Plaastoe! Dec/Jan 2017 Edition 20

Insekte en insekdoders

UITGAWE 20 | NOVEMBER & DESEMBER 2017 | R45.00 (BTW ingesluit) | Namibië N$R45.00

Bestuiwing, grondgesondheid en volhoubaarheid

Arbeid vs meganisasie Wat werk?

Natal Midlands Menagerie Cattle, chickens, wine and a whole lot of love … for sharks

Arbeid vs meganisasie Wat werk?

Natal Midlands Menagerie Cattle, chickens, wine and a whole lot of love … for sharks

Dry, the beloved country Water restrictions, food security and production

Aartappels meer as net slaptjips

Op reis

Dry, the beloved country Water restrictions, food security and production

Aartappels meer as net slap tjips

Op reis

Kaapse trein na Pretoria

Garden

Day Zero and gardening in drought

LekkerBekkig Wille paella

Kaapse trein na Pretoria

Garden

Day Zero and gardening in drought

ALLES PLAAS

01016

LekkerBekkig Wille paella

9 772415 021789

Verbind tot Volgehoue Ontwikkeling en ook Tegniese Oplossings aan die Landbousektor.

Plante Groeistimulante | Oesbeskerming | Gespesialiseerde Plaagbeheer | Openbare Gesondheid | Saad Verbetering Ascendis Biosciences afdeling van Ascendis Health, is saamgestel uit hoogs gespesialiseerde Suid-Afrikaanse handelsmerke. Ons ondersteun en voorsien die Landbousektor met ‘n w ye reeks dienste, oplossings en produkte vir meer as 60 jaar.

ASCENDIS BIOSCIENCES | 31 Georgian Crescent East | Bryanston | Johannesburg | Gauteng | South Africa info@ascendisbiosciences.co.za | www.ascendisbiosciences.co.za

DIE BESTE BELEGGING, IN SELFS DIE MOEILIKSTE TOESTANDE. Om ‘n nuwe Valley® spilpunt te besit is nou makliker en meer bekostigbaar as ooit.

Met rentekoerse van PRIMA -5% kan enige iemand nou die eienaar van ‘n nuwe Valley spilpunt word.

• Hierdie aanbod is geldig op enige nuwe, volledige Valley spilpunt.* • Die finansiering word gedoen in samewerking met Standard Bank, en is beskikbaar vir enige bestaande of nie Standard Bank kliente.**

OPSIE 1

OPSIE 2

• Gewaarborgde Prima -5%**

• Tot en met Prima -5%**

• Vereiste Deposito van 10%

• 0% tot 20% Deposito

• Eerste paaiement eers na 12 maande

• Verskeie terugbetalings termyne

• Finale paaiement na 24 maande

• Klient gestruktureerde transaksies

Aanbod Geldig Tot 28 Februarie 2018.

Kontak ons vandag om meer uit te vind Kontak: Naaste Valley Handelaar of, Valley Hoofkantoor by 010 350 0050

* Aanbod slegs geldig op volledige Valley spilpunte, uitsluitend bybehore tot stelsel. ** Om vir hierdie aanbod te kwalifiseer, moet daar voldoen word aan alle vereistes en krediet kriteria van Standard Bank. Terme en voorwaardes van Standard Bank en Valley geld. Alle rentekoerse is gekoppel aan huidige prima uitleenkoers.

valleyirrigation.com/za DA1183

4 KALENDER Wie, wat, waar en hoekom nie?

6 OOGAPPEL Kyk daar! Ons lesers se gunstelingfoto’s van die maand.

8

THE MIDLANDS MENAGERIE Cattle, chickens, wine and a whole lot of love … for sharks. Join us in discovering the magic of the Midlands Meander and agriculture.

20

ARBEID VS MEGANISASIE Meer as 100 000 werksgeleenthede het die afgelope jaar om verskeie redes in die landbou verlore gegaan. Ten midde van die regulering van minimum lone en ander uitdagings met die werksmag, vergelyk ons arbeid en meganisasie met mekaar.

28

HAS D-DAY FOR WATER IN THE WESTERN CAPE DAWNED? We take a look at the current draught in parts of the county, how if affects food production and what we can look forward to, or not …

34

INSEKTE VS INSEKDODERS Die lang en kort van insekte, die rol wat hulle vervul in landbou en die beheer daarvan vir volhoubaarheid.

39

AARTAPPELS, MEER AS NET SLAPTJIPS ’n Oorsig van die aartappelbedryf in SA

42

GARDEN: DAY ZERO AND GARDENING IN DROUGHT Day Zero and gardening in drought.

We take a look at the Water Act and gardening in difficult times.

45

4X4: DIE EERSTE GROOT REIS Die eerste groot reis met kinders, ma, pa en die kombuis

48

OP REIS: HILUX TREIN NA PRETORIA Kaapse trein na Pretoria – ons klim in die Hilux en vat die pad Noorde toe saam met Forever Resorts.

INHOUD

54 LEKKERBEKKIG Kook ’n lekker seekos-paella vir die hordes wat kom kuier die vakansie.

KOOPGIDS Koop alles en nog wat.

2 Plaastoe! November & Desember 2017

I

n November/Desember fokus Plaastoe! op Redakteur Marlene Bramley: 083 600 5110 Durban “& all & all”. marlene@plaastoe.co.za Die bedryf is aan die brand oor plaas­ Skrywers Hein Eksteen moorde en werksverliese in die WesLinda Henderson Kaap a.g.v. die droogte, en die watertekorte Jorisna Bonthuys Clivé Burger wat boere in die gesig staar gedurende die lang Dr. Joan Kleynhans-Jordaan Nikki van Coller somermaande wat voorlé. Een ding is verseker, LekkerBekkig soos die Ingelse seg, “Never a dull moment Ontwerp in agriculture.”

Tania Bester REDAKSIE Dis ons laaste uitgawe van die jaar. En wát Taalversorger Ilze de Beer ’n jaar was dit nie! Ons is nog hier en hoop dat Advertensieverkope volgende jaar meer hulpbronne en ’n meer Larah Meyer: 072 329 8886, stabiele politieke omgewing vir die landbou as Chrisna Heuer: 082 049 1565 Letche-Ann Dewing: 079 519 7925 geheel inhou.

Kantoor Ons kuier in KZN en gaan loer in by ’n Mei-Li Coetzee: 072 396 5846 kommer­­siële melkplaas, bekyk hoender, beeste Teken in op Plaastoe! en wyn en kronkel deur die hoogland waar ons tekenin@plaastoe.co.za met ’n paar merkwaardige mense kennis maak.

Plaastoe! Digitaal www.plaastoe.co.za/skryf-in Met die onlangste vasstelling van ’n minimum loon vir werkers Klets saam kom die vraag op of dit beter is om te meganiseer, of om van www.facebook.com/Plaastoe seisoenwerkers gebruik te maak, veral in oestyd. Ons praat met ’n www.facebook.com/LekkerBekkig paar boere wat tot 3 000 werkers van tyd tot tyd in diens neem en Webtuiste kyk hoe hierdie nuwe wet hul raak. Die voor- en nadele van arbeid en www.plaastoe.co.za Foto-kompetisie meganisasie word bespreek. foto@plaastoe.co.za In sekere gedeeltes van Europa is insekte aan die uitsterf. Dis dan distribusie@plaastoe.co.za te laat om te begin teem oor bewaring. Ons kyk na die situasie in Skryf ook vir ons indien Plaastoe! nie beskikbaar is wanneer jy dit soek nie, met die bogenoemde inligting.

Suid-Afrika en wat boere in gedagte moet hou wanneer, en hoeveel, Uitgewers hulle insekdoders gebruik.

Uitgewers Plaastoe (Edms) Bpk Mens kan nie op die oomblik enigiets in landbou publiseer sonder www.plaastoe.co.za, Tel: 083 600 5110 dat jy na die kwessie van water, of die tekort daaraan, kyk nie. Ons Kopiereg (Edms) Bpk 2017 bekyk die huidige situasie in sowel die “Dry the beloved Country,” as Plaastoe Alle artikels, foto’s en inligting hierin bevat, behoort aan die tuinartikels.

Plaastoe (Edms) Bpk en mag nie sonder toestemming herdruk of gebruik word nie. Die opinies wat uitgespreek word in hierdie Verder is die jaar nou op sy kop en dis tyd vir reis. Hein Eksteen publikasie is die van die skrywer en is in geen verband die amptelike opinie van Plaastoe (Edms) Bpk nie. ons storieboer maak ’n draai in Gariep en Pretoria (sonder ’n trein), en LekkerBekkig gooi ’n bietjie vis bymekaar en maak ’n voortreflike paella.

Namens Plaastoe! wil ek vir almal ’n geseënde seisoen toewens. Wees veilig, ry mooi (en nugter) en baie dankie vir die ondersteuning gedurende die skryf aan ons ... afgelope jaar. Ons Kry jou Plaastoe! nou almal hoop en bid by die volgende afsetpunte: teken in ... dat volgende jaar Indien jy wil inteken om sommer stukke Spar, Woolworths, petrolstasies, koöperasies landswyd, apteke en kleiner seker te maak Plaastoe! beter sal gaan met E-pos — redaksie@plaastoe.co.za handelaars. Indien jy wil hê ons moet word elke maand by jou die landbou, en Pos — Plaastoe!

Plaastoe! in jou area versprei skryf vir ons ’n huis afgelewer, of indien e-pos waarin jy die volgende inligting ook die land. jy vorige uitgawes van verskaf: jou naam, area waarin jy die tydskrif wil bekom, Wederom. verspreiding wil hê, bv. Wes-Kaap, naam van

e M arllen ey B r am

skryf ’n e-pos aan Tekenin@plaastoe.co.za met die besonderhede.

Kostes van vorige uitgawes is R35 plus posgeld, per eksemplaar.

dorp, naam van winkel bv. Spar, Cinnamon Square, Gordonsbaai, Wes-Kaap, en hoeveel eksemplare jy dink in die area sal verkoop.

Stuur die e-pos aan distribusie@plaastoe.co.za Skryf ook vir ons indien Plaastoe! nie beskikbaar is wanneer jy dit soek nie, met die bogenoemde inligting.

https://www.facebook.com/plaastoe/

Plaastoe! November & Desember 2017 3

CALENDAR

Wie, wat, waar … en hoekom nie?

CHERRY PICKING SEASON IN CERES Until January 2018 Klondyke Farm, Ceres It’s once again cherry-picking season, and Klondyke Cherry Farm invites guests to come along and pick perfectly ripe cherries from the farm’s orchards to take home. This is a fun family activity, and with picnic and braai facilities under the shade of the pine trees, you can make a day of it! Entry is R30 p/p and cherries just R60 per kilogram.

More information available at www.cherryfarm.co.za.

THE BATHURST OXBRAAI 29 December 2017 Bathurst Show Grounds The annual Bathhurst Oxbraai has become a must-do on the yearly calendar for those living in the area. A bite of juicy ox meat to line your stomach, food stalls and two bars await you. There will also be loads of entertainment, including New Hero and Grimehouse. For more information, visit www.facebook.com/oxbraai/.

GREAT BRAK GRABADOO 30 December 2017 Great Brak The 15th annual Great Brak Grabadoo will take place on 30 December 2017 and is a must for all runners, walkers and cycling enthusiasts, including those preparing for the Cape Cycle Tour. Mountain biking entrants can choose from the 15 km, 31 km, 42 km and 66 km routes, each winding through Cape pine forests and offering splendid Garden Route scenery. There will also be 4.8 km and 10 km walks, allowing the entire family to join in the fun. For more information, call 084 583 3144 or visit www.facebook.com/Grabadoo/.

4 Plaastoe! November & Desember 2017

FALKE FULL MOON HIKE 2 January 2018 Dirtopia Trail Centre, Delvera Farm, R44

Dirtopia hosts a Full Moon Hike on 2 January. Join the 9.75 km route or the 5 km route to the top of Klapmutskop and enjoy a picnic while watching the sun set over Table Mountain as the moon rises over Klapmutskop. To book, call (021) 884 4752 or visit www.dirtopia.co.za.

CAPE PREMIER YEARLING SALE – BOOK 1 20 and 21 January 2018 CTICC, Cape Town For more information, call (021) 873 0734 or visit. www.capethoroughbredsales.com/Sales

LITTLEGIG FESTIVAL 17 and 18 February 2018 Wiesenhof, Stellenbosch The Littlegig Festival is a 24-hour showcase of musicians, DJs, chefs, winemakers, artists, designers, speakers and performers. The event takes place in a forest 40 minutes outside Cape Town. Tickets start at R2,150 and include all food and drink. Visit www.littlegig.co.za for more information.

DELHEIM OESFEES 27 Januarie 2018 Delheim Wynplaas Die eerste wynlandfees van die seisoen! Vanjaar se fees op Delheim sal ’n verfynde styl aanneem wanneer dit Saterdag, 27 Januarie terugkeer met ’n langtafel vir 120 mense, liplekker kos, uitstekende wyn en besonderse vermaak. Om jou kaartjies te bespreek, kontak gerus vir Charlotte Briers-Louw by charlotte@delheim.com.

OVERBERG LANDBOUSKOU 1 tot 3 Februarie 2018 Bredasdorp Vir meer inligting, kontak Lienkie: lienkie.marais10@gmail.com of 082 574 7231.

THE SUN MET HORSE RACE 27 January 2018 Kenilworth Race Course The Sun Met (previously known as the J&B Met) promises to be an unmissable event in 2018. Altogether 16 of South Africa’s top horses will compete for the R2,500,000 stake; not to mention the fashion, food, parties and entertainment! The Sun Met Public Village can host up to 2 500 people on the day, and visitors can enjoy the many picnic spots available, eat from food trucks, grab a drink at one of the bars and enjoy plenty of top notch entertainment. Visit www.sunmet.co.za for more information.

Plaastoe! November & Desember 2017 5

s n o n a s i v e r i e is n t n e e p w lkom . l e e i d d r D appe i e e m i ( g e d r a y u Oog rette B en ’n 3-d ir twee b al. v t w u a k y e j N e A eluk, egbr ulu-

OOGAPPEL

Z e g eek) w a i w a B K w n e i i l d van ies Hote uit. t l t s o e g N yt in Ontb

ndt ibra e L ne

n Roxa

rger e Bu t t e Aur n

dma

u et R San

ys

lia U

Ame

uller

M Lara

6 Plaastoe! November & Desember 2017

ruge an K a z l E

r

t

se

ert Rob a s s Meli

izen

u osth da O

n Yola

Plaastoe! November & Desember 2017 7

DORPSFOKUS

8 Plaastoe! November & Desember 2017

The

Midlands

Menagerie

By HEIN EKSTEEN

The year in which Soweto’s youth finally lost their faith in the national education system, I completely lost it for Natal (now KZN). Like Idi Amin tried to eradicate South Africa from the world by erasing the crying and beloved country from his map, Natal no longer figured cartographically, as far I was concerned. Gone. Chomped out of the continent by a giant bull shark. Lesotho was suddenly blessed with a coastline and Jozi hours closer to the beach. The world was a better place.

1

1 The Karkloof waterfalls Plaastoe! November & Desember 2017 9

2

3

The reason for this vengeance is unnervingly simple. In 1976, Soweto’s youth were fuelled by a sense of injustice, I was fuelled by hormones.

Weapon-grade stuff. I fell in love with the most gorgeous girl. She fell in love with me.

All good. However, during the winter of that tumultuous year a Midlands private school’s rugby team toured the Western Cape and played their last game against us. Of course, we thoroughly thrashed them, felt sorry for these wimps and that night took them out to the Rotunda, a local hot spot in Camp’s Bay. Still all good. That was until I spotted the enemy’s fly-half snogging the love of my life on the dance floor. They finally took off together and I was left with an exponentially increasing hatred for KZN and its people. To this day I suffer gastro by just looking at bananas. Not so good.

6

W

hen Marlene, Plaastoe’s well-loved editor, suggested I cover The Midlands, I naturally revolted and declined. I mean, why voluntarily go to a place that has caused so much suffering?

(Shirley, I still love you, babe!)

“That was forty years ago,” Marlene snarled. “Get over yourself!”

Probably true. Furthermore, being a freelance writer is much like being a street hooker, banging for bucks.

If the money is right, hit the sack, regardless of the subject of your fake amour, do the number, take the lolly and run.

I hit the road to the Nottingham Road Hotel in Nottingham Road …

Nottingham Road, where? Shouldn’t the address be graced with a town name? Typical Natalian imbecility, I fume with justifiable prejudice.

Nevertheless, I find the place.

Nottingham Road is not only a road, it is also a town … I mean really.

Imagine being an alien (which I considered myself to be here) and trying to find Jones Street in Nottingham Road. Whatever.

4

The establishment dates from the 1850s with its old-world grandeur set in verdant gardens. And sports the legendary (I am told) Notties bar. I forgive KZN an iota.

The owners, Clive and Linda welcome me as though I were the prodigal son and I look around for the fattened calf on a spit somewhere.

My room is opulent in a country kind of way and I settle in. Moments later Clive is there and mentions that he is well-connected in the farming community, being a member of the Nottingham Road Land Owners Association, which in turn forms part of UMATI (Upper Midlands Agricultural Transformation Initiative). To boot, he already has a few leads available.

My hooker’s heart softens a teenyweeny more.

It is freezing. Literally. The berg, as the Drakensberg is known in the local patios, is covered with snow and because of an interplay between the sunlight, the mountains and the white cover, the visible bit of berg seems blue.

2 Getting ready for the highest bidder.

3 Emerging and commercial farmers ogling their future purchases.

4 Poultry and cattle shall lie together.

5 Dudley Anderson, the last man to switch off the lights.

6 Snow on the ‘Berg’

10 Plaastoe! November & Desember 2017

I meet Clive’s first lead at the Sales Yard outside Mooi River in the person of Graham Armstrong.

A cattle auction is going down and I am mesmerized by the bidding and buying and of course the melodious voice work by the auctioneer.

Remember that Gunston add?

Graham explains that UMATI is a non-profit organisation established to champion transformation in the agricultural and tourism sectors where commercial farmers will mentor and facilitate socioeconomic development initiatives to benefit people of different races and income classes in the Upper Midlands area.

Graham walks with a crutch, but that does not detract him from lining me up with all the right folk to interview.

The first is Rolf Aadnesgaard, AAM Livestock Agents & Auctioneers’ head honcho, and he expounds with enthusiasm that seems to flow through most agricultural Midlanders apropos transformation, “The emerging guys started coming to us a long time ago, bringing mostly uncared for, horned and uncastrated cattle. But with the latest increase in the beef prices they have learnt very quickly that for a reasonable castrated and properly dehorned one-year-old and cared for weaner they can get around R10 000. And there’s nothing like money to teach you.”

