Vriendenbericht december 2016

PIETERSKERK LEIDEN

vriendenbericht

12/16

jaargang 23/2 - december 2016 ISSN 1387-9952

2 vriendenbericht > Column en colofon

column

Verleden en toekomst gaan hand in hand We staan al weer aan de vooravond van een nieuw jaar, tijd voor een terugblik. 2016 was een mooi jaar als het gaat om de evenementen in de Pieterskerk Leiden. Of het nu ging om het jaarlijkse korenfestijn van de Scratchdagen, de Matthäus Passion, het bijzondere symposium van de VeerStichting of het jaarlijkse benefietgala voor de Pieterskerk, het waren allemaal prachtige evenementen.

Frieke Hurkmans

colofon

Duizenden studenten hebben weer tentamens

Verleden en toekomst gaan hand in hand in de

Het Vriendenbericht is een uitgave van de

gemaakt in onze erfgoedlocatie en we waren

Pieterskerk. Er wordt dan ook al volop vooruit

Stichting Vrienden van de Pieterskerk en

landelijk de 3e best bezochte locatie tijdens de

gekeken. Samen met Museum De Lakenhal,

verschijnt tweemaal per jaar.

Open Monumentendagen. De evementen zorgen

Erfgoed

dat er jaarlijks ruim 60.000 tot 70.000 mensen de

de Pieterskerk Leiden aan een internationaal

Pieterskerk bezoeken.

programma voor 2020. Het is dan 400 jaar geleden

Redactie Wouter Hollenga (hoofdred.), Martin Bos en Ward Hoskens.

Leiden

en

Leiden

Marketing

werkt

dat de Mayflower richting de nieuwe wereld Nog eens 30.000 tot 40.000 bezoekers ontvangen

zeilde. De Leidse Pilgrims die aan boord zaten

wij als monument, als er geen evenementen

legden de basis voor de huidige structuur van de

zijn. In alle rust kan men dan genieten van de

Verenigde Staten. Gelijktijdig zijn we ook bezig

bijzondere lichtinval en de serene sfeer die er

met het jubileumjaar 2021, wanneer de Pieterskerk

heerst in de Pieterskerk. Tenslotte draait het daar

Leiden haar 900-jarige verjaardag viert. Als u wilt

in de kern toch allemaal om. Alle bewegingen die

weten hoeveel dagen nog resten voor wij samen

wij maken dienen maar een doel, het garanderen

met u als onze beste vrienden de 900 kaarsjes

van het voortbestaan van ons rijksmonument

gaan uitblazen, kijkt u dan op de website: www.

en het ontsluiten van de daaraan verbonden

pieterskerk.com. Helemaal onderaan deze website

cultuurhistorie voor toekomstige generaties. Die

ziet u hoeveel nachten slapen het nog is voor de

Claas en Drukkerij van der Linden.

geschiedenis delen wij graag.

oude dame van Leiden haar verjaardag viert. Bij het

Redactieadres

De zorg voor het voortbestaan heeft alles te maken

Bijdrage van Frieke Hurkmans.

Foto’s/illustraties Stefan Tetelepta, Maarten van der Kamp, Museum Martena, Erfgoed Leiden, Rijksmuseum, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed- Amersfoort, Simon van Boxtel, Hielco Kuipers en het KröllerMüller Museum.

Vormgeving en druk

Valetti, Claudia

schrijven van dit bericht zijn dat nog 1737 dagen.

We hebben nog even de tijd…

Stichting Vrienden van de Pieterskerk

met kleine en grote restauraties. Iedere dag wordt

Antwoordnummer 12052 VC Leiden

er wel ergens in het monument gewerkt aan klein

Ik hoop, als altijd, u in de komende maanden in

Bureau: Kloksteeg 16, 2311 SL Leiden

of groot herstel en behoud. Of de vloer wordt in

de Pieterskerk te mogen begroeten bij één van de

T 071 512 43 19 info@pieterskerk.com

de bijenwas gezet, of een klok wordt opgehangen

evenementen, concerten of tijdens openstellingen

www.pieterskerk.com

in een nieuwe klokkenstoel of hekwerk wordt door

van uw prachtige monument. Wellicht treffen wij u

IBAN: NL22ABNA0881528307

de ambachtelijke smid hersteld of orgelbouwers

bij het Weihnachts-Oratorium, de Kerstnachtdienst

zijn bezig met de restauratie van de oudste nog

of

de

nieuwjaarsreceptie

2017

of

gewoon

© Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande

bespeelde orgelpijpen ter wereld. Het lukt ons

aan de warme chocomel of Glühwein in het

toestemming van de uitgever worden openbaar

met uw hulp om de Pieterskerk Leiden in een

Pieterskerkcafé.

gemaakt of verveelvoudigd.

uitzonderlijk goede staat te behouden. Al met al kunnen wij dan ook terugkijken op een heel erg

Frieke Hurkmans

mooi jaar en daar zijn wij zeer dankbaar voor.

directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden

Historische foto’s en prenten < vriendenbericht 3

historische foto ’ s en prenten

Het uiterlijk van de kerk door de eeuwen heen Deze historische afbeeldingen van de Pieterskerk

ontbreekt deze op de tekening van H.P. Schouten

Leiden geven een goed beeld van het uiterlijk

uit 1782. De naam van de Kloksteeg herinnert nu

van de kerk en haar omgeving in de afgelopen

nog aan het oude klokhuis.

eeuwen. Zo is op de gravure van Christiaan Hagen uit 1675 het klokhuis nog te zien waar de

Enkele van deze prenten zullen binnenkort

Salvatorklok hing, na het instorten van de toren

verkrijgbaar

van de kerk in 1512. In 1745 werd het klokhuis

Pieterskerkcafé.

gesloopt en de Salvatorklok gesmolten. Zodoende

1675

1782

1890’s

2016

zijn

als

ansichtkaart

in

het

4 vriendenbericht > Coccejus - een laatste woord vervat in steen

Tijdens de Gouden Eeuw genoot de Nederlandse Republiek een voorname positie en stond bekend als de meest tolerante natie in Europa. Deze unieke positie bracht veel uitdagingen met zich mee, die ook zijn weerslag hadden op

de

Nederlandse

samenleving.

