N VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING M ITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAA ORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJ EN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN N KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTW SLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DR N BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERS N VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING M ITIATIEFVERSTANDELIJKE VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAA ORDINGBEPERKING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJ & EN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN N KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTW SLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DR N BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERS N VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING M ITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAA ORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJ EN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN N KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTW SLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DR EN BEWUSTWORDING MOGEN KIEZEN INITIATIEF VERST N VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING M ITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAA ORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJ Klik kennispocket MOGEN BESLISSEN EN WAARMAKEN BEWUSTWORDING N KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTW
EIGEN INVLOED
3E DRUK
UITGEVERIJ PRELUM
THEMA
VERSTANDELIJKE BEPERKING &
EIGEN INVLOED Bewustwording Initiatief versterken Mogen kiezen
3e DRUK, JULI 2021 ISBN 9789492711908
Klik kennispocket UITGEVERIJ PRELUM
VEILIG EIGEN BAAS ZIJN
E
en van de meest centrale thema’s in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is eigen invloed. Lang is gedacht dat mensen die niet goed kunnen denken, ook niet kunnen kiezen of beslissen over zichzelf. Om hen te behoeden voor rampen en andere narigheid beslisten anderen altijd over hen. Maar hulpverleners komen er steeds meer achter dat iemand die geen invloed heeft op hoe zijn leven er uitziet, zich niet kan ontwikkelen. En dat hij de hakken in het zand zal zetten bij oplossingen die anderen voor hem hebben bedacht. Voor groei en zelfvertrouwen moet je eerst kunnen ontdekken wat je kunt en wilt. Maar wel op een veilige manier.
REDACTIE KLIK TJITSKE GIJZEN
Zorgverleners vertellen in deze kennispocket hoe je cliënten invloed op hun eigen leven geeft, ook bij ernstige beperkingen of bij mensen met risicovol gedrag. Dit begint vooral met bewustwording: hoe voelt het als een ander altijd jouw doen en laten bepaalt? En het besef dat het gebrek aan eigen invloed nauw verband houdt met het ontstaan van probleemgedrag. Ook is er in deze uitgave aandacht voor het omgaan met onvrijwillige zorg, de rol van de cliëntenvertrouwenspersoon en hoe het zit met de wilsbekwaamheid en de rechten van mensen met een verstandelijke beperking. Wil je je nog verder verdiepen in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking, dan is op www.klik.org en in de andere kennispockets nog veel meer informatie te vinden.
COLOFON
4
UITGEVER Prelum Postbus 545 3990 GH Houten
VORMGEVING Colorscan Zuiderkade 14B 1948 NG Beverwijk
DRUK Ipskamp Printing
Kijk ook op www.klik.org
INHOUD Bewustwording
46 Eigen
krachtconferenties
DOOR RONNY VINK 06 Training
Laat je insluiten
DOOR MARJA KROEF
Wonen 10 Kijken,
uitnodigen, meebewegen
DOOR RONNY VINK
50 Na 45
jaar een eigen leven
DOOR MARIËT EBBINGE
Mogen kiezen
54 Huiskamervergadering DOOR MARJA KROEF
15 Wie
beslist?
DOOR TJITSKE GIJZEN
Werk & dagbesteding 20 Zorg
en dwang
DOOR TJITSKE GIJZEN
56 Zelf
je werk kiezen
DOOR MARIËT EBBINGE 26 Als
vertrouwenspersoon cliënten bijstaan DOOR MARIËT EBBINGE
59 Dagbesteding
Initiatief versterken
Onderzoek
32 Zelf
64 Eigen
leren nadenken
DOOR ANNELIES TEN HOEVE 35 Laat
je sturen door jouw cliënt
DOOR MARJA KROEF 40 Naast
op maat
DOOR MARIËT EBBINGE
keuzes kunnen maken
DOOR MARIËT EBBINGE 68 Zelfstandigheid
bevorderen
DOOR RUTH EPPINK
iemand staan
DOOR MARIËT EBBINGE 44 Cliënt
eigenaar zorgplan
DOOR TJITSKE GIJZEN
5
BEWUSTWORDING
Kijken, uitnodigen, meebewegen Geef je een cliënt de ruimte om invloed uit te oefenen, dan zal hij zich gaan ontwikkelen. Maar voor wie zichzelf niet de baas is, kan invloed ook rampzalig uitpakken. Hoe behoed je mensen voor rampen en geef je hen toch de nodige ruimte? Hoeveel invloed heb jij trouwens zelf op het leven van cliënten?
