Sądowy podział majątku wspólnego – wybrane zagadnienia praktyczne. Część pierwsza

le majątku, biorąc pod uwagę ich stan z chwili ustania wspólności ustawowej, zaś jego wartość z chwili orzekania, którą określa wartość zbytego prawa według jego wartości rynkowej z chwili podziału. W uzasadnieniu ww. postanowienia Sąd Najwyższy wywiódł, że powyższy przepis kreuje samodzielne roszczenie, które zgłoszone w postępowaniu działowym wymaga odrębnego rozstrzygnięcia, a jego skutkiem jest względna bezskuteczność, podmiotowo ograniczona tylko do współmałżonka, który nie wyraził zgody i tylko o tyle, o ile rozporządzenie naruszałoby uprawnienia przysługujące temu byłemu małżonkowi na podstawie materialnoprawnych przepisów o podziale majątku wspólnego.5

Fakt, że rozstrzygnięcie zapada tu przy odpowiednim zastosowaniu normy prawnej z art. 415 KC nie implikuje w żaden sposób przyjęcia, że mamy tu do czynienia z klasycznym roszczeniem, jakie co do zasady jest rozpoznawane w procesie i jest ograniczone kwotowo treścią żądania. Co więcej w razie uwzględniania przy dziale spadku wartości przedmiotu bezprawnie zbytego przez jednego ze spadkobierców rozliczeniu podlega jego ustalona przez sąd wartość, a spłatę sąd ustala z urzędu. Po ustaleniu wielkości takiej spłaty możliwym jest co najwyżej złożenie przez b. małżonka, któremu jest ona należna oświadczenia o zrzeczeniu się części przypadającego mu świadczenia, co byłoby dla sądu orzekającego wiążące. Wartość takiego bezprawnie zbytego przedmiotu, za wyjątkiem sytuacji, kiedy wartość taka zostanie zgodnie przez uczestników określona, sąd ustala z urzędu, wedle stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania. Gdy wartość ta nie była zgodnie przez uczestników podana, nie ma podstaw do uznania w tym przedmiocie za miarodajną wartości wskazanej w umowie.

Podsumowując.

W przypadku zbycia udziału w przedmiocie należącym do majątku wspólnego, po ustaniu tej wspólności, potrzebna jest zgoda drugiego małżonka na rozporządzenie udziałem w przedmiocie, który należał do majątku wspólnego.

Brak zgody współmałżonka na rozporządzenie przez drugiego małżonka udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego obarczony jest sankcją bezskuteczności względnej. Rozporządzenie

5 Por. wyrok SN z dnia 11 maja 2011 r., I CSK 473/10; postanowienie SN z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 139/07; postanowienie SN z dnia 9 kwietnia 2002 r., III CKN 391/01 i uchwała SN z dnia 6 sierpnia 1991 r., III CZP 67/91). będzie bezskuteczne jeżeli naruszyło uprawnienia drugiego małżonka, wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego, a zatem podział majątku wspólnego może zostać przeprowadzony tak, jakby rozporządzenia udziałem nie było.

Jeżeli np. w sądowym podziale majątku dziale spadku cały przedmiot, w którym małżonek, bez zgody współmałżonka zbył swój udział, sąd przyzna na własność drugiemu małżonkowi, to uprawnienia nabywcy udziału ograniczają się tylko do żądania spłaty pieniężnej. Przy wyborze tego komu przyznać sporny składnik majątkowy, sąd rozważa sytuację życiową, rodzinną i majątkową b. małżonków, a nie małżonka, który nie wyraził zgody na zbycie udziału i nabywcy tego udziału.

Jak wskazywałem wyżej także wysokość ceny jaką nabywca zapłacił zbywcy - b. małżonkowi jest w sprawie o podział majątku bez znaczenia. W sytuacji gdy sąd ustali nierówne udziały b. małżonków w majątku wspólnym, spłata należna nabywcy udziału może być nawet niższa od ceny nabycia udziału.