Religie vormde een van de voornaamste twistpunten in de Republiek en stond vaak centraal in de debatten in de Leidse

theologische

faculteit,

van

de toen nog zeer jong universiteit.

Een van de hoofdrolspelers in de nationale discussies was hoogleraar en theoloog Johannes Coccejus (16031669). Coccejus werd in de Pieterskerk Leiden begraven en een epitaaf aan de

Coccejus - een laatste woord vervat in steen de epitaaf voor johannes coccejus

zuidwestelijke vieringpijler gedenkt zijn leven en nalatenschap.

In de Pieterskerk bevindt Coccejus zich in het gezelschap

van

een

illustere

en

omstreden

voorganger, de theoloog Jacobus Arminius (15591609), met wie hij veel van zijn gedachtegoed deelde. Arminius was aan het begin van de zeventiende eeuw verwikkeld in een hoogoplopend conflict met zijn collega Franciscus Gomarus (15631641), over de grondslagen van de protestantse religie. Arminius was een fervent verdediger van een meer vrijzinnige, zogenaamd ‘rekkelijke’ opvatting van het geloof, terwijl Gomarus hiertegen in het geweer kwam in de naam van een orthodoxe, of

SERIE PORTRETTEN: DE PIETERSKERK HEEFT IN DE LOOP DER EEUWEN VELEN EEN LAATSTE RUSTPLAATS OF EEN HERINNERINGSPLEK GEBODEN. ZWERVEND DOOR DE KERK KOM JE NAMEN TEGEN OP GRAFSTENEN, MONUMENTEN EN ROUWBORDEN. WIE WAREN DEZE MENSEN, WAT WAS HUN LEVENSLOOP EN WIE ZORGDE ER VOOR DAT DE HERINNERING AAN HEN BEWAARD BLEEF IN DE PIETERSKERK?

‘rechtzinnige’ interpretatie. De aanhangers van Arminius worden ook wel remonstranten genoemd en de aanhangers van Gomarus simpelweg contraremonstranten.

Terechtstelling In de discussie stond de predestinatie centraal, dat draaide om de vraag of het geloof een rol speelde

vervolg Coccejus - een laatste woord vervat in steen < vriendenbericht 5

Voetius De directe aanleiding voor zijn aanstelling in Leiden als theoloog was de publicatie in 1648 van een theologische verhandeling waarin Coccejus zijn religieuze opvattingen uiteenzette, die aanzienlijk vrijzinniger waren dan de leer die inmiddels al decennia lang dominant was in de Republiek. Deze publicatie had al snel hevige kritiek gekregen van de rechtzinnige Utrechtse hoogleraar Gisbertus Voetius (1589-1676). Ondanks deze hevige oppositie en de grote tegenstellingen tussen de twee stromingen verliepen de eerste acht jaar in Leiden tamelijk rustig voor Coccejus. Toch kwam daar verandering in toen Voetius zijn oppositie tegen Coccejus en zijn gedachtegoed weer publiekelijk ging uiten.

Persoonlijk bezoek Voetius begon in feite een publieke campagne tegen het gedachtegoed van Coccejus en maakte hem enigszins het leven zuur. Exemplarisch voor de dadendrang van Voetius was zijn reis naar Groningen in 1669, om toenadering te zoeken tot een andere rivaal, de Franse protestantse theoloog Samuel Maresius (1599-1673), zodat zij samen in een verbond tegenstand konden bieden aan Coccejus. Voetius was inmiddels de tachtig

Afbeelding links: Portret Johannes Coccejus, schilder onbekend © Museum Martena Afbeelding boven: Bibliotheek van de Universiteit van Leiden, Willem Isaacsz. van Swanenburg, naar Jan Cornelisz. van ‘t Woudt, 1610 © Rijksmuseum

gepasseerd en had jarenlang hevige disputen in de uitverkiezing van een gelovige christen door

gehad met Maresius, die ook al de evenzeer

God. Arminius was van mening dat het geloof van

respectabele leeftijd van 70 jaar had bereikt.

een individu wel degelijk van belang was, terwijl

Desondanks was Voetius bereid om deze vete tot

Gomarus stelde dat Gods oordeel al vaststond,

een einde te brengen met een persoonlijk bezoek

ongeacht het persoonlijke geloof. Het conflict

aan zijn collega in het noorden.

draaide dus in feite om de vraag of de menselijke vrije wil, middels de persoonlijke keuze voor het

Malaria

geloof, van belang was in het protestantisme. De

Dat deze alliantie, geboren uit een diepe afkeer voor

discussie liep zo hoog op dat het een nationale

de rekkelijke stellingen van Coccejus, uiteindelijk

politieke kwestie werd, die zelfs uitmondde in de

niet lang stand hield had niet te maken met een

terechtstelling van raadpensionaris Johan van

gebrek aan gepassioneerde oppositie bij beide

Oldebarneveldt op 13 mei 1619. De orthodoxe visie

heren. In hetzelfde jaar, 1669, kwam Johannes

van Gomarus kreeg hiermee het overwicht.