AAM gives emerging farmers, together with UMATI, the first 90 minutes of their auctions to sell their cattle one by one.

“So that they get the first bite of the cherry, as their cattle are usually tough and highly sought after.”

Dudley jumps out of his Hilux, shoulders a container, works the pump and sprays both vehicles’ tyres.

A sign against the wall informs: Biosecurity.

According to Rolf, the remarkable thing is that an emerging farmer may only have one animal to sell, but the largest feed lots in the country now have access to that very animal, which obviously holds many benefits for a rural person.

“The other way around also plays out. A smaller guy who only wants to buy one animal has access to a stud farmer’s cattle on auction here.

The alternative is for the emerging farmer to go around the farms to look for an animal. Here, he can buy it in comfort and organise transport the next day. The emerging farmer is definitely a huge part of our future. We keep statistics and find that the emerging market is

growing exponentially. I would say it’s around 50% of our turnover now of the 2000 to 3000 cattle we sell every week.”

Next up, the indefatigable Graham introduces me to Dudley Anderson and we race off to his poultry and beef farm. There are rolling hills, rivers, the green meadows everywhere. For a Stormers supporter this is a sight to behold.

We settle down in Dudley’s beautiful home and the absence of burglar proofing is hugely visible.

Dudley notices my perplexity and says, “We have a very good relationship with the local people.

We go to them for help and they come to us. Therefore we don’t need burglar bars. But we do take precautions with the odd safety door.”

Says Dudley, “We don’t have the water for dairy. When my father started farming beef here, my mother was looking for a sideline.

So she started with some 3000 hen unit 28 years ago and we’ve grown it from there.”

Up to 60 000 cacklers of the broiler-breeder variety.

The conversation inevitably leads to the obvious. Avian flu.

“The good thing about this area is that there are not many poultry farmers around here. The closest one, as the crow flies, is about 20 km away. The closest the bird flu has come to us is Newcastle and then

5

Plaastoe! November & Desember 2017 11

7

Frieslanders and jerseys form a great partnership in the Midlands.

went back up north. We were not affected at all.”

Surely the flu poses a constant threat?

“Of course, but biosecurity has become more and more crucial.

We spray the tyres of all vehicles coming onto the property to reduce risk. Water is not pumped from dams. We use boreholes.”

Avian flu was originally introduced by migratory water birds.

“But you find the virus in all sorts of birds now. Basically any bird found in the wild.”

Vaccines are being developed, but viruses are mutable beasts and, like with any other kind of virus infection, this year’s meds might not be up to much good next year.

“There is no real protection, as you can’t insure against the flu. You can only hope the bird that flies over is not the one carrying the plague.

But if it hits, you cull everything and close the door. The corporates have the finances to survive. We don’t. Yes, we are worried, but not overly so.”

To diversify and spread the risk, Dudley sidelines with beef and I have long wondered about the choices beef farmers make when it comes to selecting the right breed.

“Cattle farming is about preference. What catches your eye? We do the Brahman-type animals and 12 Plaastoe! November & Desember 2017

anything with a bit of brown in and with long ears. Basically, the slower maturing cattle, as we are on a three-year ox-system. A quicker maturing animal would have cut teeth at around three years and then becomes B-grade. Whereas the Brahman-type will not and will be classed AB. And they have a bigger frame. With that you’re selling a 600 plus kg animal, while the faster-maturing weigh in at around 500.”

Dudley leases communal land from the Nkozi Trust.

“The problem is that the people living on the land do not benefit, because the land belongs to the trust. But we mentor them, help them with ploughing, dipping and vaccination strategies and point them in the right direction when they have problems. We like to see it as a symbiotic relationship.”

Leasing the land from the trust and being home to people who do not benefit at all makes theft a real problem. The other risk being disease.

“Where we are, we’re not quite in the thorn veld. But the community’s thorn veld cattle come here to the middle veld during winter when they run out of grazing. These animals bring all the ticks up with them, which we don’t really have up here.”

When Dudley’s dad started out there was no sign of redwater. Gall sickness being the big one.

“Now redwater and heart water are increasing and these are spread by the cattle moving into the area. Therefore we’re getting out of the cow-system and more into the ox-system. It’s all about minimising risks.”

Dudley asks about the drought conditions in the Western Cape.

I explain we are now allocated around 50 litres per person per day. Gardens are no more. Pools are empty holes. We shower in buckets to re-use the precious water.

“We’re also in a fairly dry part of the world. Even so, we are in KZN and can’t really be compared to other parts of the country where it is really dry. We’re spoilt. But where we are, we are definitely drier than the other side of the river. And the way the weather patterns have shifted, we are getting drier and tend to battle a little. Last year we had to cart in water for the cattle.

This year we’re fine, but if the rain hadn’t come now, in two weeks’ time we would have been carting again.”

We walk outside and Dudley expresses a keen and genuine interest in what I do for a living.

“It’s always a pleasure to meet people who do different kinds of things.”

This is one thing I have encountered almost every day. People wanting to have a chat. Where are you from? What are you doing here?

van jou Frieskoei tot jou vrieskas.

Westend Landgoed kraai koning in die

Santam Landbou Nasionale Kuilvoerkompetisie Die Santam Landbou Nasionale Kuilvoerkompetisie word jaarliks deur Veeplaas en Stockfarm aangebied en is vanjaar vir die vierde gehou. Die doel kompetisie is omdie byboerderybedryf. te dra tot die bevordering van goeie kuilvoerpraktyke.

As die leier inkeer korttermynversekering vir van byna die 100 jaar verstaan Santam Daarom ons alles van jou vee en tot jou boerderyen persoonlike In 2017verseker is 77 inskrywings deur 16oeste maatskappye ontvang en wasbates 79% in die mieliekuilvoerkategorie en die res in die onder een sambreel. Santam. Regte, egte versekering. haweren voersorghumkategorieë. Die kompetisie het gegroei van agt maatskappye in die eerste jaar.

Kategoriewenners Deelnemers het vanjaar in drie kategorieë meegeding om die titel van kuilvoerkoning, naamlik mieliekuilvoer, voersorghumkuilvoer en hawerkuilvoer. Die wenner in die mielie-kategorie was Westend Landgoed, met Sparta Baby Beef van Marquard die voersorghum kategoriewenner. Die hawerkategorie is deur Danie Louw van Klipheuwel in die Wes-Kaap gewen.

Bel jou makelaar of gaan na www.santam.co.za Tydens die konferensie is die uitslae envir diemeer datainligting. wat deur die toetse gegenereer is bespreek asook watter tendense afgelei kan word. Elke deelnemer ontvang ook ’n verslag waarin elk van sy bunkers se uitslae vervat is, tesame met die kompetisie se statistieke.

Santam is ’n gemagtigde finansiële-diensverskaffer (lisensienommer 3416).

Een van die hoogtepunte tydens die ALFA 2017-dinee was die bekendmaking van die kompetisie se algehele wenner, die 2017 Santam Landbou Kuilvoerkoning – Westend Landgoed van Hano en Imke Lombard. Die Lombards bedryf ’n2017/08/11 41381A_Versekering vir alles_160x245.indd 1 gediversifiseerde boerdery naby Morgenzon in Mpumalanga. Hulle is deur die maatskappy, Vitam International, ingeskryf vir die kompetisie.

Tydens die oorhandiging aan die Lombards, het Gerhard Diedericks, hoof van Santam Landbou gesê dat Santam Landbou trots is op hulle verbintenis met die kompetisie. “As ons die nasionaal beraamde kuilvoerproduksie van ongeveer 9 miljoen ton (nat) gebruik en die prys per ton R500 maak, sal ’n skamele 3% verbetering in kuilvoerproduksiemetodes ’n besparing van R135 000 000 beteken.”

Vanjaar was ook die eerste keer dat landbouskole aan die kompetisie kon deelneem, danksy Santam Landbou, wat self die landbouskole se inskrywings behartig het. Die wenner in vanjaar se skolekompetisie was Hoërskool Bekker wat ’n punt van 55,8 in die mieliekuilvoerkategorie behaal het.

9:15 AM

Positiewe groei

KINGJAMES 41381A

Dit is opmerklik dat die kuilvoer wat ingeskryf word, jaarliks verbeter. Daar is ook ’n baie klein punteverspreiding tussen die tien finaliste. Die data wat die afgelope vier jaar gegenereer is, toon ook dat die kompetisie beslis ’n positiewe uitwerking op die verbetering van kuilvoerpraktyke in die land het. In 2014 het die wenner ’n punt van 64 aangeteken en in 2017 was die wenpunt ’n hele 84.

Versekering vir alles van jou Frieskoei tot jou vrieskas.

As die leier in korttermynversekering vir byna 100 jaar verstaan Santam die boerderybedryf.

Daarom verseker ons alles van jou vee en oeste tot jou boerdery- en persoonlike bates onder een sambreel. Santam. Regte, egte versekering.

Bel jou makelaar of gaan na www.santam.co.za vir meer inligting.

Santam is ’n gemagtigde finansiële-diensverskaffer (lisensienommer 3416).

8

Abingdon even sports a lane.

Homely and welcoming. Uncomplicated and unpretentious. Farmers.

A troubling thought niggles at my innards. Perhaps my beloved Shirley saw more in that Natalian fly-half than sun-bleached hair and biceps. I suppress the thought. KZN ain’t appearing on my world map that easily.

Dudley leaves me with the thought, “We remain positive about the future and will certainly not run for anything. I’ll be one of the guys to switch off the lights. You close down here and you walk away with nothing. No, we’re farmers, that’s in our blood and that’s what we’ll do.”

Themba Gcobo is a large man and arrives at the Notties in an equally large vehicle. Imposing and to the point. A busy man, just back from a meeting in Howick and armed to answer my questions with the precision of a sharp shooter. He orders a glass of chilled sauvignon blanc and gestures that I fire away.

“My father used to like soil.

Where I grew up we had a small 14 Plaastoe! November & Desember 2017

garden and my father used to plant vegetables and go sell them. When I grew up I knew I wanted to farm on a big scale, but I didn’t know what kind of farming I wanted to do. I first thought of cattle farming, but the realities convinced me that I would need lots and lots of money to do that. That’s when I resorted to dairy farming, because dairy farming gives you a cashflow injection on a monthly basis.

A business without cash-flow is a business that doesn’t exist. And I discovered that there are three

9

9 Themba Ngcobo is too sexy for status symbols.

types of businesses in dairy: the first is the land, the second is the cows, because they multiply in numbers, and the third is of course the management company.”

That’s Themba. He anticipates future questions and answers them while he is on a roll.

“This area is suitable for dairy farming, because of its weather.

It is not as hot and humid as in Durban. The cold and the snow over the past few days are good. The snow melts and passes into our streams and dams.”

Themba now owns two farms.

“On the one we milk 500 and the other 300 cows. My intension is to sell the smaller one and consolidate the bigger one. I will develop this farm so that I can milk about 1000 cows there and not have to replicate facilities on two different farms.”

He explains, “Dairy farming is quite challenging and never easy, as there are many variables. You plan this and then something else happens, because humans plan, but

God decides. In dairy farming you plan and then God decides not to send the rain.”

That’s only one of the challenges.

Themba enumerates many more.

“Initially the input costs are exorbitantly high. And some of these input costs are dollar-based and with the weakening rand this causes problems. Number two is the farm gate price, because you have no control over it. It’s like you produce something and someone else wants to buy it for R10 and you needed R30.

The way to go is for farmers to own processing facilities. Number three is drought. On one of my farms it got so bad we had to reduce the number of cattle. So you sell them. The following year you need them again.

But after the drought your cash-flow is tight and you need to buy again.

But drought isn’t an annual thing, rather cyclical. They say it comes in a 100-year cycle and I hope not to see another drought in my lifetime.”

And labour?

“People are people. My strategy is to be fair.”

Any dairy farmer will tell you: It never stops. It’s not as if you know your harvest is in and you can go on holiday.

“That is why I bring in expertise and run the farm like any other business.

It is crucial. Furthermore, you plan, do budgets, minimize expenses and always determine which avenue open to you is the most cost effective.”

Themba smiles mischievously when asked about his involvement with emerging farmers and reckons, “I am an emerging farmer.” No, you’re a commercial farmer and produces 340 000 litres per month.

“I mentor different people in different businesses. Farming happens to be one of them.”

And his advice to future dairy farmers. “Dairy is not for sissies.

You must know you’re going to work hard. Most important is to keep the cows happy. Like you keep your household happy, you keep the source of your income happy and they will give you a good return. The first thing is good food and water.

Cows are like human beings. The immediate environment must be convenient. Some people massage their cows to relieve stress. I play classical music like Hayden for myself and my cows. It’s soothing.”

Okay, so you’re not a sissy, can perform a full body massage on a large bovine and have a proclivity towards 200-year old music, but the question remains: To dairy, or not to dairy?

“There are various schemes to help emerging farmers these days.

You can rent land and even the cows. Start smaller because when you face challenges it is easier to overcome them. You can also form

Proud suppliers of quality crates to the agricultural industry for over 25 years!

Olifantsfontein: 011 206 1200

•

Cape Town: 021 505 4900

•

Plaastoe! November & Desember 2017 Pinetown: 031 701 1581

15

partnerships, but above all you must be innovative especially these days when land is much more expensive.”

You also need to spread the risks, which is not always easy when it comes to dairy.

“In my case, I am involved in service stations and manufacturing of white metal bearings supplied to mines and power stations.

Farmers who don’t have the opportunity to explore other kinds of business need to get involved in the chain by not remaining as only a primary producer, but also become a secondary producer by getting involved in processing. If you remain a primary producer you are not in charge of your destiny, someone else is. Process, and you add value to your product.”

Themba gets up. Ready to leave. I try to take a photograph of him next to the gleaming Range Rover.

“No. I don’t see cars as a status symbol. Over there.”

Then he is gone.

I spend the rest of the afternoon in a futile attempt trying to find Abingdon Wine Estate. Google Maps constantly bombs out and my faith in technology wanes. Only to find later that I never switched on my phone’s data … But I meander along the Midlands Meander, drinking in the sights and finding I’m undergoing that wonderful sensation of forgiveness and healing. I almost buy a banana along the way at a farm stall, but do not feel quite up to it yet.

That evening The Notties hosts live music and old and young dance the night away. The girls are gorgeous. The draft beer perfectly chilled. Even the guys don’t elicit a violent reaction from me. The healing continues.

I arrive at Abingdon Wine Estate.

Astonished. A real wine estate in KwaZulu-Natal? Surely, that which was once water is the preserve of the Western Cape? No wonder Kaapstad is often referred to as Slaapstad. What do we know?

I get out of Dulcie (my noncheating V6 Hilux – although she is probably heavier on maintenance than Shirley) and catch a glimpse of what appears to be a nymph, or some other mythical being, running amongst trees in my peripheral vision. Albeit in gum boots and overalls. Then she is gone.

I unpack the tools of my trade and head for the tasting room.

“Hi, I am Laurie Smorthwaite,” a voice says behind me. I turn around and am astonished.

The gum-booted and overalled nymph is now a veritable ramp model. Lean, lanky and peerless.

The tasting room ensues ambience akin to similar venues centuries old. I’m wrong in that

Join us at the gateway to the Midlands … and so much more Situated in the heart of the picturesque Nottingham Road village, on the R103 leading from the N3, this 19th century gem was originally established as a trading post between Pietermaritzburg and the interior. The hotel offers a gateway to the Midlands myriad of activities and adventures and the area’s unrivalled beauty and arts and crafts experiences. It is perfectly located to suit a variety of guests, from weekend warriors or sport spectators, to folks looking to celebrate anything from “milestone” birthdays to pre-wedding dinners, romantic weekends away to simply a group of friends looking for a fun “time out”. Its unique charm and ageless beauty beckons visitors to come experience these historic grounds.

Many simply want to be part of the Notties tradition, experiencing the vibrant atmosphere and creating their own history in the wellknown pub on a Friday night! Fine fare and friendly locals make a night at Notties Pub most memorable. The vast gardens offer the perfect opportunity to walk off a delectable lunch enjoyed in the à la carte restaurant.

Notties is located two hours from Durban’s King Shaka Airport, within easy reach of Sani Pass and Lesotho and 460 km from Johannesburg. Offering modern, comfortable accommodation in 14 rooms, whilst maintaining many aspects of a bygone era, a night or more at the famous grand dame of KZN, will leave you with fond memories and looking forward to your return.

16 Plaastoe! November & Desember 2017

10 10 Rolling hills ‌ and more nets 11 All in the name 12 Laurie deserves many of Abingdon’s laurels.

11

12

Plaastoe! November & Desember 2017 17

assumption. The ambience is there, but not the centuries.

I beg the obvious question: Why grape farming and winemaking in KZN? “My parents, Ian and Jane bought the farm in 2000 after coming from Johannesburg, purely because my brother and I went to school in the area and Jane wanted to be close to us. They had absolutely no plans to do wine. My father, however, kept looking at the seven hectares and said we should really use the land for something. He owned a furniture company at the time and had no agricultural experience. He dabbled in a few sheep and cows, potatoes, but nothing really struck a chord. Then we were skiing in France and my dad saw vines in the Alps and thought: If you can grow vines in an extreme climate like this, you surely must be able to grow them in KZN. That’s when he started researching. He looked at different areas around the world with similar conditions. After two years one of his friends told him to shut up and plant. So we planted syrah and cabernet in 2004. We also planted sauvignon and chardonnay, but the white varieties took a little longer. Initially we planted the chardonnay at the bottom of the hill, but they were not flourishing, so we

13 18 Plaastoe! November & Desember 2017

transferred them to the top where they are now a huge success.”

Laurie left school and went to university in the UK. Upon the completion of her studies she moved to London and started working in a rather stressful job as PA to a hedge fund manager.

“I then decided to do wine courses, because I didn’t know enough about wine. Especially for someone whose parents were running a wine farm.”

I ask another obvious, if not dumb, question: What do the Brits know about wine?

“They are of the world’s largest importers of wine and therefore have vast knowledge, although they don’t grow and produce much. ” I learnt how to taste wine, what to look for and what to appreciate.

And the more you know what to look for, the more you pick up tastes and aromas. I did the courses and really became hooked. By the time I was ready for the highest level, I needed

to make some choices. It was a big time and financial commitment and I realised I might as well follow a career in wine. I did the Level Four Diploma, a two-year course, which I did in one year. Then I came to the farm to help out.”

