Plaastoe February/Februarie 2018 Edition 21

UITGAWE 21 | Februarie 2018 | R45.00 (BTW ingesluit) | NamibiĂŤ N$R45.00

Colesberg

Twee van die beste (en een van die ergste) Gary Player se perde is op hol Farm security Farming with peace of mind

Herefords Die ras vir gras

As die syfers klop Kontantvloei vir boere

Sonooses

Oordraagbare siektes tussen mens en dier

Garden

Out with the old and in with the new

Op Reis

Op pad na die paradys Mosambiek

4x4

02017

Skoolgeld

ALLES PLAAS

Lekkerbekkig

9 772415 021789

2 REDAKSIE 3 KALENDER Wie, wat, waar en hoekom nie?

4 BROKKIES ’n Uittreksel van nuus oor die afgelope maand.

8

COLESBERG: TWEE VAN DIE BESTE (EN EEN VAN DIE ERGSTE) Oom Lourens gesels oor BKB se betrokkenheid by die boere en merino’s, ons maak ’n draai by Gary Player se perdestoet en gesels ook met die merinoboer, Tot Pienaar. Laastens kyk ons na besproeiing en lusernboerdery.

18

FARM SECURITY. FARMING WITH PEACE OF MIND Early warning systems, sector policing and other measures to safeguard you, your loved ones and your farm.

24

HEREFORDS. DIE RAS VIR GRAS Ons gesels met die Herefordgenootskap oor die voor- en nadele asook die uitdagings van Hereford-kuddes.

28

AS DIE SYFERS KLOP. KONTANTVLOEI VIR BOERE Hein Loots kyk na die uitdagings om kontantvloei in boerderye te beheer. Hy gee ook ’n paar wenke en raad.

INHOUD

32 SOÖNOSE Oordraagbare siektes tussen mens en dier 36 GARDEN Out with the old, and in with the new What do you have? What do you want? How can you get there?

40

4X4 SKOOLGELD Verhoed dat jy een van daardie mense word vir wie almal lag omdat jou bakkie in die see beland of tien keer gerol het.

44

OP REIS Op pad na die paradys: Mosambiek Dulsie vat die lang pad en die storieboer gaan maak ’n draai in die paradys waar garnale groter is as ons oë

50 LEKKERBEKKIG 56 KOOPGIDS Vir alles en nog wat Plaastoe! February 2018 1

D

ie jaar het nou behoorlik afgeskop.

Almal sit op hete kole om te sien wat gaan gebeur met die weer en die politiek. Op hierdie stadium, dink ek, is dit makliker om die weer te voorspel.

Die droogte knyp in groot dele van die land en die tyd het aangebreek dat almal water as ’n baie skaars hulpbron begin hanteer. Ek het verlede week verby die Teewaterskloofdam REDAKSIE in die Overberg gery en dis om van te huil.

Hoe lees die spreekwoord: “A butterfly can flutter its wings over a flower in China and cause a hurricane in the Caribbean.” Alles wat ons doen, veral as ons met die natuur werk, het ’n langtermyninvloed en nadraai.

Met bogenoemde in gedagte is Plaastoe! van Februariemaand af digitaal beskikbaar vir jou GRATIS leesgenot op www.xxxxxxx.com . Die nuwe digitale weergawe verminder nie net ons waterspoor nie, maar dra daartoe by dat Plaastoe! land en sand, wyd en syd versprei kan word. Indien jy daarop aandring om die gedrukte weergawe van Plaastoe! te bekom, stuur vir ons ’n e-pos aan tekenin@plaastoe.co.za en ons kan reël dat ons een vir jou druk en pos. Die nuwe platform laat ons ook toe om beeldmateriaal te plaas, waaroor ons baie opgewonde is. Volgende maand meer hieroor.

Geniet hierdie maand se interessante artikels oor plaassekuriteit, ons onderhoud met Gary Player oor sy perdestoet naby Colesberg, beplanning van kontantvloei, Herefords en nog vele meer.

Wederom

s, einer moet r ons ’n ting jy am van namon hoeveel rkoop.

nie e, met

Skrywers Hein Eksteen Linda Henderson Narilé Smith Hein Loots Dr Jan H Du Preez Dale Barber LekkerBekkig Ontwerp Tania Bester Taalversorger Ilze de Beer Advertensieverkope Marlene Bramley: 083 600 5110 Letche-Ann Dewing: 079 519 7925 Kantoor Mei-Li Coetzee: 072 396 5846 Teken in op Plaastoe! tekenin@plaastoe.co.za

Plaastoe! Digitaal www.plaastoe.co.za/skryf-in Klets saam www.facebook.com/Plaastoe www.facebook.com/LekkerBekkig Webtuiste www.plaastoe.co.za Foto-kompetisie foto@plaastoe.co.za distribusie@plaastoe.co.za Skryf ook vir ons indien Plaastoe! nie beskikbaar is wanneer jy dit soek nie, met die bogenoemde inligting.

Uitgewers Uitgewers Plaastoe (Edms) Bpk www.plaastoe.co.za, Tel: 083 600 5110 Kopiereg Plaastoe (Edms) Bpk 2017 Alle artikels, foto’s en inligting hierin bevat, behoort aan Plaastoe (Edms) Bpk en mag nie sonder toestemming herdruk of gebruik word nie. Die opinies wat uitgespreek word in hierdie publikasie is die van die skrywer en is in geen verband die amptelike opinie van Plaastoe (Edms) Bpk nie.

e M arllen Bram ey

u unte:

Redakteur Marlene Bramley: 083 600 5110 marlene@plaastoe.co.za

skryf aan ons ... teken gaan in ...

Kry jou Plaastoe! nou by die volgende afsetpunte:

digitaal

wil inteken Woolworths, petrolstasies, E-pos — redaksie@plaastoe.co.za Met die waterkrisisIndien in diejyKaap en oorom groot dele vanSpar, die land, is dit tyd dat ons, ons koöperasies landswyd, apteke en kleiner seker te maak Plaastoe!

Pos — Plaastoe! waterspoor verminder. Van Februarie maand af is Plaastoe! gratis aanlyn handelaars. Indien jy wil beskikbaar hê ons moet word elke maand by jou vir jou leesgenot. Dit stel ons in staat om ons populêre wyer te versprei enons by ’n Plaastoe!artikels in jou area versprei skryf vir huis afgelewer, of indien e-pos waarin jy die volgende inligting almal uit te kom, aljyisvorige julle inuitgawes die hartjie van die Karoo. van verskaf: jou naam, area waarin jy die tydskrif wilnuwe bekom, Ons is baie opgewonde oor die platform,verspreiding dit stel ons wil in staat om ook klank hê, bv. Wes-Kaap, naam van skryf ’n e-pos aan en beeldmateriaal te plaas. Hou die Plaastoe! Facebook blad dop vir allerhande dorp, naam van winkel bv.

Spar, Cinnamon Tekenin@plaastoe.co.za opwindende nuwe produkte waaraan ons tans werk.

Square, Gordonsbaai, Wes-Kaap, en hoeveel https://www.facebook.com/plaastoe/ met die besonderhede. eksemplare jy dink in die area sal verkoop.

Indien jy daarvan houKostes om papier in jou hande te voel, kanStuur jy steeds Plaastoe! by ons van vorige die e-pos aan bestel en ons sal dieuitgawes gedrukte is tydskrif R35 plusvir jou pos. distribusie@plaastoe.co.za Stuur ’n epos aanposgeld, tekenin@plaastoe.co.za per eksemplaar.

Skryf ook vir ons indien Plaastoe! nie beskikbaar is wanneer jy dit soek nie, met Dankie vir almal se aanhoudende ondersteuning. Ons hoop dat ons saam die die bogenoemde inligting.

opwindende toekoms van plaaslewe sal deel.

2 Plaastoe! Februarie 2018

skryf aan ons ...

E-pos — redaksie@plaastoe.co.za Pos — Plaastoe!

https://www.facebook.com/plaastoe/

S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S

M O O I W SKO K P O H S M E S A I H O FE S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O O OM I W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O OM I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N M O O I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N M O O I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M O IO W SK REDAKSIE K P O H S M E S A E CALENDAR I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M O O I W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M O 14 tot 17FFebruarie O I W SK K P O H S M E S A E RIVERSDAL SKOU I H O S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O O OM I W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O OM I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N M O O I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N M O O I W SKO K P O WILLISTON LANDBOUSKOU 22 tot 24 Februarie H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M O IO W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M O O I W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M O O I W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O O OM I W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E KYKNET BUITE-EXPO 16 tot 18 Februarie H E S E S P U F N O OM I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N M O O I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N M O O I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M SA DAIRYPCHAMPIONSHIP JUDGING O22 February SI IO W SK K O H S M E S A E H O F C P P I SKOU EXPO SHOW FEST CHAMPIONSHIP FEES KOMPETISI X I T T E H E S E S P U F N O M O K O I W S K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O O SKOU 1 tot 3FMaart OM I W SK K P O H S M SWELLENDAM E S A E I H O S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O OM I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N M O O I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N M O O I W SKO K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M IOSTELLENBOSCH W SK WOORDFEES 2S tot K 11 O Maart P O H M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M O O I W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O M O O I W SK K P O H S M E S A E I H O F S C P P I X I T T E H E S E S P U F N O SK HOW S KOM MPIO

Wie, wat, waar … en hoekom nie?

Kom maak gerus ’n draai by die jaarlikse Riversdal Skou. Geniet miniatuurperdjies, saalperde, SA boerperde en skouspring. Verder is daar beoordeling van hoenders en hul eiers, vleismerino’s en ’n slaglamkompetisie. Boerboele, pluimvee, ’n plaasmark en plattelandse pret vir die hele gesin.

Lammers, duiwe, pluimvee, melkbokke, boerbokke en Dohne merino’s met alles en nog wat in die stalletjies. Gaan jy daar wees?

Gaan na https://www.facebook.com/WillistonLandbouskou/ vir meer inligting en die volle program of kontak die volgende mense: Keith Coetzee 082 825 3889, Belinda Theron 082 613 3137, willistonskou3@gmail.com

Die jaarlikse Expo vir buitelewe-entoesiaste vind weer vanjaar op Môreson Park plaas. Geniet ’n uitstappie met die hele gesin en sien die jongste in buitelewetoerusting.

Kaartjies is beskikbaar by Computicket.

This yearly event, hosted at the Grand West Casino sees the best cheeses competing for the Cheese of the Year Awards. Contact 021 975 4440 for more information, or go to www.cheesesa.co.za/sa-dairy-championship for more information.

Hierdie skou van die Swellendam Landbougenootskap is vanjaar 187 jaar oud en is van die oudstes in die land. Van toeka tot nou kan jy steeds liplekker kosstalletjies ervaar, en die slaglamveiling wat die Donderdagaand plaasvind, is ook iets om oor huis toe te skryf.

As jy in die area is, moet dit nie misloop nie.

Daar gebeur heeltemal te veel om dit hier te probeer dek. Kliek dus hier om die hele program te sien.

Plaastoe! February 2018 3

Bells of joy ring over new SA table grape

BROKKIES

The South African breeding programme for table grapes received a welcome boost with a new red seedless variety revealed at Berlin’s Fruit Logistica 2018 trade show on 7 February 2018.

M

eet Joybells. Undoubtedly one of the most promising table grape varieties to emerge from South Africa.

Joybells was developed from an open-pollinated variety, bred by renowned SA breeder, Phyllis Burger of the Agricultural Research Council (ARC), InfruitecNietvoorbij, based in Stellenbosch. As the name suggests, this variety was inspired by the unique bell-shaped appearance of the fruit, as well as the remarkable taste and texture.

Those who have tasted the variety report ‘sheer joy’ with each characteristic explored.

“Dark, vibrant red hues catch the eye, along with the distinctive bell shape of the grapes. Crunchy, firm flesh accompanies the intricate taste. A notably impressive balance of sugar and acidity.”

Prominent global retailers have given excellent reviews of Joybells, which already sold commercial shipments of the grape as a premium variety over the past two South African table grape seasons. Best yet – their customers are coming back to buy more of this variety. In chorus, producers are taken with the fruit’s yields, while distributors hanker after its superb storage ability.

Dr Leon von Mollendorff, general manager of Culdevco, says information and plant material have been released gradually to the industry to ensure that a proper evaluation of the variety was done across the value chain, over several years. “The South African Table Grape Industry (SATI) and the ARC Infruitec-Nietvoorbij, with commercialisation facilitated by Culdevco, are working hand in hand to develop unique table grape cultivars to be made available to the South African industry at affordable prices and fees.”

SATI’s Willem Bestbier says that the unique benefits the South African table grape industry brings to the highly competitive international trade are profitability and well-adapted cultivars. “We firmly believe that our competitive edge in the market is technology-driven and there is nothing better than a home-made success story; this time in the form of an exciting new grape variety.”

Over the past two seasons over 50 000 cartons (4,5 kg per carton) of Joybells have been sold across Europe and the UK, while producers and exporters are expanding sales of this exciting new variety to other world markets during the current 2017/18 season. According to statistics, close to 200 hectares of the variety have already been planted across South Africa. Dr Von Mollendorff says that from this year, plant material is adequately available to South African producers, thus expecting plantings to expand quickly.

The arrival of Joybells will inspire advertising people – ‘Ring in the New’, ‘Pride and Joy’, ‘Bells and Whistles’ and ’n o Joyrides’ are some of the slogans that bring life to this playful brand. Throughout the value chain it will be ‘Jingle all the Way’, as the characteristics and performance of the cultivar warrant a premium for the grower, exporter and retailer.

Joybells is commercialised and administered in South Africa by Culdevco – a major player in the international arena of deciduous fruit licensing. This prized variety is currently exported by 12 South African export companies, most of which are represented at Fruit Logistica, Berlin.

4 Plaastoe! Februarie 2018

Community Mamas in Clover after taking trialogue strategic CSI award The Clover Mama Afrika corporate social investment (CSI) project, which supports and upskills female community leaders nationwide, is the worthy winner of the 2017 Trialogue Strategic CSI Award.

L

aunched in October 2004, Clover’s CSI programme provides training in skills such as cooking, baking, sewing, welding and food gardening. The ‘mamas’ pass these skills on to others in their communities, and also receive the necessary equipment and infrastructure to create local industry centres, based on their honed skills.

Some 43 mamas have been appointed since the programme inception and 2004 individuals have been trained collectively.

By March last year there were 140 income-generating self-help projects and 182 centres including sewing centres (23), bread baking (22) cooking and baking (21) and food gardens (16).

“For CSI to be strategic, it must have a positive developmental impact that is aligned with and contributes to the priorities of the business, beyond reputational impact,” said Trialogue MD, Nick Rockey. “This award, which we launched in 2014, recognises projects that exemplify best practice.”

Professor Elain Vlok, Clover Manager: Corporate Services and the Clover Mama Afrika project, said: “We are delighted to accept this award on behalf of the many hard-working mamas who are making a real difference in their communities, as well as our committed partners who have helped make this project such a success.

“This initiative has fostered a spirit of caring and protection of vulnerable groups, and helped develop and transfer income-generating skills in low-income communities across South Africa.”

The judges were Dr Stan Hardman, programme designer at The Leadership Dialogue, who develops and manages specialist programmes in leadership development; and Anthony Wilson-Prangley, who lectures at the Gordon Institute of Business Science on leading social change. Each entry was judged against objectives, social benefits and corporate benefits.

The Clover project’s return on investment (ROI) is 116%, comparing initial investment with the income that participants have generated. Over 30 blue chip partners have joined the project, contributing to its success. Site visits are conducted regularly to ensure the smooth running of the centres, and Clover staff have the option of getting involved, helping to boost staff morale and cultivate a sense of community.

“At the obvious level, there is a focus on cooking and baking in which milk is a core ingredient,” was the judges’ feedback. “At a deeper level, Clover is representative of a vast rural agricultural industry where women have fewer work opportunities than men. Thus the project addresses a gender issue, an economic issue and a social issue in relation to wellbeing realised through participation in enterprises.”

The judges also commented on “excellent leveraging to ensure appropriate company benefits in the form of employee engagement, strengthening of client relationships, BEE and brand development.”

Find out more about the Clover Mama Afrika project at https://www.clovermamaafrika.com/. Entries for the 2018 Trialogue Strategic CSI Award can be submitted from May this year.

For more information, email mahlo@trialogue.co.za.

Plaastoe! February 2018 5

BROKKIES

Listeriose-uitbreking plaas soeklig op voedselveiligheid

Listeriose, die bakterie in besmette kos wat reeds tot meer as 80 mense se dood gelei en sowat 800 besmet het, is ’n wekroep dat stelsels gebruik moet word om besmetting te identifiseer en te beveg om voedselsekuriteit te verseker.

6 Plaastoe! Februarie 2018

van itemhanteringsgebeure waaraan spesifieke voedselitems in die hele waardeketting onderworpe is, dit wil sê vanaf primêre produksie, deur al die intermediêre stadiums van waardetoevoeging tot waar die produk finaal verbruik word.”

Rolf Uys, van die voedselveiligheidsopleiding en raadgewende maatskappy, Entecom, sê in sy byna 15 jaar as voedselveiligheidsouditeur waartydens hy meer as 1 500 voedselfabrieke geoudit het, het hy heelwat oor voedselveiligheid en beste praktyke geleer, maar hy het ook die slegte kant van voedselveiligheid in die bedryf gesien.

“Die listeriose-uitbreking, wat volgens die Wêreld­ gesondheidsorganisasie die grootste gerapporteerde listeriose-uitbreking nóg is, het die klem duidelik op die belangrikheid van voedselveiligheid geplaas, wat in die meeste gevalle veel te wense oorlaat.”