Może się też nawet zdarzyć, że nabywca w ogóle nie otrzyma spłaty. Przy ogólnym rozliczeniu przez sąd wszystkich składników majątku wspólnego, w tym także np. środków bezproduktywnie roztrwonionych przy współmałżonka czy przy niekorzystnym dla zbywcy udziału rozliczeniu nakładów z majątku osobistego współmałżonka na majątek wspólny, okazać się może, że w ogólnym obrachunku małżonkowi – zbywcy nie należy się w ogóle jakakolwiek spłata, a nawet, że to on musi uiścić spłatę na rzecz drugiego małżonka.6

Innymi słowy, małżonek, który nie wyraził zgody na zbycie udziału w przedmiocie należącym do majątku wspólnego, będzie obowiązany do spłaty na rzecz nabywcy udziału, tylko o tyle, o ile byłby zobowiązany do spłaty na rzecz małżonka - zbywcy, co ma też zastosowanie do określenia wielkości spłaty.

Działania art. 1036 kc nie wyłącza też fakt, że prawa zbywcy -współmałżonka były ujawnione w księdze wieczystej i to nawet, po rozwodzie, jako współwłasność w częściach ułamkowych.

Na gruncie art. 1036 kc bezskuteczność dokonanego rozporządzenia polega na tym, że sąd dokonujący działu traktuje określony przedmiot tak, jakby udział w nim nadal należał do byłego współmałżon-

6 Oczywiście odpowiedzialnść nabywcy udziału nie jest określona tak daleko, by musiał on uregulować taką dopłatę obcążającą zbywcę.

ka. Oznacza to, że dział należy przeprowadzić w ten sposób, jakby rozporządzenia nie było”.7 Małżonek, który nie wyraził zgody na zbyci udziału we wspólnym składniku majątkowym, winien zarzut ten postawić jako żądanie wniosku (odpowiedzi na wniosek). Postawienie na podstawie art. 1036 KC zarzutu bezskuteczności dokonanego przez b. małżonka spadkobiercę rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego bez zgody współmałżonka nie jest, moim zdaniem, sporem o przynależność tego przedmiotu do majątku wspólnego, a zatem tzw. sporem o własność. Bezskuteczność dokonanego rozporządzenia polega bowiem na tym, że sąd dokonujący działu traktuje określony przedmiot tak, jakby udział w nim nadal należał do byłego współmałżonka, a zatem podział majątku należy przeprowadzić w ten sposób, jakby rozporządzenia nie było.

Brak prawidłowo sformułowanego zarzutu bezskuteczności uniemożliwia sądowi jego rozpatrywanie.

Art. 1036 kc nie pozbawia współmałżonka możliwości podnoszenia w ramach sporu o prawo żądania ustalenia nieważności przeniesienia przez współmałżonka udziału we własności wspólnej w drodze zawartej z nim umowy.8 W takim przypadku jest to spór o prawo.

Przepis art. 1036 zd. 2 kc w zw. z art. 46 kr i op., określający skutki czynności rozporządzającej udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego przed jego podziałem, pozwala na dokonanie podziału z uwzględnieniem prawa majątkowego, w którym udziałem rozporządził uprzednio były współmałżonek. Rozstrzygnięcie sądu orzekającego o przedmiotowym oraz podmiotowym zakresie stwierdzonej bezskuteczności winno być zamieszczone w sentencji orzeczenia, jako oddzielny punkt.9 Natomiast gdy sąd uzna, że art. 1036 kc