Coccejus namelijk op 66-jarige leeftijd te overlijden aan de gevolgen van wat men destijds aanzag voor

Aanstelling Coccejus

de pest, maar waar vandaag de dag van wordt

Direct na de terechtstelling van Van Oldebarneveldt

vermoed dat het malaria is geweest. De predikant

werden de remonstrantse medestanders van

Laurentius Knappert kenmerkte het in 1911 als volgt:

Arminius aan de Leidse theologische faculteit

Doch hem [lees: Coccejus] schutte de dood tegen

ontslagen, waardoor de rechtzinnige leer voor

de woede der beide grijsaards. Dit abrupte einde aan

langere tijd dominant zou blijven. In 1650 kwam

een bewogen leven zou echter geenszins het einde

hierin echter een significante verandering met de

betekenen van de hernieuwde religieuze twisten

aanstelling van de van oorsprong Duitse Coccejus.

die door Coccejus, na decennia van betrekkelijke

Johannes Coccejus werd in 1603 geboren in

kalmte, weer waren aangewakkerd. Want hoewel de

Bremen als Johannes Coch. Voordat hij in 1650

discussie ditmaal om andere inhoudelijke kwesties

naar Leiden kwam was hij in zijn geboortestad en

draaide, ging het eigenlijk om een herleving van de

in Franeker als hoogleraar reeds vermaard om zijn

tegenstelling tussen de vrijzinnige en de orthodoxe

talenkennis, en in het bijzonder als oriëntalist.

opvatting van de protestantse religie, die aan het

6 vriendenbericht > vervolg Coccejus - een laatste woord vervat in steen

begin van de eeuw al zoveel strijd en leed teweeg had gebracht.

Twistpunten De kern van het conflict tussen de ‘Coccejanen’ en de ‘Voetianen’ draaide om drie stellingen waarmee Coccejus afweek van de heersende Gereformeerde leer. Ten eerste betoogde hij dat God zijn verbond met de mens herhaaldelijk vernieuwde: eerst sloot hij een verbond met Adam, vervolgens met Mozes en tot slot met Jezus Christus. Hiermee kreeg het verbond tussen de mens en God ook telkens een nieuwe betekenis, terwijl Gods werk in de ogen van de Voetianen vanaf het begin der tijden onveranderlijk was. Het tweede twistpunt hing hiermee samen, omdat volgens Coccejus het steeds vernieuwde verbond moeilijk te rijmen viel met een onveranderlijk oordeel van God. Hiermee wees hij de predestinatieleer af, die ook al de kern van het conflict was aan het begin van de eeuw.

De Voetianen bleven echter standvastig in hun opvatting van de predestinatie. Het derde geschil draaide om het gebod van de Sabbat, de verplichte wekelijkse rustdag, waar Voetius veel rigoureuzer aan vasthield dan Coccejus. Vooral dit laatste punt veroorzaakte veel conflict aan de universiteit, waarin de man die Coccejus naar Leiden haalde een belangrijk aandeel, de Leidse hoogleraar Abraham Heidanus (1597-1678). Op de achtergrond speelde ook de invloed van de filosofie van de Franse filosoof René Descartes (1596-1650) een grote rol.

Dit kwam doordat twijfel Descartes’ belangrijkste methode was voor het vinden van ware kennis, wat ook gevolgen had voor het bewijzen van het bestaan van God. Dit was iets waar Descartes zelf moeite mee had, maar de orthodoxe Voetianen des te meer. Zij hadden sterke vermoedens dat Coccejus sympathie had voor de filosofie van Descartes, hoewel hij dit zelf nooit heeft geuit.

Politieke macht Er zat achter de religieuze geschillen ook een onmiskenbare politieke dimensie, die samenhing met de machtsverhoudingen in Europa tussen katholieke en protestantse landen. De orthodoxe protestanten

die

Voetius

vertegenwoordigde

waren altijd sterk antikatholiek geweest. Zij wilden daarom ook graag dat de Republiek haar politieke macht inzette als tegenwicht voor het katholieke Frankrijk en Spanje. Juist omdat hun religieuze opvattingen zo nauw verbonden waren met hun Epitaaf van Johannes Coccejus in de Pieterskerk.

vervolg Coccejus - een laatste woord vervat in steen < vriendenbericht 7

politieke standpunten lag de kritiek op hun centrale leerstellingen erg gevoelig. Toen de Republiek in het Rampjaar 1672 van alle kanten aangevallen werd kwam de tot dan toe gevoerde neutrale buitenlandse politiek ten einde en werd onder het bewind van Stadhouder Willem III tot 1702 ook de orthodoxe leer weer dominant.

Laatste statement Hiermee raakte de leer van Coccejus in de verdrukking.

Zijn

zoon,

Johannes

Henricus

Coccejus, die een aantal lucratieve publieke ambten bekleedde in Holland, wierp zich in deze tijd op als de meest voorname verdediger van het gedachtegoed van zijn vader. Tot aan zijn dood in 1712 bleef hij zijn vader verdedigen. Ter nagedachtenis aan het werk van zowel vader als zoon, liet de weduwe van laatstgenoemde in 1712 de epitaaf oprichten in de Pieterskerk Leiden.

Omdat de Coccejanen na 1702 hun invloed in de kerk en aan de universiteit weer hadden herwonnen ging de onthulling van het gedenkteken gepaard met kritische reacties vanuit de Voetiaanse hoek.

Zo was de plaatsing van de epitaaf uiteindelijk een laatste statement van de familie Coccejus in dit decennialange debat.

Gisbertus Voetius - portret door Steven van Lamsweerde 1683 © Rijksmuseum.

Coccejus speelt een rol in WOII Lang na zijn dood heeft Johannes Coccejus nog een onvoorziene rol gespeeld in de bescherming van Nederlands erfgoed. Op de eerste dag van de capitulatie van Nederland na de Duitse inval in 1940 kwam er namelijk een delegatie van de universiteit op bezoek bij de koster van de Pieterskerk, W.K.L. Rameau, met het verzoek of hij bereid was iets in de kerk te verbergen. Rameau wist nog niet wat het was, maar begreep intuïtief dat het ging om een eervolle taak. ’s Middags werd het pakket bezorgd en bleek de pedelstaf en het grootzegel van de universiteit te bevatten. Om het voor lange tijd te kunnen verbergen werd het graf van Coccejus geruimd en de ceremoniële stukken erin gelegd.

Rameau schreef: Indien deze prof zou hebben kunnen weten dat dit gebeurde zou hij er vast en zeker geen bezwaar tegen hebben gemaakt. Met grote opluchting kon Rameau het pakket na de oorlog ongeschonden terugbezorgen, vlak voor de plechtigheid van de heropening van de universiteit.