There are obviously many careers in the wine industry, but Laurie chose vine growing and winemaking.

“I could have gone into the commercial side in London, but I chose family. What happens if my dad got injured, or became sick?

We would have to sell the farm, an enterprise that was completely pioneering and I was not prepared to sell that to someone else. These are the oldest commercial vineyards in the province and we were the first to make certified wine in KZN. That made history and we were the first to make a certified sparkling wine.

So we had a lot of firsts. Almost all our wines sell out within six months. Every year we produce six to eight types of wine and they are all certified. We are also the only winery in KZN that produces wines every year.”

Pioneering comes with its challenges and establishing a venture in an unsuitable area is no different.

14

13 & 14 Hail-nets and more hail-nets will save the crop.

“KZN is a summer rainfall area and that is probably our biggest challenge. We can get anything from 50 to 300 mm in a month. Ideally we want no rain. Of course we want winter and spring rain. But during the ripening phase you want it to be completely dry. Therefore we need to be very strict on vineyard management. We strip the leaves to get the sunlight in and have a very strict spraying program. We don’t do pesticides and herbicides, although we spray fungicides. Thereby we keep away the rot and mildew. It’s a lot of hours in the vineyard and lots of hands-on management.”

The first thing I noticed when I arrived was that the vines were netted. Not over them as one would expect. Along the side.

“Those are hail-netting. We learnt the hard way in 2015 when we had a big hail storm and lost the majority of our crop. Of course it was a very costly process putting up the nets, but it will pay off in the future.”

Because the Midlands lie at 1100 meters altitude, the climate is more continental, rather than Mediterranean.

“And the altitude really helps us to attain that continental, much softer, European elegant style of wine. That is why we have a unique profile in our wines.”

Obviously, suppliers catering for the winemaking industry are

nowhere near KZN. Most supplies – bottles, corks, labels, barrels, et al – are shipped from the Cape. Needless to say, at huge cost.

So, how does a relatively young woman face all these challenges?

“We take on adversities with a sense of humour and strong character. The reality with farming is that you are in the hands of the gods. There’s not much you can do, besides protecting what you can.

The monkeys, for example, steal our grapes, so we have electrified the vineyards, but still lose some. But we know we’ve done what we can.

Of course it is heart-breaking when you see the weather take away your crop, but that’s farming and that’s what we do.”

In the Boland and surrounds experienced labour is readily available.

“That was another challenge.

So we started training our labour force of two from scratch. They are responsible for the fencing and netting. The other work we do ourselves.”

I can’t help but ask how someone like Laurie survives in this mostly male-dominated field.

“No problems at all, as more and more women are getting involved in farming. There are two dairy farms down the road run by girls.”

Once outside, I meet the other gorgeous girl running Abingdon.

Jane is not only mother, but also

serves as chef in their weekend restaurant. Which, incidentally, father, mother and Laurie run with the help of some serving staff.

“Did you know I am the Husqvarna poster girl?” Jane asks.

“Some time ago a Husqvarna delegation booked lunch at the restaurant. The lawn needed moving, so I jumped onto the Husqvarna mower. The delegation arrived while I was still busy and all agreed: That’s the kind of picture we want to represent the company.”

By the way, as I write, I receive news that Smangele Maria Gumede has just bagged the coveted Female Entrepreneur of the Year Award.

And that also in the male-dominated world of agriculture.

I pack up to leave. Suddenly I experience reluctance. It is so beautiful here. Warm. Green. Friendly people all over. Inspiring people.

Driving along, I find it in my heart to forgive Shirley and put KZN back on my map where it belongs. By the time I cross the border into Mpumalanga, I guess I’ll have forgiven the fly-half as well … Maybe …

Plaastoe! November & Desember 2017 19

LANDBOU

Arbeid vs Meganisasie & die loonrekening …

DEUR CLIVÉ BURGER

Die afgelope jaar het meer as 100 000 werksgeleenthede in die landbou verlore gegaan. Die huidige ekonomiese situasie, wat baie boere finansieel onder groot druk geplaas het, maar veral die droogte in groot dele van die land, het ’n enorme rol gespeel in hierdie syfer. Boere was genoop om veranderings in hul boerderystelsels aan te bring, wat uiteindelik tot werksverliese gelei het.

20 Plaastoe! November & Desember 2017

Plaastoe! November & Desember 2017 21

En dan lê en loer die voor­ gestelde minimum lone ook nog grootoog.

V

eral in die Wes-Kaap met sy reuse-arbeidsintensiewe bedrywe was daar groot besnoeiings in die arbeidsmag. Boere kon net nie meer die hoë landboukoste byhou nie, en moes arbeiders begin afdank.

Dit blyk egter nog nie die einde te wees nie aangesien die droogte net nie gebreek word nie. Damme in die Wes-Kaap is sowat 35% vol. Dit kan nog tot verdere werksverliese lei.

Volgens alle aanduidings blyk dit dat die minimum lone vir arbeiders op 1 Mei 2018 ingestel gaan word en dat werkers ’n minimum loon van R20 per uur betaal sal moet word.

In ’n 40-uur werksweek beloop dit R3 500 per maand en vir ’n werksweek van 45-uur is dit R3 900.

Die vraag is nou of Suid-Afrikaanse boere dit kan bekostig te midde van droogte, verhoogde insetpryse, arbeidsregulasies en ’n swak

22 Plaastoe! November & Desember 2017

ekonomie? En indien nie, wat sal die uiteinde wees?

Daar is boere in ons land wie se boerdery-aktiwiteite dit makliker sal kan absorbeer deur aangepaste produksiepraktyke aan te bring, maar dit sal steeds ’n groot impak hê op winsgewendheid as in ag geneem word dat sommige boerdery-ondernemings gebruik maak van honderde en selfs duisende werkers. Wat gebeur egter met boere wat op kleiner skaal boer en wie se boerdery-inkomste nie hierdie verhoging sal kan verskans nie? Wat sal die antwoord wees? Verdere meganisasie, meer werksverliese? Groter armoede?

Dit is juis in sulke omstandighede wat boere begin kyk na meganisasie teenoor arbeid. In sommige bedrywe is dit moontlik om ten volle te meganiseer en in ander minder.

Arno Hugo van die plaas Eureka in die Worcester-distrik sê dit is in die vrugtebedryf moontlik om te meganiseer, maar nie ten volle nie.

Hande-arbeid bly ’n vereiste.

Hy en sy pa, Gerdie, en broer, Christie, plant wyndruiwe (sauvignon blanc, chardonnay, viognier, nouvelle (premium kultivars), chenin blanc en colombar) (70% wit en 30% rooi), appelkose en perskes. Altesaam 300 hektaar word besproei: 220 hektaar wingerd, 50 hektaar vrugte en 30 hektaar hawer.

Hulle het 100 permanente werkers wat op die plase woon. Die laaste week van November word appelkose gepluk tot net voor Kersfees. Dan kry perskes ’n beurt tot in Februarie.

Einde Januarie tot einde Maart is dit wyndruiwe se beurt.

Kontrakteurs van Ashton en Ceres word drie maal per jaar ingekry wat op die vrugtebome werk. Dit is vir snoei in die winter, in September vrugte uitdun en dan kom oestyd.

Dit neem bykans drie weke vir appelkose en drie weke vir perskes.

“Vrugte is baie arbeidsintensief.

In die wingerd kom ek so bietjie ligter af en is die arbeidskoste sowat R13 000 per hektaar, maar by

die appelkose en perskes is die arbeidskoste sowat R20 000 per hektaar. Die vrugte het drie tot vier pluksels. Wyndruiwe word een keer afgesny.

“Ons kan nie werklik met die druiwe en die vrugtebome ten volle meganiseer nie en ons oes sekere kultivars op die tradisionele manier. Daar word wel van parsmasjiene gebruik gemaak by die druiwe. Die druiwe word afgesny, op vragmotors getip en dan dadelik na die Aan de Doorns Wynkelder vervoer.”

Hugo sê die parsmasjiene het ’n groot voordeel omdat spanne reeds teen drie uur in die oggend wanneer dit nog koel is, kan begin sny. Wanneer die kelder dan om ses oopmaak, kan hulle reeds begin aflewer.

“Ons het baie goeie werksverhoudinge met ons werkers. Die permanente werkers woon op al drie die plase. Elke werker het ’n spesifieke taak en word daarin opgelei.”

En wat beteken die nuwe voorgestelde minimum lone vir boere wat sulke arbeidsintensiewe bedrywe het?

“Ons aanvaar minimum lone. Ons het almal gesinne en weet wat dit kos om kinders groot te maak. Ons betaal reeds ons werkers R140 per dag. Natuurlik word die werkers, wat meer gespesialiseerde werk doen, meer betaal. Die minimum lone sal maar net beteken dat ons nog meer akkuraat sal moet boer en strenger sal moet wees in ons produksiepraktyke.

“In ons bedryf moet ons aan sekere standaarde voldoen en kry ons besoeke van die departement van arbeid, Wieta en Globalgap om te verseker dat ons werkers in gesonde en veilige omgewings werk en dat ons aan die stelsels se vereistes voldoen. Oudits word gedoen en ons kry punte daarvoor.

Indien ons nie daaraan voldoen nie, kan ons nie ons produkte weglewer nie. Daar is baie streng standaarde en ons probeer daarby hou.”

Jahni de Villiers, hoof van arbeid en ontwikkeling van Agri SA, sê die verhoogde minimum loon kan tot verdere werksverliese in 2018 lei en hou erge gevolge vir voedselsekuriteit in. Produsente wat dit nie kan bekostig nie, sal egter kan aansoek doen vir uitstel.

Neil Hamman, voorsitter van Agri SA se arbeids­ beleidkomitee, het gesê hoewel arbeidskoste ’n belangrike kostedrywer is, is ’n gelukkige werksmag noodsaaklik vir optimale produksie in die sektor.

’n Nuwe generasie in spuittegnologie

Die Uniport 4530 is die nuwe generasie selfaangedrewe spuit, wat spuittegnologie tot nuwe hoogtes neem en daarmee aan die mees veeleisende behoeftes sal voldoen.

Meganisasiebestuur het ‘n groot invloed op winsmarges en is daarom ‘n sleutelfaktor in kommersiële boerderybeplanning.

By Northmec het ons hoogs opgeleide spesialiste wat jou kan bystaan met sinvolle meganisasiebestuur - van kleiner toerusting tot alles wat benodig word vir presisieboerdery.

Vir meer inligting, kliek op www.northmecimp.co.za

Die staal in jou strategie.

Tel: 011 9222 300 Faks: 011 9222 358 www.northmecimp.co.za

Tindrum 17/119

Indien die delikate balans tussen lone en die volhoubaarheid van boerderye versteur word, sal dit groot werksverliese veroorsaak en ver­ dere meganisasie teweegbring.

Pieter Karsten, adjunkbesturende direkteur van die Karsten Groep by Kanoneiland naby Upington, sê meganisering in die tafeldruifbedryf is in dié stadium nie veel van ’n opsie nie aangesien die oes seisoenaal is.

Sekere eenvoudige pligte kan mens seker meganiseer, maar wanneer die som van meganisering gemaak word vir daardie spesifieke take, in ag genome die kapitaaluitgawes vir wat net 10 weke van die jaar gebruik word, skiet dit te kort.

Dan bly hande-arbeid die beter opsie vir ons, sê Pieter.

Die Karsten Groep, een van die grootste varsvrugteprodusente in Suid-Afrika, bestaan uit onder 24 Plaastoe! November & Desember 2017

meer ’n dadelplaas by Klein Pella, 400 hektaar sitrusprodukte

by Mosplaas naby Kakamas, en meer as 1 600 hektaar druiwe by Kanoneiland, Pella, Blouputs en Raap en Skraap in die Noord-Kaap sowel as in die Wes-Kaap. In die Sandveld, Hexriviervallei en tot buite Robertson word met tafeldruiwe geboer, terwyl daar op Lourensford en in Ceres onder meer appels, pere, perskes en kersies verbou word.

As mens kyk na hierdie enorme landboubesigheid, is dit duidelik dat hul werkerskorps geweldig groot is. Die seisoenale werkers is tussen 4 500 en 5 000.

“Sowat 95 persent van ons hande-arbeidaktiwiteite op die plase is nie vervangbaar nie. Beter beplanning vir bestaande produk­ siepraktyke kan eerder hersien word wanneer arbeid teenoor megani­ sering opgeweeg word. As mens

noodgedwonge sou moet besnoei, sou dit eerder ’n opsie wees om minder mense meer te betaal, maar meganisering is nie die antwoord vir ons nie”, sê Pieter.

Die Karsten Groep het middelNovember reeds druiwe by Pella, Raap en Skraap en Blouputs begin oes. Die seisoenwerkers is sedert begin November op die plase werksaam. Rondom Junie word gesnoei en dan kom hulle weer vanaf September tot einde Februarie.

“Hoewel ons ’n hoë retensie het, is daar altyd nuwe werkers en bly seisoenwerkers altyd ’n uitdaging.

Ons sal graag meer permanensie wil hê, want dit sal lei tot beter opleiding en die werkers ook meer sekuriteit gee. Hoe groter die afhanklikheid van seisoenale werkers, hoe meer riskant raak dit.”

Nog ’n opsie is om minder arbeid langer te gebruik en werkers meer

rond te skuif na verskillende aspekte in die proses. Party van die werkers kom vir verskeie seisoene terug.

Permanensie is dus die ideaal maar die seisoene bly ’n uitdaging.

Die Karsten Groep poog om die beste omstandighede vir al hul werkers te verskaf. Dié internasionale onderneming glo daarin om in hul mense te belê en voorsien verskeie dienste aan die werkers. Miljoene rande word jaarliks aan onder meer opleiding bestee om werkers tot hul volle potensiaal te ontwikkel. Geld word ook spandeer aan rekenaarkursusse en opleidingslokale vir omliggende skole. Sosiaal maatskaplike ondersteuning is vir hulle van groot belang. Daar word belê in groentetuine by skole en beurse word ook aan belowende skoliere en studente toegeken. Ontwikkeling word dikwels in samewerking met internasionale supermarkte gedoen. ’n Swartbemagtigingsmaatskappy, Newgro, is gestig waar 50 vroulike werkers, wat vroeër in hul werkplek belofte getoon het, deel vorm van ’n aandeleskema.

Behuising word verskaf en kos word voorsien aan diegene wat van die diens gebruik wil maak teen ’n gesubsidieerde bedrag. Die werkers kan deel in sosiale en sportgeriewe en daar is talle kleuterskole op die plase sowel as netbalbane en sokkervelde. Omdat baie van die plase ver van die dorp af is, word ’n rantsoen oor betaalnaweke verskaf en hoef hulle nie dorp toe te gaan nie.

Verder bly taal ’n uitdaging omdat die meeste van hierdie seisoenwerkers van Kuruman en Vryburg kom wat aan Noordwes grens. Hulle praat meestal Tswana, maar sommiges kan beide Afrikaans en Engels praat. Goeie tolke word gebruik wanneer taal ’n probleem is. ’n Groot gemeganiseerde kapitale uitleg is in die wêreldgehalte verpakkingsaanlegte waar elke individu gemeet word. Elkeen se besluitnemingsaksies by die spesifieke stasie waar hy/sy werk, word gemeet. Dit help met die regulering van die gewigte van die vrugte en om produktiwiteit te optimaliseer. Vir sekere produkte,

byvoorbeeld sitrus, appels, pere en dadels, kan kameras gebruik word om die klassifisering van vrugte te doen.

Hoewel verskillende soorte tegnologie ten einde te meganiseer in die verpakkingsaanleg al getoets is, is dit nie so maklik met druiwe nie, sê Pieter. Gemengde welslae is behaal en ons het daarteen besluit.

Hoewel hulle optimum voordeel probeer trek uit meganisering in die verpakkingsproses, is daar steeds ’n komponent van hande-arbeid ter sprake.

“Dit is vir ons baie belangrik om nie arbeidloos te wees nie. Ons wil graag werk skep,” voeg hy by.

Dit is duidelik waarom Groei met ’n Visie die Karsten Groep se leuse is.

Dit is egter nie net in die vrugtebedryf wat meganisasie weens lone vir groot getalle

Plaastoe! November & Desember 2017 25

arbeiders ’n alternatief begin raak nie, maar presies dieselfde geld vir die groentebedryf. Daar waar groot getalle werkers ’n taak moet verrig, word daar na opsies gekyk om die loonrekening te verminder ten einde kompeterend in die mark te bly en winsgewendheid te verhoog.

Hiersonder sou ons land se boere net sowel kon handdoek ingooi en ophou boer.

Kolver Mülke van die plaas Nuwejaarskraal by Plooysburg boer saam met sy pa, Willem, en sy broer, Jaco. Hulle plant altesaam 230 hektaar uie en 280 hektaar aartappels op plase in die Plooysburg- en Modderrivierdistrik in die Noord-Kaap.

“Ons pakhuis loop 12 maande van die jaar daarom het ons op enige gegewe tyd sowat 200 arbeiders plus op die plaas werksaam. Gedurende November en Desember wanneer uie getrek word, is hande-arbeid hoog en is daar tussen 280 en 300 werkers. Indien behuising op die plaas nie al die mense kan huisves nie, word daar ’n groep mense daagliks plase toe aangery.”

Tussen 80 en 100 van dié werkers werk dan in die pakhuise waar korreksies gedoen word, die verskillende grade van mekaar geskei word en palette volgepak word.”

Kolver sê hulle kan nog meer op die plase meganiseer, maar die koste daarvan is baie hoog. Sodra minimum lone verhoog, word weer gekyk na meganisering in verskillende sektore aangesien dit op die langer duur vinniger die loonuitgawes vervang.

Die Mülkes het vroeër al begin meganiseer. Voorheen is sowat 100 mense gebruik om uie te trek, maar nou word ’n uithaler gebruik. Aan die begin is alle uie met die hand getrek, maar meganisasie het op die einde ’n vervangende rol begin speel. ’n Knipper is ook aangekoop wat nog sowat 60 tot 80 mense se werk vervang het. ’n Massa-uithaler 26 Plaastoe! November & Desember 2017

vir aartappels het nog sowat 60 werkers vervang.

Indien hulle sou verder meganiseer, sou dit in die pakkamer wees waar uie se grade meganies geskei sou kon word, maar toerusting is baie duur.