Uys voeg by dat hoewel Suid-Afrika strawwe gesondheids- en veiligheidsregulasies het, die owerhede nie die hulpbronne en infrastruktuur het om dit behoorlik te implementeer nie en gevolglik die deur oop laat vir misbruik en kortpaaie, veral as daar druk op die finansiële prestasie van ’n maatskappy is.

Van Uys se ergste bevindings as ’n voedselveilig­ heidsouditeur sluit in urinering binne voedselfabrieke; vlieglarwes, skimmel en fermentasie in produksones; insekbesmetting in meelsilo’s en -vragmotors; lewende rotte/muise in produksiegebiede, dooie rotte in toerusting en knaagdiermis op rou materiaal; kakkerlakke wat oor voedsel-hanteringstoerusting kruip; omseiling van kritieke beheerpunte (metaalverklikkers, siwwe, pasteurisators) om produksie te verhoog; en ontlasting agter ’n elektriese paneel.

“Daar is natuurlik nog baie meer om by die lys te voeg en dit sentreer meestal rondom die diep skoonmaak van toerusting en die dissipline van personeel. Voorts moet daar uitgewys word dat dit nie die eerste oudits van klein agterplaasbedrywighede was nie. Die meeste was groot, welbekende voedselvervaardigers, met talle voedselveiligheidsertifikate. Dis ongelukkig so; as ’n mens weet waar om te kyk, is die voedselbedryf nie ’n baie higiëniese plek nie.”

electron-micrograph-of-a-listeria-bacterium-in-tissue

“Wanneer mense siek word weens voedselbesmetting, is vinnige optrede nodig om die voedselprodukte en die fasiliteite wat die kos verwerk en verskaf het, te identifiseer en te isoleer. Dit moet gedoen word om die bedreiging doeltreffend te beheer. Die middele om dít te doen, sluit in regulatoriese prosesse en prosedures en vroeë waarskuwingstelsels wat die impak van sulke gevalle sal voorkom of minimeer,” sê dr. Hennie Ras, hoofspesialis van naspeurbaarheid en bedryfsigbaarheid van IQ Logistica.

Die Departement van Gesondheid het vasgestel dat die jongste listeriose-uitbreking tot ’n enkele bron van voedselkontaminasie nagespeur kan word, dit wil sê ’n enkele, wydverbruikte voedselproduk of verskeie voedselprodukte wat by ’n enkele fasiliteit geproduseer word.

Dit is egter kommerwekkend dat die gesondheidsowerhede nog nie die spesifieke voedselproduk of die spesifieke vervaardigingsaanleg geïdentifiseer het nie.

“Totdat die spesifieke voedselbron en -aanleg geïdentifiseer word, is daar nie veel wat gedoen kan word om die verspreiding van die siekte te isoleer nie,” sê Thomas Robbertse, uitvoerende hoof van IQ Logistica.

Ras sê die vinnige en doeltreffende isolasie en herroeping van die geaffekteerde produk/te sal baie afhang van die naspeurbaarheid van die spesifieke produk/te. “Om die beweging van ’n produk doeltreffend en op ’n optimale wyse in ’n waardeketting na te spoor, verg dat ’n naspeurbare ouditspoor tot op enkel-produkvlak gedoen moet word. Dít moet terselfdertyd ’n intydse oorsig gee

© Pontificia Universidad Católica de Chile

Marianne Reyneke

OOGAPPEL

Anneri Roets

Sonja Barker

Plaastoe! February 2018 7

Colesberg

Twee van die beste

DORPSFOKUS

en een van die ergste Deur HEIN EKSTEEN

1 8 Plaastoe! Februarie 2018

2

3

4

Dit is te vroeg. Colesberg se kroeĂŤ is nog agter slot en grendel. Die dorp se netjiese en boomryke strate, gevul met gerestoureerde historiese geboue en restourante en gastehuisstrate, krioel van nugter mense.

5

1 Dis mos wol. 2 Bordeaux,

die koffiewinkel waar Oom Lourens vir my stories kado gegee het. 3 Twaalf en Solomon by een van hul kampioene 4 Tot se ram 5 Die klas Merino wat jy nie sonder ’n kursus kan koop nie.

Plaastoe! February 2018 9

6

Ek is verlore. Nié oor ʼn ontydige en onweerstaanbare lus vir die gevolge van die Eerste Messiaanse Wonderwerk nie. Omdat saad in die braaklande van dorpskroeë vir die storieboer wag om te ontkiem en in stories te blom. Omdat die barman die skrywer se Virgilius is wat hom aan die hand neem deur die Hel en Vagevuur op pad na die Hemel waar Beatrice sy gelouterde storiebeloning is.

ʼn

Koffiekroeg. Ten spyte van die windgat naam, Bordeaux, nie aangewese nie, maar ek lê my geloof neer in die ontvanklike arms van die derde lettergreep.

Die kommetjie boeretroos, my onmisbare selfoon se visier ingestel op Google, die geslypte Bic-pen in die hand en my kamera paraat langsaan. Wagtend op die lig. ʼn Gruisstem tref my skuins van agter.

“En as jy nou só sit?” Oom Lourens Badenhorst. My oorle Ouma Malie sou gereken het: Sit soos ʼn ding wat laat op ʼn Saterdagaand begin is, nie klaargekry is nie en só gelaat staan is.

Oom Lourens kom voor asof hy in sy vroeë laterjare is. Iewers tussen die tweede en eerste helftes van 60 en 70 onderskeidelik. Hy lees my.

“Ek’s negentig en in die Colesberg-geweste gebore en getoë.”

Ek verduidelik my lot.

“Dan help ek jou gou reg.”

Gaan sien dié een en daai een en gooi sommer in die verbygaan ʼn draai by die koöperasie.

Oom Lourens kom sit.

“Maar laat ek jou alvorens eers ʼn storie vertel.”

Ek skakel my foon se Voice Recorder aan en Oom Lourens deins terug.

“Nee man, daai ding laat my voel asof ek uit die vuis moet praat.”

Ek paai en Oom Lourens trek los.

“My oupagrootgrootjie … hy was ʼn Duitser … het met sy waens en osse en skaap en bok hierheen opgetrek 10 Plaastoe! Februarie 2018

en verlief geraak op ʼn lap grond buite die dorp met sy rivier en fonteine. Ons boer tot vandag toe daar.”

Voorgrootjie het sy waens en diere en familie weer op die pad gekry en die tog Grahamstad toe aangedurf waar die grond aan hom toegestaan is met kaart en transport. Ses maande later is hy terug en loop hom in die wreedste ontnugtering vas. ʼn Geldenhuys-kêrel wag hom op sy lieflingsgrond in.

“Geldenhuys laat weet toe vir Oupa hy het intussen die grond gekoop. Sommer kontant.”

Uit sy gatsak.

“Oupa vra toe vir Geldenhuys of hy kaart en transport het. Die vent bieg: Nee. En so moes die welaf man gee pad vir armer man. In die Bybel lees ons: Die meerdere wyk vir die mindere. En só kom die plaas toe aan sy naam: Meerderwyk.”

Met een goeie storie in die knapsak voel ek weerbaarder en sit af na BKB se handelstak om by bestuurder Frans Marx-Meyer oor die lief en leed van Colesberg se boere te vis.

“Ons gaan maar gebukkend onder die droogte. Maar dit is nie net hier nie. Orals waar mens gaan, hoor jy daarvan en sien jy die dorheid. Maar dit is ʼn werklikheid en het ʼn impak op die hele boerderygemeenskap en verwante bedrywe.”

Toe ek die vorige dag by die Gamkasdam verby, laat weet die kennisgewingbord langs die pad die dam lê op 5%.

Maar, when the going gets tough, the tough gets going, is hoe BKB homself in hierdie droewige tye laat geld.

“Ons beding namens die boere vir beter pryse.

Ons bied grasie op uitstaande betalings. Ons maak skenkings, waar moontlik.

Met die onlangse brande hier het BKB 68 ton mielies aan die boere geskenk.

Hulle moes basies net die vervoeronkoste dek.”

Colesberg is een van die grootste Merino-streke in die land. Daar is natuurlik ook ʼn bietjie Dorper en vleisMerino. Kruisrasbeeste staan ook nie terug nie.

Weerstoestande maak die Colesberg-omgewing by uitnemendheid geskik vir boerdery. Koud in die winter en warm in die somer. En die relatiewe tekort aan peste maak die onderhoud per skaap soveel minder. En die gepaardgaande omskakeling in rand en sent (lees kontantvloei) is noemenswaardig.

“Ons sit nie in die harde Karoo, soos Calvinia se kant toe nie. En ons plantegroei pas baie goed by die Merino.”

Die ras het sy oorsprong in Extremadura in Spanje, maar die moderne Merino het in Australië, Nieu-

Seeland en Suid-Afrika fatsoen gekry. En vandaar gereken vir sy fyn en sagte wol.

Terloops, daar kan nie oor Merino’s gesels word sonder om Robert Gordon, bevelvoerder van die Kaapse garnisoen (1780–1795), by die gesprek in te sleep nie. Bo en behalwe dat die eerste Merino’s wat voet aan wal in die Kaap van Goede Hoop gesit het, saam met hom aangekom het, was Gordon ook ʼn energieke ontdekkingsreisiger en oorvloedige naamgewer. Só het hy die Grootrivier, herdoop as die Oranjerivier (ter ere van Frederick Hendrick, die Prins van Oranje en Nederland se heerser).

Maar Gordon het hoogty gevier toe hy besluit het om plekke na homself te vernoem.

Gordonsbaai, in die Wes-Kaap, het eers Visch Hoek geheet …

7

“Twak man, Merino-vet is getoets en hy het die hartstempel op.”

Ek eet die vet en stuur ʼn ben- ʼn-kleintjie-klein hemelwaarts.

Een ding wat ek oor die jare omtrent die moderne boer geleer het: hulle loop jou vrae vooruit en beskik oor ʼn arsenaal antwoorde. Jou vrae is terloops.

Niksseggend. Die denkende boer (en deesdae is almal serebraal ingestel) gee jou ʼn blokantwoord. Amper soos ʼn kolos marmer. En soos die beeldhouer ontdek jy die Dawid-standbeeld met ʼn hamer en beitel wat binne-in die klip opgesluit is.

“In enige boerdery moet jy systems hê,” begin Tot sy rots uit die steengroef pluk. “Vyf van hulle: bemarking, finansies, diere, veld en mense.”

Nora is verantwoordelik vir administrasie en sy het ook haar stelsels. Puik.

Tot: “Elke keer wat ons die boeke na die boekhouers neem, reken hulle Nora sʼn is die beste plaasboeke wat hulle onder die oog kry.”

Die Pienaars het in 1887 op die einste plaas begin boer en ná 130-jaar (en as Boer van die Jaar in 1985) weet Tot presies waarvan hy praat.

Nora: “Andries (sy noem manlief op sy doopnaam) is ʼn baie goeie mentor en deel graag sy ondervinding en kennis met jonger boere van alle rasse.”

Byvoorbeeld: “Jy kan nie ʼn ram aan iemand verkoop wat nie weet hoe om hom te bestuur nie. Dis soos om ʼn bakkie aan iemand te verkoop wat nie ʼn licence het en nie weet hoe om te bestuur nie.”

Vele jonger en minder ervare boere kom koop Merino’s by Tot. Alvorens hulle egter met die ram agter op die bakkie vertrek, word daar eers vir hulle les gegee.

“En ons kursusse is in basics. Nie in hogere tale waar mense probeer slim klink nie. En die kursusgangers geniet dit verskriklik. Ons wys hulle prakties hoe vang jy ʼn skaap reg, hoe ent en dose jy hom. Lammerooibestuur.

Maar daar’s mos een aan die anderkant van Valsbaai?

Ongetwyfeld. Maar die oorspronklike Visch Hoek is van sy naam gestroop, na die oorkant van die baai gepos en het daar Vishoek geword. En toe kry Gordonsbaai sy naam.

Nie veel verder langs die pragtige Clarence Drive (die kuspad tussen Gordonsbaai en Hermanus) nie loop jy jou in Pringlebaai vas. Dis nou die naam. Maar Gordon, op ʼn ontdekking- en naamgeereis, kom op die plekkie af en noem dit ook sommer Gordonsbaai. Nou ja, stel jou die verwarring voor indien elke tweede dorp dieselfde naam het. Dus is Pringlebaai later na Admiraal Pringle vernoem.

Gordon sou later ʼn ganse streek in die Noord-Kaap na homself vernoem: Gordonia. Maar daardie is ʼn ander reis.

Bewapen met Oom Lourens se wenke, bel ek vir Tot Pienaar, Merino-boer extraordinaire, filosoof, en ʼn man wat nie kuttels vir vye verkwansel en skroom om die duiwel aan die stert rond te swaai nie.

“Is jy darem ordentlik?” vra Tot my oor die foon toe ek bel om ʼn afspraak te maak.

Ek glo so.

“Want julle Kaapse mannetjies kan mos lekker wild raak. Waar kom jou mense vandaan?”

My ouma se mense uit die Hantam, my ma uit die Swartland en my pa is ʼn Strandvelder.”

“Met daai kombinasie is jou bloed vol moeilikheid.

Maar kom maar. Ek en Nora sal vir jou ʼn cold lunch voorsit.”

En die cold lunch in knussige eetkamer op die plaas bestaan uit quiche, ʼn wye verskeidenheid koue vleise en slaaie. Natuurlik ook Karoo-lam. Ons eet en praat.

“Hoekom eet jy nie die vet nie?” vra Tot. Sommer op die man af.

6 Oom Lourens se vooroupa het die meerderes laat wyk.

Ek tjommel oor cholesterol en …

7 Die legendariese Tot Pienaar

Plaastoe! February 2018 11

8

Al die belangrikste goed. Die basics. Want ek sê altyd vir hulle: Success is doing the basics very well.”

Nora gaan haal die poeding. Tot leun behaaglik terug in sy stoel. “Ek het in 1965 begin boer, maar ek het nog nooit gewerk nie. Want ek lewe my droom. En kan smôrens nie wag vir die werkers om in te val nie.”

En Tot deel hierdie ‘werklose’ lewenswyse met sy medemens.

Nora is terug met die soetste nagereg. Soet is mos altyd soeter in die droë Karoo. Ouma Malie het immer gereken: Suiker is daeraad vir die arm mense se geestessalwing.

Nora: “Ons is van die min boere hier rond wat vyftien jaar gelede vir ons mense ʼn BEE-plaas gekoop het. In Hanover. En die werkers is almal beneficiaries en jy kan dink wat dit vir hulle beteken om daai dividende te kry.

En dit gaan fantasties. Die Landbank het vir ons ʼn brief geskryf om te sê dat dit die bes produserende BEEplaas in die Oos-Kaap is.”

Tot: “Ons bedryf dit soos ’n franchise. Hulle moet ons beginsels volg in bemarking, finansies, veld, vee en mense. Anders sit jy met die sogenaamde 90% mislukkings.”

Nora: “En ons mense is nou almal miljoenêrs op papier.”

Maar dit is nie so maklik as wat dit klink nie.

Tot: “Vir elkeen van daai vyf stelsels moet jy ten minste agt uit tien kry, anders loop jou geld weg.”

Tot dra die vyf hoede van die suksesvolle boer met gemak. Van watter kapstokke het hy die hoede bekom, of is dit in die bloed?

“Nee, dis logies. Kyk, baie boere kla oor veediefstal, maar hy weet nie wie sy vee steel nie. Die polisie bevind dat 95% van alle vee deur jou eie mense gesteel word.

Nou, die ou mense het gereeld hul vee getel en sommer die getalle agterop ʼn siegretboksie geskryf. Nie hier by my nie. Ek het voormanne. Die een is verantwoordelik vir ooie, ʼn ander vir die speenlammers, ʼn ander vir die 12 Plaastoe! Februarie 2018

ramme, en dies meer. Nou elkeen van daardie manne is aanspreeklik vir sy getalle. En ʼn skaap kan nie vlieg nie.

As daar een weg is, moet hy dood wees en dan wil ek hom sien. My seun het ons heinings geëlektrifiseer en el pachas bygesit. Waar ons voorheen 14% lammerverlies gehad het, staan ons nou op ongeveer 3%.”

Vir Tot en Nora is die mensestelsel amper die belangrikste. En opleiding is die hart van hierdie stelsel.

“Ek het hier een man, hy was nie geleerd nie en het ongeletterd hier begin werk as ʼn waterleier. Ek het sy potensiaal gesien en hom die dissipline van rambestuur geleer. Nou het hy al die Hanteerder van die Jaar gewen. Die punt is: baie mense blameer weer eens die verlede, omdat die mense baie keer nie skoolopleiding gehad het nie, maar hierdie man is ʼn bewys dat jy desnieteenstaande teëspoed ʼn sukses van jou lewe kan maak. Sy broer het Standerd Twee en was onlangs die Noord-Kaap se Voorman van die Jaar. Wat skaaptel betref, het ons twaalf uit die veertien wenners gehad.

Jy moet kan skaap tel. My seun Jacques het drie keer die SA Skaaptel gewen. 7.4 skaap per sekonde.

“Hou die verlede 5% in die oog, maar fokus 95% op die toekoms, want: Fighting the past is like drinking brandy to get sober. Dis hoe ek glo.”

“Kyk,” reken Tot ná ʼn oomblik se nadenke, “ek maak ook foute, maar ek leer graag. As jy die dag glo jy is volleerd dan is jy baie dom.”

En dit gaan oor tips. Tot-hulle het in 1985 die Grootrivier Merino-klub gestig.

“Een van die byeenkomste het gegaan oor die veekrip.