Het heldhaftige optreden in de Pieterskerk van koster Rameau tijdens de Tweede Wereldoorlog is uitgebreid beschreven in het hoofdstuk ‘De Pieterskerk in de Tweede Wereldoorlog’ geschreven door oud-directeur van de Stichting Pieterskerk Leiden Ton Boon in het boek De Pieterskerk in Leiden uit 2011.

8 vriendenbericht > De VeerStichting

De VeerStichting Bevrijd van zekerheid, 35ste Symposium Veerstichting. © Foto: Hielco Kuipers

De Pieterskerk is van oudsher een bijzondere ontmoetingsplaats en deze functie wordt nog steeds vervuld tijdens de vele bijzondere evenementen die de Pieterskerk mag faciliteren.

ontmoetingen die de wereld omvormen Afgelopen september vond in de Pieterskerk de

financiën, het boeken van inspirerende intermezzi

37e editie van het ‘VeerStichting Symposium’

en het uitnodigen van toonaangevende sprekers.

plaats. De VeerStichting is in 1978 opgericht door

Ieder jaar heeft een overkoepelend thema, ieder

een groep Leidse studenten, met als doel om het

jaar is het weer de kunst om een aansprekend

debat tussen studenten en zogeheten ‘vormgevers

thema te vinden en door de jaren heen komt de lat

van de maatschappij’ te bevorderen. Inmiddels

steeds hoger te liggen. Thema’s als ‘Onbegrensd

is het uitgegroeid tot een jaarlijks tweedaags

ID’, ‘Angst’ en ‘Bevrijd van zekerheid’ waren de

symposium

internationale

thema’s van de afgelopen jaren. In 2016 was het

topsprekers. Met de Pieterskerk als de unieke

thema ‘Over Hoop’, dagvoorzitter Boris van der

locatie voor dit evenement.

Ham nam de deelnemers mee in een zoektocht

met

nationale

en

naar antwoorden op vragen als: Is er nog hoop nemen

in de wereld? Waar kunnen wij nog hoop vinden?

ieder jaar 250 studenten deel, afkomstig van

Zijn wij nog in staat een eigen hoop terug te vinden

universiteiten uit heel Nederland en België. Deze

in een wereld die volledig overhoop lijkt te liggen?

Aan

het

‘VeerStichting

Symposium’

jonge ambitieuze studenten worden geselecteerd door een jury van hoogleraren op basis van

Het bestuur van de VeerStichting realiseert samen

een thematisch essay. Daarnaast nemen er 250

met het professionele team van de Pieterskerk

zogenaamde vormgevers van de maatschappij

Leiden ieder jaar weer een indrukwekkend

deel aan het symposium. In deze groep bevinden

symposium.

zich mensen uit het bedrijfsleven, de overheid,

leidt al vele jaren tot een unieke ervaring voor

de wetenschap, de kunsten, de media en van

de deelnemers in de mooiste monumentale

verschillende

evenementenlocatie

belangenorganisaties.

Tijdens

Deze

bijzondere

van

samenwerking

Nederland.

De

de pauzes worden studenten en vormgevers

Pieterskerk is trots op deze samenwerking en de

uitgenodigd om elkaar inhoudelijk te ontmoeten

eerste voorbereidingen voor de 38e editie in 2017

tijdens speeddates, lunches en workshops.

zijn al weer gestart, het wachten is nu nog op het thema. Wij kunnen niet wachten…

Jaarlijks neemt een studentenbestuur het op zich om de hele organisatie van het symposium op

Voor meer informatie over de VeerStichting kunt

zich te nemen, van het werven van de benodigde

u terecht op www.veerstichting.nl

Nummer 3 van Nederland bij Open Monumentendagen < vriendenbericht 9

open monumentendagen

Nummer 3 van Nederland Het tweede weekend van september staat al jaren in het teken van de Nederlandse (rijks)monumenten, tijdens de Open Monumentendagen. Bij de 30ste editie, afgelopen september, heeft de Pieterskerk Leiden de landelijke top drie van bezoekersaantallen gehaald. Maar liefst 5.500 bezoekers hebben op zaterdag en zondag het rijksmonument bezocht.

Het

Open

de kerkrentmeesters van de drie hoofdkerken

Monumentendagen was ‘Symbolen en Iconen’. Een

landelijke

thema

van

de

van Leiden: Pieterskerk, Hooglandse kerk en de

thema dat perfect tot uiting komt in een eeuwenoud

Marekerk. De namenlijst van de kerkmeesters op

monument als de Pieterskerk Leiden. Om de

het perkament gaat terug tot 1538.

Sluitsteen Petrus © Rijksdienst voor het Cultureel

bezoekers een glimp te laten opvangen van de

Erfgoed, Amersfoort.

vele symbolen en iconen die zich in het monument

Voor de echte durfallen is tijdens de Open

Open Monumentendagen © Stefan Tetelepta

bevinden, kon men met behulp van een verrekijker

Monumentendagen

de sluitstenen in de gewelven bekijken. Hierop

Pieterskerk toegankelijk. Na een klim van meer dan

zijn verschillende sleutelfiguren van de Pieterskerk

honderd traptreden komt men aan op de trans, aan

Leiden afgebeeld, waaronder Petrus en Paulus.

de westelijke kant van het monument. Vanaf een

het

uitzichtpunt

van

de

hoogte van 26 meter konden de bezoekers niet Tijdens de Open Monumentendagen kan men

alleen Leiden, maar zelfs de skyline van Den Haag

monumenten en onderdelen van monumenten

waarnemen.

bezichtigen die niet altijd voor het publiek geopend zijn. Zo kon men in de Pieterskerk een rondleiding