7 Post. SN z 8.2.2019 r., III CSK 216/18. 8 Na gruncie prawa spadkowego – por. Michał Niedośpiał Glosa do postanowienia SN z 12 V 2016 r., IV CSK 477/151, Teza „Spór wynikający z zarzutu któregokolwiek spadkobierców, że dokonane przez spadkobiercę rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody pozostałych spadkobierców jest bezskuteczne na podstawie art. 1036 k.c., nie jest sporem o przynależność określonego przedmiotu do spadku w rozumieniu art. 685 k.p.c.”. 9 Por. postanowienia Sądu Okręgowego w Ostrołęce z dnia 29 września 2016 roku, Sygnatura akt I Ca 261/16 – Rozporządzenie przez jednego z małżonków, bez zgody drugiego małżonka, udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, oceniane wg kryteriów art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. jest bezskuteczne, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonkawynikające z przepisów o podzialewspólnie ma w sprawie zastosowania przytacza to tylko w uzasadnieniu postanowienia.10

W przypadku składników majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego w dniu ustania tej wspólności, następnie zbytych(przekształconych) bezprawnie przez jednego z małżonków przed podziałem majątku wspólnego, sąd powinien uwzględnić je w podziale majątku, biorąc pod uwagę ich stan z chwili ustania wspólności ustawowej, zaś ich wartość z chwili orzekania, którą określa wartość zbytego prawa według jego wartości rynkowej z chwili dokonania podziału.11

XIX. Dziedziczności roszczenia o zwrot wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny – dział spadku po zmarłym małżonku

Dopóki kwestia zwrotu wydatków i nakładów poczynionych przez małżonków na majątek wspólny i na ich majątki osobiste nie zostanie przysądzona we właściwym trybie, dopóty nie jest możliwe ostateczne, a niezbędne do dokonania działu spadku, ustalenie składu i wartości spadku po zmarłym małżonku, czy po zmarłych małżonkach. Z tego też względu potrzebne jest uprzednie lub jednoczesne z działem spadku przesądzenie tych kwestii. Żaden przepis Kodeksu postępowania cywilnego nie uzależnia dopuszczalności przeprowadzenia tego postępowania od tego, aby żył przynajmniej jeden małżonek. Takiego warunku nie stawia również żaden przepis ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy.12

Roszczenie o zwrot wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny ma charakter dziedziczny, co oznacza z kolei, iż spadkobiercy

nego majątku małżonków. Toteż w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga o bezskuteczności rozporządzenia względem współmałżonka udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową (por. art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o.). Bezskuteczność takiego rozporządzenia zachodzi jednak między nabywcą majątku objętego wspólnością majątkową, a małżonkiem niebędącym stroną takiej czynności rozporządzającej. 10 Post. SN z 16.4.2014 r., V CSK 315/13, Legalis). 11 Por. Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1962 r. I CO 22/62, OSNC z 1964 r.,nr 1, poz. 2, z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSNCP z 1970 r., nr 3, poz. 39, z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93, OSNC z 1994 r., nr 2, poz. 30 oraz orzeczenia z dnia 16 marca 1994 r. II CRN 31/94, z dnia 8 października 1997 r. II CKN 357/97 i z dnia 7 listopada 1999 r. IV CKN 523/98, nie publ., z dnia 26 września 2007 r.,

IV CSK 139/07, niepubl. 12 Szerzej: A. Koziołkiewicz Wniosek o dział spadku w: Prawo cywilne Podręcznik dla aplikantów, Wydawnictwo CHBeck,

W-wa 2019, s. 199-202.