Die een ou sê ʼn lang krip, die ander ʼn ronde een, een laat weet jy was die krip, die ander was weer nie. Ek sê ʼn uur later vir manne ons moet die kwessie liewer in die kroeg gaan uitsorteer. Die punt is: al het jy tips gekry oor wat jy nie moet doen nie, het jy tog iets geleer.”

Volgens Tot leer jy die vinnigste wanneer die bekende onverwags in die onbekende verander en jy moet, soos Oom Lourens, uit die vuis praat en dink.

“Ons is hier vanaf 1887 en het toe reeds met Merino’s geboer. Die wol was drie keer die prys van vleis, maar die vrugbaarheid was hopeloos. Toe verander die wol- en vleispryse en jy moes gou aanpas by die verandering en nie rondspring nie. My oupa het gesê as jy rondspring is jy soos ʼn voëltjie wat opvlieg. Elke keer as hy opvlieg verloor hy ʼn veer en as hy genoeg opvlieg, is sy gat kaal.”

Tot het besef hy sal moet aanpas om kompeterend te bly.

“Toe het ons die skaap met minder plooie geteel, maar met genoeg wol. Eers was daar ʼn klomp weerstand en ons het gevrees die stoet gaan toemaak. Maar met die ramverkope het ons kort daarna gewoonlik te min eenhede gehad. En ons is nog nie klaar geleer nie. Jy moet aanhoudend kyk wat maak die wol- en vleispryse.”

Soos elders, is Tot en sy tydgenote se grootste uitdagings ongediertes en diefstal.

“Maar ons het planne met ongediertes gemaak. Jy moet net aanhou aanpas. Die genade hier is: jy kry nie daai funny siektes nie, want die reënval is maar 380 mm en dit is 80% somerreënval. So dit is ʼn gesonde area.”

Nora: “En die Noord-Kaap is een van die veiligste areas in die land. Een van die redes is ons mense is so opgehef, hulle sal nie toelaat dat iemand hier kom moles maak nie.”

Die vraag opper ditself: hoekom is hierdie ʼn ‘gesonde’ gebied?

9

“Ons het rypwinters. Dit ys in die winter vir so twee-en-ʼn-half maande. En dis warm in die somer.

Die goggatjies hou nie van daardie uiterstes nie. Dis hoekom Gary Player hier gekoop het. Hy het blykbaar oorsee en die hele land vol navorsing gedoen. En toe koop hy in die Colesberg-distrik. Hier is nie ʼn klomp peste en goed nie.”

Maar wat van die uitdaging der uitdagings: droogte?

Natuurlik vind almal dit uitmergelend, maar op hierdie gebied het Tot ook aangepas.

“Ek was die eerste boer wat skaap onder spilpunte gesit het. Ons lam twee keer per jaar.”

Hierdie benadering is uiteraard benydenswaardig.

Meer so wanneer in aanmerking geneem word Tot loop 5200 skaap op 168 hektaar op hul ander plaas naby die Vanderkloofdam.

Twaalf is die kantoorvoorman en kom binne met foto’s en illustrasies van Tot se systems.

Tot: “Twaalf kan alles in die kantoor doen en is boonop ʼn Springbok wolklasser.”

Ek vra Twaalf uit oor die toekoms.

“Ons moet mekaar kan help. So kan mense wat nie ondervinding van boerdery het nie, by ʼn mentor leer.

Soos wat ek geleer het.”

Ons loop vir Solomon in die tuin raak. Nora se tuinman. Kort, maer en gepeperkorrel. En Solomon dra ʼn welverdiende Springbokrugbytrui.

10

“Onthou,” noem Solomon met algehele oortuiging, ”ek het saam met Oom Naas Botha vir die Springbokke in die tagtigerjare gespeel en het gemiddeld drie drieë per wedstryd gedruk. En met die geld wat ek met die rugby verdien het, het ek hoeka my huis buite die dorp betaal.

My sterkpunt in rugby was om te ‘dommie’ (dummy).”

Solomon was voorheen ʼn karretjieman wat ná ʼn klompie welbedagte ‘dommies’ deur die armoede se verdedigingslyn gebreek het en uiteindelik tot ruste gekom het.

Ons stap na Tot se nuwe Hilux om veld te loop kyk en in die verbygaan sien ons Solomon se donkiekar.

“Daai noem ek ʼn Karoo Green Car.” Hy gebruik nie petrol of olie nie, het ʼn ingeboude GPS-stelsel en as dinge Saterdagnag goed gaan, en die drywer is te diep onder die prop, sit jy die kar op auto-pilot en hy loop vanself huis toe. En jy’t ook nie ʼn lisensie nodig nie.”

Ons ry in die veld met sy 436 plantsoorte ̶ 70% gras; 30% bossie. En Tot noem hulle op: Karoo-bossie, bitterbossie, steekgras, rooigras, assegaaigras … Tot kon seker almal opnoem, maar vul die onderwerp aan.

“Rooigras en gannabos is die beste vir skaap. Oor die hoë proteïne. Indien jou weidingstelsels reg is, gaan jy baie ver kom voordat jy droogteprobleme het, want jou kampe rus vir ses maande.”

Tot wys sy ramme. Knewels. Bewys van sy vermoë om aan te pas. Nié hindernisse as probleme te sien nie.

Eerder as uitdagings.

“Ek verloor nooit nie. Ek wen, óf ek leer.”

Ek ry deur die meeste groen wat ek in dae gesien het en kom op die plaas Brigadoon tot stilstand. Aan die linkerkant van die N1 as jou snoet noord wys en lê lepel met die Garieprivier.

8 Twaalf wys voorbeelde van goed- en swakbestuurde veld.

9 Johan Muller van Brigadoon 10 Soloman vertel hy was Naas se voorste senter.

Plaastoe! February 2018 13

11

Plaasbestuurder Johan Muller wys my waar ek vir Dulcie in ’n skuur kan staanmaak. Langs ’n KTM dubbeldoelmotorfiets. ’n Man na my hart. In die plaashuis hang vele valhelms. Vir sy vrou en kinders.

Almal ysterperdridders.

Eintlik twee plase. Brigadoon en Sweet Water.

“Hier is 23 spilpunte op die twee plase met 550 hektaar onder die water. 305 hektaar lusern. Die res is mielies en koring. Op hierdie stadium.

Maar ons gaan nie meer mielies plant nie, want die prys is eenvoudig te laag en die insette te hoog.

Volgens Johan is dit Prieska se kant toe, waar dit warmer is, meer geskik vir mielies en koring. Hier is dit te koud. Dis die een, óf die ander.

“Maar ons gaan uitsluitlik lusern plant. Jy hou hom in die grond vir ses tot sewe jaar. Daarna neem die grasse oor en haal jy die lusern uit en plant ’n tussenin gewas, soos koring of mielies. Daarna kan jy weer lusern plant.

Nie vir ’n kontantgewas nie, bloot as ’n stepping stone.

Die lusern word teruggeploeg in plaaseienaar Neels Neethling (en Megaboer) se mega-melkery naby Malmesbury. 4250 koeie.

Al die lusern gaan na die melkplaas toe (sowat 4700 ton). En desnieteenstaande, moes daar elke winter groot hoeveelhede ingekoop word.

“So voeg ons waarde toe tot die boerdery deur jou eie voer te verbou.”

Johan glo nie daar is ’n streek in Suid-Afrika wat sulke hoë proteïne-inhoud lusern soos hier lewer nie. En dit word aan die weersomstandighede toegeskryf.

14 Plaastoe! Februarie 2018

“Jy produseer minder tonne, omdat dit koeler is. Ons kry sewe snysels in die somer – ongeveer 17 ton per hektaar per jaar. ’n Ou wat in Prieska sit, kry agt snysels en tot 21 ton per hektaar. Maar ons s’n se gehalte is net baie hoër.

Pompstasies in die rivier voer die water reguit uit die rivier na die spilpunte.

Ons is ingelys vir 11 000 kubieke meter. Dit beteken jy kan 1001 mm water neersit, asof dit sou reën. Maar waterregte bly ’n tameletjie, omdat jy nie meer water kan koop nie. Dus kan jy nie uitbrei nie. Hier sit ons met die magtige Gariepdam langs ons en wanneer die dam oorloop, loop daardie water daarvandaan na die Vanderkloof en dan Upington verby see toe. En ons kon daardie water gebruik het.”

Die enigste manier om water te kry, is om jou buurman se grond te koop, want jy koop mos nou sy waterregte ook. Dit is hoekom grond hier teen R350K per hektaar verhandel.

“Dit gaan nie oor die smart grond nie. Dit gaan oor die water.”

Plante soek hitte om te groei. Met ander woorde droë jare is warm jare en dus goed vir fotosintese. “’n Klompie jare gelede met die droogte en die hoë pryse het ons fantastiese oeste gehad. Koring is weer ’n ander storie. As dit warm is in Oktober, kry die koring seer. Dan loop die spilpunte dag en nag. Gedurende die dag probeer jy net ’n koeler klimaat skep, snags gee jy die plante water.”

Maar die lawende klimaatskepping kom teen ’n prys.

“Jy het net soveel water en jy moet skeduleer. Daarom het ons orals probes in die grond om die grondvog te meet. Dus moet jy reg besproei, want jy wil nie

oorbesproei nie. Dan skiet jy jouself in die voet, want al wat jy regkry, is om jou kunsmis uit die grond te was.”

Ander uitdagings (aangesien droogte nie vir die Colesberg se besproeiingsboere ’n uitdaging is nie)?

“Nee wat … die area is te gesond.”

Maar as jy mikroklimaat skep, kom daar nie nuwe peste saam nie?

Johan kyk my so skuins aan. “Jy het van die no-tillstelsel gehoor?”

Ek het.

“Oukei, dit werk nie vir my nie.”

Bespeur ek atavistiese onderstromings in hierdie suksesvolle en moderne boer? Johan lag wetend.

“Oor al die mikro-organismes in die grond agterbly.

Plant jy volgende jaar mielies waar daar hierdie jaar

koring gestaan het, wis daardie oorblyswamme jou oes uit. Daarom bewerk ek. Ja, daar is ouens wat vir agt jaar suksesvol ge-no-till het, maar hulle probleme skop ook nou in, want die grond verdig. Jy moet die grond losmaak. Die slim ouens met die dik brille sê die mikro-organismes moet die grond weer losmaak en suurstof laat inkom. Jy hoef nie los te maak nie. Maar dit werk nie heeltemal so nie. Ek moet egter noem dat ons dit nie regkry nie, omdat ons nie met reën boer nie, maar met kunsmatige water. Met die klomp water wat ons neersit, verdig jou grond en so moet jy elke jaar losmaak.”

Die ander ding: in die Prieska-omgewing is daar baie meer peste, omdat daar omtrent 40 000 hektaar onder besproeiing is en die goggatjies van een plaas na die ander vlieg en aansteek.

“Ons sit stoksielalleen hier.”

11 Die groot lewensaar 12 Kyk hoe laf is die Garieprivier se water nou. 13 ’n Lushof vir ieder en elk

12

13

Dus voer die Colesberg besproeiingsboer ʼn sorgelose bestaan?

“Geensins nie. Arbeid bly ʼn uitdaging. As jy in die Karoo boer en jy kan nie met mense werk nie, gaan jy nie regkom nie. Die soort werker wat hier kom werk soek, kan gewoonlik nie ʼn trekker ry nie. Hy kan baie goed draadspan, want almal span draad in die Karoo, en hy kan krippe regmaak en skaap aanjaag. Dus moet jy hom oplei om trekkers te kan ry en foute by spilpunte reg te maak. Nou doen jy die moeite en dan moet jy daardie man hou. Werk dus mooi met hom. Ek het my mense saam met die plaas gekry, hulle opgelei en hulle is omtrent nog almal hier.”

Plaastoe! February 2018 15

14

Dit is laatmiddag en ek voel goed lus vir ʼn sopie.

Weer eens nie as gevolg van ontluikende dranksug nie.

Eerder om my senuwees te laaf. Want ek is op pad om ʼn onderhoud met een van Suid-Afrika se sportikone te doen. ʼn Wêreldburger wat ons astrante landjie tydens sy donkerste jare helder laat skyn het. ʼn Man wat vir die minder sterflikes geleer het: ‘The harder I worked, the luckier I got.’ Net hy, ja. Gary Player.

Ek het vroeër met Mary-Anne, die plaas se hoofmeisie, telefonies gepraat en sy het laat weet, “Mister Player will see you for fifteen minutes.”

Baie meer as wat ek verwag het, of verdien.

“I could have afforded to live anywhere in the country.

41 years ago, I started farming in Magoebaskloof, which was a paradise … mountains … pine trees and big dams that I built, complete with trout. This was to be playtime for my family and myself. As a retreat, as my life is so heavily involved with sport. I mean: I’ve travelled more miles than any human being has ever lived. During the past 64 years that I’ve represented South Africa, I probably lived in 1.5 hotels per week. A very unusual life and not a very pleasant one. It is a very big sacrifice and very few people are prepared to live like that.

“I was in the horse business … unfortunately. Because it is a terrible business. Anyone in the horse business today needs to have their heads read. It’s hard to make money. Not many do.”

Mary-Anne: “It’s a tough business. What with the economy. And we can’t export easily. And there is no guarantee of what you’re going to get. You go to an auction and the best you can do is hope the bidders want your horses. On top of that the cost of getting your horses to auctions is determined by someone else. So is what you’ll be paid.”

16 Plaastoe! Februarie 2018

Mister Player: “So, I wanted to be in the horse business and Magoebaskloof isn’t suitable for that.”

“And experts said to me the best place in South Africa, if not the world, to breed horses is in the Karoo.”

Om met perde in die perfekte plek op godsaarde te boer, maak dit besigheid geensins makliker nie.

“But on the upside is the quality of life we have here.

The fresh air … which we are running out of, by the way. I believe the biggest challenge facing us is water.

Therefore, when I heard reports about fracking in the Karoo, I thought: this is suicide. You can live without oil, but not without water. I have built numerous dams, many of which are empty. But as soon as it rains, we’ll have lots of it. That’s why, when I see people having no respect for farmers, I get very perturbed. Winston Churchill said an army marches on it stomach. So it is with a country. And we all know what happened in Zimbabwe.

“However, the outside of a horse is good for inside of a man. It’s like a dog. I don’t think you can get a wife to love you as much as a dog. If you were to leave your wife out in the rain, she won’t love you the next day, but this dog will.

“The Karoo is a very special place and the water is among the top five in the world.”

Mary-Anne: “When Mister Player first came here, he had the water tested and found the pºH-level perfect for breeding animals with strong bones. And that’s essential, as we basically breed athletes. And also the

hard ground makes for tough horses. Many champions have come off this farm.”

Meneer Player se befaamde gesegde omtrent harde werk en luck werk nie noodwendig in die perdewêreld nie.

“You can work very hard in this business and still be very unlucky. But, as we like to say: it builds a lot of character. In golf the adage works, because I worked harder than most people and I was in the top three players. Because I was in control. But not in this business. Here we all know a hell of a lot about nothing. Because we’re talking about genetics and that is something you can’t control. You take a champion stallion and a champion female, you put them together and get something that can’t run. Because all that good sperm and cells that need to meet each other don’t make it, but the bad ones do. On the other hand, you take an ordinary horse and a nice stallion and you get a champion.”

Meneer Player laat weet, “If I knew then what I know today, I would have done things on a much smaller scale. But I got carried away. All horse breeders get carried away.”

Ek vra uit of hy enigsins positief oor die toekoms van perdeboere is?

“The exact opposite. The cost of raising a horse is extremely high and the prices we get is way too low.

Everyone is struggling. It takes a very special kind of madness to remain in this business.”

Maar ek glo hierdie reuse-sportman glo ook in Wally Serote se woorde, “It’s a dry white season but seasons come to pass”.

14 Mary-Anne en nog ’n legende, Gary Player 15 Hier vind die gholflegende rus en vrede. 16 Daai terrible business, but the animal that is good for the inside of a man. 17 Alles in die naam

15

16

17 Plaastoe! February 2018 17

AGRICULTURE

Farming with peace of mind

By LINDA HENDERSON

18 Plaastoe! Februarie 2018

According to AfriForum ‌ 156 commercial farmers are killed per 100,000. This makes farming in South Africa one of the most dangerous occupations to follow. Commercial farmers are 4,5 times as likely to get murdered as the South African population overall. This also means that it is nearly three times more dangerous to be a farmer in South Africa than it is to be a police officer. The difference is that police are trained to confront criminals and know instinctively how to respond to the threat, while farmers are not trained crime fighters and are often left to their own devices for protection. 40% of all victims of farm attacks are black people.

Plaastoe! February 2018 19

The perception that farming is a safe lifestyle has changed dramatically. Sadly, sleeping with unlocked doors behind unbarred windows or under a starlit sky is a childhood memory that has been relegated to the fables of a past lifetime.

T

o extract exact statistics and motives is an inexact science and figures vary according to the data source. There is also a perception that only white people are at risk in farm attacks.

This is not true. Research shows that 40% of all victims of farm attacks are black people.

Several organised agriculture groups and unions have made numerous attempts to have farm attacks prioritised and a lively debate earlier in 2017 in the National Assembly to highlight the problem turned into a political furore without a tangible resolution or solution. Black Monday in November saw a national outpour of support to ask government to prioritise crimes against South Africa’s farmers as it not only threatens the safety of farming folk but risks national food security and investor confidence. Sadly, farm attacks have been politicised. The popular sentiment seems to be that farm attacks cannot be singled out for priority and form part of the general crime statistics of the country, leaving farmers to feel as vulnerable as they did before.

A definite mind shift is needed.

Farmers will have to realise that they are now on their own and are responsible for their own safety and security. They will remain vulnerable unless they become proactive.

