaraan doen?’ tussen m’n dertiende en m’n

betekende hij in zijn tijd? Met de

dat geldt voor seculiere onderzoekers

vijftiende ongeveer. Daarna zag

theologische vraag wat hij voor déze

net zo goed. Die tweede vraag – wat

ik dat het niets voor mij was.

tijd betekent hou ik mij niet bezig.

kan Amos voor onze tijd betekenen?

Maar ik wilde uiteindelijk wel

Daarmee verschil ik dus, neem ik aan,

– speelt aan onze universiteit natuurlijk

mijn joodse bronnen opzoeken.

van wetenschappers op een universiteit

wel. De meeste studenten willen

Ik was na de oorlog alleen in de

als de PThU of van Israëlische religieuze

predikant worden. Dan zou het kunnen

wereld. Ik had wel een oom en

universiteiten, waarbij het ook om dat

dat ze Amos behandelen in de

tante, die mij liefdevol hebben

laatste draait.’

kerkdienst. Maar we leren ze de hermeneutische benadering: Amos

opgevoed, maar van binnen was ik alleen. In een intellectueel

PS: ‘Wij staan ook als PThU zo neutraal

maakte deel uit van een totaal andere

leven heb ik mijzelf gevonden.’

mogelijke wetenschap voor. Wij vinden

context dan mensen die anno 2017

dat je als wetenschapper je

naar de kerk gaan. Ik geef behalve

vooringenomenheid zoveel mogelijk

Oude Testament ook Bijbelse theologie,

Was het interesse in taal?

10 PThUnie

Emanuel Tov (Amsterdam, 1941) is emeritus hoogleraar Bijbelwetenschappen aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. Hij werd bekend met zijn onderzoek naar de tekstontwikkeling in de Griekse Bijbel, de Hebreeuwse Bijbel en de Dode Zeerollen. Van 1990 tot 2009 was hij hoofdredacteur van de veertig delen tellende serie Discoveries in the Judean Desert en daar gaat het ook over de

van Oxford University Press (zelf was hij verantwoordelijk voor 33 delen). Hij was gasthoogleraar

hoofdlijnen van de Bijbel. Die

aan universiteiten overal ter wereld. Paul Sanders (Den Haag, 1962) is universitair docent Oude

theologische lijnen vinden de studenten

Testament en opleidingscoördinator aan de PThU Amsterdam. Caspar Dullemond is free lance

over het algemeen interessanter dan die

journalist en eindredacteur van PThUnie.

exegese. Maar ook dat theologiseren moet wetenschappelijk gebeuren: je kunt niet van alles in zo’n tekst gaan het is volgens mij niet van belang voor

Mozes op de berg Sinaï stond en daar

mensen die in de Nieuwe Kerk of in de

de tekst heeft ontvangen die nu in de

Wat dringt er van de tekstkritiek

Grote Synagoge op de preekstoel staan.

gedrukte exemplaren staat. Dat is een

door in de theologie van synagoge

Die houden zich alleen bezig met de

axioma binnen het jodendom.’

of kerk?

Masoretische tekst. Tekstkritiek is voor

stoppen.’

fijnproevers, voor wetenschappers. Of

PS: ‘Ik denk dat jouw boeken, en die

ET: ‘Ik geef je een voorbeeld van

dat zo moet zijn of niet, is een andere

van anderen op het gebied van

Jeremia, over wie ik veel geschreven

zaak, maar zo werkt het in de praktijk.

tekstkritiek, wel degelijk doorsijpelen in

heb. Er is een langere versie, bestaande

Zeker in het jodendom.’

de kerkelijke praktijk. Het bestaan van verschillende versies van de bijbeltekst

uit de overgeleverde Hebreeuwse tekst – de zogenoemde Masoretische tekst

Dus met je halve eeuw onderzoek

komt bij onze opleiding aan de orde. De

– samen met twee Qumran-teksten. Dat

naar oudere tekstversies, heb je

implicaties daarvan landen wel bij de

is zoals de mensen het verhaal van

niets veranderd aan wat er in de

studenten. In het begin vinden ze

Jeremia kennen. En dan heb je een

kerk of de synagoge wordt verteld?

tekstkritiek schokkend, maar de meesten kunnen het wel integreren.

kortere tekst, bestaande uit de Griekse Bijbel – de Septuaginta – samen met

ET: ‘Nul komma nul. En dat is ook te

Misschien mede omdat het bestaan van

twee andere Qumran-teksten. Die

verwachten. Want wetenschap – ik

verschillende overleveringen in het

kortere is uitgebreid in de langere tekst.

spreek nu vooral over het jodendom –

Nieuwe Testament duidelijker is, omdat

Dus als je de langere tekst, de

en religie bewegen zich op een ander

je daar vier uiteenlopende biografieën

Masoretische, gaat lezen, dan moet je

vlak. Het christendom is wat dat betreft

van Jezus hebt. Ook gemeenteleden

er eigenlijk steeds over nadenken: wat

gemakkelijker. Van het Nieuwe

valt dat op.’

ik nu lees en wat ik nu exegeteer, hoort

Testament heb je een eclectische editie,

dat nu bij de basistekst of is het eraan

gebaseerd op beslissingen van moderne

ET: ‘In het christendom is het inderdaad

toegevoegd? Dat is zeer beslist van

wetenschappers over wat volgens hen

wel wat anders. Christelijke theologen

belang voor mensen die een

de oudste tekst is. Voor de joodse Bijbel

weten dat er veel verschillende

commentaar moeten schrijven. Maar

is dat ondenkbaar. De traditie zegt dat

manuscripten van het Nieuwe PThUnie 11

Emanuel Tov

Testament zijn. De mening over wat de

voor het bestaan van andere

buitengewoon. De Bijbelse boodschap

oudste versie is verschillen sterk. Maar

tekstversies. Je moet dus anders gaan

is van blijvende waarde en dat verklaart

het orthodoxe jodendom heeft officieel

denken over die Schrift. De variatie laat

ook waarom die teksten steeds maar

alleen de Masoretische tekst. Neem de

zien dat de Bijbel honderd procent

weer nieuwe generaties aanspreken. Ik

vertaling van de Jewish Publication

mensenwerk is. Het is een geloofszaak

heb zelf in het middelbaar onderwijs

Society. Die is schitterend: een

of je daar ook iets van God in ziet. Ik zie

gewerkt, met totaal onkerkelijke

voorbeeld van veel nadenken. Maar ze

God in de Bijbel, maar dat is mijn

kinderen, en daar las ik vaak iets uit de

zeggen dat ze de Masoretische tekst

geloofsovertuiging; wetenschappelijk

Bijbel. Dat bleken de leerlingen soms

vertalen, terwijl dat niet zo is. Die

kan ik dat niet onderbouwen.’

ontzettend mooi te vinden. Het verhaal van Jozef bijvoorbeeld: ik kon gewoon

Masoretische tekst is niet altijd te vertalen: er staan te veel problematische

ET: ‘Je zegt: de Bijbel is mensenwerk.

de Bijbelhoofstukken lezen en de

details in. Ze houden zich daarom niet

Ook de Pentateuch?’

leerlingen vonden het prachtig. De verhalen zijn ijzersterk.’

volledig aan de Masoretische tekst, maar er is niet een heldere

PS: ‘Ook de Pentateuch. Voor de volle

onderbouwing van wat zij nu écht

honderd procent is het mensenwerk.’

Vind jij dat ook?

denken.’

ET: ‘Ik geloof daar ook in. Maar dat kan

ET: ‘Sommige verhalen zijn erg mooi.

PS: ‘Die Masoretische tekst is op een

toch niet de officiële protestantse

Esther is een mooi boek, maar het heeft

bewonderenswaardige manier

opvatting zijn?’

ook een andere kant, het is een wreed boek. De manier waarop de Joden in

overgeleverd. Het is ongelofelijk hoe mensen hun best hebben gedaan om

PS: ‘Er is in het protestantisme op dit

dat boek wraak nemen, is volledig

die tekst goed over te schrijven. Zelfs

punt eigenlijk geen officiële opvatting

buiten proportie. Van Richteren hou ik

het kleinste klinkertje mocht er niet aan

meer. De tijd van de kwestie Geelkerken

veel. Maar ik lees het nu anders dan

toegevoegd worden of er afgehaald.