Samengevat Twee begeleiders vertellen waarom eigen invloed een voorwaarde is voor persoonlijke groei
Het kunnen ervaren van invloed, hoe gering ook, is – aldus ontwikkelingspsycholoog Jacques Heijkoop – een voorwaarde voor de groei van het zelfvertrouwen en vervolgens van verstandelijke, emotionele en sociale ontwikkeling. Je hersens groeien van eigen invloed. In zijn video-analysemethodiek Ontdekkend kijken staat de eigen invloed centraal. Van cliënten, maar ook van begeleiders. Als je bijvoorbeeld via beloningen van anderen gewenst gedrag aanleert heeft dat volgens Heijkoop geen gunstig effect op je zelfvertrouwen. Je wordt van buitenaf aangestuurd, en je ontdekt niet zelf het verband tussen je eigen gedrag en de effecten daarvan. En als jij als begeleider alleen maar een zorgplan of protocol moet uitvoeren, of een methodiek blind moet volgen, zonder je eigen vaardigheden, persoonlijkheid en geschiedenis te kunnen inzetten, ontwikkel jij jezelf professioneel en persoonlijk evenmin verder. Bovendien doe je cliënten er enorm mee tekort.
10
Jeroen Versteeg en Martine Hietbrink werken (vaak samen) als zelfstandigen in de verstandelijk gehandicaptenzorg. Ze stappen geregeld in ‘vastgelopen situaties’ waarbij het tussen begeleiders en cliënt totaal is misgelopen. Het begrip eigen invloed staat in hun manier van begeleiden centraal. En dan hebben ze het niet alleen over de invloed van cliënten, ook over die van begeleiders.
MOGEN KIEZEN
Wie beslist? Mensen met een verstandelijke Samengevat beperking hebben net als Uitleg over het ondersteuiedere burger recht op zelfbenen van mensen met een schikking: zelf keuzes mogen verstandelijke beperking maken, als je wilsbekwaam bij het maken van keuzes bent voor een beslissing. Toch leggen zorgverleners vaak redelijk dwingend adviezen op als ‘op tijd naar bed’, ‘eet gezond’, ‘meer bewegen’. Hoe laat je iemand zelf kiezen en wat doe je als een cliënt een keuze niet goed begrijpt? De meeste mensen vinden het vreselijk irritant als iemand zich met hen bemoeit, ook al is het goedbedoeld van een vriend of vriendin. “Ik wil liever zelf onderuitgaan dan dat iemand anders zegt wat ik moet doen,” zo verwoordt een begeleider het op de training ‘Wie beslist’ van Loes den Dulk van Raad op Maat. De missie van deze organisatie is dat de stem van de cliënt meer gehoord wordt. Daarvoor houdt ook Jorgen, cliënt bij zorgorganisatie Ons Tweede Thuis en improvisatie-acteur bij Raad op Maat, de deelnemers tijdens de training een spiegel voor: “Ik bemoei me graag met begeleiders die het niet goed doen.” Toch gebeurt het te vaak in de verstandelijk gehandicaptenzorg: begeleiders die hun waarden en normen of goedbedoelde adviezen aan de cliënt opleggen. Als je kijkt naar de wet, hebben cliënten best de nodige rechten. Net als iedereen hebben ze vanaf hun 18e zeggenschap over hun eigen leven. Voor kinderen tot 12 jaar nemen ouders beslissingen, van 12 tot 16 jaar beslissen ouder en kind samen en vanaf hun 16e heeft het kind op gebied van beslissingen rond zorg en dienstverlening, zelf de zeggenschap.