Het uitgebreide programma en de fantastische

volgen

de

hulp van tientallen vrijwilligers, in combinatie

wijnkelder, die zich direct onder deze 17e-eeuwse

met het mooie weer, zorgden voor wederom een

stijlkamer bevindt. De Kerkmeesterskamer, met

succesvolle editie van de Open Monumentendagen.

goudleerbehang en een plafond gedecoreerd met

Zet u de data vast in uw agenda, de volgende editie

wapenschilden uit de 17e eeuw en perkament uit

van de Open Monumentendagen zijn op zaterdag

de 18e eeuw, is een unieke stijlkamer. De kamer

9 en zondag 10 september 2017.

door

de

Kerkmeesterskamer

en

deed oorspronkelijk dienst als vergaderzaal voor

10 vriendenbericht > Weihnachts-Oratorium: sprankelend en sfeervol kerstconcert

Weihnachts-Oratorium sprankelend en sfeervol kerstconcert

Weihnachts-Oratorium © Foto: Simon van Boxtel

weihnachts - oratorium

Ieder jaar luidt het Nederlands Kamerkoor Kerst feestelijk in met Bachs Weihnachts-

Nederlands Kamerkoor & B’Rock

Oratorium. Dit jaar gaat het Nederlands Kamerkoor de samenwerking aan met

Solisten Mikael Stenbaek (evangelist / tenor) Grace Davidson (sopraan) Marian Dijkhuizen (alt) Jasper Schweppe (bas) Pieterskerk Leiden Donderdag 22 december 2016 Aanvang concert: 19:30 uur Pauze: 20:45 uur Einde concert: 22:30 uur

het meest swingende barokensemble dat Europa rijk is: het Belgische B’Rock.

Het complete Weihnachts-Oratorium klinkt: van de feestelijke cantate voor Eerste Kerstdag tot die voor Driekoningen. We stelden Peter Dijkstra, chef-dirigent van het Nederlands Kamerkoor, vijf vragen.

Kijk je uit naar het Weihnachts-Oratorium?

is dat we gezamenlijk mooie muziek maken,

‘Ik heb er erg veel zin in! Een kerst zonder Weihnachts-

daaraan is mijn positie van ondergeschikt belang.’

Oratorium, zonder Jauchzet, Frohlocket, is voor mij

Het

niet echt kerst. Het is een prachtige vertelling van het

uitgevoerd, met alle zes cantates. Hoe zorg je als

kerstverhaal van geboorte tot en met Drie Koningen.

dirigent dat het gedurende 2,5 uur interessant

Ik verwacht een serie van sprankelende en sfeervolle

blijft?

kerstconcerten en hoop dat er veel mensen komen

‘Het is belangrijk om het verhaal op een interessante

luisteren!’

manier te vertellen, met aandacht voor detail maar

Hoe klinkt het Weihnachts-Oratorium onder jouw

ook voor het grotere geheel. Het gaat dus om

leiding?

een combinatie van ‘in het moment zitten’, en een

‘Een interpretatie ontstaat bij mij altijd door een

‘helikopterview’ hebben en je bewust te zijn van het

wisselwerking met de musici. Ik laat me graag door

volledige verhaal. Daarin moet er een goede balans

hen inspireren, en hoop dat het andersom net zo

zijn tussen de verstilde en de feestelijke momenten.

werkt. Het Kamerkoor ken ik natuurlijk erg goed, en

Ook is het bij grote werken als het Weihnachts-

ik weet dat we met de solisten een mooie uitvoering

Oratorium van groot belang om de vaart erin te

kunnen neerzetten.’

houden.’

Met dit werk maakte je vorig jaar je debuut als

Hoe breng je de kerst zelf door?

chef-dirigent van het Nederlands Kamerkoor. Hoe

‘Ik houd de kerstdagen altijd vrij, ook al zijn het

was dat?

hoogtijdagen voor musici. Op kerstavond gaan we

‘Ik heb altijd hoge verwachtingen gehad van mijn werk

met de kinderen naar een kerstviering en daarna

met het Nederlands Kamerkoor en we zijn vorig jaar

doen we pakjes. Eerste en tweede kerstdag zijn meer

lekker van start gaan met het Weihnachts-Oratorium.

voor bezoek aan familie: gezellig samen zijn, rond

Maar of ik nu chef- of gastdirigent ben, het belangrijkst

het haardvuur zitten, spelletjes doen en lekker eten.’

Weihnachts-Oratorium

wordt

integraal

Fotomontage van de ondertekening van het ‘Laatste Oordeel’ verhuist naar Pieterskerk Leiden < vriendenbericht 11

Fotomontage

Eind november is een fotomontage van de

kopie van de ondertekening hangt nu naast de

ondertekening van het Laatste Oordeel verhuisd

kopie van het origineel. Beide fotomontages zijn

naar de Pieterskerk Leiden. De ondertekening op

gemaakt door het Leidse bedrijf Matrix Frame,

van de

het zestiende-eeuwse drieluik werd zichtbaar met

die wereldwijd marktleider zijn met hun unieke

behulp van een speciale fotografische techniek,

frames.

ondertekening

de gedetailleerde ondertekening blijkt Lucas’

Lucas bracht de ondertekening van het Laatste

uitzonderlijke talent, niet alleen als schilder maar

Oordeel direct aan op de witte plamuurlaag

ook als tekenaar.

die het ruwe hout bedekt. De ondertekening

van het

de

zogenoemde

infraroodreflectografie.

Uit

in zwart krijt was bedoeld als leidraad tijdens Het drieluik met het Laatste Oordeel van Lucas

het schilderen. Binnen de contouren van de

van Leyden (Leiden ca. 1494–1533) staat tot 2019

hoofdvormen van de compositie gebruikte Lucas

opgesteld op de eregalerij in het Rijksmuseum

arceringen om schaduw aan te geven in de

vanwege een ingrijpende restauratie en uitbreiding

vleeskleurige partijen en in de kleding. Voor de

van Museum De Lakenhal. Het immense schilderij

donkerste delen gebruikte hij kruisarceringen.

uit 1527 geldt als een van de hoogtepunten van

Ook bracht hij wassingen aan met verdunde

verhuist van

de Renaissance in de Noordelijke Nederlanden.

zwarte verf, bedoeld als onder modellering van de

Lucas was bij het schilderen van zijn drieluik

uiteindelijke verflaag.