Hulle beplan om ’n bunkerstelsel vir aartappels in die pakhuise in te stel wat met dieselfde hoeveelheid werkers die tonne wat per dag gesorteer word sal opskuif van 150 ton per dag tot 230 ton per dag. Dit is dus moontlik om slim te werk te gaan met meganisering om produksie te verhoog. Dit maak dan weer op vir verhoogde lone, soos die voorgestelde minimum loonverho­ ging, sodat die hoeveelheid werkers wat nodig is vir vol kapasiteit produksie steeds werk gegee kan word. Dié stelsel sal meebring dat die verskillende elektroniese skale wat die aartappels volgens grootte sorteer tegelykertyd die verskillende groottes kan sorteer.

Hul arbeiders verdien tans R140 per dag. Werkers wat groter verantwoordelikhede dra, word egter meer betaal.

Kolver sê op uie met vol kapasiteit werkers, beloop die loonrekening tussen R25 000 tot R30 000 per hektaar. Indien die loonverhoging tot R18 gaan wees, beteken dit ’n verhoging van sowat 14%. Dit beteken ’n verhoging van tussen R3 500 en R4 200 per hektaar.

“Meganisasie is baie duur, maar boere gaan al hoe meer gedwing word om dit te doen. ” “As arbeid bekostigbaar is, sal ons aangaan met die arbeiders soos wat ons doen. Dit is ongelukkig so dat wanneer ons die arbeidskomponent wegneem, sekere toerusting en implemente binne twee jaar afbetaal kan wees.”

Johan Lubbe van Modderrivier sê in hul familieboerdery, Sunny

Weather, was hulle ook al gedwing om te meganiseer. Arbeid raak net onbekostigbaar. Hulle plant 300 hektaar uie, botterskorsies, wortels en beet. Hul permanente werkerskorps is 150 mense en vir die ander ses maande van die jaar word nog sowat 300 seisoenwerkers in diens geneem. Die werkers word daagliks aangery van Ritchie en Jacobsdal.

Hy sê hul loonrekening beloop jaarliks R5 miljoen. Indien die voorgestelde R18 per uur (vir die eerste jaar) volgende jaar ingestel word, sal dit ’n verhoging van R1,1 miljoen vir lone wees. “Waar kry mens daardie tipe geld in jou boerdery vandaan om sulke verhogings te betaal? ”

“Dit is nie maklik nie, veral as mens in ag neem dat die prys wat jy vir jou produk kry geensins met dieselfde hoeveelheid persentasie styg nie.”

Sedert die begin van die jaar het hulle reeds begin om hul aantal werksure per dag vir die groot groep werkers te verminder, met ander woorde dit wat hulle normaalweg gedoen het, moet hulle nou in ’n uur minder per dag doen. Dit is egter nie altyd moontlik nie. Hulle maak ook gebruik van plaaslike arbeiders want hulle werk oor ’n langer periode op die plaas en vaardigheidsontwikkeling kan meer produktief toegepas word. Die arbeiders werk op ’n klokstelsel en word per uur betaal. Die permanente werkers kry pensioenvoordele en ook begrafnisdekking.

“Toe ons in 2012 ’n uieknipper gekoop het, het dit 100 mense se werk weggeneem. In ons bedryf is dit egter ook waar dat die mark nie baie ten gunste is van meganisasie

nie, want die produk se kwaliteit is baie hoër wanneer hande-arbeid gebruik word. Met die hand kan lowwe skoner afgebreek word as met ’n masjien en daar kan netjieser gepak word. Die mark hou byvoorbeeld van ’n afgeknipte ui. Meganisering kan ook die produk beskadig.

“Daar is ’n klomp goed wat mens in ag moet neem wanneer mens besluit om te meganiseer en dit bly ’n moeilike proses. Buitendien is meganisering duur en is dit nie ’n besluit wat sommer oornag geneem en in een jaar ingefaseer kan word nie.”

Johan noem ’n voorbeeld waar hulle die koste van arbeid teenoor meganisasie baie duidelik ervaar het. Verlede jaar het hul wortelmasjien gebreek en moes hulle vir twee weke van hande-arbeid gebruik maak. Die koste van die arbeid vir daardie twee weke was gelykstaande aan die wortelmasjien se paaiement vir ’n jaar.

“Wanneer ons wel meganiseer probeer ons dit begin by die mees primêre werk op die plaas. Mens wil graag die begin van die proses meganiseer. By aartappels is dit egter makliker as by uie.

“Aan die ander kant … as ons nie gaan werk skep nie, met watter probleme gaan ons dan nie sit nie?

Ons gaan sukkel met erger armoede en gepaardgaande probleme. Ons het al telke male bemagtigings­ projekte geïdentifiseer en het al heelwat rolspelers in die bedryf hier gehad. Die proses begin, maar word nooit gefinaliseer nie. Ons kan ook net só veel keer probeer en gee dan moed op.”

Soos enigiets in die wêreld is hierdie ’n komplekse saak met voordele en nadele aan beide kante. Alleenlik deur die gebruik van soliede besigheidsplanne en vooruitbe­planning, sowel as impakstudies kan ingeligde besluite geneem word waarby almal kan baat.

Plaastoe! November & Desember 2017 27

LANDBOU

28 Plaastoe! November & Desember 2017

Has D-day for water in the Western Cape dawned?

BY LINDA HENDERSON

Coming face to face with the realities of climate change is unsettling for everybody, but when survival is threatened by a genuine lack of water to huge cities and large communities, water management bodies have to dig deep to find solutions. The state of water affairs in the Western Cape reads like a sci-fi movie script that could have bad outcomes if a hero does not step in soon!

Plaastoe! November & Desember 2017 29

Understanding and analysing the complexities of the drought in the Western Cape are challenging.

T

he regional head of the Department of Water and Sanitation in the Western Cape, Rashid Khan, explains that various factors contribute to the drought. The first is that inadequate rainfall during this year’s winter season is an acute abnormality. The second is that the inadequate rainfall this winter season is a chronic condition and a shift of seasonal effects of climate change – where the rainfall pattern would change to late winter, early spring and, over the longer term, to early summer rainfall.

The third would be that the rate of climate change is not fast and that the rainfall is non-disruptive and the winter rainfall will resume after the disruptive seasons as in a 1:100 year projection.

Experts and researchers have their own opinion about this scena­ rio and provincial and national government water management teams pass the buck, blaming each other for the slow progress supplying alternative water during this crisis.

There is, however, consensus that total reliance on rainfall cannot be condoned any longer.

The recycling of partially treated final effluent through a desalination or ultra-filtration process may yield additional water and has become a matter of urgency. The drilling of boreholes, where there is potential, can and will complement the water mix thus leading to sustainable water supply during this waterstressed period.

With D-day looming there is a daunting fear that too little too late 30 Plaastoe! November & Desember 2017

is being done at too slow a pace to avoid a dry tap situation.

Western Cape water storage profile The Western Cape Water Supply System (WCWSS) is complex comprising an inter-linked system of six dams, pipelines, tunnels and distribution networks. Some elements of the system are owned and operated by the Department (Ministry) of Water Affairs and Forestry and some by the City of Cape Town. The principal dams are all located in the Cape Fold Mountains to the east of Cape Town. They are: Theewaterskloof Dam, Wemmershoek Dam and Steenbras Dams (upper and lower), Voëlvlei Dam and the Berg River Dam. The largest component of the WCWSS is the Riviersonderend government water scheme, which is a large inter-basin water transfer scheme that regulates the flow of the Sonderend River flowing south towards the Indian Ocean, the Berg River flowing north towards the Atlantic Ocean and the Eerste River flowing into False Bay. Its centrepiece is the Theewaterskloof Dam on the Sonderend River, the largest dam in the system with a storage capacity of 480 million cubic meters. It is linked to the Berg River via a tunnel system through the Franschhoek Mountains.

Approximately 50% of the dams’ storage volumes are required for storage during the winter so that the high water requirement (domestic, industrial and agricultural) during the summer can be met. The remaining 50% of the dams’ storage volume is required to provide long-term carry-over storage for periods of drought. Over the past three years, the system could supply very restricted volume – tapping from this ‘reserve’ storage and now there are no reserves!

64% of the water in the system

is destined for use in Cape Town itself, with a further 32% for agriculture and the remaining 5% for smaller towns. The most recent update from the minister of Local Government, Environmental Affairs and Development Planning in the Western Cape, Anton Bredell, placed the average level of dams across the Western Cape at 36.3%, compared to 61% over the same period in 2016 (week beginning 30 October). With the rainy season a thing of the past the Western Cape is facing some serious challenges this summer.

Alternative water measures There are two ways of tackling this looming disaster and time and cooperation are the two important commodities needed for success.

Consumers must reduce water consumption and the water management systems must find alternative water supplies as quickly as possible.

Water restrictions have been applied in Cape Town since 2015 and were recently increased to level 5. Despite this, the City of Cape Town anticipates that its supply of municipal water will run out around March 2018.

Level 5 restrictions, effective from 3 September 2017, entail a ban on all use of municipal drinkingquality water for outside and nonessential purposes. Existing tariffs remain unchanged, but domestic properties with usage above 20 kilolitres per month will be subject to excessive water consumption fines. Residents have been asked to cut water use to fewer than 87 litres, per person, per day and to

use municipal drinking water only for essential washing, cooking and drinking purposes. Residents were also requested to fix leakages.

Homeowners have been asked to recycle and re-use water as effectively as possible.

Cape Town has been applying the strictest water saving measures to curb consumption and as of July 1‚ the city had also stopped providing free water. Previously‚ the first six kilolitres per month were provided free to all residents‚ but now only indigent households qualify for the benefit.

The city has seen a massive cut in water use by residents. In the last council meeting at the end of October, consumption had dropped to 585-million litres of collective use per day‚ from pre-restriction consumption levels of 1.1-billion litres per day.

The City of Cape Town is now looking into various ways to boost access to water. This includes sea-based desalination, water reclamation and groundwater abstraction projects. The city is also

looking at ways to access money to accommodate these plans.

From the Western Cape Water Reconciliation Strategy 2007 (update 2017), other potential surface and ground water interventions are being studied with planned years for introduction, such as the Voëlvlei Pump scheme Phase I from Berg River (2019) Cape Flats aquifer alluvial groundwater, an aquifer underneath the Table Mountain Group formation (2017 – 2019) the raising of Lower Steenbras Dam with possible further phases of the existing Transfer Scheme from the Palmiet River to t he Steenbras Dams in partnership with ESKOM the Mitchell’s Pass Diversion (Upper Breede) in augmentation of the Voëlvlei Dam (Phase ii) Barry Wood, bulk water supply manager from the City of Cape Town, outlined the city’s

groundwater plan at a conference of the Groundwater Division of the Geological Society in Stellenbosch recently. It includes accessing up to 60 megalitres from the Table Mountain Group (TMG) aquifer, up to 8 megalitres from the Atlantis aquifer and 20 megalitres from the Cape Flats aquifer. Wood says they were already accessing about 10 megalitres per day from the aquifers and they’re hoping to increase that to 100 megalitres over the next few months. But the red tape is thick and the clock to Day Zero is ticking.

Two months ago, Mayor Patricia de Lille announced the city’s Water Resilience Plan, which is expected to cost R2-billion in capital expenditure to secure an additional 500 megalitres of water a day from a combination of alternative water sources including land-based desalination, reusing waste water and tapping into groundwater.

The mayor’s biggest frustration was the tardy response from the minister of finance, Malusi Gigaba to the request for permission to

Innoverend Kwaliteit

Genetika

Die alles-in-een saadverskaffer

Lusern • • • • • • •

SA Standaard - Dormansie 6 SA Select - Dormansie 7 WL 414 - Dormansie 7 WL 525 HQ - Dormansie 8 WL 612 - Dormansie 9 WL 711 WF - Dormansie 10 WL 1111* - Dormansie 11

Kanola • • • •

Hyola 575 CL - Clearfield® Hyola 555 TT - Triazine® Hyola 61 - Konvensioneel Hyola 50 - Konvensioneel

Hawer • • • • •

SSH 39W SSH 423 KKS H301 Kompasberg Horsepower

• • • •

Overberg Saia Simonsberg SSH 421

*Kultivar is tans onder proef en is of sal dan oorweeg word om binnekort ingedien te word vir registrasie.

Posbus 159, Oudtshoorn, 6620, Suid-Afrika • Tel: 044 203 9800 • Tel: 018 293 1233 • Tel: 010 140 0839 • Tel: 012 252 6849 • www.saadbemarking.co.za Verdien gratis AgriBonus punte eksklusief verkrygbaar vanaf K2 Saad. KKSB is 'n vennoot van Agribonus. Tel: 012 843 5660.

Plaastoe! November & Desember 2017 31

Groundwater in the form of boreholes is the only alternative for rural Karoo consumption when earth dams run dry. Some areas are reputed to have very good underground aquifers but the overuse of these aquifers over lengthy periods will denude that ancient source as well. Extensive groundwater mapping has been done in the wake of the fracking prospective determining that while there may be sufficient underground water in the Karoo for its present application, the quality and the volume of the water could not sustain heavy industry or intensive development

The CEO of Agri Western Cape Carl Opperman says the current drought is the worst situation he has ever had to manage over the past 40 years.

Opperman says a significant reduction in food production is expected. “We have also seen 80% less potatoes and 50% less onions that in the Ceres area. The effect on that area alone on unemployment is R40 million, just for the first phase.

We are running into a massive, massive crisis at this point in time.”

One by one South Africa’s rural towns have succumbed as a catastrophic drought tightens its grip, turning vast areas into ground zero. Collapsed water infrastructure, theft and corruption have brought the future into the present with a bang.

Municipal manager of Beaufort West, Kosie Haarhoff, said: “We are in a dire situation. We have a severe drought. The Gamka Dam is empty.

We are relying on 32 boreholes that are currently providing water to the town and the reclamation plant. We are praying for rain and we hope to get some rain within the next couple of days. We are starting to put up tanks so that we can cut off certain areas from the system, so that people can get water in their tanks.

At this stage our boreholes are still

fine, but we’re monitoring them every day.”

Already, 20% of the town’s municipal drinking water is recycled sewage. Theft of water from outside household taps is rife, with residents able to take a bath only once a week. Guesthouse owners have removed baths from rooms; municipal swimming pool employees now work in libraries.

What is patently clear is that every resident in every town will have to rethink their water consumption patterns to avoid a national catastrophe and that water storage tanks must become a compulsory item on every erf.

Water, or the lack thereof, may be the straw that breaks the back of a nation already in a political wasteland where lack of planning and maintenance adds to the thirst of the land.

Plaastoe! November & Desember 2017 33

LANDBOU

Insekte vS insekdoders Maak jou som Insekbevolkings neem wêreldwyd drasties af, insluitende dié van belangrike plantbestuiwers.

Terselfdertyd beïnvloed klimaatsverandering insekgedrag en hul verspreiding. Boonop versprei skadelike insekte ook na nuwe gebiede.

Ons gesels met kenners oor hoe produsente meer insekvriendelik kan wees, maar terselfdertyd vooruit kan boer.

O

m voor die voet chemiese middels te spuit om van peste en plae op jou plaas ontslae te raak, is nié ’n volhoubare oplossing nie.

Só sê dr. Roger Price, bestuurder van die Landbounavorsingsraad (LNR) se span wat fokus op insekkunde en die ekonomie van insekbestryding. Die LNR doen onder meer navorsing oor biologiese beheeragente (insekte

34 Plaastoe! November & Desember 2017

of ander organismes) om veral uitheemse plae op gewasse te help beheer.

“Dit is inderdaad moontlik om minder insekdoders en gifstowwe te gebruik sonder om produktiwiteit op jou plaas in te boet,” sê Price.

“Op kort termyn mag dit moontlik opbrengste beïnvloed, maar op medium en lang termyn sal produsente hierby baat omdat dit hul boerdery veerkragtiger sal maak, veral te midde van klimaatsverandering.”

Die doel met insekdoders is om peste en plae dood te maak, maar dit is ongelukkig nie al wat insekdoders dood maak nie. Chemiese middels moet, volgens hom, daarom omsigtig gebruik word en net wanneer dit absoluut nodig is en ook in die hoeveelhede wat aanbeveel word. Die omvang van die probleem moet ook in ag geneem word.

Die gebruik van landbouchemikalieë, wat insekdoders insluit, het die afgelope dekades grootskaalse landbouuitbreidings moontlik gemaak en

voedselproduksie aangehelp. Maar die onoordeelkundige gebruik van sekere gifstowwe, asook die volumes van die middels wat histories en steeds gespuit word, gaan ook met ekologiese koste gepaard. Die drastiese daling in insekgetalle in Europa word byvoorbeeld onder meer hieraan toegeskryf. Sommige insekordes in Europa stort tans in duie.

Habitatverlies, ekologiese verval, indringerspesies en siektes speel ook ’n rol. Besoedelde afloopwater van landbougebiede dra ook by tot besoedeling van varswateren grondwaterbronne.

Daar is ook kommer oor dalings in die getal voordelige insekte. Price sê die LNR is veral besorg oor die stand van byebevolkings en die uitwerking wat die onoordeelkundige gebruik van insekdoders op hierdie kernbelangrike bestuiwers het.

In Suid-Afrika loop bye tans erg deur weens die vernietigende Amerikaanse vuilbroedsiekte of jongbysiekte, asook ’n gebrek aan weiding. Dit is tans veral die

geval in die Wes-Kaap, waar die voortslepende droogte se rug nog lank nie gebreek is nie en veldtoestande agteruitgaan.

Insekdienste vir die boer Nuttige insekte lewer ’n enorme bydrae tot die landbousektor, verduidelik Matthew Addison gemoeid met die sagtevrugtebedryfsliggaam Hortgro se program vir die beskerming van gewasproduksie. “Hierdie insekte vervul allerhande belangrike funksies waarsonder produsente nie kan klaarkom nie.” Hierdie funksies of ‘ekosisteemdienste’ dui op funksies wat die natuur (verniet) verrig en waaruit mense en ekosisteme voordeel trek.

Drie uit elke vier plantspesie en ’n derde van alle kosgewasse (wêreldwyd) is op die een of ander manier van bestuiwers afhanklik.

Hierdie bestuiwers is hoofsaaklik insekte, soos bye, miere, motte, vlieë en kewers. Insekte soos miskruiers, termiete en miere help ook met grondbemesting.

Bestuiwerinsekte (veral bye) is ook ’n allerbelangrike skakel in voedselproduksie en daarom van ekonomiese belang vir plaaslike produsente, onder meer diegene wat plaaslik met vrugte, bloubessies en makadamianeute boer.