Wilsbekwaam per keuze Hoe zit dit dan bij mensen met een verstandelijke beperking, als ze bijvoorbeeld op een leeftijd van een 4-jarig kind functioneren? Die zogenoemde ontwikkelingsleeftijd zegt niet alles. Iemand heeft
15
MOGEN KIEZEN
Als vertrouwenspersoon cliënten bijstaan De Wet zorg en dwang (Wzd) regelt onder andere de rechten van mensen met een verstandelijke beperking bij onvrijwillige zorg. Omdat mensen met een verstandelijke beperking vaak moeite hebben om voor zichzelf op te komen, kunnen ze worden bijgestaan door een cliëntenvertrouwenspersoon Wzd. Nienke de Krey is zo’n cliëntenvertrouwenspersoon.
26
Samengevat Een cliëntenvertrouwenspersoon vertelt hoe zij cliënten helpt om voor zichzelf op te komen
Elke cliënt die te maken krijgt met de Wet zorg en dwang heeft sinds 2020 recht op een cliëntenvertrouwenspersoon (CVP). De CVP kan ondersteuning bieden en informatie geven bij vragen die ontstaan rondom onvrijwillige zorg. Daarnaast kan de CVP ondersteuning bieden bij problemen rond de opname of het verblijf in een zorginstelling en in het doorlopen van de klachtenprocedure. Anders dan de, meestal, interne klachtenfunctionaris is de CVP er alleen voor de cliënt. De CVP bemiddelt niet, zoals de klachtenfunctionaris wel doet, tussen cliënt en zorgverlener. Taken die onder andere door de cliëntenvertrouwenspersoon worden uitgevoerd, zijn: • Helpen bij het helder krijgen van het probleem. • Informatie en uitleg geven over de rechten. • Vertellen wie verder kan helpen. • Helpen om in gesprekken te organiseren tussen cliënt, vertegenwoordiger en de zorgverlener over het probleem. • De gesprekken samen voorbereiden. • Ondersteunen in gesprekken die gaan over onvrijwillige zorg. • Helpen bij het schrijven van brieven of mails. • Een klachtenprocedure van een cliënt ondersteunen. “Vaak gaan mensen met een verstandelijke beperking mee met de beslissingen die er over hun leven worden genomen. Maar diep van
MOGEN KIEZEN
Zelf CVP worden? Iedereen die ervaring heeft met het werken met mensen met een verstandelijke beperking kan in principe cliëntenvertrouwenspersoon Wzd worden. Net als Nienke moet je daarvoor een basisopleiding CVP Wzd van ongeveer 9 maanden volgen. De opleiding bestaat uit verschillende modules, waarin je kennis krijgt aangereikt en vaardigheden leert, zoals ze zijn opgenomen in het kwaliteitskader Clientenvertrouwenspersoon Wet zorg en dwang. De modules gaan bijvoorbeeld over gesprekstechnieken en over het juridisch kader: de Wet zorg en dwang, Profilering, Cliënt- en Doelgroepen en over Onafhankelijkheid.
Als je de modules goed hebt afgerond krijg je een erkend diploma. Via permanente educatie kun je je kennis en vaardigheden actueel houden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan kennis en vaardigheden over de doelgroep waar jij cliëntenvertrouwenspersoon voor bent. Er zijn twee opleiders: Quasir Academy en Post MD. Je kunt je niet rechtstreeks tot deze opleiders richten. Er zijn vier CVP-aanbieders die voor verschillende regio’s bepalen bij wie je een opleiding kunt volgen. Op www.stichtinglandelijkefaciliteit-cvp.nl kun je zien in welke regio’s zij actief zijn en of er voor jouw regio nog vacatures CVP zijn.
binnen willen ze dan wat anders. Ze voelen zich niet prettig bij de ontstane situatie. Als cliëntenvertrouwenspersoon Wzd ga ik, als cliënten erom vragen, naast hen staan om erachter te komen wat ze écht willen.” Nienke (29), die is opgeleid tot maatschappelijk werker, heeft een acht maanden durende leergang gevolgd om cliëntenvertrouwenspersoon te kunnen worden in de regio Noord-Nederland. Met haar zijn negen andere mensen in de regio Noord-Nederland opgeleid. Nienke was hiervoor zorgcoördinator op een middelbare school. “Ik kon daar onvoldoende mijn ei kwijt, omdat ik leerlingen niet altijd kon ondersteunen bij het oplossen van de problemen die zij hadden.” De functie van cliëntenvertrouwenspersoon past bij haar. “Ik vind het fijn om invulling te geven aan deze nieuwe functie. Het is uitdagend om mensen met een beperking te ondersteunen in het voeren van de eigen regie. Wat ik ook aantrekkelijk vind aan deze functie is dat ik iemand gedurende een periode intensief bijsta en hem of haar dan weer los kan laten.”