Museum

in het Noorden. Hij schilderde het Laatste Oordeel

De infraroodreflectografie (IRR) is ontwikkeld in

in opdracht van de kinderen van Claes Dirksz.

de jaren 1970 en werd voor het eerst toegepast

van Swieten, een vermogende houthandelaar en

op het Laatste Oordeel. De ondertekening geeft

De Lakenhal

burgemeester van Leiden, ter plaatsing bij zijn graf

inzicht in het wordingsproces van een specifiek

in de Pieterskerk. De binnenzijde toont het Laatste

kunstwerk en is vaak van belang bij restauraties.

Oordeel naar de Openbaring van Johannes uit

Het drieluik met het Laatste Oordeel is in 2015

het Nieuwe Testament en op de buitenzijde staan

opnieuw gefotografeerd, waarbij voor het eerst de

de heiligen Petrus en Paulus afgebeeld. In 2011

voorstellingen volledig gescand konden worden.

schonk de Leidse kunstenaar Casper Faassen

De IRR-fotomontage is uitgevoerd door het

een kopie van het Laatste Oordeel, dat gemaakt

Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie,

is in opdracht van Museum De Lakenhal voor

in samenwerking met het Rijksmuseum en

de tentoonstelling rond het originele drieluik. De

Museum De Lakenhal.

‘Laatste Oordeel’

naar Pieterskerk Leiden

uitgegroeid tot verreweg de bekendste kunstenaar

Ondertekening en reproductie schilderij Lucas van Leyden hangt in de Pieterskerk. © Foto: Hielco Kuipers

12 vriendenbericht > De restauratie van oudste nog spelende pijpwerk ter wereld

de restauratie van oudste nog spelende pijpwerk ter wereld Het Van Hagerbeerorgel kent een hele geschiedenis van veranderingen en aanpassingen. Sommige waren technische aanpassingen, sommige ook zeer verbonden met de tijdsgeest.

Over het hoofdorgel van het Van Hagerbeerorgel in de Pieterskerk Leiden is al documentatie bekend uit 1398. Het werd aangepast en vergroot door verschillende orgelbouwers, waaronder Jacob van Bilsteyn (±1445), Jan van Covelens (±1530) en Peter Jansz de Swart (±1585). Uit al deze perioden is nog pijpwerk bewaard, waarvan dat van Van Bilsteyn tot het oudste nog spelende pijpwerk ter wereld mag worden gerekend. Op deze pijpen, die stammen uit circa 1446, zijn nog cijfers te vinden die op zijn laatst uit de 15de eeuw kunnen stammen.

Het orgel kreeg tussen 1636 en 1643 zijn huidige omvang en signatuur van vader en zoon Van Hagerbeer. Deze uitbreiding was nodig omdat vanaf 1636 ook in Leiden de gemeentezang weer door orgelspel mocht worden begeleid. Onder het timpaan staat de tekst: Looft den Heer met psalmen en organen, de eerste regel van psalm

Looft den Heer met psalmen en organen

150. Daarom zijn in het front 150 pijpen opgesteld.

Aan het eind van de 17e eeuw werd het orgel aangepast door Johannes Duyschot en in de 18e eeuw door Joachim Hess. In de 19e eeuw heeft de familie Lohman het orgel aangepast aan de romantische stijl van die tijd, waarbij de middentoonstemming werd vervangen door de gelijkzwevende temperatuur. In het midden van de 20e eeuw is het orgel door Van Leeuwen op moderne toonhoogte (a 440Hz) gebracht.

Tussen 1995 en 1998 is het orgel bij een ingrijpende restauratie teruggebracht naar de oorspronkelijke signatuur van Van Hagerbeer. Alleen belangrijke toevoegingen,

zoals

enkele

van

Johannes

Restauratie Van Hagerbeerorgel. © Foto:Stefan Tetelepta

vervolg De restauratie van oudste nog spelende pijpwerk ter wereld < vriendenbericht 13

Duyschot, zijn gehandhaafd. Bij de restauratie

toegepast. De pijpen die alleen wit

is de handtekening van Van Hagerbeer in de

zijn worden gereinigd (mechanisch en/of met azijn

uitgeslagen

grootste frontpijp (24 voet) gevonden. Het orgel

uitgekookt) en vervolgens behandeld met lak.

Derde fase van de restauratie

is weer gestemd in de middentoonstemming

Pijpvoeten die al vervormingen vertonen of waarvan

De derde fase van de restauratie zal in

en voor de kenners met de a op 418 Hz (lage

de voet al is opengesprongen behoeven grondiger

het voorjaar van 2017 starten. Wij zijn nog

toonhoogte). Daarmee is dit Van Hagerbeer-orgel

herstel. De desbetreffende voetspitsen worden geheel

druk bezig met de financiering van deze

het enige stijlzuivere exemplaar van de oude

dan wel gedeeltelijk vervangen. Naar verwachting

laatste fase. Mocht u een extra bijdrage

Hollandse stadsorgels. In de Pieterskerk Leiden

worden circa 500 pijpvoeten gelakt en zullen ongeveer

willen leveren aan deze noodzakelijke

kan de muziek klinken zoals Jan Pieterszoon

300 voetpunten worden hersteld. Om ook voor de

orgelrestauratie stellen wij dat zeer op prijs,

Sweelinck het zelf gehoord zou kunnen hebben.

toekomst goed inzicht te hebben in de materie wordt

u kunt in dat geval uw extra bijdrage storten

Niet alleen de klank, ook de windvoorziening werd

een tabel opgesteld waarop wordt aangeduid welke

t.n.v. Stichting Vrienden van de Pieterskerk

in oude luister hersteld. Sinds 1998 wordt dan ook

pijpen welke behandeling hebben ondergaan.

op rekeningnummer NL22ABNA0881528307

bij vrijwel alle concerten de wind verzorgd door het Orgeltrappersgilde van de Pieterskerk Leiden.

o.v.v. extra bijdrage Orgel.