Ander insekte is weer natuurlike pes-afweerders of hulle herwin voedingstowwe en help só om grondgehalte te bevorder. Insekte is ook belangrik om parasiete uit ons omgewing te verwyder.

Nuttige insekte lewer dus ’n rand-en-sent bydrae tot landbouproduksie. Die Wêreldbewaringsunie beraam die waarde van hierdie ‘dienste’ (wêreldwyd) jaarliks op US$ 200 miljard. Wanneer veerkragtigheid van natuurlike stelsels en hierdie ‘dienste’ ingeboet word, kan dit die boerderysektor onder groot druk plaas.

Talle produsente ondervind tans probleme met skadelike insekte en nuwe ‘intrekkers’ wat amok saai ná die onlangse droogte. Só het ’n uitheemse kommandowurm, wat Suid-Afrika via handelsroetes vanaf

Nigerië bereik het, die laaste ruk onder meer grootskaalse verliese vir mielie- en sorghumboere veroorsaak. Die Asiatiese vrugtevlieg, wat Suid-Afrika via handel met Oos-Afrika bereik het, veroorsaak soortgelyke probleme in Mpumalanga en Limpopo.

Price sê hierdie skadelike insekte veroorsaak veral probleme op plase waar ’n monokultuur toegepas word in gebiede met weinig natuurlike habitat vir nuttige insekte om in te gedy.

Hoe lyk die plaas van die toekoms?

“Die plaas van die toekoms gaan meer omgewingsvriendelik bedryf moet word, onder meer wat insekbeheer betref,” glo Price. Dit sluit in praktyke om verantwoordelik te boer deur gifstowwe oordeelkundig te gebruik en net aan te wend wanneer dit noodsaaklik is en om die groter prentjie en die ekologie van insekte in ag te neem wanneer besluite geneem word.

Plaastoe! November & Desember 2017 35

Pas geïntegreerde plaagbeheer toe op jou plaas.

Gebruik landbouchemikalieë, soos insekdoders, met omsigtigheid.

Spuit slegs insekdoders wanneer nodig, en begryp die uitwerking, impak en gevolge hiervan.

Raad aan produsente Bevorder grondwelstand op jou plaas.

Hou natuurlike plantkorridors in stand wat habitat vir nuttige insekte bied.

Price sê só ’n benadering kan produsente help geld spaar asook moontlike besoedeling van grondwaterbronne voorkom. As ’n produsent groot hoeveelhede chemiese middels gebruik, verhoog dit produksiekoste en laat dit kospryse styg. “Maak self die groter som,” sê Price.

Boonop raak die vereistes vir uitvoerprodukte al hoe strenger en is daar al hoe meer internasionale beperkings op onder meer plaagdoder-residu wat op uitvoergewasse aanvaar sal word.

Van hierdie vereistes is so streng dat dit deesdae ook as ’n soort tariefbeheer toegepas word, onder meer in Europa.

Verbruikers en kleinhandelgroepe stel ook toenemend bykomende vereistes hieroor aan produsente.

Hulle wil weet: Hoe is die vars produkte wat hulle eet geproduseer?

Waarmee is dit gespuit? Is dit veilig om te eet? En: Is hierdie gewasse ekologies en sosiaal verantwoordbaar verbou?

Dit is moontlik om die risiko’s van peste en plae te bestuur sonder om 36 Plaastoe! November & Desember 2017

Plant komplementêre gewasse of selfs voergewasse wat voedsel vir bestuiwerinsekte bied.

geheel en al afhanklik van chemiese middels te wees. Al hoe meer studies hieroor sien deesdae die lig.

Volgens ’n onlangse Franse studie hieroor, waarby meer as 1 000 kommersiële boere betrek is, kan die gebruik van chemiese middels op plase byvoorbeeld aansienlik ingekort word sonder dat wins noodwendig ingeboet word. Navorsers van die Franse Instituut vir Landbounavorsing het bevind dat 94% van die plase wat bestudeer is geen produksie sou inboet as hulle minder insekdoders sou spuit nie. Twee vyfdes van die plase sou selfs méér produseer as tevore. Amper vier uit elke vyf plase (77%) sal soortgelyke wins oplewer of selfs groter wins behaal as hulle minder chemiese middels gebruik.

Dié studie wat internasionaal opslae gemaak het, waarsku teen die oormatige gebruik van landbouchemikalieë soos insekdoders en

benadruk dat produsente nie hul gewasse hiermee moet spuit as dit nie nodig is nie.

Ook kundiges van kosbronne en besoedeling van die Verenigde Nasies het onlangs die idee dat chemiese plaagbeheer noodsaaklik is vir voedselsekerheid nou en in die toekoms te midde van bevolkingsgroei, bevraagteken.

Produsente kan nie langer bekostig om oormatig afhanklik van chemiese middels te wees om hul oeste van skadelike insekte te beskerm nie, glo Addison. Ander bestuursopsies is beskikbaar, waaronder die gebruik van biologiese beheermaatreëls en ook om habitat vir nuttige insekte te skep in buffersones wat grens aan landerye of boorde.

“Geïntegreerde plaagbeheer en ’n omgewingsvriendeliker benadering is ’n goeie bestuurstrategie om te volg,” sê Addison. “Dit is beter om ’n oorkoepelende strategie te hê as om elke keer as ’n nuwe pes of plaag kop uitsteek, nog ’n chemiese produk by jou spuitprogram te voeg.”

Dit raak al hoe belangriker om omgewingsvriendelike alternatiewe vir plaagbestryding te ontwikkel. ’n Voorbeeld hiervan is om napiergras naby mielielande in Limpopo en Mpumalanga te plant, om stamruspes van mielieplante weg te lok.

Talle produsente het ook reeds hul gebruik van chemiese middels aangepas. Al hoe meer produsente spuit deesdae ál minder en maak van biologiese beheermaatreëls of organiese boerderypraktyke gebruik. Talle Wes-Kaapse vrugteprodusente gebruik onder meer paringsontwrigting as ’n alternatief vir die bestuur van skadelike insekte en as deel van geïntegreerde plaagbeheer. Dit help ook verhoed dat insekte weerstandigheid teen bestaande middels ontwikkel.

Laasgenoemde is ’n enorme probleem wat voortaan groot kopsere

vir Suid-Afrikaanse produsente kan veroorsaak, sê Price. Dit kos miljoene om nuwe middels teen peste en plae te ontwikkel wat sodanige weerstandigheid kan takel. Boonop stel groot (internasionale) maatskappye gemoeid met produkontwikkeling nie noodwendig daarin belang om toepaslike middels wat Afrika-spesifiek is te ontwikkel nie.

Dit maak daarom toenemend sakesin om mét insekte eerder as téén hulle te boer, glo Price.

Om insekvriendeliker te boer kan ook produsente se geldkoffers aanvul. Kleinboere kan byvoorbeeld onder meer hul oeste met tot 24% vermeerder as hulle wilde bye en ander bestuiwers na hul grondgebied kan lok. Dit blyk uit ’n studie oor bestuiwers wat onlangs in onder meer Brasilië, Indië, SuidAfrika en Zimbabwe gedoen is.

Navorsers van die Universiteit van Stellenbosch en die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut het hieraan meegewerk.

Dié navorsing het bevind dat kleinboere maklik gebruik kan maak van bestuiwing as ’n ekosisteemdiens, indien hulle hul landerye ekologies bestuur.

Kommersiële boere daarenteen kan volgens die navorsers nie eenvoudig terugstaan en dink dat ekosisteemdienste hul probleme sal oplos nie. Ander maatreëls, soos om insekbestuiwing of plaagbeheer te bestuur, is onder sulke toestande nodig. Dit is veral die geval waar fitosanitêre plae ter sprake is of om die verspreiding daarvan na nuwe gebiede te verhoed om marktoegang vir produsente wat uitvoer te verseker.

Dit beteken egter nie om voor die voet chemiese middels of insekdoders te spuit nie, maar wel om dit met omsigtigheid te doen.

Só sê dr. Ida Wilson van ExperiCo, ’n maatskappy wat landbounavorsing doen en landboudienste lewer.

“Spuit net wanneer dit regtig nodig is en ook net soveel as wat nodig is.”

Haar navorsing, onder meer in die koringstreek, toon dat dit moontlik is om minder landbouchemikalieë te gebruik sonder om noodwendig produksie in te boet. “Net soos mens nie medisyne uitdeel vir gesonde mense nie is dit ook nie nodig om oral groot hoeveelhede middels te spuit as die probleem net op een kol op die plaas voorkom nie. Neem ook die bevolkingsdigtheid van die insekte in ag voor jy besluit hoeveel om te spuit.”

Wilson sê geneties weerstandige kultivars is oor die algemeen minder vatbaar vir peste en plae.

Talle produsente verkies egter steeds kultivars wat ’n groter opbrengs lewer, maar met groter siekterisiko’s gepaard gaan. Dit verhoog die hoeveel spuitbeheer wat toegepas word. Wilson sê daar word steeds dikwels te veel gespuit op plase, selfs wanneer weerstandige kultivars verbou word en daar geen ooglopende tekens van siektes is nie.

Plaastoe! November & Desember 2017 37

Het jy geweet?

Na raming is ten minste ’n derde van die kos wat wêreldwyd geproduseer word, direk afhanklik van bestuiwers, waaronder insekte.

Talle plantspesies, ook in die Kaapse fynbosryk, is evolusionêr aangepas om saam met insekte te oorleef en het hierdie insekte nodig vir hul voortbestaan.

Die bestuur van heuningbye is noodsaaklik vir voedselproduksie, ook in Suid-Afrika waar meer as 50 oesgewasse afhanklik is van insekbestuiwing.

’n Produsent kan volgens haar nie noodwendig plaasrisiko’s bestuur deur eenvoudig meer gereeld te spuit nie. Sonder oormatige chemiese insette kan ’n produsent dikwels dieselfde voordele kry, sê sy. “Pas jou stelsel van spuitbeheer aan. Gebruik die regte produkte vir jou unieke plaastoestande. Spuit op die regte tyd en ook die regte hoeveelhede.” Die tydige toediening van chemikalieë bly die heel belangrikste faktor in die gebruik daarvan. Die monitering van plae is daarom uiters belangrik.

Produsente as rentmeesters Price glo produsente moet toenemend as rentmeesters van natuurbronne, insluitende nuttige insekbevolkings en grondorganismes, optree.

Kwessies ten opsigte van pes- en plaagbeheer, en hoe om dit te takel, gaan nie oornag verdwyn nie.

Geïntegreerde plaagbeheer (IPM) kan help om bedryfsrisiko’s 38 Plaastoe! November & Desember 2017

Dit blyk insekte maak na raming amper twee derdes (60%) van die wêreld se minstens 1,8 miljoen bekende spesies uit.

Insekte speel ’n belangrike rol as bestuiwers ook in landbouproduksie.

te verminder, onder meer wat die verspreiding van fitosanitêre plae betref. “Goeie bestuurstegnieke en geïntegreerde pesplaagbeheer kan baie help om peste en plae te takel,” glo Addison.

Dikwels baat dit ook om probleme met skadelike insekte saam met ander grondeienaars in jou streek eerder as op jou eie te takel. In dié verband sonder Price onder meer die plaaslike sitrusbedryf uit wat tans as ’n sektor sukses met biologiese beheermaatreëls behaal.

Deur biologiese plaaspraktyke toe te pas en te fokus op pogings om grondwelstand te verbeter kan ook baie help om probleme met insekte en ander plae te verhoed, blyk uit bronne van die bewaringsorganisasie WWF-SA. Gesonde grondlewe onderhou gewasse met minimale insek- en siekteprobleme. Dekgewasse kan ook help om onkruid te onderdruk sodat die produsent minder chemiese middels hoef te spuit.

Geïntegreerde plaagbeheer behels die gebruik van alle beskikbare bestuurspraktyke en beheermaatreëls om plae en siektes te beheer en om chemiese beheer sover moontlik uit te skakel of meer oordeelkundig toe te pas. Om dit suksesvol toe te pas, is gereelde,

deeglike monitering van plae en natuurlike vyande noodsaaklik, wys Joan Isham van die WWF-SA se afdeling gemoeid met volhoubare landbou uit. Wanneer daar wel gespuit word, moet dit deeglik en doeltreffend gedoen word. “Plae en siektes moet nie slegs direk met chemiese middels beheer word nie, maar ander praktyke ten opsigte van verbouing is voorvereistes vir suksesvolle beheer,” sê sy.

Skadelike insekte veroorsaak volgens Price dikwels groot probleme waar monokulture grootskaals toegepas word. Indien die aanplant­ ings nie voorsiening maak vir nuttige vyande van hierdie peste in aangrensende buffersones nie, sal natuurlike pesbeheer nie behoorlik kan plaasvind nie. Wanneer so ’n habitat wél verskaf word, sal die insekte wat hierin voorkom byvoorbeeld ook boorde of landerye bestuif, terwyl die natuurlike vyande van baie insekplae sal vermeerder.

Deur beste praktyke wat plaasbestuur betref toe te pas, kan die kwesbaarheid van gewasse vir peste en plae verminder. Dit sluit onder meer pogings in om grondwelstand op die plaas te verbeter en die getalle van nuttige insekte wat natuurlike plaagbeheer toepas, aan te help.

Price beveel ook aan dat produsente meer wisselbou toepas en ook inheemse gewasse aanplant wat as voedselbron vir nuttige insekte kan dien. Hy maan produsente ook om minder swamdoders te gebruik omdat dit die vermoë van grondmikrobes om organiese materiaal af te breek belemmer en dus grondwelstand nadelig beïnvloed.

“Produsente het ’n langtermyn-uitkyk op die bestuur van peste en plae nodig,” glo Price.

Geïntegreerde plaagbeheer en boerderypraktyke wat omgewingsvriendeliker is, bied ons beste toekomspolisse om volhoubare produksie te verseker.”

Aanvullende bron: www.sanbi.org.za

LANDBOU

Ons aartappelbedryf in ’n neutedop DEUR CHRISNA HEUER

I

n enige bedryf, nie net in landbou nie, is mens geneig om na die produsent of verskaffer te kyk, wanneer resultate ter sprake is. Maar, in werklikheid begin alles by die einde, die verbruiker. Die vraag van die verbruiker skep die aanbod van die produsent, wat dus meebring dat waarde opwaarts gedryf word van die verbruiker na die produsent. Dit geld ook vir die aartappelmark in Suid-Afrika en regoor die wêreld.

Navorsing is baie belangrik vir die volhoubaarheid van die aartappelbedryf. Die feit dat vele ander bedrywe ten gronde gegaan het juis omdat hulle navorsing afgeskeep het, behoort as waarskuwing te dien.

Aartappels word reg oor die wêreld erken en gesien as ’n sleutelproduk om wanvoeding en selfs hongersnood hok te slaan en in die proses voedselsekuriteit te verseker. Die Agri-Handboek plaas aartappels as die vierde grootste voedselgewas ter wêreld, en ander bronne soos die Internasionale Aartappelsentrum plaas dit derde.

Tydens Aartappels SA se jaarlikse kongres is die opmerking gemaak dat die aartappelmark as die vyfde grootste mark in landbou beskou word.

Wanneer ons aan aartappels dink, dink ons onmiddellik aan ’n paar spesifieke gebruike, maar daar is meer omtrent ’n aartappel as tradisionele slaptjips (wat volume verloor as gevolg van pap op spyskaarte, wat deur prys aangevoer word).

Volgens Rabobank is Nederland die markleier in die uitvoer van saadaartappel en innovasie in saad.

Navorsing en ontwikkelingskoste beloop $3.5 tot 4 miljoen per jaar.

Aartappels kan op verskillende maniere gebruik word, byvoorbeeld as voedsel vir die mens wat op verskillende maniere voorberei kan word; as veevoer vir lewende hawe en in die vorm van aartappelmoere vir die volgende jaar se oes.

Benewens die feit dat aartappelstysel gebruik word vir die vervaardiging van gom, koerante en borde, word dit ook gebruik as

verdikkingsmiddel en bindmiddel in sous en sop. En dan word dit ook gebruik in die vervaardiging van alkoholiese drankies soos vodka.

DRIE GROOTSTE MARKDRYWERS ◆◆ Nuwe variëteite ◆◆ Telers en verbouers ◆◆ Verwerkers Statistieke in die aartappelbedryf in Suid-Afrika toon dat 50% van die land se groenteverbouing deur aartappels verteenwoordig word.

Die unieke klimaatsomstandighede bring mee dat aartappels reg deur die jaar verbou kan word in verskillende streke. Daar is ongeveer 600 produsente wat op 50 000 ha min of meer 2 miljoen ton aartappels aan die mark verskaf.

Wat die streekindeling betref, word die meeste aartappels in Limpopo, die Sandveld (Wes-Kaap) en die westelike en oostelike dele van die Vrystaat verbou, ̶ die meeste hiervan in die Oos-Vrystaat onder besproeiing (85%).

Aartappelverbouing is geweldig arbeidsintensief en verskaf werk aan 50 000 mense wat omtrent 10% van die totale werksmag in die primêre landbou uitmaak.

Plaastoe! November & Desember 2017 39

Verspreiding van aartappels in die binneland fokus op die volgende sektore Formele mark Groot kettingwinkels soos Pick n Pay en Fruit & Veg City Ongeveer ’n derde van die totale produksie word hiervoor gebruik

Informele mark Klein handelaars wat normaalweg 10 kg-sakkies koop en kleiner verpak om in ’n alternatiewe mark se behoefte te voorsien Ongeveer ’n kwart van die totale produksie word hiervoor gebruik

Verwerking Simba, McCain Foods, ens.

Kort onder ’n vyfde van die totale produksie word hiervoor gebruik

Saad Aartappelmoere vir die volgende seisoen se gewas

Uitvoere Suid-Afrika is nie tans ’n groot uitvoerder van aartappels nie, maar voer wel uit na buurlande Uitvoer na verskeie Afrikalande bring mee dat die rol van die aartappelbedryf as verdiener van buitelandse valuta nie ignoreer kan word nie Wat die per capita gebruik van Suid-Afrika betref, is dit tans net onder 40 kg per capita verbruik teenoor 25 kg per capita 10 jaar terug. Die groei lyk dus baie belowend. Kyk ons na die buiteland, is Nederland se per capita verbruik 95 kg. Wat die buitelandse mark betref, is Wes-Europa se varsmarkproduksie aan die afneem terwyl China en Indië se groei groot is.