27
INITIATIEF VERSTERKEN
Cliënt als eigenaar van zijn zorgplan
Maak jij goede afspraken met je cliënt over de begeleiding in het ondersteuningsplan? Om cliënten meer invloed te laten hebben op de zorg die ze krijgen, is het verplicht om met persoonlijke zorgplannen te werken. Daarbij gaat het niet alleen om het hebben van zo’n plan, maar vooral om de betrokkenheid van cliënten daarbij.
44
Samengevat Onderzoek naar de invloed die mensen met een verstandelijke beperking hebben op hun eigen begeleidingsplan, en tips om die invloed te vergroten
Vilans, het Gouverneur Kremers Centrum en de LFB onderzochten de ervaringen van mensen met een verstandelijke beperking met het individuele ondersteuningsplan. Uit gesprekken met 61 personen met een verstandelijke beperking bleek dat er in de praktijk nog wel wat te verbeteren valt. Hoewel een derde van de deelnemers vindt dat het ondersteuningsplan goed is en dat er niets hoeft te veranderen, vond twee derde dat het beter kan: 1. Veel mensen vinden het moeilijk om hun ondersteuningsplan te begrijpen. Het taalgebruik is te ingewikkeld, waardoor ze het zelf niet kunnen lezen en niet weten wat erin staat. 2. Zorgorganisaties bepalen meestal wat er met het ondersteuningsplan gebeurt. Ook bepaalt de zorgorganisatie waar het jaarlijkse gesprek over het plan wordt gehouden, en wie er bij zijn. Begeleiders schrijven het ondersteuningsplan, vaak zonder overleg met degene over wie het gaat. 3. Mensen weten niet altijd waarom ze een ondersteuningsplan hebben en dus ook niet wat ze ermee kunnen bereiken. De meesten denken dan dat het ondersteuningsplan iets is dat moet van de zorgorganisatie.
WONEN
De huiskamervergadering “Het is hún huis. Zij huren zelf, en alles wat er staat is van hen. Ik kom bij hen in huis werken,” zegt persoonlijk begeleider Sonja op den Dries van woonvorm de Heemst in Nijverdal.
Samengevat De huiskamervergadering biedt begeleiders meer kans om erachter te komen wat cliënten willen.
In de voorziening van stichting Baalderborg wonen tweemaal vier cliënten in twee woningen naast elkaar. “Zíj bepalen of zij tijdens het eten de telefoon in de huiskamer opnemen. Zij beslissen hoe het huis is ingericht. Ze wilden de tuin veranderen, dat is gebeurd. We hebben elke 14 dagen huiskamervergadering. Daar zijn alle vier de bewoners en de twee persoonlijk begeleiders. Er zit veel ontwikkeling in. De Heemst is begonnen zonder regels, toch komen er steeds meer. Waarom? Daarover kun je als team praten, maar dat is eigenlijk onzin. We praten er in de huiskamervergadering over, en individueel bij de jaarrapportage. Dan vraag je aan de cliënt wat hij er allemaal van vindt. Er gebeuren verrassende dingen tijdens de huiskamervergaderingen. Iemand heeft een agendapunt aangemeld, en dan gaat het uiteindelijk om iets anders. Een bewoonster wilde een koelkast op haar kamer. Na lang praten werd duidelijk dat haar brood voor de volgende dag, dat zij ‘s avonds in de gemeenschappelijke koelkast klaarlegt, soms wordt weggehaald. Toen de cliënten het met elkaar bespraken, gaf iemand toe dat hij dat deed. Ze ontdekken dingen zelf, het is mijn uitdaging om de goeie vragen te stellen. Het moeilijkste vind ik mijn taalgebruik, ik moet steeds weer controleren of ik begrepen word. Gesprekken voeren met cliënten is intensiever dan dat je even iets regelt. Maar ik haal er veel uit.”