“What farmers need to understand is that they are often soft targets and easy prey. Criminals, whether their crime motivation is politically or revenge driven assess their own risks and rewards.They do a lot of planning and information gathering before they commit themselves to the act. They have time to plan and it’s the duty of the farmer to put as many obstacles possible in their way to prevent the success of their plans,” says Sergeant Rudi Goldschagg, co-ordinator of the Steytlerville Rural Police Sector.

“Criminals don’t want to be caught. Crime is seldom a coincidence. It is well researched and if their risks outweigh their rewards, criminals will look for a safer soft target. Farmers need to make a thorough analysis 20 Plaastoe! Februarie 2018

of their own vulnerability and must realise that their distance from help is often the criminal’s greatest asset as this assists them to plan their escape. Their second greatest asset is the element of surprise. Farmers need to employ early warning systems to enable them to be in a position to react to dangerous situations. The third most important element is a safety plan in the event of an attack. It’s often a sad reality to discover after an incidence that none or few of these elements were in place,’ says Rudi.

Fortunately, many security systems fall within the ambit of the law and they can be employed to protect farmers’ personal assets, their kin and their workforce.

“Although security systems are not always a 100% deterrent it certainly eases the mind that you did your best to secure your loved ones’ safety,” is his opinion.

The priority should be to encourage a safer environment and local area through integrated community participation and functional policing. After that, farm security and personal safety, which includes a contingency plan, is the ideal.

Sector policing: safeguarding the area “In my opinion an integrated and functional police sector unit that has the buy-in of the whole community goes a long way to creating a safer environment to live in. Keeping the area safe and having a good working relationship with a trained police force as back-up raise the risks for perpetrators. Once the environment is safer, farmers can still install private security systems for a greater peace of mind, “ says Sergeant Rudi.

Sector policing is a system that was introduced in the post-apartheid era as part of community policing.

Sector policing is seen as the enabling mechanism, which organises and mobilises individuals in communities to establish the driving force in providing a more effective and person-centred service to the community. As such, sector policing is also a step towards the development of a modern, democratic policing style to address the safety and security needs of every inhabitant of South Africa at local level.

In practical terms this requires that the public (farmers in this case) become police reservists with all the relevant training required. Reservists are then divided into sectors (normally various farming sections of the district closest to their farm) headed by trainees with some military experience, who then under the auspices of the South African Police provide logistic support from the community in the fight against crime.

Their participation would include staffing roadblocks, doing local farm patrols, gathering information and creating visibility as well as doing stop and search road blocks. Each sector has a commander and a contingency

safety plan is formulated that kicks in in the event of an attack. There is a well-designed communications network that also includes farm-to-farm radio contact and recording cameras at various strategic points.

Its response time to assist besieged farmers is much faster than the police since the closest neighbour to the attack is alerted first and he sends a signal for mobilisation. The plan includes a rescue and escape plan to evict victims until help arrives. This system works extremely well where farms are distant from police stations.

Police sector forums have regular meetings and training sessions and lay great emphasis on Section 49 of the Criminal Procedures Act to empower individuals to know their rights and duties. In various farming communities ex-commando members and local farmers have taken up the challenge and have developed very effective units that support the police in their fight against crime.

In Steytlerville, in particular, the police sector forum has reduced the incidence of stock theft, solar panel theft and house burglaries remarkably.

“One has to know your area well to be aware of any suspicious activity and the only way you can succeed is by being visible and having good communication from within the community.

The most important measure is to have a plan to counter the unexpected.

Farmers need to make a mind shift to think about self-protection as second nature. A muscle memory for survival really needs to be developed,” says Rudi.

The success of this system relies heavily on the input of the whole community who must see the benefit it has for their own safety otherwise they will not contribute in a meaningful way. The visibility on the road, the night patrols and the communication systems that include recording cameras raise the risks for perpetrators who are then forced to do crime elsewhere. Rumours that the area is being monitored soon spread and word gets around that it’s not safe to do crime there.

Early warning systems: Safeguarding the farm Farmers owe it to themselves to do their own risk assessments and to put mechanisms in place that will reduce that risk. Make it as difficult as possible for the perpetrators to find you and your family.

Surprise is often the single most effective strategy for a successful attack and early warning systems go a long way to scuppering them.

Burglar bars, electric fences, security doors and intercom systems for identification are well-documented security measures and have saved many lives.

Electronic media have, however, taken over many of the old systems and there are many new innovations on the market. These new means need to be maintained and monitored if they are to be of any use. So often one hears that the security door was left open or that the alarm was switched off when the attack took place.

Wireless or satellite CCTV camera, IP surveillance that operates via Wi-Fi and local network PC enable the user to monitor the business or home online or by cell phone. A Wireless IP CCTV Security Camera (Wireless Internet Protocol Close Circuit Television) can be classified as a mini computer processor with a camera eye, which can be used on a 3G cell phone and your local IP network. Software is installed on the cameras built in HDD (hard disk drive) that does the motion detection recording and data transfer to monitor. The data is then viewed over the internet. The only disadvantage of this system is the availability of cell phone networks.

So often farms are in isolated network spots with no network coverage and in these scenarios satellite reception offers an alternative. What is disturbing is that criminals have become so sophisticated that they are using cell phone signal blocking devices when they plan their attacks. These are expensive state of the art systems normally used for special security operations and it is disturbing to note that they are in circulation.

Cell phone technology is also being used to curb stock theft.

A sensor is attached by collar to a number of sheep in a flock and any unnatural activity or running sets off the alarm on the owner’s cell phone alerting him or her of possible dangers.

Cell phone technology also offers the option of downloading an app for the iPhone and iPod that works like a remote control on your system, which you can access whether you’re sitting on the couch or relaxing on a beach thousands of miles away. It can send commands to arm or disarm your system remotely, Plaastoe! February 2018 21

you can watch live video and recorded clips from your security cameras, see which doors and windows are open and search an event history as far back as 60 days.

Drones are another exciting tool against crime and have recently become legalised with strict regulations regarding their use.

Drones are used either by hobbyists or professionally by trained pilots who are heavily regulated by legislation.

This includes a pilot’s license, insurance, skills test and several other aviation regulations. This technology adds an aerial perspective and 3-dimensional values to any search programme. It is especially useful in the search for perpetrators who are either hiding or trying to escape. The cameras are normally fitted with infrared lenses that use infrared light to operate or FLIR lenses that are heat sensitive making night tracking a very successful option. It is like big brother is watching from the sky and there is no escaping. Radio contact with police on the ground facilitates the search and capture operations. This technology has been used with great success in anti-poaching rhino operations and is more frequently being used by police in the fight against crime. At present, the drone’s biggest drawback is that it cannot stay airborne for very long rendering it unsuitable for long periods of surveillance.

All this technology should give some peace of mind, but it must be remembered that criminals are as aware of these and will always try to outwit the systems. They are also less effective if they do not have a power backup mechanism in the event of a power outage.

Some other more mundane early warning systems that don’t rely on technology may be as effective.

On several farms the use of private security firms that employ the services of trained trackers have had great success with stock theft. There seems to be added value if the trackers are unknown to the local inhabitants.

Gravel around the homestead is a great way of detecting sound and there are no better guardians of property than geese!

They raise the alarm very quickly and are very protective. Unlike dogs that may be lured into accepting a morsel of food, geese are their own masters and their honking should never be ignored.

22 Plaastoe! Februarie 2018

Early warning detective devices should only serve as a warning that there is some unauthorised activity and farmers should not set out to investigate the cause because this exposes them to ambush and attack. These devices should also be able to identify the cause of the alarm by surveillance cameras.

Safety zone in the home One can put in place all the security systems you can afford around your home and still be vulnerable. There is an added need to set up a safe place in your house in the event of an attack. This space should preferably have no outside window and should have at least a communications system like a radio or cell phone connection to be able to call for help. It should also contain some emergency supplies like basic medical equipment to stem bleeding as well as a supply of chronic medication in case the situation demands a lengthy stay. Heart and diabetic medications come to mind. An evacuation bag packed with necessary copies of identity documents and medical information like medical scheme cards is a useful idea. One never knows what the situation requires and sadly, one needs to plan for any eventuality. Children should be trained how to react in a case of emergency and what drill to follow.

An alarm without some sort of identification of the reason why it went off in the first place is really of little value.

Staff Security Statistics reveal that 40% of farm attacks are on farm staff.

Good relations and a caring attitude for your personnel go a long way to securing your safety.

This makes them as vulnerable as the owners and their safety and security also need to be ensured. Burglar bars and security doors on staff housing at the very least give some peace of mind. Planning their security to fit in with yours is the best solution. Make them feel safe. Make it possible for them to contact you if they are in a vulnerable position and encourage them not to confront the danger themselves. They must form part of your farm security ritual and planning.

Some safety tips to consider are:

Do not keep large deposits of cash in your home.

Arrange for staff to have their salaries deposited by EFT. Do not sell produce like livestock from the home.

You set yourself up for ambush.

Keep your keys in a safe place and have replicas in a safer place.

Lock your vehicles at night, even if they are in a locked garage.

Make sure you are invisible from inside but that your yard is well lit. You must have the advantage of sight.

Do not ignore unusual animal activity. Animals have a strong sixth sense and sense danger very quickly.

Check your safety network from time to time. An electric fence that is not active is an expensive and unsightly decoration.

Develop a sixth sense when it comes to your safety. Do not ignore small details that could lead to huge consequences.

Plaastoe! February 2018 23

Die Hereford-beesras word wêreldwyd besing as die gewildste ras tans vir hul vrugbaarheid en aanpasbaarheid. Hierdie vleisbees is ’n spesiale beesras uit die Engelse graafskap van Herefordshire en is reeds vroeg in die 1600’s deur landbou-outeurs genoem. Die Hereford Herd Book Society is in Maart 1878 gestig. Hul geskiedenis en afkoms is interessant.

AGRICULTURE

DEUR NARILÉ SMITH

Hereford-beeste - die ras vir gras -

Tot die 18de eeu was die beeste van die Herefordshire soortgelyk aan ander beeste van Suid-Engeland, wat heeltemal rooi was met ’n wit bors, soortgelyk aan die moderne NoordDevon en Sussex-rasse. Gedurende die 18de en vroeë 19de eeu is ander beeste (hoofsaaklik Shorthorns) gebruik om ’n nuwe soort beesras te skep wat aanvanklik in kleur verskil, verskillende beeste wat wissel van geel tot grys en ligbruin en met wisselende hoeveelhede wit.

Teen die einde van die 18de eeu was die wit gesig kenmerkend van die ras en goed gevestig, die moderne kleur dateer uit die 19de eeu.

D

ie Hereford word vandag nog in die Herefordshire-platteland gesien en is prominent op landbouskoue. Die eerste invoer van Herefords na die Verenigde State was in ongeveer 1817 deur die politikus Henry Clay. Groter invoere van die ras het in die 1840’s begin.

Die “Polled Hereford”, oftewel die poenskop Hereford is ’n horinglose variant van die Hereford wat ontstaan het uit ’n natuurlike genetiese mutasie en in 1889 in ’n aparte ras ontwikkel het.

24 Plaastoe! Februarie 2018

’n Beesboer van Iowa, Warren Gammon, het die idee gekry om poenskop Herefords te teel en het met 11 natuurlike poenskopbeeste ’n register vir hierdie ras begin. Die American Polled Hereford Association (APHA) is in 1910 gestig. Die Amerikaanse Polled Hereford en American Hereford-rasse is sedert 1995 gekombineer onder dieselfde Amerikaanse Hereford vereniging se naam.

Baie Hereford-bloedlyne het ander beesrasse gebruik om gewenste eienskappe in te voer, en dit het gelei tot veranderinge in die ras as geheel. Sommige bloedlyne is egter afsonderlik gehou, en dit het eienskappe van die vorige ras behou, soos om gehard en gedyend te wees. Tans word die tradisionele Hereford as ’n minderheidsoort beskou en waardevol om die genetiese poel te bewaar.

Die eerste twee Herefordbulle is in 1892 na Suid-Afrika ingevoer … … en is gevolg deur ’n aantal verdere invoere vanaf 1894 tot 1899.

Hierdie Hereford-bulle is gebruik om die nasionale kudde te verbeter. Geen vroulike diere is in hierdie tyd na Suid-Afrika gebring nie.

Ek het by die SA Hereford Telersvereniging gaan aanklop om meer oor hierdie ras in Suid-Afrika uit te vind.

James Grey van Waverley, Ceresweg in Wes-Kaap, het die bul, Rufus en twee koeie in 1902 ingevoer en ’n kort rukkie daarna het Sir Abe Bailey en GJ Young ook ’n aantal Herefords ingevoer. Volgens die SA Hereford Telersgenootskap moet hierdie mans beskou word as die stigters van die ras in Suid-Afrika.

Vrugbaarheid en voortplanting is die belangrikste faktore in die winspotensiaal van ’n koeikudde. Hierdie faktore is “vyf keer belangriker as groei en 10 keer belangriker as karkasgehalte”.

Hulle gaan voort om te sê dat die Hereford, vir drie agtereenvolgende jare, as die vrugbaarste onder die rasse benoem is, met meer as 1000 diere wat reeds in die SA Stamboek geregistreer is. Koeie kan elke jaar ’n kalf speen, vinnig daarna dragtig raak en maklik aanpas by verskillende soorte voer.

Die SA Hereford Telersgenootskap is gestig op 6 April 1917 en het sy 100-jarige bestaansjaar in

September 2017 te Moorreesburg Skou gevier.

Oor ’n periode van 100 jaar het die Hereford-ras verander van ’n ras met ’n klein raam en wollerige haarkleed tot ’n medium raam, gladde haar en goed gepigmenteerde een.

Die Hereford beskik ook oor uitstekende vleisgehalte en hierdie beeste slag uit teen meer as 57%.

Herefords is bekend as goeie weiders en is uiters doeltreffend om gras te omskep in liggaamsmassa. ’n Uiters aanpasbare ras wat floreer in verskillende klimate en terreine, wat hulle ’n goeie keuse vir telers internasionaal maak. Hul voedselekonomie beteken dat hulle goedkoper is om ’n markgewig te verhoog as ander vleisbeeste. Die heterose-impak van Herefords is welbekend en kan op sigself tot 20% bykomende prestasie by kruising met ander rasse byvoeg.

Volgens die SA Hereford Telersgenootskap is hul uitdagings tans om voldoende diere se gnomiese inligting te kry en die groot internasionale populasie

Plaastoe! February 2018 25

Herefords, veral in die VSA, se reeds beskikbare gnomiese data te koppel aan die data van SA Hereford.

Dit sal gnomiese vordering binne die SA Herefordpopulasie bespoedig.

Daar is tans 49 Hereford-stoetkuddes by die SA Hereford Telersgenootskap geregistreer met 4165 vroulike diere en 1766 manlike diere. Buiten die bekostigbaarheid van hierdie ras vir kommersiële boere, noem die Genootskap tien voordele wat hulle van die res onderskei:

gram nodig het. Die Hereford is ideaal vir kruisteling en spog met die bynaam "The Great Improver". Die nageslag neem maklik die goeie eienskappe van die Hereford aan en kruising met ander beesrasse lei tot verbetering van doeltreffendheid, vrugbaarheid en kalfgemak.

BASTERKRAG

VLEISGEHALTE

As een van die wêreld se oudste suiwer rasse sal die Hereford jou die basterkrag gee wat jou kruisteelpro-

Verbruikers soek konstante vleisgehalte en die Hereford sal die gehalte in jou kruisteelprogram sit.

26 Plaastoe! Februarie 2018

VOEROMSET

Die Hereford se voeromsetvermoë maak Hereforden Herefordkruiskalwers ’n baie gesogte keuse vir voerkrale.

VELDAFRONDING

Daar word nie sonder rede na Herefords verwys as “die ras wat gras beroemd gemaak het” nie. Herefords kan met groot sukses gebruik word waar diere van die veld af bemark word.

VRUGBAARHEID

Die sukses van jou teelprogram word bepaal deur die vrugbaarheid van jou diere. Of dit nou bulle, koeie of verse is, Hereford-vrugbaarheid sal jou die voorsprong gee! Hereford het ’n belangrike rol gespeel in die totstandkoming van rasse soos die Bonsmara, Braford en Beefmaster. Met ’n tussenkalfperiode (TKP) van 388 dae is hulle die vrugbaarste ras wat in die SA Stamboek geregistreer is.

MAKLIKE KALWING

Hereford-koeie is bekend vir hul hoë vrugbaarheid en kalfgemak. Die koeie het sterk moederlike instinkte, gee maklik geboorte en hul natuurlike moederskap sny ook baie op kalwingsarbeid. Herefordbulle kan by verse of in suiwelkuddes gebruik word vir gemaklike kalwing.

PRESTASIEGEDREWE

Produksie-aantekening is ’n belangrike deel van Herefordtelers se teelbeleid.

AANPASBAARHEID

Herefords pas aan by diverse klimaatstoestande. Hulle gedy selfs in die mees onaangename klimaatstoestande.

Van die Drakensberge se sneeu tot in die hitte van Swaziland sal jy Herefords kry.

TEMPERAMENT

As jy te doen het met ’n dier wat meer as 450 kg weeg, is temperament belangrik. Herefords is bekend vir hul rustige geaardheid en hierdie eienskap maak hulle maklik om te hanteer. Die Hereford-temperament word oorgedra aan hul nageslag. Die wonderlike temperament veroorsaak beter voeromset, minder beserings en vinnige aanpassing in voerkrale. Bestuur word dus vergemaklik.