– de vraag of de slang in het paradijs

vroeger. Nu weet ik: ja, dit is het

Het feit dat we die teksten nog altijd

werkelijk gesproken had – is echt

raamverhaal, dit zijn de elementen van

hebben, laat iets zien van het enorme

voorbij. Voor veel mensen

de redactie, dit is de kern, dit is de

belang dat die teksten door de eeuwen

tegenwoordig is belangrijker dat dit

deuteromistische interpretatie van het

heen voor mensen hebben gehad. Ook

enorm krachtige verhalen zijn, die nog

verhaal... Ik lees het als een

in het protestantisme had je die

altijd tot de verbeelding spreken. Die

wetenschapper. Het is moeilijk om het

behoefte aan een tekst die volledig

bijbelverhalen zetten ons op een ander

als een mooi verhaaltje te lezen. Maar

betrouwbaar was. Maar ondanks de

spoor. Welk volk vertelt zulke

daar wordt de liefde voor de verhalen in

heel goede overlevering van de

wonderlijke dingen over zijn voorvaders

het boek niet minder van.’

Masoretische tekst sloot men de ogen

als het Joodse volk? Die zelfkritiek is

12 PThUnie

Paul Sanders

Je hebt tekstkritiek ooit als een

steeds meer inziet hoe subjectief alles

ene geleerde een bepaalde versie

kunstvorm omschreven.

is. Je kunt niet alles overbrengen op je

als het oudst beschouwd, en de

studenten. Je kunt ze alleen maar leren

andere geleerde een andere. En

ET: ‘Dat geldt voor bepaalde elementen

dat het subjectief is. Dat is natuurlijk

dat kan niet.’

ervan. Als je twee lezingen met elkaar

niet helemaal goed, maar zo is het nu

vergelijkt bijvoorbeeld. In Genesis 2

eenmaal. Ik hoor ze wel eens zeggen:

Daarmee zei je eigenlijk: ik

staat: “God eindigde zijn werk op de

“Professor Tov, het was allemaal zo

geef het op?

zevende dag.” Dat is de Masoretische

duidelijk voordat ik les van u kreeg.” Ja,

tekst. En in de Griekse Septuaginta en

dat klopt, maar wat kan ik daaraan

de Samaritaanse Pentateuch staat:

doen? That’s the nature of the beast.

“God eindigde zijn werk op de zesde

Begin deze eeuw heb ik een lezing

En de dag erna ben je gestopt

dag.” Dat zijn twee verschillende

gegeven bij de United Bible Societies

met je werk?

lezingen. Of eigenlijk: een lezing en een

[waarvan ook het Nederlands Bijbel

variant. Onze opdracht als tekstcritici is

Genootschap deel uitmaakt, CD]. Ik heb

ET: ‘Ja. Ik geef het op.’

ET: (lacht.) ‘Nee. Ik heb een

‘Je moet je altijd afvragen: wat ik nu lees en wat ik nu exegeteer, hoort dat bij de basistekst of is het eraan toegevoegd?’ om die lezingen met elkaar te

daar verteld hoe moeilijk het vertalen

gespleten ziel. Op zo’n moment

vergelijken. Als je ze met elkaar

van de Bijbel is. Alle beslissingen zijn zo

spreek ik als iemand die de

vergelijkt, gebruik je argumenten. En

subjectief, de beslissingen veranderen

veelheid van vertalingen

die zijn subjectief. En aan het eind van

van jaar tot jaar, de gegevens

tegengaat, als het ware als

het proces zeg je: dit is beter, of dat is

veranderen van jaar tot jaar. Ik heb

vaderlijke beschermheer voor de

beter; dit is origineel en dat is secundair.

gezegd dat ik eigenlijk geen andere

christelijke kerken. Maar

Die evaluatie noem ik een kunstvorm,

oplossing zag dan gewoon de

daarnaast werk ik gewoon op de

waarbij je geen exacte regels kunt

Masoretische tekst te blijven vertalen. In

universiteit, waar ik met

toepassen.’

de huidige situatie, met de huidige

versterkte zin doorga met de

vertalingen verschilt het woord van

analyse van deze textuele

God, als ik dat zo eens mag zeggen,

verschillen.’

Is tekstkritiek iets waar je in groeit?

van plaats tot plaats, van tijd tot tijd en ET: ‘Ja. Maar het betekent ook dat je

van kerk tot kerk, alleen maar omdat de

Op de schouders van......

Johannes de Moor In meer dan een opzicht sta ik op de schouders van Johannes de Moor: wat heb ik veel van hem geleerd! Toen ik in 1995 promoveerde aan de Universiteit van Utrecht op een computerondersteund onderzoek naar vroeg-joodse wetsteksten, kwam bij de receptie een mij toen nog onbekende witharige heer op mij af die zich voorstelde als Johannes de Moor uit Kampen, en die me vroeg of ik bij hem wilde komen werken.

Hij had mij ‘gespot’ als iemand die getraind was in de Semitica en niet benauwd was voor computers, net als hijzelf.

Toen ik een paar weken daarna kennis kwam maken in Kampen, bleek dat er niet echt een vacature was, maar dat er ‘wel wat gevonden zou worden’. Het werd om te beginnen een dag in de week meewerken aan het grote tweetalige concordantieproject ‘A Bilingual Concordance to The Targum of the Pophets’. Wat was het een fijne verrassing voor me om te zien hoe daar gewerkt werd op de Aulazolder in de Oudestraat in Kampen. Het was een heel eigen wereldje. In wisselende teams van vaste staf, promovendi, studentassistenten en jonge buitenlandse onderzoekers werd er heel hard gewerkt aan dit ambitieuze project en alles wat daarmee samenhing. Er werd dagelijks samen koffie en thee gedronken, waarbij de gesprekken gingen over het werk waar we mee bezig waren, maar ook over bredere theologische zaken en persoonlijke dingen. Deze tijd heeft me als wetenschapper en mens sterk gevormd. Waar bij mijn studie en promotie mijn persoonlijke leven en mijn studie twee gescheiden werelden waren, kwamen die hier bij elkaar.

Johannes de Moor werkte hard (en is nog steeds heel actief) en eiste dat ook van de teamleden. En door een fijne werksfeer te creëren en ons te overtuigen van het belang van ons werk kreeg hij ons daarin mee. Wetenschappelijk legde hij de lat hoog en stond altijd open voor nieuwe technologische mogelijkheden. Hij wist door zijn aanpak en goede prestaties veel subsidies te krijgen, wat het team weer nieuwe kansen gaf. Principieel, eigenzinnig, scherpzinnig, en met een open blik deed hij zijn werk. Die open blik gold vooral ook hoe hij met vrouwen en jonge mensen omging. Waar de theologie in die tijd nog een echt mannenbolwerk was, zag en benutte hij het potentieel van vrouwen en jongen mensen waar hij wat in zag. Als christen deed hij zijn werk niet alleen in dienst van de wetenschap, maar ook voor de kerk. Een voorbeeld ter navolging!

Dineke Houtman

DE STELLING

‘Alleen een theologie die diepgaand in gesprek is met de werkelijkheid om ons heen is goede theologie’

Rick Benjamins reageert op de stelling van Marten van der Meulen: Met Marten van der Meulens stelling ben ik het natuurlijk van harte eens, maar er zitten wel een paar moeilijkheden aan. Ze wil waarschijnlijk uitsluiten dat we in de theologie vanuit geloofsopvattingen en oude of heilige boeken beweringen doen over de werkelijkheid die niet meer kloppen met onze ervaring daarvan. Helemaal akkoord, wat mij betreft, maar met welke werkelijkheid moeten we dan diepgaand in gesprek? De natuurkundige opvattingen van Erik Verlinde? De romans van A.F.Th. van der Heijden? De cijfers van het CBS? Is er een ‘echte’ werkelijkheid waarmee we in gesprek moeten, of is er alleen een werkelijkheid zoals die op heel verschillende manieren onder woorden wordt gebracht? Die postmoderne vraag houd mij in mijn eigen onderzoek nogal bezig.