Om het hoekje
54
Een van de bewoners is Sandra Eikelenboom, 45 jaar. Zij is nu 13 jaar in de Heemst, haar ouders wonen “om het hoekje. Als ik naar de kerk of naar de winkel ga, kom ik mama tegen. Vroeger ging ik één keer per 14 dagen een weekend naar mijn ouders, nu blijf ik soms een nachtje.”
WERK & DAGBESTEDING
Dagbesteding op maat
Tijdens de coronacrisis zaten veel cliënten thuis. Dat dit voor veel van hen niet per se een vervelende ervaring was, blijkt onder meer uit het KPMG Health-onderzoek ‘Samen naar een beter normaal’. Een conclusie van dit onderzoek is dat dagbesteding die thuis wordt gegeven of later begint veel cliënten rust geeft. Hoe kunnen zorgorganisaties de dagbesteding meer op maat maken en welke gevolgen heeft dit voor het werk van begeleiders?
Samengevat Minder overgangen en dagbesteding in eigen tempo geeft veel cliënten rust
Mijn zus (62) met het syndroom van Down vond het gedwongen thuiszitten door corona wel best. En dat was begrijpelijk. Uit gesprekken die ik met begeleiders voerde, bleek dat ze steeds meer tijd nodig had om ’s ochtends op tijd klaar te zijn om het busje voor de dagbesteding te halen. Dat leverde veel stress op. Het was begrijpelijk dat mijn zus niet stond te springen om weer naar de dagbesteding te gaan toen die weer langzaamaan open ging. Haar uren op de dagbesteding zijn nu aangepast. In plaats van drie dagen gaat mijn zus nu twee middagen in de week naar de dagbesteding. Ze vindt het prima zo. Dat mijn zus niet de enige persoon is met een beperking voor wie de dagbesteding of het werk van voor de coronacrisis niet helemaal passend is, blijkt uit het onderzoek van KPMG Health. Wat de coronacrisis heeft geleerd volgens de geïnterviewden, is dat het voor een aantal cliënten beter is om minder uren naar de dagbesteding of werk te gaan of om dagbesteding of werk thuis te volgen. Bestuurder Toke Piket van Abrona: “Terugkijkend op de afgelopen periode, waarin voor onze cliënten de gebruikelijke dagbesteding op locatie
59
WERK & DAGBESTEDING
Volg de cliënt Senior begeleider Astrid de Jong is betrokken is bij het anders organiseren van dagbesteding voor mensen met een ernstig meervoudige beperking in de woning waar ze werkt. Daarbij vroeg ze een ouder om een reactie, en deze moeder noemde voor dagbesteding op maat de volgende aandachtspunten: • Stel niet het aanbod centraal, maar de wens van de cliënt. • Voor cliënten die behoefte hebben aan een rustmoment op de dag is het
wellicht fijner om dit in hun eigen bed te doen. • Breid dagbesteding ook uit naar buiten; bijvoorbeeld in de tuin, een bezoek aan de kinderboerderij, etcetera. • Maak van verzorgingsmomenten een activiteit. Zie het verzorgen niet als doel, maar de cliënt. Laat de starttijden van dagbesteding los. • Bekijk per dag/dagdeel wat de behoefte van de cliënt is; let hierbij op humeur en signalen.
wegviel, vind ik dat we de manier waarop we voorheen dagbesteding aanboden onder de loep moeten nemen. Wat we nu zagen was dat een aardig aantal cliënten helemaal niet zitten te wachten op ingewikkelde dagbesteding en de daarbij behorende logistiek.” In de interviews van KPMG komt naar voor dat cliënten door het gedwongen thuis zitten • meer rust gekregen, • minder prikkelbaar bleken, en • een leven kregen dat er overzichtelijker uitziet.