10. HEREFORD WITKOP – JOU STEMPEL VAN GEHALTE

Die Hereford se kenmerkende witkop is internasionaal ’n stempel van gehalte by beesboere, voerkraalondernemers en verbruikers.

Die SA Hereford Telersgenootskap het die volgende op hul 2018-kalender.

Skoue 2018 RIVERSDALE SKOU 14 - 17 Februarie VRYBURG SKOU 26 - 28 Maart BLOEMFONTEIN SKOU 26 April - 5 Mei NAMPO 15 - 18 Mei PIETERMARITZBURG ROYAL-TENTOONSTELLING 25 Mei - 3 Junie GEORGE SKOU 30 Augustus - 1 September SWARTLAND SKOU 5 - 8 September ALFA EXPO, PARYS 18 - 20 September AGRI MEGA WEEK 12 - 15 September

Veilings 2018 Vryburg Skouveiling....................................... 28 Maart PP Mong Trust Produksieverkoping........... 5 Junie Ermelo Veiling.................................................. 25 Julie Kuruman Veiling............................................... 3 Augustus Griffin / Brownstone Bulveiling................... 9 Augustus EG Malina Bulveiling....................................... 21 Augustus KRM & HBH Produksieveiling...................... 22 Augustus Vryburg Bulveiling........................................... 13 September Barkley-Oos Bulveiling................................... 14 September Kevlynn Produksieveiling.............................. 18 September Syferpan Veiling............................................... 19 September Sanniesguns Produksieveiling..................... 19 September Swartland Veeboere Produksieveiling....... 20 September Vryburg Veiling................................................ 15 November

Vir enige navrae kontak gerus die SA Hereford Telersgenootskap by telefoonnommer 051 410 0958 en e-posadres hereford@studbook.co.za of besoek hul webtuiste www.hereford.co.za.

Plaastoe! February 2018 27

LANDBOU

Inleiding tot KONTANTVLOEI DEUR HEIN LOOTS (ACT Accounting)

Kontantvloei – ’n gelaaide woordjie, wat sodra ’n bankbestuurder betrokke raak, tot redelike verskillende interpretasies aanleiding gee.

Dit is spesifiek ter sake in landbou, waar projekte ’n hele paar jaar se insette mag vereis, voor die gewenste opbrengste verkry word.

28 Plaastoe! Februarie 2018

Jy kan jou elke jaar afvra: Hoeveel finansiering C Bepaling van voedingsbehoeftes vir mielies: is nodig vir my boerdery-aktiwiteite? Wanneer Lewende Mielies Plant/oes Kalwers sal dit nodig wees? Waar gaan dit vandaan kom?

Hawe Met goeie beplanning kan korttermyntekorte 1 500 Hektaar 110 Eenhede vermy word. ’n Nuttige instrument vir sodanige beplanning, is ’n kontantvloeibegroting. ’n Kontantvloeibegroting is ’n beraming van al die kontantontvangste en alle kontantuitgawes wat in ’n sekere periode verwag word. Beramings kan maandeliks, tweemaandeliks of kwartaalliks gedoen word, en kan nie-boerdery-inkomste en -uitgawes ook insluit. So ’n kontantvloeibegroting dek dus bloot die beweging van fondse, en nie netto inkomste of winsgewendheid nie. ’n Kontantvloeibegroting is ’n langdurige bestuursinstrument want dit ◆◆ dwing jou om jou boerderyplanne vir die komende jaar te deurdink en te beplan ◆◆ toets sodanige planne, soos om te bepaal of jy genoeg sal produseer om jou kontantbehoeftes te dek ◆◆ projekteer hoeveel bedryfskrediet jy sal benodig en hoe lenings gedelg sal word ◆◆ verskaf riglyne waarteen die werklike kontantvloei gemeet kan word ◆◆ help om jou boerderyplanne en kredietbehoeftes aan jou maandelikse kredietverskaffer te verduidelik.

Ontwikkeling van jou kontantvloeibegroting Verskillende rekeningkundige programme kan gebruik word, of jy kan jou eie plan ontwikkel. Die volgende stappe geld ongeag jou keuse.

A Beskryf jou tentatiewe planne vir lewende hawe en oesproduksie, soos in die voorbeeld hier onder: PROKUKSIEPLANNE VIR DIE JAAR Oesskatting 1 500 hektaar mielies Produksieplan vir lewende hawe 110 kalwers uit kudde Neem voorraad van huidige lewende hawe en oeste wat geberg is. Hierdie inligting is gewoonlik op finansiële state onder bedryfsbates groepeer.

B Bepaal die voedingsbehoeftes vir die lewendehaweprogram (sien voorbeeld hier onder).

Jou vorige voedingrekords is ’n nuttige gids hiervoor. Aanpassings moet gemaak word sou die voedingsprogram langer of korter wees as die jaar waarvoor begroot word. Dit is ook sinvol om die behoefte vir produksievoeding in periodes voor die oes en die volgende oes te verdeel.

Opbrengs/ hektaar Totaal/ 7 500 ton ton Voor 250 ton oes Ná 7 250 ton oes 5,0 ton

Mielies/ eenheid Totaal 132 ton Mielies 1.2 ton

D Bepaal nou ook die voeding in voorraad voor die oes, en die oesopbrengs. Bepaal dan met die berekening die voeding wat verkoop kan word, of indien daar ’n tekort is, aangevul moet word. Sodra dit bepaal is, mag dit dalk nodig wees om die produksieplan vir die lewende hawe te hersien.

E Uiteindelik is jy gereed om die kontantvloeibegroting op te stel.

Bereken eerstens die verkope van die lewende hawe, gebaseer op die produksie en die bemarkingsplanne. ◆◆ Begin met die huidige lewende hawe, en tel by die bykomende produksie vir die jaar. Laat die diere wat eers die volgende jaar verkoop gaan word buite rekening, asook dié wat voortaan vir produksie aangewend gaan word. ◆◆ Sluit hierby in die gedeelte van die toekomstige uitskotkudde. ◆◆ Sluit hierby in die produkte wat verkoop sal word, byvoorbeeld melk. ◆◆ Gebruik jou beste skatting van die verkoopspryse, gebaseer op vooruitskattings en kontrakte. ◆◆ Probeer verwagte seisoenale pryspatrone gebruik, eerder as bloot ’n vaste prys vir die jaar. ◆◆ Gebruik konserwatiewe pryse. As die begroting daarmee werk, sal dit beter werk met beter pryse.

F Beplan die verkope van nie-voedingsoeste en die oorskotvoer. ◆◆ Begin met die huidige voorraad wat na die volgende jaar oorgedra sal word, vir voorraad of verkope wat dan eers sal plaasvind. ◆◆ Beplan die verkope volgens jou normale bemarkingstrategie. ◆◆ Bepaal die oespryse soos hierbo vir lewende hawe gebruik is, en weereens beveel ek aan dat konserwatiewe beramings gedoen word. ◆◆ Nadat die oorspronklike kontantvloeibegroting voltooi is, kan die bemarkingsplan hersien word om kapitale behoeftes deur die jaar te dek.

Plaastoe! February 2018 29

G Bereken inkomste uit ander bronne (die vorige jaar se addisionele kontantinkomste help baie om dit te bepaal): ◆◆ rente, dividende, ensovoorts ◆◆ verhuring ◆◆ ander besigheidsaktiwiteite H Bereken oesuitgawes en ander bedryfsuitgawes (die vorige jaar se uitgawes is weereens ’n goeie gids vir die berekening, met inagneming van prysaanpassings) ◆◆ Met veranderde oesplanne, moet daar noodwendig aanpassings gemaak word. ◆◆ Uitgawes wat kontraktueel, of deur wetgewing bepaal word, kan direk daarvolgens bereken word.

Dit sluit in eiendomsbelasting, versekering en uitgawes met vaste huur. ◆◆ Uitgawes moet ook oor die jaar verdeel word, volgens jou beste oordeel. Sommige koste sal hoofsaaklik in sekere seisoene val. Die uitgawes word dan geallokeer na die periode waar die betalings gedoen word, en nie altyd in die periode van gebruik nie. Sommige uitgawes sal eweredig deur die jaar wees, met sekeres wat seisoenale hoogtes het. Brandstof, herstelwerk, lone en munisipale gelde is voorbeelde hiervan. Ander uitgawes soos versekering, finansieringskoste, en voer sal meer eweredig versprei wees.

I Voorts moet na kapitale aankope soos masjinerie, toerusting, grond en addisionele lewende hawe gekyk word. Groot uitgawes soos die oorbou van groot masjinerie, en konstruksie of verbetering van geboue moet hierby ingesluit word. Vir inruiltransaksies moet net die verskil getoon word.

J Skulddelgingopsomming. Bereken die skuld by die aanvang van die begrotingsperiode, asook die addisionele skuld wat aangegaan sal word. Bereken ook die rente wat betaalbaar sal wees, wanneer betaling gemaak sal word.

K Bereken die nie-boerderyuitgawes. ◆◆ Pas die vorige jaar se lewenskoste aan volgens veranderinge in omstandighede en inflasie. Bring ook moontlike aankope soos voertuie, meubels of groot herstelwerk in berekening. ◆◆ Bepaal ook die moontlike betalings wat betaalbaar sal wees.

L Bepaal die totale kontantinvloei en die totale kontantuitvloei. ◆◆ Bepaal die totale kontantinvloei vir elke periode. ◆◆ Bepaal die totale kontantuitvloei vir elke periode. ◆◆ Bereken dan vir elke periode die netto kontantvloei.

30 Plaastoe! Februarie 2018

Jaarlikse aanpassings Sou die netto kontantvloei negatief wees, sal daar aanpassings gemaak moet word. Dit kan gedoen word deur: ◆◆ meer bedryfsbates (oeste en lewende hawe) te verkoop. Natuurlik moet dit omsigtig hanteer word, want alhoewel dit vanjaar met die kontanttekort help, kan dit in die volgende jaar tot erger probleme aanleiding gee. ◆◆ van die bedryfskuld na die volgende jaar oor te dra ◆◆ kapitaalaankope met skuld te finansier ◆◆ terugbetalingskuld te verminder deur die afbetalingsperiode te verleng ◆◆ korttermynskuld om te skakel na medium- of langtermynskuld ◆◆ nie-boerderyuitgawes te verminder, of nieboerderyinkomste te verhoog ◆◆ medium- of langtermynbates te verkoop om kontant te bekom

Seisoenale aanpassings Selfs met ’n positiewe kontantvloei vir die jaar kan daar groot tekorte in sekere maande ontstaan. Dit is as gevolg van die seisoenale aard van uitgawes in die bedryf, en die neiging om groot hoeveelhede van ’n produk gelyk te verkoop.

Korttermynaanwysings kan gemaak word, soos om ◆◆ die tydsberekening van verkope te skuif ◆◆ die tydsberekening van sekere uitgawes te skuif ◆◆ korttermynskuld te verhoog in periodes met negatiewe kontantvloei ◆◆ terugbetaling te skuif na periodes met positiewe kontantvloei. Onthou altyd om ook die rente by te bereken.

Monitering van kontantvloei Hersien die kontantvloeibegroting van tyd tot tyd deur die loop van die jaar. Pryse en koste mag verskil van jou skatting, of produksieplanne mag verander het. Dit sal help om verandering in jou behoefte aan kontant en krediet, later in die jaar te bepaal. Jy mag dalk selfs besluit om ’n hersiene begroting vir die res van die jaar op te stel.

Verdere begrotings sal ook oor langer periodes gedoen moet word, waar groot kapitaalinvestering gemaak word om kapasiteit uit te brei, of verandering in boerderyaktiwiteite plaasvind.

Alle syfers is bloot ter illustrasie, en het geen verband met werklike produksie-opbrengste nie.

KONTANTVLOEI BEGROTING Plaasnaam: XXX Boerdery

Jaar

2018

KONTANT INVLOEI

Jan

Feb

Mar

Apr

Mei

Jun

Jul

Aug

Sep

Okt

Nov

Des

Totaal

Lewendehawe-inkomste

225 000

225 000

234 000

247 500

247 500

225 000

225 000

225 000

225 000

247 500

270 000

–

2 596 500

Opbrengs oesverkope

–

–

–

–

–

–

–

–

–

12 750 00

Ander inkomste

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

150 000

Verkoop van kapitale items

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

50 000

25 000

15 000

15 000

–

–

–

–

–

–

15 000

80 000

200 000

TOTALE INVLOEI – KONTANT (a) 287 500

262 500

261 500 2 825 000 7 910 000 2 787 500 237 500

237 500

237 500

260 000

297 500

92 500 15 696 500

Sep

Okt

Nov

Bedryfsinkomste 2 550 000 7 650 000 2 550 000

Finansiering Korttermynlenings Langtermynlenings Nie-boerdery inkomstes KONTANT UITVLOEI Bedryfsuitgawes

Jan

Feb

Mar

Apr

1 333 500 1 683 500 2 183 500 343 500

Mei

Jun

Jul

Aug

573 500

428 500

233 500

583 500

Des

Totaal

233 500 1 733 500 833 500 1 333 500 11 497 000

Saad

500 000

500 000

500 000

–

–

–

–

–

–

–

–

500 000 2 000 000

Kunsmis ens.

600 000

600 000

600 000

–

–

–

–

–

–

–

600 000

600 000 3 000 000

Onkruiddoder

–

–

–

–

–

–

–

–

–

1 000 000

–

–

1 000 000

Versekering

–

–

–

–

–

–

–

–

–

500 000

–

–

500 000

Brandstof

–

–

850 000

–

–

–

–

–

–

–

–

–

850 000

Huurmasjinerie

–

–

–

60 000

240 000

120 000

–

–

–

–

–

–

420 000

Aankope – voer

75 000

75 000

75 000

75 000

75 000

75 000

75 000

75 000

75 000

75 000

75 000

75 000

900 000

Veeartskoste

5 500

5 500

5 500

5 500

5 500

5 500

5 500

5 500

5 500

5 500

5 500

5 500

66 000

Bemarking

8 000

8 000

8 000

8 000

8 000

8 000

8 000

8 000

8 000

8 000

8 000

8 000

96 000

Eiendomsbelasting

15 000

15 000

15 000

15 000

15 000

15 000

15 000

15 000

15 000

15 000

15 000

15 000

180 000

Huur betaal

–

350 000

–

–

–

–

–

350 000

–

–

–

–

700 000

Arbeidskoste

50 000

50 000

50 000

100 000

150 000

125 000

50 000

50 000

50 000

50 000

50 000

50 000

825 000

Herstelwerk en onderhoud

20 000

20 000

20 000

20 000

20 000

20 000

20 000

20 000

20 000

20 000

20 000

20 000

240 000

Brandstof

40 000

40 000

40 000

40 000

40 000

40 000

40 000

40 000

40 000

40 000

40 000

40 000

480 000

Ander vaste uitgawes

7 500

7 500

7 500

7 500

7 500

7 500

7 500

7 500

7 500

7 500

7 500

7 500

90 000

Diverse ander koste

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

12 500

150 000

Finansieringskostes

–

–

–

–

1 200 000

–

–

–

–

–

–

–

1 200 000

Rekeninge betaalbaar

1 200 000

1 200 000

Lenings betaalbaar

–

Nie–boerdery uitgawes

90 000

90 000

90 000

90 000

90 000

90 000

90 000

90 000

90 000

90 000

90 000

90 000 1 080 000

Familie uitgawes

60 000

60 000

60 000

60 000

60 000

60 000

60 000

60 000

60 000

60 000

60 000

60 000

720 000

Beleggings – nie-boerdery

30 000

30 000

30 000

30 000

30 000

30 000

30 000

30 000

30 000

30 000

30 000

30 000

360 000

TOTALE UITVLOEI – KONTANT (b) 1 423 500 1 773 500 2 273 500 433 500 1 863 500 518 500

323 500

673 500

323 500 1 823 500 923 500 1 423 500 13 777 000

OPSOMMING Netto kontantvloei (a – b) Openingsbalans

(1 136 000) (1 511 000) (2 012 000) 2 391 500 6 046 500 2 269 000 (86 000) (436 000) (86 000) (1 563 500) (626 000) (1 331 000) 1 919 500 241 000 3 540 000 2 064 292

Bedryfslening

4 400 000

–

–

Rente op bedryfslening

35 000

35 292

35 585

Sluitingsbalans

3 540 000 2 064 292 87 877

87 877

498 592 4 564 467 6 433 467 6 347 467 5 911 467 5 825 467 4 261 967 3 635 967 241 000

(2 000 000) (2 000 000) (400 000) 19 215

19 375

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

144 467

498 592 4 564 467 6 433 467 6 347 467 5 911 467 5 825 467 4 261 967 3 635 967 2 304 967 2 304 967 Plaastoe! February 2018 31

soönoses Dieresiektes wat die mens aantas

Alle werweldiere in die foto kan soönotiese siektes by die mens veroorsaak.

Deur DR JH DU PREEZ Veterinêre Spesialis Volksgesondheid

FOTOGRAFIEKA: ILANA KEMP. VARK- EN BEESKOP: T BOTHA. SWARTWITPENS: D VISSER

© KOPIEREG OP TEKS EN FOTOS

ö

rop

s se no

o s se no

32 Plaastoe! Februarie 2018

soöant oposoönos antr e

’n Soönose kan gedefinieer word as ’n siekte of besmetting wat natuurlik oorgedra word van werweldiere (honde, katte, voëls, perde en baie ander) na die mens en omgekeerd. Die mens is dikwels ’n toevallige gasheer wat ’n siekte deur noue kontak van ’n besmette dier met of sonder siektetekens opdoen.