Niet alleen een zeer omvangrijk, maar ook zeer kostbaar restauratieproject. Dit project kan dan ook

En dan nu toch weer een restauratie. Bij een

enkel worden uitgevoerd dankzij de steun van velen.

onderhoudsbeurt werd oxidatie van de voeten

Bijdragen van de volgende stichtingen maken de

van diverse historische pijpen geconstateerd.

restauratie mogelijk: Prins Bernhard Cultuurfonds

Deze pijpen zijn van orgelmetaal met een zeer

(met bijdragen van de volgende Cultuurfondsen

hoog loodpercentage (ca. 98%) vervaardigd. Dit

op naam: het Elco Brinkman Fonds en het Bertus

alliage is bijzonder gevoelig gebleken voor de

en Anne Luyten Block Fonds), M.A.O.C. gravin van

aantasting door loodoxidatie. Daarbij wordt het

Bylandt Stichting, Stichting dr. Hendrik Muller’s

lood omgezet in oxide, waarbij het orgelmetaal

Vaderlandsch Fonds, Stichting tot Behoud van het

verbrokkelt en vervormt. Uiteindelijk scheurt

Nederlandse Orgel & Stichting Orgelfonds Mooy.

de

pijpenwand

spontaan

open.

Dergelijke

oxidatie tast het lood van de orgelpijpen aan en veroorzaakt uiteindelijk gaten in de voeten van het pijpwerk.

Dit probleem heeft zich de laatste jaren tamelijk onverwachts bij meerdere historische orgels in Nederland en daarbuiten geopenbaard. De precieze oorzaak van dit proces is (nog) niet vastgesteld. Het proces verloopt onberekenbaar.

De oorzaak ligt vermoedelijk in een combinatie van factoren waarbij in elk geval de parameters zuurgraad

en

relatieve

vochtigheid

een

belangrijke rol spelen.

Een zeer omvangrijke klus, en met die reden is besloten om het gehele pijpwerk van het Van Hagerbeer-orgel in drie fases aan een grondige inspectie te onderwerpen en waar nodig het pijpwerk te restaureren. Het herstelwerk wordt uitgevoerd door Verschueren Orgelbouw die ook de eerdere restauratie in de jaren ’90 van de vorige eeuw uitvoerden en een grote kennis hebben van ons bijzondere orgel.

Ernstig aangetaste pijpen worden hersteld door het vervangen van dat deel van de pijpvoet. Daarbij wordt metaal van een gelijkaardig loodpercentage

Restauratie Van Hagerbeerorgel. © Foto:Stefan Tetelepta

14 vriendenbericht > Monumentale hekwerken in oude luister hersteld, dankzij u

monumentale hekwerken in oude luister hersteld ,

Dankzij u Recent zijn de monumentale hekwerken in de Pieterskerk Leiden hersteld, handwerk door het eeuwenoude ambacht van de smid. Het gaat om de hekwerken rond de monumenten van Luzac, Boerhaave, Van der Palm en Van Kerckhoven.

De hekken hadden al lange tijd een aantal

materialen. Huismeester Bram Siera zal de

zichtbare

is

hekwerken voorzien van een nieuwe beschermde

uitgevoerd door de smid Martijn van der Berg

zwarte coating, zodat de hekwerken uiterlijk weer

die dit jaar de ambachtelijke Smederij van de

in hun oude glorie verkeren en de monumenten

Geijn, aan de Oude Varkenmarkt in Leiden, heeft

die zij beschermen ook van extra luister voorzien.

beschadigingen.

Het

herstel

overgenomen. Martijn heeft het vak geleerd bij zijn voorganger Sjaak van de Geijn, die al vaker

Het herstel is tot stand gekomen dankzij uw

opdrachten heeft uitgevoerd voor de Pieterskerk

steun, door een bijdrage van de Stichting

Leiden. Net als alle echte ambachtelijke smeden

Vrienden van de Pieterskerk.

is ook Martijn van der Berg aangesloten bij het Nederlands Gilde van Kunstsmeden (NGK).

Bij het herstel van de hekwerken is rekening

Boven: Martijn van der Berg van Smederij van de Geijn.

karakter

Onder: Smederij van de Geijn herstelt hekwerk bij

daarvan. Zo zijn fragmenten van de hekwerken

monument Van der Palm. Š Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Hielco Kuipers

gehouden

met

het

monumentale

die bewaard waren gebleven teruggezet in het hek, zodat er zoveel mogelijk oorspronkelijk materiaal is gebruikt. Bij de Pieterskerk Leiden, zowel als onder restauratie-specialisten en bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, bestaat een zeer sterke voorkeur voor herstel dat zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke toestand aansluit.

Bovendien zijn de bewaarde fragmenten gebruikt als model om de nieuwe aanvullende fragmenten te maken. Zo zijn de decoraties optimaal nagebootst.

Bij de hekwerken van de monumenten van Luzac en Boerhaave zijn een aantal spijlen en punten gericht, een minimale ingreep. Bij het hekwerk van het monument voor Van Kerckhoven zijn op negen spijlen nieuwe punten gezet, met gebruik van een bewaard gebleven originele punt. De meest ingrijpende werkzaamheden vonden plaats bij het hekwerk van het monument voor Van der Palm. Hierbij zijn nieuwe spijlen, decoraties en punten toegevoegd, wederom aan de hand van bewaard gebleven originele

Leiden maakt 100 jaar ná De Stijl de balans op < vriendenbericht 15

Leiden maakt 100 jaar ná De Stijl de balans op In 2017 viert Leiden dat 100 jaar geleden Theo van Doesburg in Leiden ‘De Stijl’ oprichtte. Wat begon als de naam van een tijdschrift werd uiteindelijk een icoon van moderniteit over de hele wereld.