Zou de theologie ook een eigen weergave van de

is en in verband moet worden gebracht met andere

werkelijkheid kunnen hebben? Als dat zo is, kunnen

perspectieven. Zoals ook de natuurkundige, de

theologen daarmee misschien ook in gesprek gaan.

letterkundige en de socioloog hun perspectief met

Ingolf Dalferth verdedigt dat het geloof gepaard gaat

andere perspectieven moeten verbinden. Die verbinding

met een ‘Orientierungswechsel’. Simpel gezegd:

mag gerust leiden tot stevige discussies, maar niet tot

gelovigen kijken anders naar de wereld, omdat ze de

reductie van gezichtspunten. Daarmee nuanceer ik de

wereld zien als een gave waarin hen de liefde van God

aangeleverde stelling enigszins en kom tot een volgende

wordt meegedeeld. Als je dat mogelijk acht, kun je

stelling, die hieronder te vinden is.

worden uitgenodigd om nader onderzoek te doen naar de werkelijkheid van wat in zo’n bewering ‘God’ wordt genoemd. In dat geval moet je juist dieper de theologie induiken om met de werkelijkheid in gesprek te gaan.

Mijn grootste probleem is niet dat de theologie de werkelijkheid zou vergeten. Mijn probleem is dat buitenstaanders een religieus perspectief veel te vaak op voorhand uitluiten als iets onzinnigs. Mijn probleem is tegelijkertijd dat binnenstaanders hun perspectief veel te vaak tot hét ultieme perspectief maken, dat

Rick Benjamins geeft de stelling: ‘Religie leidt gemakkelijk tot een dominante eenzijdigheid en is daarmee niet per se geneigd tot vredelievendheid.’ door aan Gé Speelman.

domineert en waaraan alles wordt onderworpen. Ik geloof dat een religieus perspectief op de wereld zinnig

PThUnie 15

Korte nieuwsberichten

Essaywedstrijd voor scholieren en studenten over vijfhonderd jaar Reformatie Wat betekent Maarten Luthers gedachtegoed over vrijheid en christendom voor scholieren en studenten vandaag? Dat is de inzet van een door de PThU georganiseerde essaywedstrijd voor scholieren vanaf zestien jaar, voor studenten en voor andere belangstellenden.

Uitgangspunt voor de essaywedstrijd, waarmee in alle drie groepen een prijs van duizend euro te winnen valt, is Luthers traktaat ‘De vrijheid van een christen’. Hierin stelt Luther dat vrijheid kenmerkend is voor het christelijke leven, maar dat een christen als vrij mens, tegelijk ook aan zijn naaste dienstbaar is. Het gedachtegoed van Maarten Luther heeft onze visie op vrijheidszin gevormd. Want wat begon als bevrijding van de godsdienstige praktijk van de Middeleeuwse Kerk, leidde tot grote kerkelijke, politieke, culturele en sociale veranderingen. Wat betekent vrijheid voor jou?

‘Vrijheid vandaag, in het licht van Luther’ en daarvan afgeleid ‘Hoe denk jij over vrijheid en wat betekent vrijheid voor jou?’ is de vraag in de essaywedstrijd voor scholieren vanaf zestien jaar. Bij de andere groepen wordt dieper ingegaan op deze vraag. ‘Is Maarten Luther ook nu nog een goede gids op zoek naar vrijheid?’ De essays dienen een lengte te hebben van 4500 woorden en kunnen tot 1 juni 2017 worden ingezonden, waarna ze door een deskundige jury worden beoordeeld. De prijsuitreiking is tijdens het PThU-symposium ‘Luther en de vrijheid’, dat op 25 augustus plaatsvindt in de Janskerk te Utrecht.

Luther-symposium: vrijheid toen en nu De Reformatie die vijfhonderd jaar geleden inzette werd ervaren als een bevrijding. In een beroemd geschrift spreekt Luther ook over de vrijheid van de christen. Dat klinkt heel positief. Wie wil er niet graag vrij zijn? Toch is het begrip vrijheid allerminst vanzelfsprekend. Dat gold toen en dat geldt nu nog steeds. Op 25 augustus houdt de PThU een symposium over dit thema in de Janskerk in Utrecht.

Dit symposium voor een breed publiek heeft als doel ‘vrijheid’ als een breed thema onder de aandacht te brengen.

Het zal gaan over vrijheid als autonomie, spontaniteit, authenticiteit, over vrijheid van godsdienst en gewetensvrijheid in de ethische, kerkelijke en politieke context, over vrijheid als doel of voorwaarde van politiek en economisch handelen, van wetenschap en kunst. Het thema zal vanuit verschillende perspectieven benaderd worden en steeds verbonden zijn met de hedendaagse maatschappelijke uitdagingen. Medewerkers zijn Trouwjournalist Stevo Akkerman, procureur-generaal Rinus Otte, schrijver en presentator Abdelkader Benali, hoogleraar psychologie Hans Alma en hoogleraar Lutherana Markus Matthias. Dagvoorzitter is Elsbeth Gruteke (EO). Verder wordt meegewerkt door het Vocaal Theologen Ensemble onder leiding van Hanna Rijken. Aan het eind van de dag wordt de uitslag van de essaywedstrijd over vrijheid voor scholieren, studenten en overige belangstellenden bekendgemaakt.

16 PThUnie

Refo500

Luther leert je kritisch naar jezelf kijken Met een summerschool voor predikanten, een essaywedstrijd voor

scholieren,

wetenschappelijke

een

symposium

Nederlandse

over

vrijheid

vertaling

van

en

een

Luthers

belangrijkste theologische teksten, zet de PThU stevig in op de vijfhonderdste verjaardag van de Reformatie. ‘We mogen blij en trots zijn dat we in Luther een nieuw idee van het evangelie gekregen hebben’, vindt hoogleraar Markus Matthias.

PThUnie 17

‘Godsdienst gaat over inzicht in je eigen positie: wat zegt het geloof in God over jezelf?’

Refo500 – het Lutherjaar – is

vrijheid is de vraag: hoe vrij ben ik

godsdienst de rechtvaardigheid in

inmiddels behoorlijk op streek.

eigenlijk en welke motivaties gaan

de samenleving, in het leven. In God

Helemaal tot genoegen van prof.

schuil achter mijn beslissingen?

vinden wij steun om ethisch goed

dr. Markus Matthias, hoogleraar

Luthers – godsdienstige – antwoord

op bezig te zijn. De hoop is dan dat

Lutherana aan de Protestantse

is dan: ik ben een zondaar; ik kan

God eens zal vervullen wat wij nu

Theologische Universiteit,

niet voldoen aan wat van mij terecht

alleen in beperkte mate kunnen

verloopt het jubileumjaar tot

gevraagd wordt. En meer in het

realiseren. De kerk bestaat in dat

dusver niet. Teveel oppervlakkig

algemeen: ik ben niet in staat me

godsdienstbegrip uit mensen die het

‘Luther-toerisme’, met name in

echt vrij te maken en de

graag beter willen doen; die iets

Duitsland. Teveel nadruk op het

verantwoordelijkheid van mijn

willen zijn voor hun naaste en de

altijd moeilijke punt van Luthers

handelen te dragen. Dat is het

samenleving. Bij Luther ontbreekt

antisemitisme en op clichés als

moderne van Luthers benadering:

dat niet, hij vindt dat ook belangrijk.

de aflaat en de 95 stellingen.

hij betrekt de theologie op de

Maar hij zegt eerst: nee, in de

Maar Matthias’ belangrijkste

algemene menselijke ervaring.

godsdienst gaat het in de eerste

bezwaar is dat de vijfhonderdste

Luthers ervaring is: als ik probeer zo

plaats over het inzicht in mijn eigen

verjaardag van de Reformatie op

goed mogelijk volgens de geboden

positie. Dat is een theologische

de een of andere manier maar

te leven, dan doe ik dat niet om

antropologie. Wat zegt het geloof in

geen viering wil worden: ‘We

Gods wil, maar voor mezelf, om

God over mijzelf? Hoe ga ik om met

noemen het een herdenking.

behouden te worden. Pas met het

gebrek? Hoe ga ik om met zonde?