In die breedste sin beteken die woord ‘soönose’ ’n siektetoestand van diere en veral werweldiere en dus ook die mens. Die woord is afkomstig van die Grieks zoon wat dier en nosos wat siekte (kwaal of ongesteldheid) beteken. Hierdie soönotiese siektes (siektes wat normaal in diere voorkom, en wat die mens kan besmet) wat die mens van sowel mak as wilde diere kan opdoen, kan verder gegroepeer word met die oog op ondersoek en die instelling van beheermaatreëls.

Besmettings of siektes wat primêr by die dier voorkom en natuurlik na die mens oorgedra word, soos papegaaisiekte, hondsdolheid of brusellose (Maltakoors), word antroposoönoses genoem.

Besmettings of siektes wat primêr by die mens voorkom en natuurlik na die dier oorgedra word soos influenza (griep) of tuberkulose word soöantroponoses genoem. Die wederkerige oordrag van siektes tussen die mens en die dier soos giardiose of stafilokokbesmettings (bakteriese besmetting) word amfisoönoses genoem.

“Opvoeding, opleiding en inligtingvoorsiening is die sleutel”

s

Wat is ’n soönose?

amf iso

DIERE GEDRAG

Inleiding Wêreldwyd word meer as 200 verskillende soönoses herken. Soönoses word veroorsaak deur verskillende siekteveroorsakende agente of mikroörganismes (patogene). Onder andere bakterieë, virusse en swamme. Van die 1 415 bekende siekteveroorsakende agente wat mense besmet, is 61% soönoties.

Wetenskaplikes bereken dat meer as ses uit tien besmetlike siektes van mense deur diere versprei word.

Die wêreldbevolking is gedurende Junie 2017 op 7,5 biljoen bereken. Statistiese data dui daarop dat 10% tot 15% (meer as een miljard mense) of meer van die

menslike bevolking op die een of ander tyd ’n soönotiese besmetting sal opdoen.

Soönoses ondermyn ook die gesondheid, produktiwiteit en reproduksie van diere wat noodsaaklike voedsel (vleis, melk en eiers) en vesel (wol) produseer asook hul werkvermoë. Soönoses kan dus op die lange duur wanvoeding by die mens en veral by kinders tot gevolg hê. Die finansiële impak van soönoses is ook beduidend. Miljoene mense wêreldwyd moet ná blootstelling aan hondsdolheid voorkomende behandeling ondergaan. Voorkomende behandeling kos Suid-Afrika ongeveer R70 miljoen per jaar. Miljoene werksure gaan gevolglik verlore wat geldelike onkoste en stres meebring. Die jaarlikse geldelike verliese weens tuberkulose, brusellose en hondsdolheid by beeste bedra wêreldwyd etlike biljoene rande; SuidAfrika is nie daarvan vrygespreek nie. Verder kan soönoses ook geldelike verlies tot gevolg hê omdat dit die uitvoer van vleis en ander dierprodukte aan bande kan lê. Soönotiese voedsel- en waterverbondesiektes asook voedselvergiftiging tas derduisende mense jaarliks aan. Histamienvisvergiftiging (wat verkeerdelik as ’n allergiese reaksie beskou word) eis ook sy tol. Soönosebeheerprogramme is dus van die uiterste belang, vir sowel die welvaart as die gesondheid van die mens. ’n Mens kan soönotiese besmettings opdoen deur direkte kontak met besmette diere, inaseming, kontak

met besmette materiaal of voorwerpe (fomiete), inname van besmette melk, water of voedsel deur die mond en deur die byt van bloedsuiende ongewerweldes soos bosluise, vlieë, muskiete en vlooie. Baie diere met soönotiese besmettings toon geen siektesimptome (asimptomaties) nie. Sekere mense se risiko om die siekte op te doen is groter as dié van ander mense.

Mense ouer as 65 jaar en kinders onder die ouderdom van vyf jaar, verwagtende vroue, enige persoon met ’n gebrekkige immuunsisteem, byvoorbeeld mense met menslike immuniteitsgebrekvirus (MIV) of verworwe immuniteitsgebreksindroom (vigs) of pasiënte met kanker wat chemoterapie ondergaan is meer geneig om soönotiese siektes op te doen. ’n Mens kan sekere stappe doen om jou en jou kinders teen soönotiese siektes te beskerm en dit is belangrik om deur die nodige kennis en inligting dit te voorkom en te beheer. Opvoeding, opleiding en inligtingvoorsiening is die sleutel om te verseker dat sowel troeteldiere as ander diere se eienaars asook mense wat kontak met diere het veilig en gesond is.

Wêreldsoönosedag word jaarliks op 6 Julie gehou met die oogmerk om die publiek op te voed en bewus te maak van die belangrikheid van soönoses wêreldwyd en om aktiewe pogings om dit te beheer aan te moedig.

Plaastoe! February 2018 33

Daar is baie direkte kontak tussen kinders en honde en beeste.

Verseker dat troeteldiere vry is van inwendige en uitwendige parasiete en besmettings.

Omgewingsfaktore en soönoses Tans is ongeveer 100 bakteriese en virale soönotiese siektes bekend.

Soönoses kom wydverspreid in Suider-Afrika voor, afhangende van die gasheer en vektor (draer). Van die soönoses waaraan veral kinders en troeteldiereienaars blootgestel word deurdat hulle in noue kontak met diere en die omgewing waarin die diere leef verkeer, word in die tabel aangedui.

Gedurende die afgelope dekades het merkwaardige vordering en deurbrake vir die mens plaasgevind

Noue kontak met voëls, veral dié van die papegaaifamilie, kan papegaaisiekte veroorsaak.

wat betref entstof-ontwikkeling en siektebehandeling. Die meeste soönoses is voorkombaar en die oorgrote meerderheid is behandelbaar indien die siektes gou genoeg gediagnoseer word. Daar is geen rede om vir diere bang te wees nie, hulle te vrees of te vermy om jou teen soönoses te beskerm nie. Die boek Animal diseases and man – zoonoses handel oor soönoses en is die resultaat van samewerking tussen kundiges in menslike en veeartsenykundige medisyne en gee ’n duidelike boodskap: gaan voort met die goeie verhoudings wat jy met troetel- en geselskapdiere

geniet. Geniet die plesier om na wild te kyk en vis te vang asook om met diere te werk, jou voorkeurvoedsel afkomstig van diere te eet en melk te drink, maar bly bewus van die moontlike risiko’s en toepaslike higiëniese voorsorgmaatreëls ten opsigte van die diere se gesondheid en jou eie om besmettings te voorkom.

Dr Jan H du Preez se eerste uitgawe van die boek Animal diseases and man – zoonoses is beskikbaar by: Verkope: info@zoonoses.co.za Navrae: www.zoonoses.co.za

Siekte (siekteveroorsakende mikroörganisme)

Mense, diere en/of omstandighede wat die siekte se oordrag bevorder

Bosluisbytkoors (rickettsia)

Kontak met veral honde of ’n omgewing waarin baie bosluise voorkom.

Omloop (fungus of swam)

Noue kontak van kinders met veral katte.

Krim-Kongohemorragiese koors (virus)

Mense wat in kontak kom met bosluise of die weefsels en bloed van dooie of geslagte vee en volstruise.

Psittakose (papegaaisiekte, is ’n rickettsia)

Persone wat in noue kontak met voëls leef.

Velmol of sandwurm (haakwurms)

Kinders wat speel in sanderige grond waarin hondeontlasting voorkom.

Toksoplasmose (protosoön)

Mense wat in aanraking kom met die grond waarin katte ontlas het.

Hondsdolheid (virus)

Mense wat noue kontak het met diere, veral honde, katte, meerkatte en beeste.

34 Plaastoe! Februarie 2018

Plaastoe! February 2018 35

GARDEN

Out with the old, For most of us, this is the time to enjoy our gardens and to reap the benefits of our hard gardening work over the seasons. Early sunny mornings and long summer evenings ̶ lazing in a quiet corner under a tree with a good book, friends and family around the braai, drinking wine and chatting about everything under the trees. We all treasure that fantastic charge of energy that comes with a good Highveld storm or the relief of a sudden Durban downpour after a sweltering humid day.

W

hile most of us are blessed with good weather, I cannot help but despair of the gardens in the drought-stricken winter rainfall area of the Western Cape. It is truly heart-breaking watching our gardens wither away and die.

It is time to assess our gardens and consider their functionality. I am going to unpack this in a little more detail.

Here are a few points to consider when assessing your landscaping needs:

What you already have ◆◆ Water availability and drainage ◆◆ Topography ◆◆ Climate ◆◆ Views (good or bad), both inward and outward looking ◆◆ Sunlight/shade ◆◆ The size of your garden

36 Plaastoe! Februarie 2018

Think about what you would like to have in your garden and balance this with what you need from your garden. ◆◆ Do you need areas for specific functions, for example a children’s play area or space for pets? ◆◆ Are you just looking for a peaceful place to relax? ◆◆ Do you want different areas of interest?

and in with the new

By DALE BARBER ◆◆ Would you like to add more hard landscaping elements to your garden? These are things such as braai areas, water features or even a pool. ◆◆ Similarly, you might be interested in getting rid of certain hard landscaping elements. ◆◆ You need to consider how easily it would be to access the particular area with mechanical equipment, should it be required.

◆◆ Do you need a utility area for washing lines and dirt bins? ◆◆ Do you need storage, such as a garden shed or possibly a screened area for extra vehicles, trailers, boats or caravans? ◆◆ How easy is it for visitors to access your home from the street? Similarly, consideration must be given to security and visibility. ◆◆ Do you require garden lighting at night? ◆◆ How far is your garden from your local park, and what type of restrictions do they have in this park?

Can you walk dogs? Are children allowed to play with balls? Are there activity play areas for children? Is the park safe? Knowing about your local municipal amenities can give you an indication of whether you need to create space for these activities at home. ◆◆ Do you like gardening or not? How much time have you got available for gardening? This should give you an indication of how much time you would want to spend maintaining your garden.

Let’s look at some of the natural features we already have in our gardens, starting with large trees and shrubs as these tend to be the largest structural elements in our gardens. Are our trees healthy, well-developed and self-supporting? If the answer to this question is positive, then that is already a great start. On the other hand, if the trees are unsuitable or unsightly, it is time to remedy the situation.

Plaastoe! February 2018 37

You might need to call in an arborist to help with the pruning and shaping, and possibly pest control.

If there are too many trees, it might be necessary to reduce the number. If you do need to do some thinning, it is important to look at the functionality of each tree, and only remove the ones with the least functional value.

These are factors to bear in mind when either retaining, or discarding a tree: ◆◆ Screening: Does the tree obstruct a desirable view, or is it hiding an unsightly one? Is the tree acting as a windbreak or is it posing a problem by restricting sunlight in your garden? ◆◆ Aesthetics and beauty: It is far better to keep a tree that is pleasing to the eye in form, colour, and shape than one that is an eyesore. ◆◆ Trees that provide food in the form of fruit and berries are beneficial to people, birds and animals. These should be retained. On the other hand, if the fruits or pollens are allergenic or toxic, or excessive litter is blocking pool filters, they should be considered for execution.

If your garden needs a tree or two it is important to consider your functionality requirements, and the above list can help with the selection of the type of tree, its position and placement. At this time, it is also important to look at the suitability with respect to: ◆◆ water requirements ◆◆ frost sensitivity ◆◆ suitability to your region and climate ◆◆ wind and light tolerance

38 Plaastoe! Februarie 2018

Small trees and shrubs tend to be the garden fillers. They provide colour, texture and interest.

They are also the plants in the garden that require a fair amount of maintenance with respect to cutting and pruning. It is important to look at the health and vigour of these plants – those that aren’t coping well with the drought should be removed. When replacing shrubs, it is best to ask your local nurseryman for advice about which shrubs are best suited to your area and water supply. It is also a clever idea to replace them in stages of a few plants at a time – this will give the new plants the best possible chance of survival.

Most shrubs and small trees are also suited to growing in containers and pots. In this way you can add colour and texture to your garden whilst ensuring that your plants are easier to maintain, water and move around when required.

Next, we have our annuals, perennials and ground covers. These are by far the most labourintensive plants in our gardens. These plants also require the most water as their root systems are relatively shallow and they don’t easily tap into the ground water. You’ll notice that these are the plants that struggle the most in times of drought as they are the first to show physical signs of distress. ◆◆ Reduce the extent of your flower beds ◆◆ Replace plants that are not suited to the area with ones that are ◆◆ Consider using planters, container pots, and hanging baskets for planting.

Berokingsmiddel met onmiddellike uitklop.

Well, what can I say except ‘good bye, green grass lawns’. This is the area in your garden that requires the most re-evaluation.

This paves the way for hard landscaping alternatives such as paving, decking, or even synthetic grass. When choosing a substitute, it is important to consider the functionality of our turf areas: synthetic grass is a practical substitute in play areas for animals and children, while paving is better suited to areas used for passive relaxation.

However, if your lawn is of great importance to you, you can reduce the size of the lawn area. This small area can be retained as a manicured lawn, while veld grasses indigenous to the area can be added. These will provide an added dimension of texture to the garden, as well as creating different garden spaces. These veld grasses are taller growers and prefer not to be cut short.

Well, not all is doom and gloom. With change comes reinvention, and this could really be an exciting time for the gardener, landscaper, and nursery industries.

Happy gardening!

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

• Vlieënde en kruipende insekte • 200 ml spuitkan dek 360m3 • 330 ml spuitkan dek 600m3

Om meer uit te vind oor ons volledige reeks produkte, kontak ons by 0861 PROTEK (0861 77 68 35) www.protek.co.za

Nuvan Profi Fumigation Fogger: Aktiewe bestanddeel: Dichlorvos (organosfaat) 124 g/kg, Registrasienommer: L1301, SKADELIK, Registrasiehouer: Avima (Edms) Bpk. Mpy. Reg. Nr. 1961/001744/07 Versprei deur: Protek, ‘n divisie van PE BEE Agri (Edms) Bpk, Posbus 72, Heidelberg, 1438. Tel (011) 812 9800 of 0861 PROTEK (0861) 77 68 35, www.protek.co.za

Plaastoe! February 2018 39

4X4

Skoolgeld Deur HEIN EKSTEEN

Wat skoolgeld betref, is die 4x4-wêreld baie soos ons onderwysstelsel. Die gegoedes gaan na daardie klas skole waar die jaarlikse skoolgeld met die bruto nasionale inkomste van baie ontwikkelende lande vergelyk. Soos die manne met die dik beursies lief is om kwyt te raak, “Die beste oplossing vir enige probleem in die bos is ’n goue, of platinum kredietkaart”. Met ander woorde: jy hoef eintlik nie uit jou foute te leer nie. Jy koop jou pad oop. Indien jy egter, soos die meeste van ons, uitgelewer is aan ‘staatskole’ moet jy sorg dat jy straatwys is en moet jy kan plan maak. Jou debietkaart dryf net-net kop bo water en die kredietkaart (die soort wat nie met edelmetale vergelyk word nie) is reeds ge-max bloot om vir die vakansie te betaal. En wie sê daar is iemand wat hoegenaamd in jou kaart, edelmetaal of te not, belangstel.

D

ie onlangse riller-video van die visserman wat sy boot op Ballito se strand tewaterlaat en die see wat die Hilux diepwater toe insleep.

Gesien? Ek het geen ervaring van hierdie soort tewaterlating nie, maar was die see dalk nie te onstuimig nie? Was dit ’n fratsongeluk? Miskien ’n vermenging van beide. Desnieteenstaande, met sy bakkie verwoes, betaal die eienaar deur die ore aan skoolgeld. Hopelik is hy ’n leerling by een van daardie privaatskole in die KwaZulu-Natalse Middellande.

Die Kgalagadi-oorgrenspark is nie die mees vergewensgesinde speelplek op aarde nie. Versengende hitte, indien jy op die verkeerde tyd van die jaar die leeus onder die koeltebome afloer. Daardie verlatenheid en afsondering waaroor jy heeljaar gedroom het, kan jou duur te staan kom. Soos vir Mark Daitz.

“Ek was ’n klompie jaar gelede daar in my vorige Cruiser. Lekker by ’n watergat gesit en kyk hoe die leeus 40 Plaastoe! Februarie 2018

sommer tussen my en ’n ander voertuig lê. Te pragtig.

Totdat ek kort voor hektoemaaktyd kwylbek begin dink het aan die aand se doringhoutvuur, tjops en wors oor die kole en drie van die beste koues. Toe ek die voertuig se sleutel draai en … niks nie … alles dood …”

Sonder Mark se wete het die Cruiser ’n baie klein elektriese probleem ontwikkel. Maar een met duur gevolge.

“Daar was iewers ’n kortsluiting en die handboek het die probleem gediagnoseer as Ignition Lights. En daarom het ek nie die fuses nagegaan nie.”

Gelukkig was daar ’n ander voertuig wat hom kon terugsleep kamp toe. Dáár gekom, moes hy die volgende dag ’n herwinningsvoertuig van Upington laat kom. 393 kilometer. Vandag sal dit ongeveer R8500.00 kos.

“Nadat ek derduisende rande moes betaal, het die werktuigkundige ’n R2.50-fuse vervang. Ek ry nou met 10 spaar fuses van elke soort denkbaar.”

Skoolgeld.

Bernie Becker noem by ’n ander geleentheid aan sy mater, John Proudfoot die wielvlug (camber) van sy boswa se een wiel lyk verdag.

“Nee wat,” reken John, “dit lyk vir wyle so en sal nog een trip hou”.

Alles het voor die wind gegaan van Johannesburg na Willowmore. Maar diep in die Baviaanskloof breek die oorlaaide wa se stompas (stub axel) morsaf. Die waentjie rol. Die daktent is deur die Jordaan. ’n Nuwe as moes van George bestel word. Die daktent is vervang.