Huidige markgrootte ◆◆ Primêre bedryf se waarde is ongeveer R 7 miljard ◆◆ Sekondêre bedryf se waarde is ongeveer R 20 miljard

Die magsbasis is

20%

20%

20%

20%

20%

40 Plaastoe! November & Desember 2017

Geleentheid en uitdaging, is twee kante van dieselfde muntstuk. Elke betrokkene in landbou, nie net in die aartappelbedryf nie, moet bedag en voorbereid wees op verandering, dit is egter die enigste konstante. Wat is jou kompeterende Inligting Tegnologie voordeel, en wat verseker jou plek in Kapitaal die bedryf oor die volgende 10 jaar? Om Toegang tot grond volhoubaar in die mark te bly, moet jy Sielkunde innoverend dink, optree en dit toepas.

Innovasie in samewerking met die toepassing van inligting en tegnologie is die antwoord op volhoubaarheid oor ’n onbepaalde tydperk in die mark.

Aartappels, gesondheid uit die grond uit!

Maak waardekettings werklik saak ...

en indien wel, waar is die waarde? deur Aartappels Suid-Afrika

Die aartappelbedryf in Suid-Afrika is ‘n uitstekende voorbeeld van hoe ‘n vryemarkstelsel werk, dws prys word bepaal deur die wisselwerking van vraag en aanbod. Meer spesifiek dien ons nasionale varsproduktemarkte as die instellings waar vraag en aanbod saamwerk om pryse te bepaal wat deur die res van die bedryf as prysbarometer gebruik word. Dit is dus nuttig om vanuit ‘n vraag- en aanbodoogpunt na die bedryf te kyk, maar binne ‘n waardekettingkonteks (die kombinasie van vraag- en aanbodkettings).

Die vraag is, as ons na die huidige tendense kyk, of die aartappelwaardeketting vir die volgende tien tot vyftien jaar (en selfs langer) op ‘n volhoubare weg is. So, wat is sommige van die huidige ontluikende tendense? (i) ‘n Tendens is besig om te ontwikkel waar produksie/verbruik sywaarts beweeg, (ii) die kosteprysdruk is besig om die volhoubaarheid van aartappelproduksie te bedreig, (iii) die bedryf toon min produkinnovasie, (iv) bemarkingskanale verander, terwyl ander stadiger groei en, (v) verbruikers se smake en voorkeure verander.

Die toekomstige volhoubaarheid van die aartappelwaardeketting (insluitende alle rolspelers) sal afhang van hoe die waardeketting waarde vir verbruikers gaan ontsluit. Ons sal verskillende waarde proposisies moet ondersoek wat die aartappelwaardeketting kan bied en wat dit benodig om sodanige waarde te ontsluit. Voorbeelde sluit in: • Die ontwikkeling van uitvoermarkte vir moere en tafel aartappels en veral verwerkte aartappels.

• Produkontwikkeling - dit kan op die primêre vlak (nuwe kultivars) regdeur die ketting tot nuwe aartappelprodukte wees.

•

• •

Inligtingstelsels om arbitrasie in die waardeketting te fasiliteer om transaksiekoste vir belanghebbendes te verminder.

Vernuwing van varsproduktemarkte.

Bevordering van vertrouensverhoudinge in die waardeketting vennootskappe eerder as ons-en-hulle.

Ander kwessies waaraan ook aandag gegee moet word, is: • Innoverende openbare-privaat sektor vennootskappe.

• Sosiaal-korporatiewe verantwoordelikheid.

• Die vlak van integrasie in die waardeketting moet ondersoek word om te bepaal of produsente verdere waarde kan ontsluit.

• Die aanspreek van probleme en uitdagings van die informele handelaars.

Lees meer in Chips tydskrif by http:// www.potatoes.co.za/chips-online/chipsseptember/october-2017.aspx Plaastoe! November & Desember 2017 41

Day Zero GARDEN

By DALE BARBER

Think, reduce, reuse & recycle

& gardening

in drought We are all talking about water.

Much has been written and said about the water crisis we now find ourselves in.

Moreover, it is a crisis that we all must take responsibility for.

G

overnment – from local to national – just seems to be looking the other way. They have effectively passed the problem onto consumers, forgetting their mandates and obligations.

The National Water Act, 1998 has the following preamble: ◆◆ Recognising that water is a scarce and unevenly distributed national resource, which occurs in many different forms and is all part of a unitary, interdependent cycle; ◆◆ Recognising that while water is a natural resource that belongs to all people, the discriminatory laws and practices of the past have prevented equal access to water, and use of water resources;

42 Plaastoe! November & Desember 2017

◆◆ Acknowledging the National Government’s overall responsibility for and authority over the nation’s water resources and their use, including the equitable allocation of water for beneficial use, the redistribution of water, and international water matters; ◆◆ Recognising that the ultimate aim of water resource management is to achieve the sustainable use of water for the benefit of all users; ◆◆ Recognising that the protection of the quality of water resources is necessary to ensure sustainability of the nation’s water resources in the interests of all water users; and ◆◆ Recognising the need for the integrated management of all aspects of water resources and, where appropriate, the delegation of management functions to a regional or catchment level so as to enable everyone to participate;

The purpose of the Act is to “ensure that the nation’s water resources are protected, used, developed, conserved, managed and controlled in ways, which take into account among other factors: a. meeting the basic human needs of present and future generations; b. promoting equitable access to water; c. redressing the results of past racial and gender discrimination; d. promoting the efficient, sustainable and beneficial use of water in the public interest; e. facilitating social and economic development; f. providing for growing demand for water use; g. protecting aquatic and associated ecosystems and their biological diversity; h. reducing and preventing pollution and degradation of water resources; i. meeting international obligations;

j. promoting dam safety; k. managing floods and droughts, l. and for achieving this purpose, to establish suitable institutions and to ensure that they have appropriate community, racial and gender representation.”

From the Act: “As the public trustee of the nation’s water resources the National Government, acting through the Minister, must ensure that water is protected, used, developed, conserved, managed and controlled in a sustainable and equitable manner, for the benefit of all persons and in accordance with its constitutional mandate.”

It seems that government has failed in this respect. Nothing has been done about the ailing infrastructure, and there has been a negligent lack of infrastructure maintenance.

The current water crisis in the Western Cape has become a regional disaster. Cape Town is a city that prides itself on ‘good governance’ and constantly trumpets just how well run it is – yet they are predicting that taps will run dry on 6 May 2018 (Day Zero).

For years the Western Cape Government (and the City of Cape Town) have known that they do not have enough stored water to meet the increasing demand. They certainly were told often enough.

Poor planning and mismanagement of this precious resource have led us to this. We have to look at our culture of water usage critically.

Famers have always had an economic incentive to find the best possible way to maximise their water potential. Irrigation trends and techniques have drastically improved over the last twenty years. Effective planning looks at the following: ◆◆ the quantity and quality of available water ◆◆ the intensity of the irrigation

◆◆ the field water capacity of the soil ◆◆ the influence of the irrigation on a particular soil unit ◆◆ the reclamation work that has to be carried out to maintain economic production ◆◆ the water requirements of the plant crop

◆◆ What are the water requirements of our gardens? ◆◆ Are our gardens successfully filling our needs? ◆◆ Should we consider redesigning and planning? ◆◆ How can we recycle and harvest water?

Similarly, livestock farmers also look at their water potential, whether this is natural veld or planted pastures, and the water available for stock to drink.

The horticultural industry has also started taking a hard look at itself with respect to sustainability in the new water reality. However, it must be said that when we go into crisis mode (as we now find ourselves in), it would appear that activities such as urban agriculture, gardening, and landscaping seem to lack priority.

Let us never forget that gardens, green initiatives, as well as sport and recreation, are an essential element in social well-being. They should NEVER be discarded so easily. An interesting fact is that the arbour population of Johannesburg is the biggest man-made forest on the planet. This only serves to remind us of the importance of our green infrastructure.

So, what can we do?

As aspirant gardeners, and in some instances urban agricultu­ rists, the first step is to realise that we have a water problem. We must reassess the way we utilise water in our home environments. I remember the days when growing up, we all had water harvesting tanks, boreholes, and septic tanks. I am not saying that this is what we should be doing, however this should remind us that there was a time that we were not so reliant on municipal infrastructure. It is now high time to take back some of that control.

Let us look at a few things we can do to improve our water sustainability by asking these questions:

It is indeed difficult to know exactly what the water requirements for our gardens are. This is because we have a diverse range of species that we grow as ornamental plants, shrubs and trees, and their needs differ considerably. In my experience, we all tend to overwater our plants. We also water at the most inappropriate times, for example during the day when water evaporation is at its highest. Those of us with irrigation systems are not monitoring water cycles closely and in most instances, we tend to over water our plants. Some of us, I bet, do not even know how to bypass these systems or even switch them off. Plants are more resilient than we think. They will all too soon tell us when they are water stressed or have reached wilting point. We need to be observant.

Are our gardens sufficiently fulfilling their function? Is my garden what I want it to be or have I just inherited it? These in themselves are interesting questions, and important. Here are a few more questions we can ask ourselves in respect of our gardens: ◆◆ What do I want to do in my garden, and can I do it? ◆◆ Does my garden make me happy? ◆◆ Is my garden a chore? ◆◆ What do I want to change?

The answers to these questions should give you a sense of the value of your garden to you. It also gives you an indication of what you can do to change it. Where there is room for change, there is also room to improve water sustainability in your garden. We have often heard Plaastoe! November & Desember 2017 43

slogans like ‘plant water wise gardens’, and ‘plant indigenous’. These are easy initiatives to undertake if you are starting a garden from scratch, but not that easy in an old, established inherited garden. These initiatives can be introduced if there is a need for change.

Planting indigenous is not as easy as one would expect as South Africa has four growing regions, namely summer rainfall, dry continental, subtropical and winter rainfall / allyear rainfall.

In some instances, one might even have to look at region-specific planting. While this might seem limiting, it is advisable for your larger, expansive plant beds. If you long for those beautiful exotic perennials, annuals or shrubs, plant key focal plants in pots or containers. This way you can water them in accordance with their requirements.

We are blessed with a host

44 Plaastoe! November & Desember 2017

of beautiful indigenous trees from which to choose when planting trees.

Turf is extremely thirsty, and that rich green grass comes at a considerable cost. Accept the fact that turf will yellow in the dry season, and bounce back with the onset of rain. If this is unpalatable to you, think of reducing the extent of your lawn, and increasing plant bed space. You can also utilise hard landscaping elements such as paving or even artificial turf.

Thanks to ever restrictive water rationing, a new budding enterprise has blossomed into life. Yes, the grey water system (or water recycling industry). While this is a great initiative and should not be overlooked, remember water quality is also important to your garden.

Water can influence the acidity and alkalinity of your soil, and this has a significant effect on your plants.

Here we have two choices: firstly, begin to regulate the nature of the detergents and chemicals you use in your home. Chances are if they are going to kill your garden, they will adversely affect and harm you first.

Secondly, insure you install a system that filters the water to acceptable standards. Remember, water wise includes the way we treat our wastewater as this undoubtedly finds its way back into the water system at some point.

Lastly, it is time to reintroduce those rainwater-harvesting tanks.

These come in a large variety of shapes and sizes and you should get the best tank for your needs. I would recommend a cubed-shaped tank of about 500 litres to begin with. You can add to this as time goes by (or your budget allows).

You can stack them, much like Lego blocks.

table an adjustment budget in order to fund alternative water sources.

Permission was granted and it has fast-tracked the process.

The drought has had little impact on groundwater, making it a ripe source for much needed supply during the crisis, but replacing groundwater is a long and tedious process since the water source is ancient and has been built up over long periods. Overuse could denude the supply, leaving the city vulnerable in the future. The slow commissioning process, especially considering the amount of input it takes to drill, extract, test and analyse the water before it reaches the taps of consumers is, however, of great concern.

The City of Cape Town’s Water Resilience Plan is slowly taking shape. The proposed site for a desalination plant at Cape Town harbour, near Paarden Eiland, is currently being assessed so it can be prepared and evaluated for a 2 km pipeline network to be connected into the city’s bulk water main. It has been said that up to 50 million litres of water can be utilised each day from the plant once operational.

That is roughly one tenth of the city’s proposed daily target of 500 million litres, which is off the mark by 102 million litres as per recent dam level readings. The first assessment of the city’s pipelines

32 Plaastoe! November & Desember 2017

for this project took place on 10 November.

The Western Cape is a particularly large province that encompasses several agricultural economies ranging from viticulture in the south-western area to small stock farming in the north-eastern Karoo regions of Beaufort West.

The drought has had an immense influence on the agricultural production of these areas and it’s had a roll-on effect on the economy of rural towns affecting all sides of the community.

The Western Cape regional government has been proactive in its support of drought relief and has spent several million in supplying stock feed to commercial and emerging farmers.

Sales at retail outlets are down because spending power has decreased, meat prices have escalated because of a shortage of mutton, production figures of mohair, meat and wool have been affected negatively by the drought.

Money is tight in the Karoo and

what is available is being spent on forage to salvage the flocks that have to lamb or kid once the drought eventually breaks.

This is in sharp contrast to the national government’s lack of emergency planning and drought relief for afflicted producers. What has been of enormous help to farmers has been the overwhelming empathy and support they have received from fellow farmers who have had good rain and are in a position to assist with forage. What could be described as an outpouring of support has been the convoys of stock food from donors from the north. Every day truckloads of feed destined for different Karoo towns are seen on the highways. Without this support the doom and gloom would have been unbearable.

In a report by Allan Windy, minister of Economic Opportunities for the Western Cape he acknowledges that the drought has cost millions and that the Western Cape government has already allocated R59 million to drought relief towards the end of August 2017. This includes R3 million for removing the sand build-up at the weir of the 24 Rivers Canal system that feeds the Voëlvlei Dam – usually the mandate of national government. This will greatly improve the dam’s capacity to capture rain water.

MOTOR

die eerste

groot reis Deur HEIN EKSTEEN

“Sodra jy noord oor ons landsgrense beweeg, is jy veilig,” is Johan Badenhorst van Voetsporefaam se siening oor reis in Suider-Afrika. Ek stem heelhartig saam. Natuurlik is daar misdaad in die buurlande, maar dit is gewoonlik beperk tot stede. Soos Maputo, waar een van ons groep se kamera uit sy hand gegryp is, terwyl hy deur die voertuig se oop venster foto’s geneem het. In Inhambane het ’n bogkind ons vermaak met De la Rey, De la Rey, terwyl sy makkers by een van ons voertuie ingebreek het. In stede, ja. Omtrent nooit op die platteland nie. En die platteland is ons bestemming.

J

y is gereed. Jou viertrekvoer­tuig is gekoop en toegerus. Jy het jou skoolgeld met naweektoere betaal en nou is jy gereed vir die Ware Jakob (nie die een wat in Jacques Pauw se opspraakwekkende boek ontmasker word nie).

En jou opsies is legio. Jammer­lik skuil van jou grootste beplannings­ uitdagings hoeka in hierdie oorvloed.

Coenie Mol is ’n ervare toergids en hoofindoena van Sederberg 4x4

en sy intreeraad is, “Die grootste probleem wat mense het, is dat hulle in die groentjiestadium soveel moontlik in so min moontlike tyd wil doen om die klomp geld wat hulle op ’n luukse voertuig of daardie duur sleepwa spandeer het te regverdig.

Raak rustig, die res van jou lewe lê nog voor.”

Inderdaad.

Namibië bly altyd ’n puik keuse vir ontgroening.

Onthou egter Coenie se raad: moenie te veel in ’n kort tyd probeer inprop nie.

Deel die land op in vier dele. Die suidweste, suidooste, noorde en die Zambezi-streek. Almal verskil dramaties en jy beperk die afstande wat jy daagliks met verveelde kinders probeer aflê. Namibië het omtrent orals blyplek (kampe, lodges en dies meer). Baie van die lodges voorsien ook kampgeriewe en jy kan sommer die plek se restourant en swembad (en wi-fi, indien jy van daai kerk is) gebruik.

Alvorens jy egter die pad vat, moet jy tog ’n bietjie huiswerk doen.

Die belangrikste is jou, die familie en die voertuig se papierwerk.

Maak seker die paspoorte is almal geldig vir ten minste nog ses maande vanaf die datum van terugkeer na Suid-Afrika. Hulle moet ook ten minste twee leë bladsye bevat. Dit is uiters belangrik om die minderjarige kinders se regte dokumente saam te neem. Jou voertuig se oorspronklike registrasiedokumente moet ook saam. Indien die voertuig onder finansiering is, moet jy ’n brief van die betrokke bank kry wat jou toestemming gee om die voertuig oor die grens te neem, asook ’n gesertifiseerde afskrif van die voertuig se registrasiesertifikaat. Vervolgens maak jy seker jou voertuigversekering is in orde. Verwittig boonop jou versekeraar jy neem die voertuig landuit. En dat die repatriasie van jou voertuig ingesluit is vanaf waar jy dit sou benodig en dat dit nie jou verantwoordelikheid is om die voertuig tot op ’n Suid-Afrikaans grens te bring voordat die versekerings­ maatskappy dit sal kom haal nie.

Maak seker jou mediese ontruim­ ingsversekering is in plek. Daar is voertuigversekering vir viertrek­ voertuie waarby hierdie versekering standaard ingesluit is.

Plaastoe! November & Desember 2017 45

So gesê, so gemaak, maar ons is nog nie gereed om te ry nie.

Coenie laat weet, “Probeer om altyd ten minste twee voertuie te hê wat gaan toer. Indien jy alleen toer, moet jy ’n GPS-stelsel saamneem, asook satellietfoon. As iets gebeur, kan jy ten minste met die satellietfoon met iemand kontak maak en jou GPS koördinate gee. Onthou ook jou GPS-stelsel verskaf nie inligting oor padtoestande nie”.

En GPS-stelsels kan ook die koers kwytraak. Ons het by geleentheid in Malawi onder digte wolkkomberse gery en eers nadat die son uitgekom het, besef ons ry direk weg van ons bestemming af. Hou dus kaarte byderhand.

Daarbenewens moet jy ’n volledige stel gereedskap saamneem. Al kan jy dit moontlik nie self gebruik nie, sal daar iemand wees wat dit kan gebruik en jou probleem oplos. Weereens in Malawi het een van my sleepwaens se bearings die emmer suiwer tussen die pale deur geskop. Ek het ’n spaar een gehad. Helaas was dit die verkeerde model.

Wat nou? Oomblikke later kom ’n paar Malawiërs verby, hou stil en bopa hom reg. Onthou, in Suider-Afrika beskik die plaaslike bevolkings oor vele noodsaaklike vaardighede.