Terwijl we trots en blij mogen

nieuwe inzicht in het Evangelie

Hoe ga ik om met schuld? Durf ik

zijn dat we in Luther een nieuw

komt er een oplossing: het gaat in

het aan de motivatie van mijn

idee van het evangelie gekregen

het Evangelie om de barmhartigheid

handelen te analyseren? Luther

hebben.’

van God, die mij het leven gunt, zo

helpt je om kritisch te kijken naar

goed en zo slecht als ik het doe. Het

jezelf.’

Luthers optreden, aldus Matthias,

Evangelie vraagt niets van mij, maar

betekende echt een radicale

doet wat het belooft. Het bevrijdt

Boete

omwenteling in de theologie; iets

me echt.’

Die kritische blik op het eigen

dat zelfs in dit lustrumjaar niet

18 PThUnie

functioneren zou overigens ook in

voldoende wordt begrepen: ‘Bij

Dat was toentertijd een volledig

de huidige lutherse stroming wel

Luther draait het allemaal om de

nieuwe opvatting. En het is ook een

wat meer aanwezig mogen zijn,

vraag: hoe sta ik als mens tegenover

andere benadering dan die van

benadrukt de hoogleraar. Hij zou

God? In de godsdienstige context

Calvijn en zijn navolgers, vindt

graag zien dat het aspect van

van toen vroeg de Middeleeuwse

Matthias: ‘Kort door de bocht: ik

boete-doen (wellicht in de vorm van

kerk van de mensen om God lief te

denk dat de gereformeerde en

een biecht) een nadrukkelijker plek

hebben boven alles. Maar hoe kan

hervormde tradities binnen de

in de lutherse theologie krijgt. ‘Aan

dat? Liefde kun je niet opeisen, niet

Protestantse Kerk in Nederland net

het begin van het formulier van de

afdwingen. Is het opeisen van liefde

iets meer in het middeleeuwse

eredienst staat: “Heer, vergeef ons

niet in zich tegenstrijdig? In de

godsdienstbegrip zijn geworteld. In

alles wat wij misdeden”. En meteen

bredere context van de menselijke

die opvatting bevestigt de

daarna gaat het over allerlei andere

zaken. In drie seconden is de vraag

wat hem betreft bij zo’n lustrum

beschikbaar waren. Behalve

afgehandeld of er in je leven problemen

horen. De PThU doet haar best,

Matthias zelf werkten aan deze

zitten. En dan heb ik het niet over de

vindt hij. Met onder meer een

vertaling onder meer ook PKN-

grote geboden, bij de meeste mensen

summerschool voor predikanten (zie

predikanten mee, in het kader van

zit dat wel goed. Nee, het gaat om

kader), een essaywedstrijd voor

het postacademisch onderwijs van

behoorlijk praktische, alledaagse vragen.

scholieren en een symposium over

de universiteit. Deel 1, met als

Hoe ga ik met mijn tijd om? Hoe

het thema ‘vrijheid’ (zie de

ondertitel Theologische

behandel ik mijn medemensen? Hoe ga

nieuwsberichten op p. 16) levert de

Antropologie en als thema het

ik met mijn lichaam om? Wat is mijn

universiteit een mooie bijdrage aan

hierboven al aangestipte ‘De mens

drijfveer? Ben ik bezig mijzelf te

de vijfhonderdste verjaardag van de

voor God’, verscheen in februari bij

verwerkelijken? Dat zijn vragen die ook

Reformatie. Tot tevredenheid stemt

uitgeverij Damon. Voor de zomer

psychologisch belangrijk zijn.’

ook Maarten Luther, de driedelige

moet het tweede deel verschijnen,

Latijns-Nederlandse vertaling van

en begin 2018 deel drie.

Matthias hoopt dat er in de komende

Luthers belangrijkste teksten,

maanden alsnog meer aandacht komt

waarvan sommige nog nooit eerder

voor de grote godsdienstige vragen die

integraal in het Nederlands

De Summerschool, een driedaagse zomercursus voor predikanten met inbreng uit alle hoeken van de theologie, getiteld ‘Geloof maakt de mens! Ontmoeting of confrontatie met Maarten Luther’, vindt plaats van maandag 10 tot woensdag 12 juli. Ds. Mendie Hofma van de PAO-commissie van de universiteit: ‘De gedachte achter deze cursus is dat er wel veel over Luther wordt gepraat, maar dat we er te weinig toe komen om hem te lezen. Hoeveel weten we nu werkelijk van het gedachtengoed van Luther?’

De eerste dag wordt de grote reformator in zijn historische context geplaatst. De hoofdlezing is van Markus Matthias en gaat over de rechtvaardiging bij Luther. Workshops zijn er over lichamelijkheid bij Luther (Heleen Zorgdrager), de Moderne Devotie als vooruitwijzing naar Luther (Gert van Klinken) en Noordmans over het sola fide (Rinse Reeling Brouwer). ‘s Avonds worden onder leiding van Hanna Rijken en René van Loenen liederen van Luther gezongen en bestudeerd. De tweede dag draait het om Luthers denkbeelden. Aartsbisschop Joris Vercammen kijkt naar Luther door een oud-katholieke bril en Jan Luth spreekt over de invloed van Luther op Bach. Workshops zijn er over een parabel van Luther (Markus Matthias en Annette Merz), Luther als Bijbelvertaler (Pieter Oussoren) en de illustraties in de Luther-Bijbel (Wim Moehn). ‘s Avonds wordt de Deense film Adam’s Apple (2005) bekeken en besproken. De derde dag vindt de vertaling naar de beroepspraktijk plaats. ‘We willen dat de deelnemers echt iets met Luther kunnen, wanneer ze weer terug zijn in hun eigen gemeente’, aldus Hofma. Na een lezing van Max Staudt over Luther en determinisme en vrijheid vinden de laatste drie workshops plaats: doop en omkeer (Maarten den Dulk), Luther en de zendingstheologie (Dorottya Nagy) en ‘preken in spannende tijden’ (Theo Pleizier). De hele cursus levert 2 ECTS op.

PThUnie 19

weekdagboek Studeren in Stellenbosch, Zuid-Afrika ‘My blanke vriendin van Holland’, zei een goede vriendin van mij toen we na een zonnige lunch afscheid namen. Ze zei het liefkozend. Toch blijft het voor mij verwarrend om zoiets te horen. Ik ben nu zeven maanden in Stellenbosch, Zuid-Afrika.

Ik herinner mij die eerste week zeven maanden geleden nog goed. Ik had me ingelezen en geprobeerd mij zo goed mogelijk voor te bereiden op de plek waar ik het komende jaar zou gaan wonen en studeren. Toch was ik, eenmaal hier, diep geschokt: ik wist van apartheid maar ik dacht dat het lang achter ons lag. Met Nelson Mandela als president was een nieuw tijdperk begonnen, zo had ik begrepen. Mandela stond symbool voor de ‘rainbow Naam:

Enrieke Damen Studie:

Derdejaars masterstudent Locatie:

Groningen

nation’ die Zuid-Afrika was geworden. Maar nu liep ik over een campus en overal waar ik keek zag ik een overweldigende meerderheid blanke studenten, terwijl maar 9% van de bevolking in Zuid-Afrika blank is. En niet alleen op de campus: toen ik de daaropvolgende zondagen naar verschillende kerken ging, ontdekte ik dat de protestantse kerken hier grotendeels nog zijn ingedeeld volgens ras. Eerlijk is eerlijk, toen ik de eerste keer voet zette in de theologiefaculteit was ik opgelucht om te zien dat daar veel meer diversiteit onder de studenten was. Toch was het met de diversiteit van de docenten wat minder rooskleurig gesteld: een grote meerderheid is nog altijd afkomstig uit de blanke Nederduitse Gereformeerde Kerk.