Museum De Lakenhal heeft kunstenaars lemke van

Stijl een eigentijdse invulling geven aan abstracte

Compositie in lijn - Piet Mondriaan, 1917

Dijk en Guido Winkler (IS-projects) gevraagd een

kunst. In de Pieterskerk Leiden zullen kleinere,

© Kröller-Müller Museum

plan te ontwikkelen voor Openlucht Museum De

reeds bestaande kunstwerken van de kunstenaars

Lakenhal: 100 jaar ná De Stijl. Voor het Openlucht

uit het wereldwijde netwerk van de curatoren

Museum De LakenhaI namen de curatoren een

worden getoond. De ruim twintig kunstenaars

deel van het schilderij Compositie in lijn (1917)

uit verschillende continenten, waaronder Brent

van Piet Mondriaan als plattegrond en vroegen

Hallard (Australië), Gilbert Hsiao (USA) en Jan

hedendaagse internationale kunstenaars om grote

van der Ploeg (NL) maken hun ‘artwalls’ speciaal

monumentale ‘artwalls’ in de buitenlucht op het

voor Openlucht Museum De Lakenhal. De

Leidse Pieterskerkhof te maken. De tentoonstelling

tentoonstelling is te bezichtigen vanaf 2 juni tot en

laat zien hoe deze kunstenaars honderd jaar na De

met 27 augustus 2017.

Bent u wel een lezer van het Vriendenbericht maar nog geen Vriend van de Pieterskerk?

word een vriend en steun de Pieterskerk Wat houdt het in:

Ramen met Namen een knipoog naar de gildeborden Het idee is dat u een naam kunt laten brandschilderen in de ramen van de Pieterskerk

l

kosten € 20,- euro per jaar

Leiden. Door het ‘kopen’ van een naam in een van

l

steun een nationaal monument

de beschikbare panelen ‘vereeuwigt’ u uzelf of een

l

2 Vriendenberichten per jaar

ander in de Pieterskerk, net als de gildebroeders

l

korting bij sommige culturele activiteiten

in de middeleeuwen met hun gildeborden wilden

l

gratis toegang tot de openstelling met twee

bereiken.

personen Het is natuurlijk ook mogelijk om iemand een

Wist u dat: l

l

gebrandschilderde

naam

cadeau

te

doen,

Pieterskerk heeft als goededoelen instelling

bijvoorbeeld ter gelegenheid van een verjaardag,

de culturele ANBI status

een huwelijk, geboorte, doop, jubileum of ter

Vriend voor het leven kost € 1000,-

herinnering aan familieleden.

Voor meer informatie zie www.pieterskerk.com

Kijk voor meer informatie op onze website:

en klik op de button ‘Uw steun helpt!’ op de

www.pieterskerk.com/ramen-met-namen.

homepage.

agenda pieterskerk leiden

Openstelling en rondleidingen:

Februari 2017

Wanneer er geen evenementen plaatsvinden is de Pieterskerk geopend voor publiek. Het Pieterskerkcafé is iedere dag geopend van 11:00 tot 18:00 uur. Op www.pieterskerk.com vindt u de data van actuele openstellingen en rondleidingen.

wo 08 Universiteit Leiden - Dies Natalis

Aanvang: 15:00 uur http://evenementen.leidenuniv.nl/dies

Wilt u een rondleiding op een niet gepubliceerde datum of met een groep? Onze vrijwilligers zijn graag bereid u rond te leiden in de Pieterskerk. Voor meer informatie en reserveringen kunt u contact opnemen met de salesafdeling van de Pieterskerk via (071) 513 77 64 of een e-mail sturen naar sales@pieterskerk.com

do 16 Scratch Muziekdagen – Messiah I

Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl vr 17 Scratch Muziekdagen – Messiah II

Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl za 18 Scratch Muziekdagen – Musical Highlights

Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl

Parkeren: Wij adviseren u te parkeren op het Haagweg Parkeerterrein, kosten hiervoor zijn € 12,- per auto per dag inclusief vervoer naar en van de binnenstad. Zie voor meer informatie www.stadsparkeerplan.nl. Vanaf Leiden CS stoppen verschillende bussen op de Breestraat, op 2 minuten loopafstand van de Pieterskerk.

concerten & evenementen Ingang concerten e.d.: Pieterskerkhof 1A

December 2016 di 20 Bachacademy

Aanvang: 19:30 uur www.pieterskerk.com

zo 19 Scratch Muziekdagen – Klassiek programma

Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl za 25 Open Dag Universiteit Leiden

Informatie via www.studereninleiden.nl

Maart 2017 zo 26 Cantatedienst

Aanvang: 19:00 uur www.stichtingcantate.nl

April 2017 do 22 Weihnachts-Oratorium

Nederlands Kamerkoor & B’Rock

Aanvang: 19:30 uur www.pieterskerk.com za 24 Kerstnachtdienst

18:30 uur – Kinderkerstfeest

20:30 uur – 1e Kerstnachtdienst

22:30 uur – 2e Kerstnachtdienst www.kerstnachtdienst-pieterskerk.nl

Januari 2017 ma 09 Nieuwjaarsreceptie Gemeente Leiden

Informatie via www.leiden.nl

wo 12 Matthäus Passion

C.O.V. Ex Animo

Aanvang: 19:30 uur www.exanimo.nl do 13 Matthäus Passion

Bachkoor Holland

Aanvang: 19:30 uur www.bachkoorholland.nl vr 14 Matthäus Passion

Bachkoor Holland

Aanvang concert: 11:30 uur

Lunchpauze: 13:00 - 14:30 uur

Einde concert: 16:15 uur www.bachkoorholland.nl

PIETERSKERK LEIDEN Kloksteeg 16 2311 SL Leiden (071) 512 43 19 info@pieterskerk.com www.pieterskerk.com

Dit Vriendenbericht is gedrukt op FSC gecertificeerd papier.