Die wa se duike geklop. Die gatsak was plat.

Skoolgeld.

Selwers maak ons Hilux se ABS-liggie onverwags en ongenooid sy verskyning. Ek vra ’n trekkerwerktuigkundige in Op-Die-Berg hieroor uit en hy laat weet daar is seker maar vuiligheid op die sensor en dis niks om oor te stres nie. Iets sê vir

1

1 Maak seker sou boswa se draaglaers is nagegaan.

Plaastoe! February 2018 41

ons praat nie noodwendig van apokaliptiese terugslae met die kaliber gevolge waarvan ons in Openbaring gewaarsku word nie. Ja, indien jy jou voertuig tydens ’n rivierkruising versuip, of die geliefde bakkie se ewenaarlaer (diff) of krukkas (sump) Vanzylspas af deur die pale geskop, is nie net jou toer verby nie, maar ’n noemenswaardige gedeelte van jou onmiddellike finansiële toekoms.

2

3

Giselle ons moet liewer omdraai. Ons maak so. In Ceres aangekom, hoor ons ’n klak-klak geluid en loer by die handelaar in. Hy luister en diagnoseer ’n olike draaglaer (wheel bearing).

Oor die R5000.00 vir die herstelwerk.

Ek beskou dit ook as skoolgeld, want toe ons die bakkie koop, sien ons die voertuig is toegerus met ’n sleepstang aan die voorkant. In die Kaap ken ons dit nie, maar in KwaZulu-Natal kom dit gereeld voor. Die manne het dit nodig om hul bote die see in te stoot. En die wiele karring in die seesand en -water. En sout verrinneweer draaglaers soos min. Het ek maar ná die aankoop my kop gebruik en die laers laat versien, was ons nou amper 3000 kilometer se petrolgeld ryker. Kgalagadi lê hoeka binne daardie trefafstand.

Indien jy nie oor die rykdom van Kroisos beskik nie, beter jy die wysheid van Salomo hê. Veral in die bos. En

4

5 42 Plaastoe! Februarie 2018

“Laat jou yskas heeljaar loop.”

Maar soos hulle sê: dis gewoonlik die klein jakkalsies wat die koring opvreet.

Byvoorbeeld. Jy het daardie bekostigbare lam in Grünau by die hotel gekoop (en wanneer laas kon ’n mindere sterfling selfs ’n ou skaap bekostig?). Nou sit jy teen die Kunene en jou vrieskas hou om geen rede op werk. Natuurlik kan dit gebeur. Maar jy kan en moet, alvorens jy jou bakkie en die boswa se snoete in ’n rigting druk, voorsorg tref. En daarmee saam skoolgeld spaar.

Van vries/yskaste gepraat. Ons het almal voorkeure.

National Luna. Engel. Waeco. Snow Master. Alhoewel eersgenoemde die Cruiser van bierkoelmakers geword het, is die ander nie te versmaai nie. Selwers het ons ’n National Luna in die bakkie en Engel in die boswa. En Engeltjie en die boswa is in dieselfde jaar gebore. 2000 n.C. 4x4 Mega World in Somerset-Wes se Eben Olivier het te wete, “Ons voer Engel-yskaste in en …

“… deel van ons naverkoopdiens is om jou Engel voor elke vakansie te versien. ” Teen geen vergoeding nie.”

National Luna se yskaste word daarenteen na die fabriek gestuur. Jy betaal die koeriergeld.

Vervolgens bied beide Eben en Dewald Coetzee van Winelands 4x4 die volgende raad: Laat jou yskas heeljaar loop. Terug by die huis gekom, moet hom nie vir ’n jaar lank laat slaap nie. Die gas maak klonte en dié verstop die pypies. Amper soos jou are indien jy nie genoeg oefening kry nie.

“Onthou,” reken Dewald, “Ouma se Kelvinator, daai model met die ronde deur, het vir vyftig jaar geloop. Hy is gemaak om te loop en nie te staan nie.”

En gedurende die maande in die motorhuis wanneer hy nie aanhoudend oopgemaak word nie, loop die kompressor beswaarlik. Maar die gas bly vloei en die ou se are verstop nie. En wanneer die wapad roep en jou werksverpligtinge en gatsak selfs nie eens ’n naweek-trip toelaat nie, kan jy jou kampstoel uithaal

6

7

en droomverlore onder die sleepwa se afdak sit en ’n koue uit jou bosyskas geniet. Ek en Giselle doen dit gereeld.

Jy is ongetwyfeld wys genoeg om jou voertuig voor elke lang reis te laat versien, maar die werktuigkundige doen net dit wat op sy lysie staan. Wat van die res van jou toerusting en veral jou yskas se bedrading? Drade skud en alles wat skud verniel en skuur deur.

Eben Olivier: “Bring jou voertuig en sleepwa na 4x4 Mega World en ons sal alles deurgaan teen ’n uur se arbeidskoste. R400.00.”

Dan raai Eben ook aan dat jy die kabel van jou bakkie se wenas minstens elke twee maande heeltemal uitrol. Die kabel verweer en wenasmotor se binnegoed hou ook nie van te veel ledigheid nie.

Klein goedjies.

Soos: werk die kompressor nog waarmee jy jou voertuig se wiele gaan pomp nadat jy uit Mosambiek se dik sand gekom het? Hy staan immers al amper ’n jaar lank.

Nadat jy laasjaar vir weke teen die Weskus, of elders langs die see, gekamp het, het die vog en sout in die lug nie jou gasstofie se stralers (jets) verstop nie. Steek hom aan die brand onder die afdak en maak sommer ’n brekfis. Dit laaf die gees van enige sondaar wat om den brode moet arbei.

Onthou om spaarsleutels van alle slotte saam te neem. Ja, selfs daardie tros waarmee die boswa bedien word. Ek het by geleentheid ons waentjie se sleutels binne-in toegesluit en moes drie slotte oopbreek om weer toegang te verkry. En om by jou eie besitting in te breek is veel moeiliker as vir ’n professionele wederverspreider van (ander se) rykdom.

Coenie Mol van Sederberg 4x4 raai aan jy los jou motorsleutels sover moontlik in die ontstekingslot (ignition). Dit verhoed dat jy nie die sleutels verlê nie. ’n Onnodige en onbekostigbare fiasko. En aangesien moderne tegnologie sy geite het, los die venster aan die bestuurder se kant oop genoeg om jou arm deur te druk indien die sentrale sluitstelsel besluit om ontydig oor-doeltreffend te word.

En pak net dit wat jy beslis nodig het. Nie vir ingeval nie. Onnodige vrag maak die voertuig en boswa swaarder en weerloos.

8

9

Ja, ons weet die swaar items word laag gepak om die voertuig se swaartepunt (centre of gravity) te verlaag, maar neem die daktent en jerriekanne en gasbottel en al die ander goed reeds op die dakrakke in aanmerking wanneer jy besluit om daardie seekoeiswaar gazebo ook saam te neem.

Dit is hemels om op Zavorra se strand onder die gazebo te sit, maar jy moet die paradys eers bereik.

Versuim, en jy sing saam met David Kramer, ‘Pak op, pak op, sit jou goedjies op jou kop …’

2 Mooi, maar verlate. 3 As jou toerusting die emmer skop, maak seker jy is naby ’n plek soos hierdie. 4 Dit is altyd beter om saam met vriende die gopse in te vaar. 5 Maak sports, maar moenie te uitspattig word nie. 6 Mark Daitz se toekoms het so gelyk. 7 Daai Hilux moenie nou met sy streke begin nie. 8 Wat kan dit nou wees? 9 Werk daai wielpomp nog? 10 Hy werk inderdaad!

10 Plaastoe! February 2018 43

OP REIS

Op pad na die paradys

Deur HEIN EKSTEEN

“Are you sure you have nothing to declare?”

44 Plaastoe! Februarie 2018

Die doeanebeampte is fyn uitgevat in sy uniform. Van aansien oortuig hy as een wat welgemoed, welluidend en welbehaaglik is. Lyk opreg. Is heel moontlik. Nee, hy is. En jy, grom ek veroordelend aan myself, gaan hierdie man probeer bedrieg en belieg met ’n arsenaal leuens wat jy noodgedwonge met die tempo van ’n Stalin-orrel gaan afvuur. Verraderlik.

H

oe lieg mens oortuigend? wonder ek in beangste stilte. Die Amerikaanse televisiereeks, Lie to me, flikker in my geheue.

Hierdie reeks handel onder andere oor mikrogesigsuitdrukkings. Veral wanneer kuttels vir die waarheid verkwansel word. Indien jy lieg en eerlik wil voorkom, kyk jy nou weer links na onder? Of regs bo?

Staar jy die beampte diep in die oë soos een sonder ’n gewete? Loer jy straks nederig na benede? Ek kan nie onthou nie.

Ter versagtende omstandighede: in Mosambiek is wyn bykans onkoopbaar duur. Bier is spotgoedkoop, maar ek kan nie die toekoms op bier aandurf nie. Ook nie R&R nie. (R&R is Mozquitoland se nasionale dop – soos klippies ’n Coke ons s’n is: Tipo Tinto-rum vermeng met raspberry-gaskoeldrank wat jou tong en lippe rooi maak en so los.) Nog minder gaan my geliefde Giselle hierdie selfkastyding oorleef.

Eerder witwyn. Sauvignon Blanc.

Veral as die aqua vita (dit is mos lewenswater) in boksies van een liter kom. En hulle vorm boonop ’n peloton van 24 in ’n ammoboks met ’n hoë deksel. Staan

amper soos Qin Shi Huang, China se eerste heerser, se befaamde terracottaweermag. Ook versteek.

Gevul met selfregverdiging koop ons darem net ses boksies in Komatipoort, versteek hulle sorgvuldig. En twee bottels whiskey en een gin as geselskap.

Plaastoe! February 2018 45

er

di

s…

1

2

1 Toe ek nog een

s ’n ka lfi e w a s …

2

rn M aa

ou

d

e at

k’

u nb

lp

En nou moet ek die doeanebeampte my eerlikste versinsel van die waarheid bied.

Hy lees my egter en laat weet, “I’m not going to ask you to open anything. I’ll sign your form and you can go, but then you have to give me something.”

Die teleurstelling. Skaars ’n 100 meter agter ons lê die Komatipoortgrenspos waar ons Suid-Afrika met sy statutêre korrupsie agtergelaat het en hier doem dit weer op. Kan nie wees nie. Ons het dan verneem toeriste word nie meer geteiken nie. Daardie storie van die Minister van Toerisme wat hierdie euwel uitgewis het, aangesien minder en minder boertjies in Mosambiek kom lyne en kele natmaak.

Something like what?

“It is for you to decide.”

Ek dink, ’n honderdrand? En ’n paar stuk vrugte …

Maar die engeltjies kom sit op my skouer. Fluister: “Versigtig!”

Ek kyk weer na die beampte. Sy netheid. Die ge-bonede swart skoene. Al die plooitjies op beide sy hemp en broek perfek simmetries. Hy is net te aanskoulik om korrup te wees.

Die engeltjies fluister, “Jy is ’n skrywer. Lees tussen die lyne. Waarheen dreig hierdie gesprek eintlik?”

Dan tref dit my. Haal ek R100 uit my skamele gatsak, is dit mos ’n bewys van my skuldigheid. En dan beveel hy my om die treiler en bakkie oop te maak. Ek sal die aksyns moet betaal. Dis nog oukei. Maar ek is ook skuldig aan die omkoop van ’n regeringsman. Hy probeer vir my ’n slagyster stel.

“Garnale op poskaartstrande.

Couta en Dorado en Barracuda en kreef en krappe en kasjoeneute en peri-peri hoender. 2M en Laurentina en Manica, …”

Ek kyk hom vas in die oë en sê met die opregtheid van een wat slegs na die vier kardinale deugde (regverdigheid, versigtigheid, matigheid en sterkte) streef (of met die glibberigheid van ’n patologiese leuenaar), “I have nothing to delare. You may look through our things. Anytime!”

.

4 In die bo rd 6

3

3

In

d ie

pa n

.

5

Ge

ree

4 t e e e t.

e ci ul 6 D

d om

en

46 Plaastoe! Februarie 2018

Do

5

nsie

i n st a n in g.

7

’n H

En ek hou Donsie (dis nou die boswa) se tros sleutels na die man toe uit. As daai tros tafeldruiwe was, kon ek Markus se skuld en JZ se agterstallige belasting en Huilende Brian se wederregtelike pensioen makliker 7 betaal het as wat Faith ons geloof in die waarheid kan knak.

Die beampte trek sy skouers swaarmoedig op en teken my vorm.

En ons is in Mosambiek. Om 13:00. Garnale op poskaartstrande. Couta en Dorado huidige reis en Barracuda en kreef en krappe en Dulcie laat versien kasjoeneute en peri-peri hoender. en alles laat nagaan.

2M en Laurentina en Manica, Ook die bande laat is die bier. Boonop die ses omruil, gebalanseer gewilliges. Euforie. Oppas net vir en die wielsporing vallende kokosneute. verstel. Met die Rigting Maputo is die pad agterwiele op die reguit en nie te besig nie. Maar ons wil nie deur Maputo ry nie. As gevolg van rillerstories oor polisieteistering.

Ei 8 nd Ek kerm weer oor die e lo se s slinkse doeanebeampte. tra n d e.

Giselle klap my terug na die werklikheid met, “Ons weet nie of hy korrup was, of ons probeer uitvang het nie. Wat ons wel weet, is dat daar liters onwettige drank in ons besit is.”

Touché, en ek beoefen my reg om my smoel toe te hou.

‘Turn left,’ raai Google-maps ons na ’n wyle aan. Ons gee gehoor. Nou mik die pad na Moamba en dan na 9 Xai-Xai waar ons die eerste staning wil maak. Distance gs Calculator reken: Distance using the Blue Route is: t ra nde 267 km. Driving time is: 4 hours 36 mins. .

Teen 17:00 behoort ons met ’n koue in die hand amper op ’n tropiese strand te sit, Boesman-TV te kyk werkswinkelvloer gestapel, kom ons agter die bladvere en die eerste sarsie garnale vanaf die vleeslike na die het ‘loop lê’. Ek het hulle ten duurste laat herset en geestelike bestel te omvorm. ekstra bladvere aan beide kante ingesit.

Dis die plan. Nou weet ons egter almal: die mens “Onthou, hierdie is ’n korttermynoplossing. beplan, maar die gode besluit.

Hulle breek net wanneer hulle wil,” het Louis die Ons ry deur Moamba. Vuilerig, maar eksoties op bladveerkundige terloops genoem. daardie eg-Afrika manier. Mense en nog mense en Ons stoot versigtig aan. Oor spreekwoordelike berge vermaerde honde. Maar die vrouens se uitrustings en deur enersydse dale. Dongas. Sinkplaatpad. Teen tref die blywendste. Almal opgetof in Kapulana, jaartse gemiddeld 10 kilometer per uur. En die desvio karring aan en aan en … kleurvolle materiaal wat soos sarongs om hulle getooi Ná ’n uur (of altans ’n noemenswaardige gedeelte van hang. Daar is omtrent nie uitsonderings nie. Kleurryk.

Tropies. Jy voel asof jy soos ’n Admiraal Nelson van ouds ons lewensverwagtings) wonder ek hardop of hierdie kronkelweg, wat veronderstel is om die gees te verryk, die maagdes-terra-firma van Tahiti betree. Hemels.

Buite die dorp en voor in die pad wag ’n padpredikant nie reguit hel toe loop nie. ’n Taxi-bus staan langs die pad. Die naaf plat in die ons in. Desvio verkondig die evangelie. Giselle het vir ’n wyle in Portugal gewoon en vertaal: Ompad. sand. Passasiers sit vergewend onder die koeltebome.

Ons verlaat die breë weg sonder aarseling. Dulcie en Die bestuurder breekdans soos hy instruksies, of iets, Donsie troon uit oor meeste vier-by-vier treine en ons oor sy selfoon bulder. Hy kom tot bedaring. Ons hou stil. het nie kwale. Watwou!

Giselle vra hom in haar beste Portugees wanneer ons Helaas, is daar wel een. Miskien niks meer as ’n weer by die grootpad uitkom. Hy kyk haar aan soos een ipekonder nie. Maar tog. Oudergewoonte het ek voor die wat gevra is wanneer die Rand weer kop aan kop met u isie n a by di

es

ee

.

8

9

En

no

Plaastoe! February 2018 47

Trump se Dollar gaan loop. Hy slaan ook sommer oor na Engels.

“This is the main road!” En storm terug na sy probleme.

Ons stu voort.

“Teen hierdie pas gaan ons moontlik eers teen middernag in Xai-Xai aankom,” is haar slotsom nadat sy weer die e-kaarte bestudeer het.

Anderkant ’n draai in die gruishel, wag ’n padversperring ons in. Tesame met twee gewapende soldate. Outomatiese gewere oor die skouers. Vingers op die snellers. Hulle tree in ons weg en beduie ons moet stilhou.

Wasbleek om die kiewe sit die twee avontuurlustiges en kyk hoe die einde nadersnel. Nou verskyn ’n poespas raad wat ek gegee is met betrekking tot padblokkades in my twyfelagtige geheue: moet jy jou bestuurderslisensie vir die amptenaar gee, of net wys, terwyl jy daaraan klou soos aan ’n reddingsboei; was daar iets van ferm, tog beleefd bly; mag ek die voertuig verlaat sonder om my groen waarskuwingsbaadjie aan te hê (die baadjie lê iewers agter in die bakkie)?

Die soldaat nader ons met ’n glimlag. Die soort wat Hannibal Lecter gee alvorens hy ’n pikante stukkie van jou harsings in uie en knoffel smoor. Altans, dit is die indruk. Ek kyk na Giselle, my ewig-beminde. Is dit hier waar ons pad saam eindig?