Complexe geschiedenis Als reactie op de zo zichtbare ongelijkheid hier in Stellenbosch begon zich in die eerste weken in mijn hoofd een sterk moreel oordeel te vormen. Mijn domineesvinger was hoog opgeheven en ik had met mijn Nederlandse aanpakmentaliteit voor veel zaken hier een oplossing. Toch bleek het niet zo simpel te liggen als ik in eerste instantie dacht. Gelijkheid en rechtvaardigheid voor alle mensen is het ideaal, maar hoe dat te bereiken? Zeker in een land met zo’n complexe geschiedenis als Zuid-Afrika is dat lang niet gemakkelijk, is inmiddels mijn conclusie. Naarmate vriendschappen gevormd werden, colleges gevolgd en boeken gelezen, realiseerde ik mij dat het makkelijk is als buitenstaander een oordeel te hebben. Als je geen idee hebt van de diepte van de complexiteit in deze samenleving. Als

20 PThUnie

weekdagboek het niet over jou gaat. Maar wie langzaam onderdeel wordt van het leven hier, die realiseert zich: dit gaat ook wel degelijk over mij.

Elke morgen loop ik naar de faculteit om aan mijn scriptie te werken. Als ik dan al wandelend de ‘braak’ oversteek, een groot grasveld in het centrum van Stellenbosch, dan liggen daar standaard minstens twintig ‘bergies’ (zwervers) bij te komen van de nacht.

Want de nacht hier in Zuid-Afrika is niet altijd veilig en zeker niet voor mensen die op straat leven. De realiteit is dat op een enkeling na deze mensen allemaal een gekleurde of zwarte huidskleur hebben. Het is op zulke momenten dat ik me bewust ben van mijn bevoorrechte positie. Dat is soms ongemakkelijk, omdat het me confronteert met mijn blanke huidskleur, mijn vrouw-zijn en mijn welvaart. Toch is het ongemak het grootste cadeau dat ik hier heb mogen ontvangen: het moeten erkennen van mijn eigen positie als Nederlandse vrouw en hoe die verschilt van veel andere mensen op deze aarde. Dat was moeilijk voor mij omdat het ingaat tegen mijn christelijke opvoeding, waarin mij geleerd is te focussen op de onderlinge gelijkheid in plaats van de verschillen. Maar in mijn drang om gelijkheid te benadrukken ging ik vaak voorbij, zo realiseer ik me nu, aan de (pijnlijke) verschillen tussen de ander en mij. Mijn vriendin herinnerde me daar even fijntjes als liefdevol aan.

Comfortzone Ik had u kunnen vertellen over het prachtige weer, de fijne mensen, de vrienden die ik heb gemaakt, de wijngaarden, mijn reisjes door het land, mijn lange dagen in de bibliotheek of de colleges die ik heb gevolgd. Maar het enige wat er voor mij echt toe doet, is de verandering die in mijn denken heeft plaatsgevonden. Ik was hier totaal buiten mijn comfortzone en dat gaf mij de kans om met een frisse blik naar mezelf, de ander en mijn eigen theologie te kijken. De verandering die ik heb doorgemaakt, is niet dat ik nu een ander beeld heb van mezelf of de wereld – of dat ik een nieuwe theologie heb ontwikkeld.

In plaats daarvan is het een herwaardering van de kwetsbaarheid en de beperktheid van mijn eigen positie. De erkenning bijvoorbeeld dat mijn westerse manier van wetenschap bedrijven net zo vol gebreken en onvolmaaktheden is als die van een ander. Wie dat kan toegeven, leert in dit diepgelovige land hoe waardevol de ogen van de ‘ander’ zijn, want die leren je te zien wat je zelf niet ziet. Ik zou nergens anders willen zijn.

PThUnie 21

Het verschil tussen arm en rijk is in New Orleans groot. Wijken met schrijnende armoede, maar ook luxe straten met houten villa’s.

Tentenkampen met daklozen onder een brug, bedelende veteranen,

Amerika, een verdeeld land

blanke inwoners die ons waarschuwen vooral ’s avonds niet de straat op te gaan: ‘Veel te gevaarlijk.’ Maar ook grote auto’s, luxe winkelcentra en straten waar ieder huis een bord in de tuin heeft van een beveiligingsfirma. Voor twee jonge studenten uit Nederland is het moeilijk om te begrijpen hoe groot de kloof tussen ‘zwarte’ en ‘blanke’ inwoners van New Orleans nog steeds is. Een man verzucht dat hij echt hoopte dat Obama voor verbinding kon zorgen. ‘Maar niets is minder waar’, zegt hij: ‘De onderlinge wrevel

Het is een graadje of twintig. We

is juist toegenomen. De verkiezing van Trump gooit vervolgens olie

stappen weer in het vliegtuig. Ons

op het vuur.’ Dat de verkiezing van Trump gemengd wordt

bezoek aan New Orleans zit erop.

ontvangen, is een understatement. Wij komen Amerikanen tegen

Starend uit het vliegtuigraampje

die trots roepen dat Louisiana (de staat waarin New Orleans ligt)

bespreken we onze indrukken.

Trump-country is: ‘He is going to make America great again.’

Terwijl de Verenigde Staten steeds

Anderen zien in de verkiezing van Trump het bewijs dat veel

kleiner worden en ons vliegtuig aan

Amerikanen nog steeds racistisch zijn.

hoogte wint, realiseren wij ons dat wij een verdeeld land achterlaten.

Trump Op de conferentie die wij namens de PThU bezoeken, valt ons op

Tekst: Yorick Breemes en Herman Meijer

hoe prominent de verkiezing van Trump de gesprekken, maar zelfs de ethische discussies overheerst. De Society for Christian Ethics kent leden van over de hele wereld, maar verreweg de meeste deelnemers komen uit Amerika zelf. Sprekers associëren er lustig op los. Volgens een spreekster is Trump een racist, een vrouwenhater, een narcist en nog veel meer dingen. Een staande ovatie volgt. Een enkeling blijft demonstratief zitten. Maar er is meer aan de hand, is de teneur: Trump legt een dieper probleem bloot. Nog steeds heeft in Amerika de witte man het voor het zeggen. Vrouwen, immigranten, moslims en transgenders zijn de dupe, volgens verschillende sprekers. Ferme taal wordt niet geschuwd. Wij luisteren een beetje verdwaasd.

22 PThUnie

Euthanasie

en voorzichtig met lichamelijk contact. Geef elkaar

Niet in alle lezingen valt de naam Trump. Zo bezoeken we een

toestemming voor aanraking, maar wacht daarna nog een

bespreking van een paper over euthanasie. Voor een Nederlander

paar maanden met het in praktijk brengen. Op die manier

echter wederom een vervreemdende gewaarwording. De fronten

kom je erachter of het een keuze is waar je ook op langere

liggen in de Engelstalige wereld duidelijk ergens anders dan in

termijn achter staat.’ Priemend kijkt Hauwerwas de zaal in.

Nederland. De spreker kan het zich bijvoorbeeld niet voorstellen dat

‘Achteraf spijt heeft namelijk grote gevolgen, nietwaar?’

je in aanmerking komt voor euthanasie als je niet terminaal bent. In

vraagt hij retorisch.