Maar jy moet die onderdele beskikbaar hê.

Coenie: “Indien jy ’n area gaan besoek met baie los sand, oorweeg ’n air-jack.

Die meeste van jou plaaslike voertuigagentskappe sal ’n volledige stel onderdele aan jou verskaf. Jy betaal wanneer jy dit oppik voor jou toer. Ná die toer neem jy die onderdele

Zinkwazi Lagoon Lodge

Campsites Pools Chalets Resturant

Havana Bar Ferry Beach

tel: +27 (0)32 485 3344 info@zinkwazilagoonlodge.co.za www.zinkwazilagoonlodge.co.za

terug. Alleenlik die onderdele wat gebruik is, sal jy voor moet opdok. Jy kry jou geld terug vir al die onderdele wat nie gebruik is nie. Laastens beplan jy jou roete fyn om brandstof, kos en water aan te vul.”

’n Ander ding: oorweeg dit ernstig om ’n tweede spaarwiel saam te neem.

Eerstens omdat jy hulle moontlik kort na mekaar mag nodig kry. Tweedens, indien jy in dik sand met ’n hoë middelman ry en die band word deur ’n stok stukkend gesteek (dit gebeur nogal gereeld in dele van Botswana), moet jy eers ’n gat onder die voertuig grawe, indien jou spaarwiel onder die bakkie se pens aan ’n ketting hang.

Kan ons nou ry? Yebo. Maar wat van blyplek?

Coenie reken hy hou nie daarvan om enigiets vooruit te bespreek nie. Dit bind jou, omdat jy op sekere plekke teen sekere tye moet wees.

“Mens ontdek baie keer pragtige plekke op pad waar jy meer tyd wil spandeer. Vooruitbesprekings maak dit nie moontlik nie. Indien julle beplan om baie gewilde plekke te besoek, is dit egter raadsaam om vooraf te bespreek.”

Ek het oor die jare baie met my kinders gereis en een kardinale les geleer: hou hulle besig en gestimuleerd. Makliker gesê as gedaan. Hou die afstande per dag korter eerder as langer. Kamp by plekke, soos oorde, wat oor swembaddens beskik en waar daar moontlik ander kinders teenwoordig is.

Coenie het ook goeie planne.

“Kry iets om die kinders besig te hou in die voertuig, terwyl die langpad aangepak word.

Begin ’n bosdagboek vir die kinders by elke kamp.

Elke kind maak een vierkante meter stuk grond skoon en môre-oggend gaan kyk julle watter spoortjies deur die dagboek loop en of hulle geïdentifiseer kan word. Dan kan julle vlieërs bou, wors in koerantpapier braai en stokbrood maak.”

Coenie was ook bereid om vir ons ’n roete te be­ plan. Hierdie een is van­af Kaapstad, maar die beplanning en gees is maklik inneembaar.

Verkas vroegoggend uit Kaapstad. Ek en my kinders het altyd baie vroeg gery (om en by 03:00), sodat hulle vir die eerste klomp uur in die voertuig kon slaap. Slaap oor op Kamieskroon (ongeveer 500 km) en bly in die pragtige nuwe kamp op die dorp.

Gaan oor die grens by Vioolsdrif. Hierdie grens­ oorgang is gewoonlik pynloos (en jou papierwerk is mos in orde). Onthou jy mag slegs ’n beperkte

1 10

2

3

4

hoeveelheid van dit wat eens water was, oorneem. Ry hiervandaan na Abique, ongeveer 15 km vanaf Noord­oewer en bly ten minste vir drie nagte. Hier is lekker geriewe by die Garieprivier en jy kan die familie vermaak met ’n een-dag-riviertoer op kajakke.

Stel jou visier in op Aus en kamp

by Klein Aus Vista vir sommer drie nagte. Hiervandaan kan julle op pad Lüderitz toe by die wildeperde (baie keer sommer teen die pad) aandoen en by Kolmanskop inloer, alvorens julle die pad vat na die kampplek

by Shark Island. Vrot van haglike

geskiedenis en kan baie winderig wees, maar die beste oesters ter wêreld maak mildelik op daarvoor.

Kry nou koers saam met Coastway Tours na Bogenfels in die diamantkonsessiegebied – hierdie groep is die konsessiehouer vir die gebied.

Ry tot by Duwisib kasteel en kamp daar vir een aand. Die plek het ’n baie romantiese, maar ook tragiese geskiedenis.

Vandaar is dit Sesriem waar julle vir drie aande oorbly en die Sesriem spoelkloof en natuurlik ook Sossusvlei besoek.

Seeheim is vir een nag, Ais-Ais vir twee nagte om die Visrivier spoel­ kloof te verken (en afsakkertjies – Hollands vir sun downers) te geniet.

Terug huis toe, slaap oor in Vanrhynsdorp en vandaar is die pad Kaap toe Hollands.

“Hierdie toer is ongeveer 16 nagte waartydens daar nie baie vêr gery word nie, maar daar sal genoeg kwaliteittyd wees om die vakansie te geniet, terwyl pragtige plekke besoek word.”

Geniet, en soos Jim Morrison sing, ‘Keep your eyes on the road, your hands upon the wheel.’

1 Wilde perde op Aus 2 Shark Island 3 Duwisib kasteel 4 Sesriem spoelkloof 5 Visrivier spoelkloof 6 Seeheim, Grünau en Visrivier spoelkloof toe 6 Kolmanskop

5

6

7

Plaastoe! November & Desember 2017 47

OP REIS

Hiluxtrein

48 Plaastoe! November & Desember 2017

na Pretoria Twee-uur op ’n droewige, triesterige oggend vat ek en Dulcie (my alombewonderde en dorstige ses-silinder Hilux) die pad Pretoria toe.

Deur HEIN EKSTEEN

Plaastoe! November & Desember 2017 49

Hoekom? Ek veroorloof my die vraag of daar enigiets so lawend is soos om in die warm waters van selfbejammering te swem? Wat het my voorvaders gesondig sodat ek, in sonde ontvang en gebore dertig (of veertig) geslagte later, die Kaap met sy berge en see en strande (en droogte en in emmers stort) moet afsê en gaan máák asof Oom Paultjie se stad ’n vakansiebestemming is?

J

a, my voormense het mildelik gesondig. Vanaf die dag toe hulle in 1702 hul voete in Harry die Strandloper se grond kom plant het. En nog vóór dit ook. Oeroupa was ene Heinrich Ostwald Eckstein, ’n Pruisiese Jood, en gereken as ’n man wat met uitnemendheid swak besluite kon neem. As huursoldaat veg hy aan die verkeerde kant, verloor die veldslag en word terstond saam met die krygsgevangenes na die Kaap van Goede Hoop gepos. Hier aangekom, koop hy Tokai, bou ’n herehuis, hou ’n harem slavinne aan, lieg en bedrieg, en gee die gees een Oujaarsnag, terwyl hy windgat op sy perd, goed onder die prop, teen die huis se trappe opry om sy saalvaardigheid af te wys. Die perd gly en val bo-op hom. Hy spook blykbaar steeds daar.

Een van sy nasate en naamgenoot was die eerste witman wat in Saldanha in die openbaar tereggestel is. Vir grootskaalse veediefstal.

50 Plaastoe! November & Desember 2017

En ja, hulle was verantwoordelik vir Apartheid en dit en dat en wieweet-wat nog.

Maar ai, hoekom in Desember lê die pad noord na Pretoria soos ’n roofdier wat my sluik inwag?

Omdat ek ’n prostituut is. En soos in die geval van die oudste beroep ter wêreld, bestaan die luuksheid van keuse nie vir die vryskutskrywer nie. Indien die geld reg is, moet jy die meevaller vat en dienooreenkomstig dien.

Skuins duskant Stellenbosch laat weet die Heiland: Jesus het die hoere en tollenaars se voete gewas.

Plotseling voel ek lus om stil te hou en ’n Adriaan Vlok op myself te trek deur my eie voete te was. Dis egter te koud.

Kort voor die Hexrivierberge slaan weerligstrale die nag daghelder.

Reën val tafeldruiwekorrels en ek begin katvoet my heil met die toekoms maak. Soos ’n lam ter slagting, gee ek my oor aan die noodlot. Pretoria.

Ek is immers daar ontvang en weer nege maande later aan die voete uit my oorle moeder se buik gepluk. My oorle was in die parlement. Verstaan?

“Hier kom nog ’n Springbok!” het die obstetris (die een met my aan die voete) diktong verklaar. Hy was ook ’n rugbyskeidsregter en het die Curriebeker-eindstryd tussen WP en Noord-Transvaal op daardie einste dag geblaas. Ek het eers ná die after-paartie die lig gesien.

Die reën val tot anderkant Touwsrivier. By die afdraai na die

Gamkadam anderkant BeaufortWes vertel die kennisgewingbord die watervlak is vyf persent.

Droogte. Dorheid. Vermaerde skaap en bees en bok. En Pretoria.

Op Colesberg het ek ’n dop nodig.

Soos oeroupa en my verloskundige.

Verloskundige? Om jou ná nege maande se warm en honger- en dorslose en sorgelose hemel te verlos en uit te lewer aan werk, skuld, issues en hang-ups, die Zupta’s, Toetie en die pad na Pretoria? Ek voel lus om sommer ons woordeboekmakers se voete ook te was. Of dalk hul koppe. ’n Koffiewinkel op Colesberg. Koue bier. En Oom Lourens.

“My ouma het hier gewoon,” vertel hy. “Dolly. En sy’t ’n span perde aangehou. Vir haar perdekarre. Tydens die Boereoorlog kommandeer die Tommies haar perde op. Nou, die ou kon nie meer lekker loop nie en so kommandeer sy op haar beurt weer vier Britse soldate op om haar elke Sondagmôre in haar wicker chair kerk toe te dra.

Die soldate moes egter tot ná die diens buite die kerk wag, aangesien hulle nie van Ouma se kerk was nie.”

Wat verkwik die siel beter as ’n tydige bier en ’n milddadige storie, vra ek jou? Selfs vir die hoer en die tollenaar is daar geestesoldy.

Die pad Pretoria toe begin fatsoen aanneem.

Wat my egter die meeste verras, is Colesberg self. Gedurende my vroeër jare het ek in filmspanne gewerk en, soos ons die wêreld en sy geite ken, was die werk nooit waar jy

was nie. Slyt jy in Johannesburg, is die werk in Kaapstad. En andersom.

Dus het ek hierdie pad honderde kere gery. En wat onthou ek van Colesberg? Daar aangekom is jy maar eers halfpad en wil jy stilhou en braak. Draai egter af en jy kom ’n prentjiemooi Karoo-dorp teë (en die meeste Karoo-dorpies is alles behalwe aanskoulik). Boomryk.

Geskiedkundige kothuise en restourante en gastehuis wat tot onlangs die deure vir die Harley Davidson-entoesiaste oopgehou het, maar toe weer deur gierigheid toegeklap is. Miskien was die entrepreneurs net oorvol vir die drie-dag-lange stilstaande geraas (hulle sê mos: Hoe skakel jy 50 perdekrag om in statiese geraas?

Skop ’n Harley aan die brand).

Ek draai af by Gariep en mik vir Forever Resorts se oord langs die Gariep-dam vir my eerste staning.

In die luukse kampeerplekke. Die gewone kampplekke is natuurlik ook van hoë gehalte en baie jolig met die swembad, die dam en sportgeriewe, maar vir die reisverhaalskrywer is die afleidings net te verleidelik.

Ek meen: reis is my jop, en hoe pleeg ek boeiende prosa met troppe aanvallige meisies, skamel geklee, wat heen en weer paradeer? En my straks Oom noem? Dit sal my bestaan net so droewig maak soos die meisie s’n in Trein na Pretoria. En ek het nie ’n kondukteur byderhand wat ’n traan gaan biggel uit ‘sy een linkeroog’ nie – hoeveel linkeroë het die man?

Boonop is hierdie Saulus nog nie gereed vir sy Damaskuservaring nie.

Die bier op die restourant se dek (wat natuurlik oor die dam uitkyk) is kouer as ’n skoonma se hart. Die Ingelse brekfis ruim en baie bekostigbaar en ewenaar die Wimpy s’n (kenners laat weet mos: Vir die ware reisiger begin die tog met die eerste Wimpy-ontbyt).

Op die Gariepdam se wal kyk ek oor Suid-Afrika se hoofwateropgaarplek teen 5,340,000 megaliter en met ’n oppervlakte van 370 vierkante kilometer – dit is wanneer die dam vol is. Die hidroëlektriese kragstasie bestaan uit vier 90 MW-kragopwekkers met ’n maksimum afvoer van 360 MW. Die dam dien ook as die Karibiese See vir plaaslike seiljagvaarders en Hentiesbaai vir papgooiers.

Die Garieprivier is ons langste teen 2200 kilometer en dit is hier om die dam waar die Vrystaat, Noorden Oos-Kaap hand om die blaas sit.

Gariep, die dorp, was nooit ver­ onderstel om permanent gevestig te word nie. Ná die damwal egter voltooi is, het die dorpie aangebly.

En nou besef ek, ek kon my oujare se reislyding tussen Kaapstad en Johannesburg hier by die oord kom streel het. En die lafenis gun my ook die geleentheid om Pretoria eers goed uit die spreekwoordelike boom te kyk.

Die nabygeleë Norvalspont, vernoem na ’n ondernemende Skot wat in 1848 hier ’n pont bedryf het, is vandag afgesterwe. Die kroeg is egter nog baie lewendig en daar kan jy jou aan van die Karoo se voorste skaapgeregte vergryp. ’n Katspoegie verder is Waschbank, die eintlike plek waar

die pont was, en jy kyk oor die gladde rivierrotse waarop vervloë wasvrouens hul vingers nerfaf geskrop het.

Dit was ook in hierdie kontrei waar die Britte een van hul berugte konsentrasiekampe gebou het. 3000 boervrouens en kinders. Tussen Januarie en Julie 1901 sterf 412 van die aangehoudenes. Die oorgrote meerderheid was kinders. Dit, ten spyte van Emily Hobhouse wat dié hellegat as ‘the best woman camp’ beskryf het.

Terug by die oord is my gemoed donker. Ek loop vir Adriaan Harper, die algemene bestuurder, raak. Hy vis oor my gemoedstoestand en dwing ’n koue bier op my af om as salwing te dien.

“Het jy geweet die Ferarri-klub was nou die dag hier? Sewe-enveertig karre,” sê-vra Adriaan.

Ek maak die regte geluide en Adriaan vertel verder hoekom die Gariepomgewing een van die gewildste vakansieeindbestemmings is. Ek onderdruk my vooroordeel met moeite. Watter regdenkende Kapenaar hou by ’n dam vakansie?

Maar Adriaan maak sin. Die dam is min of meer in die middel van die land en families wat in die uithoeke woon, kom hier bymekaar.

“Dan het ons ook vanjaar in Augustus ’n visvangkompetisie, die Gariepdam Bonanza, begin en oor ’n honderd deelnemers getrek. Volgende jaar mik ons vir vierhonderd. En ons hou elke Februarie die Quenna Musiekfees wat ’n lekker familiefees is met van ons grootste kunstenaars wat Plaastoe! November & Desember 2017 51

optree. Terselfdertyd bied ons sommer ook ’n bergfietsresies aan. Ons het om en by 14 kilometer se roetes op die eiendom wat wissel van enkelbaan tot sand en klip en modder. En ons sterkmankompetisie lok al wat ’n spiertier is. Dus is daar iets vir almal om te doen.”

Bo en behalwe bootritte op die dam, kan besoekers ’n damwaltoer onderneem. Binne-in die wal. En jy loop 13 kilometer sonder om dieselfde paadjie twee keer te verken. Daar’s onder andere ’n saal wat 200 mense kan vat.

Die Oranjekrag Middelbare Skool se kinders word tydens vakansies besig en uit die kwaad gehou deur naby die oord groente te plant, die vrug waarvan hulle pluk vir eie gebruik of verhandeling.

Ek kies koers met vertragende agterpaaie Pretoria toe. Smithfield, Reddersburg (waar luidens gerugte die land se lekkerste melktert verkoop word, maar die befaamde Sarie Marais Hotel se deure het jammerlik gesluit) en Edenburg vanwaar die Doppers 150 jaar gelede op die vlug geslaan het.

Bloemfontein, waar ’n legendaries kroegdame met ’n gebreekte neus een nag vertel het sy maak sommer self kleingeld van manne wat in dié geharde bikers’ bar moles maak.

En vrouens ook. Sê sy oomblikke later nadenkend, “Maar ek like nie om vrouens te timmer nie. Want, waar’s die challenge?” Later die nag het sy haar arm liefderyk om my skouers gesit en gesê, “Ek sal like om jou te timmer.” Ek het papbroekig uitgevra oor die dreigement. En sy’t geglimlag en laat weet, “Omdat jy vir my na ’n lekker ou lyk.” So ’n bietjie Bloem-bonding.

Met my Google Maps in die hand, begewe ek my in die Johannesburg/ Pretoria-megapool. Die verkeer is verstommend yl en, alvorens ek kan omdraai en vlug, kondig my foon aan: Your destination is on the left.

Forever Hotel At Centurion.

52 Plaastoe! November & Desember 2017

Vier sterre teen die muur. Pragtig, luuks, gemaklik. Boomryke tuine, swembad, ’n fontein, buitelugkuierplek, restourant. Ek trek by my selfsorgkamer in. Drink ’n bier om te bedaar. En gesels met die formidabele Caroline Jackson, die algemene bestuurder.

“Jy is in een van ons rokerskamers,” lig Caroline my in.

Kry mens nog sulke goed? En hoe het sy geweet ek rook? Omdat die meeste skrywers rook? Nee, omdat daar baie mense is wat steeds aan smeulende plantmateriaal verslaaf is en omdat die res van die hotel tot die filistyne se beskikking is.

Ek voel tuis. En die Pretoria/ Johannesburg-omgewing word toeneemlik fatsoenliker.

Alhoewel die hotel merendeels deur korporatiewe siele gebruik word as oornagplek en vir konferensies in een van die vier lokale, sal die personeel geleenthede reël na die gebruiklike besienswaardighede. Oom Paultjie se standbeeld. Sammy Marks se herehuis, gebou met geld gemaak uit onder andere drankkonsessies deur Oom Paultjie aan hom toegestaan en wat ook die fondse vir die standbeeld voorsien het – Eugene Marais was onder die indruk die spulletjie het ’n muishond in sy binneste, daarna as die Drankduiwel verwys en is as joernalis uit die parlement geboender. Die Uniegebou waar daar hopelik ’n herhaling van die Robert Gabrielkragtoer gaan wees. Dieretuine (jy kan nou Vrydagaande by die Pretoria Dieretuin kamp en op ’n begeleide nagstaptog gaan om te sien wat vuilbaard in die donker doen). En dan is daar natuurlik die wildplase binne spoegafstand vanaf die hotel waar die Groot Vyf rondhang.