“How are you?” vra ons teregsteller.

Ons piep terug.

“Where are you from?”

Nog piepe (beide mondelings en verder suid).

“My brother lives in Cape Town. He is very happy there.”

Ons word saggemaak. Geknie voordat ons in die laaste oond gestop word.

“Do you have some water for us?”

Ek kyk die glimlaggende soldate verslae aan. Water?

Is dit al?

Ons oorhandig bottels yskoue water.

“Have a safe trip.”

En hulle lig die versperring op en keer terug na hul waghouplek in die koelte.

Ons asem stadig uit. Herwin beheer oor ons blase. Waai soos kleuters in ’n skoolbus wat op ’n langverwagte vakansie gaan en ry weg.

“Ek glo dit nie,” uiter Giselle. “Ek was gereed om … miskien nie gereed nie … maar ek het geglo dis die einde. Vooroordeel is seker die mense se laagste geestesvlak.”

Die son sak en ons ry deur ’n boomlaning. Suikerriet­ plantasies aan beide kante van die pad. Maar die son- en skadukolle herskep ’n geappelde padskap. Met ander 48 Plaastoe! Februarie 2018

1 0 Mango’s is stap

ed e lvo

s el

.

woorde: dit is bykans onmoontlik om die slaggate in die pad te sien. En ons tref een. Die laaste wat ek van Donsie sien, alvorens sy in ’n stofwolk verdwyn, is waar sy amper loodreg hemelwaarts in die lug agter Dulcie sweef. En weer die aarde tref. Ons hou stil. Amper te bang om uit te klim en nader te staan. Want wat doen ons hier op die godverlate vlakte as die bladvere Louis se pad gevolg het. Doen ons wat die taxi-bestuur gedoen het? Bel iemand en gil. Ons ken niemand wat ons kan bel nie. Ons sal net kan gil.

Ons klim uit. Loop stadig nader soos lammers ter slagting. Nee, die vere hou nog. Ons ry weer.

Ure later kom ons by die teerpad aan. Die N1. Die hoofaar noord. In die donker. Nog 90 kilometer XaiXai toe. Maar nou behoort dinge vinniger te gaan. Teen om en by 100 kilometer per uur vang ons straks nog ’n eetplek oop.

Heel-helaas nie …

O ja, die ander kwaal en een wat nie ’n ipekonder is nie: Ons het Donsie weke gelede in Pretoria aangeskaf, maar iewers tussen Dulcie en Donsie se draadwerk is daar gebrekkighede. Alles loop mooi, behalwe met die koppeling tussen die twee versuim Donsie se agterligte en Dulcie se instrumentepaneelliggie om te brand. Ons het die spulletjie in Nelspruit en later weer in Witrivier laat probeer regmaak. Nog ’n helaas …

En nou is dit donker. En ons ry in digte verkeer.

En baie padblokkades. En daaropvolgende boetes en polisieteistering. En ons begroting laat dit nie toe nie.

Ek sien ’n nadersnellende voertuig in die truspieëltjie.

Sy waarskuwingsligte herinner aan Adderleystraat se krismisliggies tydens my kinderjare. Die voertuig skiet verby. Geeneen van die ander ligte werk nie.

Dus, wanneer jy in Rome is … Ek skakel Dulcie se waarskuwingsligte aan en so nader ons ’n dorpie en die eerste van ’n menigte polisieblokkades. En paap.

Die voertuie voor ons word afgetrek. Ons trek ook van die pad af. Die polisieman storm op ons af. Oukei, hier

kom dit. Maar hy beduie vies ons hou die verkeer op en moet gatskoonmaak. Ons maak so.

Buite die dorpie soek ek na die snelheidsgrensbord wat iets anders as 60 moet aandui. Daar is nada. Ons hou by 60, maar ander voertuie snel verby en ons sit hulle agterna. Heerlik teen ’n 100 kilometer per uur.

Vir ongeveer drie kilometer. Dan is dit weer 60. En spoedwalle. Mense en hul kinders en honde en donkies in die swak verligte strate. Dorpie op dorpie op dorpie.

Om 10:30 nader ons Xai-Xai. “Waar gaan ons bly?” wil my beminde weet en slaan Google oop. “Wat van die Xai-Xai Beach Lodge?”

kilometer afgelê – ’n prestasie in Mosambiek – oukei, dalk net vir ons) en ons het vaste en vloeibare lafenis nodig. ’n Meisie kom aangehardloop. Arms swaai soos een wat besig is om te verdrink en bulder, “Kom op na die restourant toe. Die kantoor is toe!”

Alles in die soetste taal? Soos die meeste lodges en kampplekke teen die kus op en af, behoort Montego ook aan Suid-Afrikaners. Ons wag nie en trek die DulcieDonsie-trein voor die restourant en kroeg in.

Ons wil nog vorms invul, maar die meisie waai ons hand na die kroeg se kant toe. Die kroegman is dadelik daar.

“Wat soek julle?” “’n 2M.” En Giselle wil ’n Manica-bier probeer.

“Iets uit

by Montego. die kombuis?” i ts i g u s Is dit nog oop?

On

Enige plek klink nou reg.

Sy bel en ontvang die Portugese weergawe van, ‘The number you have dialled …’

eg nt Mo op 11 H ie r

Die volgende kampplek op die lys is Montego.

Die dame daar het te wete daar is plek en ons moet net kom. Baie maklik om te kry en al daai.

Ons sleep Xai-Xia binne. Volg Google Maps slaafs. Draai hier in stegies af en daar op onverwagse grondpaaie. Dan weer op grootpaaie en uiteindelik om ’n sirkel, langs ’n steilte af en daar brand honderde liggies. Die een of ander Resort. Maar dit lyk soos Ios in Griekeland, of Ibiza in Spanje. Te veel mense en luide doef-doef musiek. Ons hou stil om te probeer uitvind waar Montego is. ’n Span plaaslike tieners bestorm ons. Spring sommer op Dulcie se running boards en bied aan om ons die pad te wys. Maar iets voel nie reg nie.

Die manne is net te gretig … wat gebeur twee kilometers vanaf hier in die gopse? Verbeel ek my, of boor hul oë genotsugtig in die fatsoenlike Giselle?

“We don’t need you,” sê Giselle in haar vrouhaftigste stem.

“But the road goes through deep sand and there are many turn-offs!’

Ek hou stil en in my manhaftigste, “Get off the car!”

Die mannetjies spring verontwaardig van Dulcie af en gee ’n vermaaklike terugloer alvorens hulle in die donker verdwyn.

Ons ry op ’n sandpad parallel teen die donker strand langs. Dik sand, maar nie so dik nie. Asof om die ondikheid van die sand te onderstreep, kom ’n paartjie van voor af op ’n motorfiets aangejaag. Ná geen turnoffs kom ons uiteindelik by Motego aan. Die liggies brand. Die wieletjie draai. Maar van die hamster is daar nie teken nie. Giselle klim uit en kyk verslae rond. Ons is reeds vir ’n dag op die pad (en het amper driehonderd

12

o

se

de

kh

et

ons

d ie

ee rs

te bie

r e n p e r i- p e r i h o e n d e r ge ni e

t.

“Hei, julle is nou in Moz. Ons het mos geweet julle kom.”

Een peri-peri hoender, asseblief.

“Net een? Hulle in nie baie groot nie.

So een kilogram.”

Een is reg, dankie.

Die eerste keer wat ek Italiaanse kos in Italië geëet was in Brindizi by ’n gemorskosplek. Die Tricolor. Rooi tamaties en groen basilikum en wit poeierhardekaas op natuurlike wit pasta. Saai? Die kos, ja. Maar om dit in Italië te eet is die deurslaggewende ding. Dit smaak soos wat jy dit vir dekades op jou geestespalet voorgestel het. Fantasmagories! En so was dit met die bier en die peri-peri hoender. Ons sou die hoender later tydens die reis smaakliker voorberei. Maar daardie eerste ervaring (anders as sekere ander eerste ervarings) bly ons eerste liefde.

Plaastoe! February 2018 49

lekker

bekkig

Kekkel-lé-kos!

D

aar is soveel geregte wat mens kan maak met hoender. Ek het deur die biblioteek in my kop gesoek na al die uitheemse disse wat ek van hou om te maak. Dinge soos dim sum, yakatori, bang-bang hoender. Toe begin dit vir my heeltemal te pretensieus klink. Nee! Ek kry toe so snuffie in die neus van wegneemhoender daar van die kolonel af. My kat, Sidderasie, was heeltemal verslaaf daaraan. Ek het een maal ’n week vir hom ’n paar stukkies gaan koop. Hy het 50 Plaastoe! Februarie 2018

my bespring vandat ek uit die kar geklim het tot in die kombuis waar hy my al grommende aangespoor het om sy hoender vir hom te gee. Daar moet iets in wees wat selfs diere in verslaafdes verander - of Sidderasie in Sid Vicious.

Sidderasie het al ’n paar jaar gelede die groot boom in die hemel gaan klim. Ek hoop die kolonel het ook ’n tak daar. Dis met liefde dat ek toe besluit om die hoender wat ek vandag maak aan hom op te dra.

Sidderasie se hoender

Foutlose kapokaartappels

BESTANDDELE

BESTANDDELE

8 stukkies hoender

◆◆ ◆◆ ◆◆ ◆◆

PEKELWATER 8 Koppies water 1/3 Koppie sout 2 Eetlepels vissous KRUMMELS 1 Koppie koekmeel 1 1/4 Koppies broodkrummels 1 1/4 Teelepels sout 2 Teelepels suiker 1/2 Teelepel wit peper 1/2 Teelepel paprika 1/2 Teelepel gedroogde salie 1/2 Teelepel gedroogde tiemie 1/4 Teelepel gedroogde gemmer 1/4 Teelepel gedroogde marjolein 1/4 Teelepel gedroogde uiepoeier 1/8 Teelepel gedroogde knoffelpoeier 1/8 Teelepel rooi peper (cayenne)

4 Groot aartappels 1 Teelepel bakpoeier Bietjie sout en wit peper Room en botter

METODE

◆◆ Vul ’n kastrol met warm water. Laat dit kook. Gooi nou die sout en bakpoeier in die water. Sit die aartappels in. Ek hou sommer die skille aan want ek glo daar is voedingswaarde in en hoekom nou die skil weggooi? Die bakpoeier doen iets aan die aartappels.

Jy sal sien wat ek bedoel wanneer jy hulle fynmaak, daar is nie iets soos ’n klont nie. ◆◆ Haal uit wanneer die aartappels gaar is, en maak hulle fyn met ’n bietjie room, botter, sout en wit peper na smaak.

DEGIE 4 Eiers 2 Koppies melk Spray & Cook kannetjie METODE

◆◆ Laat die sout in die water oplos en gooi die vissous by. Sit die hoenderstukke in en laat staan vir ten minste twee uur. Verwyder die hoenderstukke en spoel hulle af onder ’n kraan.

Druk droog. ◆◆ Kombineer al die bestanddele en die krummels in ’n groot bak. In ’n aparte bak kan jy nou die eiers en melk saam klits. Sit die oond solank op 180 grade Celsius. Dompel elke stukkie hoender in die eiermengsel en dan in die krummels. Maak seker die hoender is heeltemal bedek met krummels.

Laat lê elke stukkie hoender in die krummels vir so twee minute dat hulle goed deurtrek. ◆◆ Sit op ’n oondrak wat jy met Spray & Cook voorberei het. Wanneer al die stukkies hoender op die rakkie is, kan jy vir oulaas almal bietjie spuit met die Spray & Cook voordat jy hulle in die oond sit. Bak vir 45 minute, of tot die krummels mooi bruin is.

Plaastoe! February 2018 51

52 Plaastoe! Februarie 2018

Schnitzel — soort van BESTANDDELE 4 Stukkies hoender, sonder vel of bene 1/4 Teelepel sout 1/8 Teelepel wit peper 2 Eetlepels meel 1 Eetlepel botter 1 Eetlepel olie 1/2 Koppie wit wyn 1/2 Koppie hoenderaftreksel 1/4 Koppie vars pietersielie , opgekap 1 Groot eier, geklits 1/4 Koppie vars suurlemoensap METODE

◆◆ Sit die hoenderstukke in ’n Ziplock sakkie en slaat vir hulle lekker plat. Gooi bietjie sout en peper oor elke stukkie en sleep elkeen deur die meel. Skud enige oortollige meel af. ◆◆ Verhit die botter en olie oor ’n hoë hitte totdat die botter net begin bruin word. Sit nou die hoender­ stukkies in en braai tot bruin, so vir 3 minute. Haal die hoender uit en sit opsy. Los al die bruin stukkies in die pan. ◆◆ Voeg die wyn by die pan en kook vir nog 3 minute.

Gooi die hoenderaftreksel by en laat dit kook. ◆◆ In ’n klein bakkie kan jy solank die eier en suurlemoensap saam klits. Voeg dit nou by die kokende pan en roer aanhoudend totdat die sous bietjie dik begin raak. Sit die hoender terug in die pan en kook vir nog so vyf minute totdat die hoender gaar is. Voeg die pietersielie by en bedien. Jy kan hierdie hoender saam met pasta eet, maar ek het dit in broodrolletjies bedien om gehoor te gee aan die kolonel se bevele.

Lekker sous!

BESTANDDELE Hoendervlerkies Vincotto Hoenderaftreksel Sout Witwyn METODE

◆◆ Rooster ’n paar hoendervlerkies in die oond op ’n rakkie. Haal hulle uit die oond uit en gee vir die kinders as ’n vinnige lekkerny. Krap nou al die bruin stukkies wat onder in die oondbak agtergebly het los.

Gooi bietjie warm water daaroor. Maak seker jy het

alles mooi losgekrap want dis waar die smaak lê. Sit nou die oondbak op ’n matige plaat en voeg die wyn, hoenderaftreksel en Vincotto by. Roer aanhoudend terwyl die sous deurkook en verdik. Hy is reg wanneer jy ’n lyn daardeur kan trek met ’n houtlepel en weerskante van die sous hardloop nie onmiddellik terug na mekaar toe nie. ◆◆ Gooi oor die kapokaartappels en geniet.

Ouma se koolslaai BESTANDDELE Gerasperde kool Rosyntjies OUMA SE SOUSIE 2 Eiergele 3 Eetlepels warm water 1 Eetlepel asyn 1 Teelepel sout 1 Teelepel suiker 1 Teelepel Dijon mosterd (gebruik Engelse mosterd as jy hom skerper wil hê).

METODE

◆◆ Kombineer al die bestanddele in ’n pot of ’n bakkie as jy dit in die mikrogolf wil maak. Hou aan klits totdat die sousie verdik. Gooi nog water by as jy dink die sousie is te dik. Hy moet soos ’n tipe mayonnaise lyk as jy klaar is met hom. ◆◆ Kombineer met die kool en rosyntjies en bedien.

Plaastoe! February 2018 53

MacBramley nagereg Dronk appels oftewel appels in ’n bietjie rooiwyn. Hierdie gereg kan maar vir ’n hele rukkie lê nadat jy dit gekook het. Die appels raak net lekkerder.

BESTANDDELE 4 Bramley appels - of enige appels wat jy verkies.

Afgeskil en die stronk verwyder.

Sny hulle in taamlike dun wiggies 100 g Suiker 40 g Botter ongesout 250 ml Goeie rooiwyn 1 Vanielje stammetjie 1 Stokkie heel kaneel 1 Lemoen in dun ringetjies gesny Kaapse appelliefies (gooseberries)

54 Plaastoe! Februarie 2018

METODE

◆◆ Gooi die suiker in ’n taamlike groot pan. Die panne wat “non-stick” is werk die beste. Laat die suiker smelt oor ’n hoë hitte totdat dit donker bruin word. Voeg die botter by en maak seker dit kombineer ordentlik met die suiker. Sit nou die appels by en karamelliseer vir so 3 minute. Die appels moet nog hul vorm behou.

Verwyder van die hitte en sit dit eenkant. ◆◆ Kook die rooiwyn in ’n aparte pot vir so drie minute. Voeg die vanielje, kaneel, lemoenskyfies en appelliefies by. Wanneer die mengsel kook, voeg dit by die pan waarin die appels is en maak seker jy meng alles mooi en dat die karamel opgelos is. Haal van die hitte af en laat staan vir so twee uur. Bedien met lekker roomys en ’n bietjie gemaalde kaneel. ◆◆ Daar het jy nou ’n hele maaltyd wat jy by die kolonel se wegneemplek kon gaan koop het. Wanneer jy dit eet, sal jy weet hoekom tuisgemaakte kos net lekkerder is as enigiets wat uit ’n winkel kom. Dis baie goedkoper, en beter vir jou liggaam. Nou ja toe. Waarvoor wag jy? Gaan kook daai Kekkel-lé-kos!

Plaastoe! February 2018 55

RealXposure (041) 372 2121

Proud member of

WE PERFORM WITH PRESSURE NEW | AIR COMPRESSORS & PRESSURE WASHERS

1 YEAR | CONFIDENCE WARRANTY N AT I O N A L A F T E R - S A L E S S E R V I C E N E T W O R K

Rockworth offers a range of quality products. With our reliable products available in a variety of sizes at affordable prices, whether for DIY or in the workshop, you will find the perfect product for the job.

W W W. R O C K W O R T H P R O D U C T S . C O . Z A ROCKWORTH PRESSURE WASHERS ARE AVAILABLE FROM PARTICIPATING AGRICULTURAL & HARDWARE RETAIL STORES

ROCKWORTH PRODUCTS ARE EXCLUSIVELY DISTRIBUTED BY