Nederland heeft minister Schippers enkele dagen daarvoor echter betoogd dat euthanasie ook mogelijk moet zijn bij psychisch lijden

Gastvrij

en niet alleen bij ondraaglijk lichamelijk lijden. De spreker maakt

Ons vliegtuig zet de landing in. Het is vier graden. We kijken

overigens wel een interessant punt. Volgens hem geef je een slecht

terug op een prachtige maar ook confronterende reis. Een

signaal af als je tegen bepaalde groepen zegt dat zij uit het leven

reis waarin we veel gedaan, gezien en gehoord hebben.

mogen stappen. Hij betoogt dat je daarmee tegen anderen die in

Amerika is een gastvrij land. Het French Quarter waar wij

dezelfde omstandigheden verkeren, maar geen euthanasie

verbleven is vol met prachtige bezienswaardigheden. De

overwegen, wel degelijk iets uitstraalt: ‘Wij vinden het niet erg als jij

inwoners van New Orleans stonden open voor een goed

er uitstapt.’ Volgens hem leidt dat er toe dat bepaalde groepen in de

gesprek. Wij zullen de hartelijke ontvangst, in bijvoorbeeld

samenleving overbodig worden of zich overbodig gaan voelen. Wij

Vintage Church NOLA of bij Jeanne D’Arc Parade, niet snel

vragen ons af of we in Nederland, los van hoe we deze

vergeten. De conferentie was leerzaam. Maar we laten ook

argumentatie waarderen, niet al lang het punt gepasseerd zijn

een land achter dat tot op het bot is verdeeld, met

waarop dit soort argumenten nog relevant zijn.

gigantische tegenstellingen en diepe wonden.

Wij kunnen ons niet aan de indruk onttrekken dat

Yoder

Nederland minder gepolariseerd is dan de Verenigde Staten

De zaak Yoder – deze beroemde mennonitische theoloog en pacifist

van Amerika. Ligt er niet een taak voor ons, christenen,

bleek meer dan honderd vrouwen te hebben aangerand – heeft

theologen en ethici in het bijzonder, om dat zo te houden?

onder ethici veel stof doen opwaaien. Ook op de Society for

Of zijn we misschien blind voor de verdeeldheid in ons

Christian Ethics wordt aandacht besteed aan de gevolgen van zijn

eigen land?

gedrag voor de ethiek. In een panel bespreekt onder andere Stanley Hauerwas de casus. Wat betekenen deze daden van Yoder voor zijn theologische erfenis? Hauerwas is duidelijk over zijn voormalige leermeester: ‘Als een persoonlijke theologie van een theoloog tot dergelijke daden leidt, kan het niet anders of je benadert de teksten van deze persoon met groot wantrouwen.’ Hij heeft voor de mensen in de zaal ook nog een praktisch advies: ‘Wees zeer terughoudend

De Amerikaanse theoloog Stanley Hauerwas, geflankeerd door Herman Meijer (links) en Yorick Breemes van de PThU Groningen.

PThUnie 23

5 0 0 ja a r R efo rmatie Een beweging die de wereld voorgoed zou veranderen

Protestantse Theologische Universiteit

Een symposium voor een breed publiek met als doel „vrijheid“ als een breed thema onder de aandacht van de samenleving te brengen. Het

a! end

g e a d r in 7 Vo o 201 s u ust

ug

25 a

um: i s o p id Sym rijhe v e en d r e h echt r t Lut U , kerk s n a J

zal gaan over vrijheid als autonomie, spontaniteit, authenticiteit, over vrijheid van godsdienst en gewetensvrijheid in de ethische, kerkelijke en politieke context, over vrijheid als doel of voorwaarde van politiek en economisch handelen, van wetenschap en kunst. Tijdens het symposium wordt ook de uitslag bekend gemaakt van de essaywedstrijd voor scholieren ‘Vrijheid vandaag, in het licht van Luther’ en voor studenten en andere geinteresseerden ‘Maarten Luther als gids bij de zoektocht naar menselijke vrijheid’.

Voorlopig programma

Elsbeth Grutteke, Dagvoorzitter

Stevo Akerman journalist bij Trouw , Lid van de raad van advies van de PThU

Rinus Otte Bijzonder hoogleraar Organisatie van de Rechtspleging en Procureur-Generaal Openbaar Ministerie

Abdelkader Benali veel bekroond schrijver en tv-presentator

Hans Alma Hoogleraar Culturele Psychologie en Geestelijke Begeleidingswetenschappen aan de Universiteit voor Humanistiek

Markus Matthias

Hoogleraar voor theologie en geschiedenis van Luther en het Lutheranisme PThU

Kijk voor meer informatie over het symposium en alle andere activiteiten rondom het 500

jarig bestaan van de Reformatie op

www.pthu.nl/vrijheid

Voltooid verleden column tijd Ciska Stark Reformator Mijn Evangelisch-Lutherse grootvader keek ons altijd wat streng toe vanaf zijn vergeelde portretfoto aan de muur. Als kind kon ik me wel voorstellen dat er weinig te lachen viel als je, zoals hij, voor je vijftigste al dood ging. Misschien kwam het ook doordat hij altijd naar binnen keek, vanaf zijn foto naast het raam. Terwijl wij gewoon naar buiten konden kijken, de wijde wereld in.

Ik moest er aan denken toen ik onlangs op een rommelmarkt een portret van Calvijn zag liggen. Zo’n bruinig portret, waar de ernst van af straalt en het spitse gelaat met dito baard verraadt dat het leven blijvend bezig was hem te verslijten. Het portret was vast en zeker afkomstig van de christelijke basisschool, waar het decennia lang had gehangen in de hal of in de directeurskamer, geflankeerd door Willem van Oranje en één van de opeenvolgende koninginnen. Maar bij het verhuizen naar een nieuwe Brede Schoollocatie worden de heiligen van weleer zonder pardon vermarktplaatst of verrommelt. Nu was het zelfs de vraag of hij tegen het einde van de middag nog aan de kraakwagen zou ontkomen.

Ik liet hem achter op het kraampje, gedachtig dat een protestant het meer moet hebben van een goed woord dan van een portret. Noch van de afgetrainde Calvijn, noch van de rondborstige Luther. Daarom zijn de Lutherparafernalia van dit gedenkjaar ook niet aan mij besteed. Dominees die de ‘hier stehe ich’ sokken kopen, zouden verplicht moeten worden om wekelijks op het marktplein te preken. En om minstens even goede theologen te willen zijn als Luther en Calvijn. Want we hebben natuurlijk wel degelijk behoefte aan hedendaagse helden. Aan theologen die ergens voor staan en niet anders kunnen en willen dan het Evangelie met vreugde verkondigen, midden in de samenleving. En wat is daarvoor nodig?

Op een expertmeeting met collega’s uit het werkveld klonken onlangs de kernkwaliteiten van de theoloog van de toekomst: als theoloog creatief zijn, geestelijk leiderschap tonen en ondernemend durven zijn. Zoiets als Luther dus. Of als Calvijn. Of als je grootmoeder. Gewoon, als held op je eigen sokken. En met het gezicht naar buiten gekeerd.

Dr. Ciska Stark is universitair docent Homiletiek aan de vestiging Amsterdam en directeur Onderwijs van de PThU. PThUnie 25

Cursusaanbod PThU in het kader van de Permanente Educatie

Amsterdam, 13 en 27 juni 2017

Ich-Du: je naaste is niet alleen maar nuttig We bekijken onze medemensen vooral op hun bruikbaarheid. En dat gaat ten koste van de werkelijk persoonlijke relatie met de ander. Dat stelde de filosoof Martin Buber in zijn hoofdwerk Ich und Du (1923). Bijna een eeuw later is zijn boodschap alleen maar actueler geworden, vindt prof.dr. Renée van Riessen, universitair hoofddocent filosofie aan de PThU. In juni vindt in Amsterdam haar tweedaagse PAO-cursus ‘Ich und Du in de actuele context: Martin Buber lezen voor de 21ste eeuw’ plaats.