Caroline vertel vervolgens van Forever Resorts se unieke bydrae tot die samelewing deur aan mindergegoede matrikulante geleentheid te bied om aan die

groep se hotel-akademie teen vergoeding te studeer. Alhoewel studente nie noodwendig ’n loopbaan daarvan gaan maak nie, vertrek hulle uiteindelik toegerus met vele vaardighede.

Ek is ’n mindergegoede skrywer en wonder stilletjies of daar nie vir my ook plek by die akademie is nie. Nie? Moet oor my ouderdom wees. Niks anders nie, aangesien een van Oeroupa Heinrich se latere nasate, ná twee kinderlose huwelike, waartydens die vrouens op geheimsinnige maniere dood is, met ’n verlangse niggie van Saartjie Baartman getrou en teen ’n angswekkende tempo voortgeplant het.

By die Voortrekker Monument is my medebesoekers almal Sjinees.

Selfs die kennisgewings is in drie tale beskikbaar. Engels, Afrikaans en Sjinees. Moet ek iets hierin lees?

Iets van die neo-kolonialisering van Afrika? Ten minste stel die nuwe indringers in ons kultuur en geskiedenis belang en dit is meer as wat ek van oeroupa Heinrich kan sê.

Die argitek, Gerard Moerdijk het die granietkolos ontwerp sodat dit vir ’n duisend jaar en meer aan die nageslagte van die Voortrekkers hul geskiedenis en kultuur sal verduidelik. Aangesien groot getalle van die Voortrekkers se nageslagte deesdae in en om Kaapstad woon, wonder ek of kennisgewings binnekort nie uitsluitlik in Mao se taal gaan spreek nie.

Ek sit in die koelte by die gedenkmuur. Rook ’n sigaret. En bestudeer die gedenktekens teen die muur naaste aan my. Sus-en-so, gebore op dié datum en afgestorwe op daai. Langsaan sy vrou, ook afgestorwe. Effens verder gee nog een die man se besonderhede, maar net sy vrou se naam. Sy lewe duidelik nog. Nog verder is die name van ’n man en vrou wat nog beide leef. Maak hulle bloot voorsiening vir die toekoms, of is dit ’n doodsbesef? Dit is amper soos

om vroegtydig jou graf te laat grawe en die grafsteen te laat staanmaak.

Ten minste kan jy jou eie graf gaan besoek en sommer blomme opsit nog voordat jy ingespit word.

Ek kom redelik morbied terug by die hotel. Eet vis en calamari in die restourant en drink ’n vername bottel rooiwyn. Begin beter voel en dink. Ek het teen my eie beswil en beterwete die pad noord aangedurf, die ergste verwag, maar is goed vir my moeite en sielestryd beloon. Ek

het Gariep en Pretoria ontdek, beide se voete, tesame met my eie, gewas en vertrek as ’n groter mens. En rus in vrede al my sondaarvoorvaders.

Julle was erg, maar toe ek voor die Uniegebou verbystap, ervaar ek die vreemde gewaarwording: julle was erg, maar nie só erg nie.

En ek dink aan die nadraai van Oom Lourens se storie oor sy Ouma Dolly. Ná die oorlog is haar portiere mos toe ook weg en daar sit sy.

Daag die ou een oggend by die

magistraatskantoor op en ontbied Magistraat Frank buitentoe. Hy kom uit en steek in sy spore vas.

Ouma grom, “Jy het mos my perde laat steel. Kyk nou daar”. Ouma het ’n swart man gehad wat in die tuin gewerk het en ’n wit vrou in die huis. Die twee is toe in die tuie en Ouma laat weet, terwyl sy haar peits onder Frank se neus druk, “Hoe hou jy van my wit merrie en die swart hings?”

Dis nou ons astrante volkie.

R

LIMPOPO

PARK Phalaborwa

POLOKWANE

15

17-19

Hoedspruit

t

Ohrigstad

14 Klaserie 13 Pilgrimsrus 12 Graskop

Middelburg

1-2

RUSTENBURG

PRETORIA

20

JOHANNESBURG

Witrivier

11

3-10

Krugerwildtuin

Hazyview

Sabie

16 PHALABORWA

BELA-BELA NELSPRUIT

MPUMALANGA

NOORDWES

NELSPRUIT

Carolina

VRYSTAAT BLOEMFONTEIN

NOORD-KAAP

Newcastle

KWAZULUNATAL DURBAN

21 MIDDELBURG

OOS-KAAP WES-KAAP KAAPSTAD

PLETTENBERGBAAI

22

PORT ELIZABETH

BES

v a nPdR E E K AAN a LY Ng !

Plaastoe! November & Desember 2017 53

LEKKERBEKKIG

a l l e a P e l il

W

54 Plaastoe! November & Desember 2017

G KKI ER E B K KER E BEK K E I rL N deu r BER S K u de TE O’S FOT

Die tyd wanneer die koppe raas en mense haas van A tot B en Z terug na A toe, het aangebreek. Teen hierdie tyd van die jaar wil ek net hê alles moet vir ’n oomblik stilstaan sodat ek ’n oomblik van rus en vrede kan hê, maar helaas.

Die lawwe malheid is op ons.

Familie wat arriveer, die Groot Trek af Kaap of KwaZulu-Natal toe, die karavaan regruk, of die vakansiehuis mooi skoonmaak vir al die gaste wat later inval.

Die winkels is besiger as ’n tydskrif wat sak, die paaie is vol mal hase wat een sekonde vinniger as die volgende persoon by hul bestemming wil aankom, die kinders baklei oor onbenullighede, dis warmer as die hel. Ek raak sommer moeg terwyl ek hier teem.

Hulle noem dit Kersvakansie ...

Ek onthou ons Kersvakansies as kind. Ek en my boetie het lekker gemaklik agter in die Ranchero geslaap of speletjies gespeel, terwyl my pa gemoeid was met die bestuur, wakker bly en sy geduld in toom hou. As dit nie was dat my ma matte langs die pad wou koop, en iewers op die treiler wou pak, wat reeds soos ’n trein in Afrika gelaai was nie, was dit die uitdaging om die karavaan en treiler by vulstasies te probeer parkeer. Dit wil gedoen wees. Daar aangekom, gewoonlik in die middel van die nag en uiters uitgeput, moet die tent nog opgeslaan en als uitgepak word. In die donker het tentpenne ’n manier om voete te kry.

Daar is altyd daai sentrale een wat die hele konstruksie moet dra wat spoorloos verdwyn. Nou ja. Toe hulle amper op egskeiding staan, koop ons maar ’n vakansiehuis. Gedink dis makliker.

Toe is dit die eerste twee weke van vakansie die huis skoonmaak, septiese tenks onderhou, houtversterrame afskuur en ander algemene instandhoudingswerk

doen omdat ons vir ’n jaar lank nie daar was nie. Sug. Mens kan net nie wen nie. Hulle noem dit rus.

Teen die tyd dat dit by kosmaak kom, is almal se hare al plat en lus vir werk geblus. So mens soek iets makliks en smaakliks om voor te berei, sonder te veel tierlantyntjies.

Mamma moet ook ’n bietjie van ’n vakansie hê.

Daar is niks so maklik en lekker as ’n paella nie. Jy kan hom rek dat nog ’n familie kan aansit, en jy kan hom aanpas by wat jy ook al in die yskas het, of lus voor is om te bedien. Hy kan in verskillende style gemaak word: ’n tradisioneel Spaanse een, ’n meer wilde Thaise een, of Portugees as jy van peri-peri hou. Net wat jy wil.

Hier is my Wille Paella, ’n kruis tussen die Spaanse en Thaise weergawe. Ek kon lekker skulpvis in die hande kry, mooi garnale, lekker vars calamari en mossels. Ek het die hoender en chorizo wat tradisioneel gebruik word, weggelaat en die saffraan met borrie of geelrysspeserye vervang.

Onthou om die dermpie uit die garnale te haal. Dis omtrent die meeste werk in die resep. Verder is daar ’n goue reël met calamari. Jy moet hom óf minder as vyf minute kook, óf hy moet omtrent 45 minute lank kook; anders is hy so taai soos ’n vischappie. En niemand gaan baie beïndruk met jou wees as jy dit voorsit en afwagtend rondstaan dat hulle vir jou vertel hoe lekker dit is terwyl hulle kou en kou en kou en kou nie. Jy gaan lank wag.

Laastens moet jy die vis pak in die volgorde van hoe lank dit vat om gaar te word. Eers die calamari (indien jy dit lank wil kook), dan die garnale en laastens die mossels. Die meeste skulpvis het nie lank nodig om gaar te word nie. Hulle stoom sommer gou-gou gaar. Ek gaan nie hoeveelhede vir die bestanddele gee nie, jy kan dit aanpas by die aantal mense wat jy wil voer. Sommige mense hou ook meer van ’n klam

paella met meer vloeistof in, terwyl ander dit meer soos normale rys verkies. Pas net die hoeveelheid vloeistof aan by jou smaak. Die Spanjaarde maak hom blykbaar sodat die pan aanbrand. Hul veg oor die aanbrandsel, klink my amper soos ons met papaanbrandsel maak.

Die vloeistof wat jy gebruik, wissel ook na smaak. Ek het ’n basiese visaftreksel gemaak uit van die garnaalkoppe, en ook geblikte kokosneutmelk gebruik. Verder doen water of witwyn ook nie sleg in dié dis nie.

Plaastoe! November & Desember 2017 55

ALGEMENE BESTANDDELE

METODE

Olyfolie Uie, fyngekap Knoffel, fyngekap Wortel, fyngekap Ertjies, gevries, geblik of vars Rooi, geel en groen soetrissie, fyngekap Kortgreinrys Kokosneutmelk, geblik Borrie, rysgeursel of saffraan Vars pietersielie en koljanderblare, fyngekap vir garnering Sout en varsgemaalde peper, na smaak

◆◆ Kook eers die aftreksel deur alles in een pot te gooi. Kook vir 45 minute (nie langer nie anders trek die aftrekstel bitter) en skep al die skuim af, so elke tien minute. Jy kan dit verkoel of net so in die paella gooi. ◆◆ Gebruik ’n lekker groot pan.

Braai die uie in die olyfolie tot deurskynend. ◆◆ Voeg die knoffel by en braai vir so twee minute. ◆◆ Gooi nou die wortels, ertjies en soetrissies by en braai deur. ◆◆ Wanneer als mooi deurskynend is, voeg die rou ryskorrels by en braai vir so vyf minute. Roer gereeld om te verseker dat dit nie aanbrand of vassit nie. ◆◆ Gooi die rysgeursel, borrie of saffraan by.

SKULPVISBESTANDDELE Garnale, vars Mossels, gevries Calamari, in repies gesny AFTREKSELBESTANDDELE Ui, wortel, garnaalkoppe, seldery water en witwyn

◆◆ Wanneer die rys bietjie gebraai het, voeg die vloeistof van jou keuse by. Ek verkies die aftreksel. ◆◆ Kook totdat die rys halfgaar is, voeg gereeld vloeistof by soos wat die dis dit intrek. ◆◆ Wanneer die rys reg is, voeg die kokosneutmelk by en dan die calamari. ◆◆ Kook vir ’n rukkie totdat jy sien die rys begin gaar lyk. ◆◆ Voeg die garnale by en roer deur. ◆◆ Wanneer die garnale begin ferm lyk, pak die mossels bo-op. ◆◆ Kook vir nog so vyf minute en garneer met die pietersielie en koljanderblare.

Ek bedien my paella altyd met snytjies suurlemoen wat mense self kan uitdruk en besluit hoeveel daarvan hulle wil hê.

Skep op en geniet!

Sit genoeg vloeistof by.

56 Plaastoe! November & Desember 2017

Put a little bit of Greece on your table Add this award winning olive oil to your daily diet. Excellent in salads, dressings, hair and skin treatments, making soaps, sauces and preserving food. In fact, Aegean Gold Olive Oil is great for any kind of cooking.

BENEFITS INCLUDE: •• Great for digestive system •• Lowers heart disease •• Adds great taste to any kind of food •• Easy to store •• Great for your skin too

Available in your nearest supermarket countrywide.

Contact MARINA PROTOULIS CELL: 0766860520 EMAIL: marina.mars89@gmail.com

MILK REPLACER FOR HEIFERS, LAMBS AND GOATS High Quality Dairy Proteins

Fats are incorporated

by Spay-drying process for a better digestibility

Content in Vitamins and Trace-Elements covers Calf needs

Wisium (Pty) Ltd P.O. Box 964 – Witkoppen 2068 – SOUTH AFRICA Tel: +27 (11) 467 5915 – Fax: +27 (11) 467 5919 www.wisium.co.za - Customer Care: 0800 267 739

Contains a “Secured Nucleus” Organic Acids & Plant Extracts to prevent digestive troubles.

PREMIUM PERFORMANCE REARING AUTOMATIC AND BUCKET FEEDING

Letche-Ann Dowing 079 519 7925 letche-ann@plaastoe.co.za

Chrisna Heuer 082 049 1565 chrisna@plaastoe.co.za

Larah Meyer 072 329 8886 larah@plaastoe.co.za

RealXposure (041) 372 2121

NOU KAN SELFS SANNIE SEWE SAKKE BARNLAB SLEEP.

Ons maatskappy bly verbind om ons kliĂŤnte te dien met die keuse van voer wat hulle geniet, maar ons het ons verpakking herontwerp om dit kleiner en ligter te maak, wat sorg vir gemak van hantering en gerief. Nou beskikbaar in 40kg sakke.

Proud member of

RealXposure (041) 372 2121

O n s s t e l v o o r o n s N U W E v e r p a k k i n g w a t p a s b y d i e h o ë g e h a l t e voer waaraan jy gewoond geraak het. Die Barnlab voer reeks lyk anders en word nou verpak in ‘n unieke verbeterde verpakkings ontwerp om u take op die plaas te vergemaklik. Kry dit nou by jou naaste handelaar.

Proud member of

NOU BESKIKBAAR IN 40KG SAKKE

WEES

GEREED OMSKEP ENIGE BAKKIE OF WA IN ‘N MOBIELE VUURVEGTER EENHEID IN ‘N OOGWINK

041-744 Aangedrewe deur Honda

Die nuwe en opgedateerde MAMBA eenheid kom nou met die volgende kenmerke: • • • • • • • • • •

041-754 Aangedrewe deur Power Master

Swaardiens 600 liter-laeprofieltenk 20 m hoëdruk-spuitslang (120 bar) op slangtol met spesiale vryloopbus Spuitafstand tot 20 m Lewer 22 liter/minuut teen ‘n maksimum werksdruk van 40 bar Toegerus met drukmeter Swaardiens gegalvaniseerde slangtol met ratelmeganisme Venturi-toerusting verskaf, vul tenk binne 3 minute Geskik om saam met die meeste chemikalieë gebruik te kan word Hoë kwaliteit staal en aluminium spuitstuk, verstelbaar van straal na sproei Toegerus met drukontlasklep

Mamba beskikbaar by deelnemende Landbou handelstakke.

Mamba word eksklusief versprei deur

WE PERFORM WITH PRESSURE

COMPRESSORS & PRESSURE WASHERS NEW | AIR

Rockworth offers a range of quality products.

With our reliable products available in a variety of sizes at affordable prices, whether for DIY or in the workshop, you will find the perfect product for the job.

1 YEAR | CONFIDENCE WARRANTY N AT I O N A L A F T E R - S A L E S S E R V I C E N E T W O R K W W W. R O C K W O R T H P R O D U C T S . C O . Z A

AVAILABLE FROM PARTICIPATING AGRICULTURAL RETAIL STORES

EXCLUSIVELY DISTRIBUTED BY

Ons saai 24 uur per dag uit op 104.2 FM in die Jakarandastad asook op verskeie ander frekwensies in ons uitsaaigebied. Ons is beskikbaar op DStv-kanaal 887 asook wêreldwyd op die internet.

“

“

Pretoria FM is ’n radiostasie gestig vir almal wat passievol is oor die Afrikaanse taal en kultuur. Ons programme is pasgemaak vir diegene wat gaande is oor aktuele inhoud, vermaaklikheid en vir goeie musiek.

Vir meer inligting besoek www.pretoriafm.co.za of skakel ons by 012 543 0120.

FOKUS In-diepte paneelbespreking oor die belangrikste gebeure in ons land.

Donderdae om 20:05

SONDAG-EREDIENSTE Luister na ons eredienste en verdiep jouself in jou geloof!

NET MEDIES

Sondae om 9:00 en 19:00

KUIER-KOMBUIS

Die program kook en dis die wonderlikste geregte op!

WEEKSDAE

Vrydae om 9:05

OGGEND

MIDDAG

LAATMIDDAG

6:00 - 9:00

13:00 - 14:00

16:00 - 18:30

Ons vertel jou wat jy nog altyd by die dokter wou hoor!

Woensdae om 20:05

Weeksoggende om 7 voor 7 (6:53)

7 VOOR 7

RUGBYRADIO

Ons bring elke oggend 'n inspirerende en boeiende boodskap om die dag reg te begin!

Kry die jongste inligting oor wat in die land se rugbysake aangaan by top gaste en kenners!

Donderdae om 19:05

SAKEPROFIEL Ons land se groot sakelui verklap hul geheime en deel hul suksesverhale.

LANDBOURADIO Luister na kundiges op die gebied en boer vooruit met die nuutste oor tegnologie en veranderings in die landbousektor! Weeksoggende om 5:15

Donderdae om 11:30

SATERDAE MET JACQUES BOTES

BRIEFIE VIR ’N BRAKKIE Ons soek ’n liefdevolle huis vir viervoetige kinders. Skryf gerus ’n briefie vir ’n brakkie.

Ontspan en luister na ’n wye verskeidenheid programme wat jou leefwêreld versier!

Woensdag om 9:40 + 14:50

Saterdae van 6:00 – 12:00

WENNERWYSIES Kom toets jou musiekkennis teen die land se bestes!

Dinsdae om 19:30

f!

Laai ons TOEP a NAMIBIË

SUID-AFRIK Kaapstad

A