zmarłego małżonka mogą wystąpić z tego typu żądaniami. Gdyby wolą ustawodawcy byłoby wyłączenie lub ograniczenie możliwości występowania z takimi żądaniami przez spadkobierców małżonka to niewątpliwie w treści tego przepisu zawarłby uregulowania podobne do tego z art. 43 paragraf 2 zdanie drugie Kodeks rodzinny i opiekuńczy, które dotyczą możliwości wystąpienia przez spadkobierców zmarłego małżonka z żądaniem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. W sprawie o dział spadku po zmarłym małżonku (małżonkach) nie można dokonać działu tego dokonać bez złożenia wniosku o podział majątku wspólnego spadkodawcy dlatego, że zgodnie z art. 45 paragraf 1 zdanie pierwsze Kodeksu rodzinnego i opiekuńczy o zwrocie wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty, Sąd orzeka z urzędu bez względu na to, czy z takim wnioskiem wystąpi ktoś z uczestników postępowania. W samym tylko postępowaniu o dział spadku sąd nie może tej kwestii w jakikolwiek sposób badać, skoro przedmiotem postępowania jest wyłącznie dział spadku po spadkodawcach, a kwestia podziału ich majątku wspólnego nie jest objęta wnioskiem. Gdy żaden z małżonków nie żyje i spadkobiercy chcą dokonać dział spadku po nich, to również zachodzi konieczność dokonania przed działem spadku lub jednocześnie wraz z nim w jednym postępowaniu także podziału majątku wspólnego zmarłych małżonków. Z uwagi na możliwość rozliczenia nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, jeśli ktoś wystąpi z takim żądaniem oraz na konieczność rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty, co Sąd jest zobowiązany uczynić z urzędu.13

XX. Pojęcie surogacji – zastępowania jednego składnika majątku osobistego innym składnikiem majątkowym

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2000 r. (V CKN 50/00), przesłankami surogacji są dwa wymagania: po pierwsze, aby to samo zdarzenie spowodowało z jednej strony wyjście określonego przedmiotu z majątku osobistego, a zarazem powodowało nabycie innego przedmiotu majątkowego, a po drugie, ten nowy przedmiot musi być nabyty w sensie ekonomicznym kosztem majątku osobistego.

13 Por. postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z 8 stycznia 2015 r., II Ca 866/14.

Dopuszczalna jest przy tym zarówno surogacja bezpośrednia – przedmiot nowy w zamian za przedmiot podlegający surogacji – jak i pośrednia – przedmiot nowy nabyty za środki uzyskane w zamian za przedmiot podlegający surogacji. W doktrynie odróżnia się także surogację wartościową i surogację przedmiotową.14 Surogacja wartościowa powstaje w wyniku poniesienia takiego nakładu lub wydatku z majątku osobistego na majątek wspólny, który powoduje powstanie roszczenia o jego zwrot, dochodzonego w późniejszym czasie na podstawie art. 45 KRO. Właśnie to roszczenie wchodzi do majątku osobistego jako surogat nakładu lub wydatku.

Surogacja przedmiotowa polega zaś na zastąpieniu przedmiotów majątkowych wyłączonych z majątku osobistego przedmiotami majątkowymi nabytymi w zamian za te pierwsze także do majątku osobistego. Skutek surogacji następuje z mocy samego prawa. Nabycie w drodze surogacji nie wymaga zatem ujawnienia w treści czynności prawnej.

Do jego osiągnięcia nie jest w szczególności potrzebne oświadczenie woli małżonków.

Według zasady surogacji prawo nabyte w zamian za jakieś inne prawo, pochodzące z majątku osobistego, przynależy do tego osobistego majątku, a zatem nie pomnaża ono majątku wspólnego.

Do czasu wejścia w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691) – zasada surogacji miała ograniczony zasięg. Obejmowała bowiem tylko trzy następujące grupy przedmiotów majątkowych: 1. nabytych ze środków uzyskanych w zamian za przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej; 2. nabytych przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił; 3. przedmioty służące do wykonywania zawodu, jeżeli zostały nabyte ze środków należących do odrębnego majątku małżonka wykonującego ten zawód.

Pod rządami obecnie obowiązujących przepisów, tj. art. 33 pkt 10 KRO obowiązuje zasada pełnej surogacji majątków osobistych.