Buber, aldus Van Riessen, zet twee mogelijke houdingen van de mens tegenover de wereld naast elkaar: ik-het en ik-jij. Ik-het relaties komen het vaakste voor: ‘Dat zijn alle relaties waarin je iets tot een object maakt. Bijvoorbeeld een stuk hout waarvan je een tafeltje maakt. Dat hout is dan niet langer onderdeel van de levende boom. Het geldt ook voor de verhouding tot andere mensen: je bekijkt ze met het oog op hun bruikbaarheid, het nut dat ze voor jou hebben. En zij doen dat met jou. Collega’s bijvoorbeeld. Maar zo’n verhouding kan altijd omslaan in een ik-jij verhouding, waarin je elkaar werkelijk ontmoet. Volgens Buber is de kwaliteit van een gemeenschap niet afhankelijk van de inbreng van individuen, maar van deze ik-jij relaties: één op één relaties, waarin mensen merken dat ze door de ander gekend en bevestigd worden. “Ich werde an Du”, noemt Buber dat. Ik ontsta aan de verhouding tot die ander, die een jij geworden is. En ik ontsta niet aan relaties waarin ik vooral als een bruikbaar ding wordt gezien.’

Voor de duidelijkheid: Buber wil niet af van die ik-het relaties; ze moeten alleen niet te belangrijk worden. En precies dat is volgens hem gebeurd in loop van de 19e eeuw, onder meer door de industriële revolutie.

‘Buber zag de ik-jij relaties steeds meer naar de marge verschuiven. En in de eeuw dat het boek verschenen is, is die tendens alleen maar sterker geworden’, zegt Van Riessen. Ook in de theologie is dat zichtbaar: ‘In dit verband spreekt Buber spreekt over de neiging om God te objectiveren. In het theologische en filosofisch spreken over God staat dat op de voorgrond en is bezinning op de betekenis van de persoonlijke relatie tot God vrijwel afwezig. Buber zoekt daarom naar woorden voor deze ik-jij relatie tot God, die in feite heel belangrijk is binnen zijn systeem. Het enige verschil tussen de menselijke jij en de goddelijke jij is dat de laatste eeuwig is, en daarom een inspiratiebron voor al die andere ik-jij relaties. Buber zegt: het grote probleem van de westerse theologie is dat deze God tot een “het” heeft gemaakt; iets waarover je kunt spreken, waarmee je dingen kunt bewijzen.’

In de PAO-cursus wil Van Riessen predikanten confronteren met de betekenis en de reikwijdte van de twee grondhoudingen die Buber onderscheidt: ‘Hoe speelt dat in je eigen praktijk een rol – bijvoorbeeld in pastoraat of in gemeenteopbouw? Mensen bekijken niet alleen anderen, maar ook zichzelf als bruikbare dingen, als prestatiemachines die de gevraagde opbrengst moeten leveren, zo niet, dan zijn ze nutteloos.

Burnouts liggen daardoor op de loer, en bij jonge mensen heb je het probleem van keuzestress. ’In contrast hiermee stelt ze twee dagen van ‘slow philosophy’ in een leerhuisachtige setting in het vooruitzicht: ‘Samen teksten lezen. Samen aftasten wat die teksten vandaag voor jou kunnen betekenen, persoonlijk en in je werk als predikant of pastor. Als je van langzaam lezen en poëtische filosofie houdt, is dit de cursus voor jou.’

Kosten: 418,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 28 april 26 PThUnie

Amsterdam, 22 en 29 mei 2017

Gebed in de Joodse traditie In Lukas 11 vragen de leerlingen aan Jezus om hen te leren bidden. Jezus leerde ze toen het gebed dat ons bekend is als het Onze Vader. Het Onze Vader is nauw verwant aan een van de belangrijkste gebeden uit het jodendom, namelijk het Achttiengebed. Ook elementen uit andere gebeden komen erin voor.

Bij deze PAO-cursus onder leiding van prof.dr. Dineke Houtman wordt dit gebed bestudeerd vanuit de joodse context. Daarnaast worden ook andere belangrijke formuliergebeden en persoonlijke gebeden besproken.

Natuurlijk komen ook aard en functie van de Tefilla (de

Doorn, 29 en 30 juni

joodse benaming die eigenlijk meer omvat dan gebed) aan

‘De mensen die aan zenmeditatie doen, zitten gewoon onder jouw gehoor’

de orde.

Kosten 418,- | 2 ECTS Inschrijven voor 14 april

Religie is springlevend. Maar in een andere vorm dan we in de kerk vanouds gewend zijn. Bezoekers van pioniersplekken – maar steeds vaker ook de eigen gemeenteleden – laten zich inspireren door meditatie, kloosterspiritualiteit, boeddisme, yoga en wicca.

‘De mensen die aan zenmeditatie doen, zitten gewoon onder jouw gehoor’, zegt dr. Gé Speelman, universitair docent godsdienstwetenschappen aan de PThU. Hoe ga je daar als predikant mee om? Heel belangrijk is in ieder geval dat je goed beslagen ten ijs komt, aldus Speelman. Bij haar PAO-cursus ‘Hedendaagse spiritualiteit’ leer je ‘wat er te koop is op de religieuze markt’. ’Hedendaagse spiritualiteit kent een grote verscheidenheid. We maken onderscheid tussen van oorsprong christelijke mystieke spiritualiteit, niet-christelijke spiritualiteit zoals neo-boeddhisme, en spiritualiteit die je kunt typeren als new age’, legt Speelman uit: ‘Er zijn grote onderlinge verschillen. Het is dan ook belangrijk om niet alles op één hoop te gooien.’ Zoals het ook belangrijk is om niet te gauw een oordeel klaar te hebben: ‘We doen in de kerk wel eens wat wegwerperig over deze “oppervlakkige” vormen van spiritualiteit. Terwijl ze echt aan een behoefte beantwoorden.’ In de cursus, die ze dit jaar voor de tweede keer geeft, maakt ze duidelijk waarom deze vormen van spiritualiteit zo aantrekkelijk zijn: ‘Volgens Anton van Harskamp, emeritus-godsdienst-socioloog van de VU heeft de belangstelling hiervoor te maken met secularisatie – niet in de zin van het de rug toekeren van religieuze instituties, maar het verlies van het idee dat je in de maatschappij een gemeenschappelijke oriëntatie hebt. In de cursus komen we dan uit bij de vraag waarom wij als kerk dat gemeenschappelijke kader niet kunnen bieden.’ De cursus biedt daarmee niet alleen inzicht in de spirituele stand van zaken, maar biedt ook gelegenheid voor de eigen reflectie daarop: ‘Het is een veilige groep om hierover te praten.’

Kosten: 560,- | 2 ECTS Inschrijven voor 12 mei

PThUnie 27

Toetsen Het is lang geleden dat ik mijn doctoraal examen theologie aflegde, maar ik herinner me dat er door me heen schoot: ‘Dit is de laatste keer in mijn leven dat ik examen moet doen!’ In de jaren daarvoor had ik, zoals zoveel anderen, atlijd op school gezeten of gestudeerd en had altijd geleefd met proefwerken, toetsen, tentamens en examens. Het was vreemd dat dit nu afgelopen zou zijn en dat er een ander leven begon.

Dat van dat andere leven klopte, maar wat betreft de toetsen bleek ik me toch vergist te hebben. Sinds mijn afstuderen heb ik inmiddels nog vele tests, toetsen en examens gedaan en ook de daarbij horende zenuwen gehad. Het begon met een promotie waarbij je moet bewijzen dat je in staat bent om zelfstandig wetenschappelijk onderzoek te doen en anderen beoordelen of je daarin geslaagd bent. Later volgde een zendingsexamen waarvoor ik opnieuw een echt werkstuk moest schrijven dat beoordeeld zou worden. In een KPV-training schreven we allemaal vele verslagen en we rondden het af met een groot reflectieverslag. De supervisorenopleiding kende toets na toets in de vorm van reflectieverslagen en casusbeschrijvingen. Een opleiding groepsdynamica moest besloten worden met een werkstuk waarin de theorie op persoonlijke wijze verwerkt moest worden. Kortom, verder leren en professionalisering bleken steeds gepaard te gaan met het verrichten van schrijfopdrachten.