10 tot 16 uur-cultuur
60
De zorgorganisaties in het KPMG-onderzoek geven aan dat ze de dagbesteding beter willen laten aansluiten bij de behoeften van hun cliënten. Dit anders organiseren van dagbesteding speelt bij meer organisaties. Judith Dekkers, gedragsdeskundige bij Amarant, zag ook dat een aantal cliënten tijdens de coronaperiode meer rust ervaarde. “Met name mensen met een ernstig meervoudige beperking hadden minder spanning in hun lijf. Ze ervaarden, net als hun begeleiders overigens, niet meer de druk om ’s ochtends op tijd
ONDERZOEK
Eigen keuzes kunnen maken Disability Studies Nederland Samengevat heeft in opdracht van Ipse de Onderzoekers vertellen Bruggen een onderzoek gehouover de kennis die ze den onder bewoners met een verzamelden over het licht verstandelijke beperking maken van keuzes door over het maken van keuzes. mensen met een licht Vooral door de bijdrage van verstandelijke beperking co-onderzoeker en ex-bewoner van Ipse de Bruggen Kim Franse (29) leverde het onderzoek waardevolle kennis op over in hoeverre bewoners zelf keuzes kunnen en willen maken en daar ondersteuning bij nodig hebben. Ook durfden de bewoners die meededen zich eerlijker uit te spreken.
64
Zorgorganisatie Ipse de Bruggen heeft in haar Manifest staan dat ze bewoners wil ondersteunen om op eigen kracht en door eigen regie te komen tot een goed leven. Zij werken al jaren op allerlei manieren aan het versterken van de eigen regie van de cliënt. Beleidsmedewerker Corry Baak vertelt hoe ze het onderwerp bij Ipse de Bruggen opnieuw een boost gaven met een onderzoek van Disability Studies Nederland over het maken van keuzes bij hun bewoners met een licht verstandelijke beperking. Al bij de allereerste ontmoeting tussen onderzoekster Marion Mathijssen van Disability Studies en ex-bewoner Kim bleek de meerwaarde van de co-onderzoeker. Corry: “Marion had een aantal goede vragen bedacht die zij aan de bewoners die meededen wilde stellen. Maar Kim bedacht een andere opzet. Zij stelde voor om met een whiteboard langs de bewoners te gaan en hun te vragen hoe tevreden ze zijn met hun leven. Met een smiley en een cijfer konden ze dat op het whiteboard aangeven. Vervolgens gingen Kim en Marion met de bewoner in gesprek.” Tijdens de gesprekken bleek ook de waarde van Kims aanwezigheid. “Kim was heel gedreven. Door mee te doen met dit onderzoek wilde ze de bewoners een stem geven. Zij kon uit haar eigen leven voorbeelden geven, waar de bewoners op reageerden. En ze bleek een
kennispocket Bedankt voor het lezen van ons inkijkexemplaar. Wij hopen dat jij de inhoud verrassend, actueel, compleet & educatief vond. Wil je nog meer lezen? Bestel nu!
NISPOC KLIK KEN
KLIK-KENNISPOCKET
KLIK KEN NIS