Schrijven is een hele inspanning. Een zin die voor een lezer eenvoudig lijkt, kan van een schrijver veel tijd hebben gevraagd. Stil zitten, je concentreren en goede woorden vinden is hard werken. Tegelijk levert het ook veel op.

Het dwingt je om je gedachten te ordenen. Het helpt om je ervaringen en gevoelens in zo’n vorm te gieten, dat ze niet verdwijnen, maar aan het licht komen en vruchtbaar kunnen worden in andere situaties. Schrijven betekent ook dat je voor anderen inzichtelijk maakt wat je hebt geleerd en het maakt het mogelijk dat anderen erop reageren. Je legt verantwoording af van wat je gedaan hebt en organiseert om zo te zeggen zelfs je eigen weerwoord. Daarnaast maakt schrijven ook creatief. Als het je lukt om de letters en de woorden in zo’n rangorde te zetten dat er iets nieuws verschijnt, iets wat je van te voren nog niet bedacht had, iets wat waarheid en schoonheid in zich draagt, dan ben je vrij en scheppend bezig. Als je erin slaagt om dat wat in je leeft zo in taal om te zetten dat het meer wordt dan het was, word je er zelfs gelukkig van.

Dat alles hoort bij de professionalisering van de theoloog. Daarom hanteren we deze vorm onder de term ‘toetsing’ ook bij onze postacademische cursussen. Zo nemen we de professionals, die de predikanten en geestelijk verzorgers zijn, serieus. We gunnen ze dit inspannend geluk.

Theo Witkamp coördinator postacademisch onderwijs PThU

28 PThUnie

greep uit het aanbod De kerkelijke ambten in de steigers Welk effect hebben de veranderingen van Kerk 2025 op de ambten, op hun functie en betekenis? In deze cursus analyseren we welke positie de ambten innemen in de huidige Protestantse Kerk en het model van Kerk 2025.

Verder gaan we na welke noties centraal staan in de ambten zoals die zich tot in de Protestantse Kerk ontwikkeld hebben: wat is van blijvende betekenis? En tenslotte schetsen we hoe in een model als van Kerk 2025 de ambten eruit zouden kunnen zien. Docenten: prof.dr. Jan Muis en dr.mr. Klaas-Willem de Jong.

Amsterdam | Kosten 418,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 14 april

Mystiek en bevinding ’Bevinding’, schrijft K.H. Miskotte, ‘is een hoog goed, het betekent dat er in de mens nog een dieptedimensie is boven de rede en boven het gevoel en boven de verbeelding’. Tijdens deze cursus bespreken we mystiek getinte teksten van Miskotte, zoals deze zijn verzameld in Band 14 van het Verzameld Werk (2015). Aan de orde komen onder meer de ‘verborgen omgang met de Here’, de extase, de zondagsbeleving, de aanvechting, de messiaanse strijd van de enkeling en het gebed als verzet. Docent: Prof. dr. Rinse Reeling Brouwer

Amsterdam | Kosten 418,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 14 april

Vertrouwen, veiligheid en lef Gezag en vertrouwen verwerft een predikant door de gemeente voor te gaan in het steeds opnieuw verstaan en vertolken van de relevantie van het evangelie. Wanneer een predikant de meerderheid van de gemeente daarin kan inspireren, dan groeit het vertrouwen. Maar zijn er ook niet altijd gebeurtenissen (en mensen) die het vertrouwen ondermijnen? In deze cursus van twee dagen verkennen we de eigen vragen rond (zelf)vertrouwen en kwetsbaarheid in het predikantschap. Docent: dr. Rein Brouwer.

Amsterdam | Kosten 418,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 28 april

Boven NAP: motiverend leiderschap ‘Niet Angstige Presentie’: dat willen we allemaal wel. Zeker sinds Edwin Friedman dit kenmerk noemde als voorwaarde voor leiderschap in de kerk. In een geloofsgemeenschap-in-verandering is de plek die de leider inneemt van groot belang. Inzicht in de eigen mogelijkheden en valkuilen in leiderschap vergroten de beschikbaarheid voor de gemeenschap. In deze drie dagen wisselen inleidingen, oefeningen en casuïstiek elkaar af. Docenten: drs. Jodien van Ark en dr. Henk van den Bosch.

Doorn | Kosten 610,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 28 april

Zielzorg is bidden?

Bidden is vanouds een belangrijk onderdeel van het pastoraat, maar spreekt in onze seculiere wereld niet meer vanzelf. Tegelijk wordt in evangelische en charismatische stromingen het belang van het gebed benadrukt, niet in het minst als het om genezing gaat. Er worden in deze cursus colleges gegeven over de pastoraaltheologische benaderingen en godsdienstpsychologische aspecten van het pastorale gebed en over de benodigde communicatieve vaardigheden. Docent: dr. Reijer de Vries.

Amsterdam | Kosten 418,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 14 april

START

30 MEI

START

12 JUNI

START

13 JUNI

START

15 JUNI

START

26 JUNI

PThUnie 29

Auteursrechten licenties voor de kerk Wanneer u als kerk:

» liedteksten projecteert via de beamer » kerkdiensten streamt via het internet » muziek uitvoert of afspeelt

CCLI faciliteert toegang tot gelicenseerde christelijke muziek en media.

CCLI is dé partner voor kerken, stichtingen en andere partijen voor een simpele en legale oplossing met betrekking tot auteursrechten en de

of op een andere wijze muziekwerken openbaar maakt, dan heeft u te maken met het auteursrecht.

Dankzij de auteursrechten licenties van CCLI heeft uw kerk het rechtmatige gebruik van de liederen eenvoudig en betaalbaar geregeld.

complexe administratie hiervan.

CONTACT Heeft u vragen over CCLI, SongSelect, Online Rapporteren of heeft u andere vragen. Neem dan contact op.

Tel. +31 314 36 03 90

Web. nl.ccli.com

Geef mij ij tijd.

Uhhh...

Uhhh...

Uhhh... dze...dze...dze... bluhh... bluhh... bluhh...

Scheve mond?

Verwarde spraak?

Lamme arm?

Herkent u één van deze signalen? Sla direct alarm.

Bel  om hersenbeschadiging te voorkomen.

hartstichting.nl 30 PThUnie

Geef voor nieuwe doorbraken in kankeronderzoek.

Ga naar kwf.nl/doneer

Voor aanmelden en meer informatie op www.pthu.nl/agenda Lezing Peter Rollins Lezing van de bekende (en radicale) Ierse theoloog Peter Rollins, met als titel ‘The Idolatry of God’, aan de PThU Amsterdam.

12/4/2016

19-20/4/ 2016

Markus vertelt Bijeenkomst met verhalenverteller Pete Pronk over het evangelie van Markus aan de PThU Amsterdam.

Conferentie interculturele theologie Internationale conferentie rond ‘science and religion and intercultural theology (in French-speaking Africa)’ met o.a.

Elaine Howard Ecklund (foto), Bony Guiblehon en Gijsbert van den Brink.

Internationale conferentie Wetenschappelijke conferentie rond het thema ‘New Quests for God: Contributions of Theology to a Resilient Society’. De locatie is De Puddingfabriek in Groningen.

8/6/2016

7/4/2016

24-26/4/ 2016

Noordmans studiedag Jaarlijkse studiedag naar aanleiding van het werk van de theoloog Oepke Noordmans (1871-1956). De dag vindt plaats op de vestiging Amsterdam van de PThU.

PThUnie 31

Het archetype van deze icoon heet ‘Christus de leraar’.

Christus verschijnt als degene die alles beheerst (pantokrator, in het Russisch vsederzjitel), met een zegenend gebaar van de rechterhand en het geopende evangelie in de linker. Zo zijn beeld en woord aan elkaar verbonden. Het geopende boek vertoont hier de zin uit Johannes 13:24. Onze taak als christenen bestaat erin, in onze naasten Christus te zien. Dat is een kwestie van menselijke waardigheid.

Maar wat betekent dat dan precies? Na gebed en meditatie voor een icoon zoals deze, is het alsof ik dit gebod een beetje beter begrijp.

Alfons Brüning