METHOD ES IE LUST TURBAT ELING METHODES WERK WONEN METHOD SCHIZOFRENIE DEPRESSIE ENS MASCTBEMPSYCHOSES IDD WERANGST K W BORDERLINE NDERW ES WER METHOPSYCHOSES KI TA G N IT O IN C MET SUÏCIDE DEPRESSIE K DES WER ONEN DDWANG LITESCHIZOFRENIE DEL EI ID UA H M G KS TI BE W SE K WONEN HODES WERK WONEN METHO ONENSUÏCIDE MO BORDERLINE TACT LUSTDWANG NHAR O N IE PE H O ANGST SCHIZOFRENIE M O C AT DES ET WO ET IT D METHOD RB HODES C WERK KI TU G TIGHEI OSEKSUALITE ST EN INTERN AS IN M AR ES WER NEN METHODES WERK WONEN EL S O H N D N N D PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE TACTSUÏCIDE ERWENS DWANG WEN M MID LU LIC KINDER OPE O IE BE H BE AT CT M ET ID TA W RB DELING K WONEN METH WERK WONEN ERKBORDERLINE METHOD ANGST IT CON TE ASTU ELINGHT VERS SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE D W LI D M EI O TA EN INTERN ID S UA H M N ND M ES G EN ET EN KS ELIJKE MOSE BE HODES W ODES WERK WERK KINDERW STMETHO ES BENPHEARRTIK ET IE LU HO SUÏCIDE KINDERW HEID CONTACT LITEIT OPE DEPRESSIE ONEN ERK ENS WIN WERK W W RNGDWANG TURBATSCHIZOFRENIE ONGEN M DPSYCHOSES TIG INTEIN UA ONEN M METHODES WERWERK WONEN METHODES ENS MAS BORDERLINE DWANGETSUÏCIDE SCHIZOFRENIE IDDEL H M O OPENHAR ET HOMOSEKS RBATIE LUST EN KINDERWANGST D M BE ET WER ES ET CT K H HODESBORDERLINE ODES W W ITANGST TU ONTA ING WONENSUÏCIDE WERK W WERKDWANG ERK WO ONEN METHOD K WONEN EN INTERN GHEID C MODEPRESSIE ENS MAS TACTBEMIDDEL NHARTIPSYCHOSES KSUALITEMLU M ET W SE O L ET N ST H ER N EN IC O D H EN D N O O N H M IE ES DES WER KI ETHODES ES SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST&MT BORDERLINE CO AT VERSTANDELIJKE &LITEIT OPE ETV WERK W ET H D BEPERKING H RB EI RN E O VERSTANDELIJKE BEPERKING H TU E D R TE G ES K G K TI S AS IN UA ON DEPRESSIEW TAERNK DWEONL WONEN MET WERK ELIN LENIJ DWANG NHAR OSEKS TATAIENLU PSYCHIATRIE IDD SUÏCIDE SCHIZOFRENIE WENS M ETH OPE WONEN EN M ETHODESWERKPSYCHOSES HODES IJKMET ET HOM VASETU S IDDDSTEELIN&G KINDER TACTBEMM RRB PSYCHIATRIE E METHOD ODES WERK W EN LITEIT DWANGWER SUÏCIDE SCHIZOFRENIE EID CONBORDERLINE EN INTERN K WONEN ONEN M HODES WERK W WERK ENS M TACTBEKMIN ES WER G TIGHANGST OSEKSUA ATIEANGST LUMST ETH ETHBORDERLINE KW ON HOMDEPRESSIE KINDERW HEID CB ONEPERLITEIT OPENHARPSYCHOSES M DWANG SUÏCIDE ET O ET D H RB ES RN O TU D TE G WERK W ES WER ONEN METHOD ODES METHOD EN GD MDET TI IN UA IN MASPSYCHOSES AR KS EN S EL H H O SE N EN ST K O ID ES O SCHIZOFRENIE DEPRESSIE ANGST BORDERLINE ES PE ES W W M N M LU O EN METH O W WERK W ET HO ASTURBATIE ELING KINDER CONTACTBE WIE ODES W NEN METHODES ERK ENSTMETHPSYCHOSES ONEN DEPRESSIE D ATONLU M DWANG SCHIZOFRENIE EID SUÏCIDE EN INTERN ID S H M RB W M ER G ET EN W O TU ER TI BE K D W H ER AS K ES AR O WONEN K WONEN DES WER M WDWANG SBORDERLINE OATNIEEN MSUÏCIDEWSCHIZOFRENIE ER KINDER HEID CONTACT LITEIT OPENH DANGST RB EN K M W TU W ET K ER M AS HOD WO IT ETHODES W ONEN METH TIG KIN UA OANGST ENS M ETHKS DUA ESLITE WER ODES W NEN METHODES ES BORDERLINE DWANG SUÏCIDE ER NDERWDEPRESSIE OPENHAR ET HOMOSEKS CTBEMIDDELINGPSYCHOSES K WONEN KW OMOSE LI ERKW WER ELING KI RNET HPSYCHOSES MTE ETITDEPRESSIE M MET OBORDERLINE HODES WONEN ANGST EN INTERNTIGHEID CONTA NTACTBEMIDD SCHIZOFRENIE MET KSHUA DES WER ETHODES WER ONEN METHODESK EN INTE HOMOSE ERK WO HDEPRESSIE D O O ST AR D EI C ES H H LU D N G K EI K IE TI W W PE H DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES W NEN MET ERK WO O ONEN AR ONEN M TIG HO RBAT EN INTERNET IT OM NH ET AR TU PE H N N AS H D ET EN ET M O PE ES DES HO RN METHOD ST WERK W ENS EN O ANGST BORDERLINE DWANG UALITE METEN INTE ES WER WERK WONEN DES WERK WO SSUÏCIDE ONEN SCHIZOFRENIE RBATIE LU KINDERW MOSEKS ATDEPRESSIE ES IE LUST HOKIDNANGST K WON NEN WW DER MET EREN LUST EN ERWENS MASTU INTERNET HOPSYCHOSES KDBORDERLINE ODES WSUÏCIDE WON METHDWANG ELING METTIHGODEPRESSIE MASTURBBEMIDDPSYCHOSES EN ERK WO EN METHODES HODES KIND METHODBORDERLINE AR HDEIES WEREN ANGST H IE LUST G KINDERWENSSCHIZOFRENIE CT N N EN AT TA ES M PE N RB O M ET O WERK W ET PSYCHOSES ETHODES WERK WONEN K WONEN DEPRESSIE IT SCHIZOFRENIE HIN O RN TE D LI TE MASTU BEMIDDELIN HARTIGHEID C DWANG ES SUÏCIDE UA W O W N O WERK METH EN M SEKS ENEN KS WONEN ENSUÏCIDE METNDWANG WER IEWLUNST CONTACT UALITEIT OPEN TERNET HOMOANGST BORDERLINE DES METHOD ODES WERK W ETHODES WERK WONEN RBAT KI HDOER WDERK W SCHIZOFRENIE IN KS O ES WER DERELKINWGONANGST S MASTU BEDEPRESSIE HEI MWIDER ENTIMGET PSYCHOSES BORDERLINE HOMOSE RBATIE LUST EN KINDERWEN AR K WONENNEN METHODES WONEN METHODSUÏCIDE HETODES WONENDWANG PEONNHEN KOW CONTAckCT IT M RN TE ES ET LI et TE MASTU BEMIDDELING HARTIGHEIDSCHIZOFRENIE ER PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE H Kl W IN METHOEN KSUA Klik-kennispocket S W K WOikNke nn pock ERK WONEN ODES WERK keOnn MisOpoSESUÏCIDE LUWST EREN W DES H KW ONTACT LITEIT OPEN RNKlETikDWANG ERPSYCHOSES ER WO EN MisET METHOD HOetDES W 9 789492 711595 C RBATIESCHIZOFRENIE KIONNDEN INTE METHOD K DEPRESSIE NEN METANGST KSUA ES S MASTU BEMDWANG IDDELINGSUÏCIDE SCHIZOFRENIE ES WER PSYCHOSES HODES ERK WONEN HOMOSE RBATIE LUST EN KINDERWENBORDERLINE TACT N K O G W C TU IN O D AS EL NEN MET WERK WONEN METHODES EI M IDD GH TI M BE AR H H METHOD CT O N D ES WER CONTA UALITEIT OPE K W ONEN ES KS HOMOSE KET
LICHT
VERSTA
E BEPERK
BEPERK
ING
ING
SEKSUA ING &
S
NDELIJK
E BEPERK
L
SEKSUA
NDELIJK
E NDELIJK VERSTA ING & BEPERK ITEIT
VERSTANDELIJKE BEPERKING & PSYCHIATRIE
VERSTA
ITEIT EKSUAL
LITEIT
KLICKPO
CKET-Lic
ht vers
tandelijke
beperking
K
2E DRU
_cover.in
dd 1
1E DRU
K
2E DRUK
MEDIA
USINESS
RIJ MYB
UITGEVE
UITGEVE
UITGEVERIJ SAPIENTA
Slechts RIJ MYB
Klik_Kennispocket_Psychiatrie_2019_CVR_v3.indd Alle pagina's
USINESS
MEDIA
07-10-19 09:59
, 0 2 € 13-10-17
09:30
n f btw e inclusie ding n e verz
Bestel nu:
www.klik.org/kennispockets
LEES OOK DE ANDERE KLIK KENNISPOCKETS MET INFORMATIE EN INSPIRATIE VOOR DE VERSTANDELIJKE GEHANDICAPTENZORG