Surogacja może występować w różnych stanach faktycznych i prawnych. Zachodzi ona wówczas, gdy wyłączenie (zbycie czy utrata) danego przedmiotu

14 Por.: M. Nazar (w:) J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, 2006, s. 148.

majątkowego z majątku osobistego i nabycie innego przedmiotu (surogatu) nastąpiło w wyniku tego samego zdarzenia prawnego. Zdarzeniem takim może być zarówno zawarcie umowy, spełnienie świadczenia, jak i czyn niedozwolony, bezpodstawne wzbogacenie, wypłata odszkodowania przez ubezpieczyciela i inne. To kryterium (tożsamości zdarzenia prawnego), obiektywne i klarowne, nie wyczerpuje problemu surogacji opisanej przez art. 33 kro. Przepis statuujący zasadę surogacji odnosi się nie tylko do tzw. surogacji bezpośredniej, a to takiej gdy istnieje ekonomiczna identyczność przedmiotu zbytego i nabytego, ale obejmuje też surogację pośrednią, czyli sytuację, gdy surogacja przechodzi przez fazę zastąpienia danego składnika majątku uzyskanymi środkami pieniężnymi, za które z kolei zostaje nabyty następny przedmiot majątkowy. Sformułowanie ustawowe przemawia zatem i za przyjęciem tzw. surogacji wielokrotnej.15

W literaturze wyróżnia się surogację przedmiotową i wartościową. Przyjęcie którejś z tych koncepcji ma decydujące znaczenie dla kwalifikacji udziału małżonków w poszczególnych nabytych przez nich przedmiotach bądź stworzeniu im jedynie możliwości dochodzenia roszczenia w związku z dokonanymi na majątek wspólny czy odrębny nakładów bądź wydatków. Surogacja przedmiotowa to zastąpienie wyłączonego przedmiotu majątkowego przedmiotem majątkowym nabytym w zamian.

Surogacja wartościowa polega na zastąpieniu wyłączonego przedmiotu roszczeniem o zwrot wartości przedmiotu wyłączonego, gdy został on zużyty jako wydatek na majątek odrębny względnie też i wspólny.16

Surogacja przedmiotowa ma miejsce wtedy, gdy przedmiot majątkowy zostaje nabyty przez małżonka przy użyciu wyłącznie środków objętych zakresem stosowania zasady surogacji. Gdy przedmioty majątkowe zostały nabyte zarówno ze środków podlegających surogacji, jak i ze środków z majątku wspólnego, nabyty przedmiot wejdzie do majątku wspólnego, natomiast do majątku osobistego wchodzi jedynie roszczenie o zwrot wydatków (jest to wówczas surogacja wartościowa). Z taką sytuacją mamy do czynienia np. wówczas gdy część ceny zakupu nieruchomości pochodziło z majątku osobiste-

15 Tak J. St. Piątowski, w: System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Ossolineum 1985, s. 378-379). 16 M. Nazar, Małżeńska wspólność spółdzielczych praw do lokali mieszkalnych, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2001, z. 2, s. 359. go uczestnika, a pozostała część z majątku dorobkowego małżonków.

Przyjmuje się, że najwłaściwszym rozwiązaniem prawnym sytuacji takiego („mieszanego”) sposobu nabycia rzeczy jest przyjęcie koncepcji surogacji wartościowej. Wyklucza ona powstawanie „hybrydalnych” konstrukcji wspólności praw nabywanych częściowo ze środków majątku wspólnego i odrębnego, które nie mają praktycznego znaczenia, a stwarzają jedynie kolejne problemy prawne.17

Za przyjęciem tej koncepcji można też przemawiać to, że daje ona znacznie większe bezpieczeństwo w obrocie i w stosunkach między małżonkami. Jasne są zasady, na podstawie których przedmioty stanowią składniki poszczególnych mas majątkowych, a opowiedzenie się za możliwością kwalifikacji przedmiotu nabytego zarówno ze środków pochodzących z majątku wspólnego, jak i z majątku osobistego, jako składnika majątku wspólnego, upraszcza również zarządzanie tym majątkiem.

XXI. Zakres tajemnicy bankowej w sprawach sądowych o podział majątku wspólnego2

W myśl art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Prawa bankowego bank ma obowiązek udzielenia informacji stanowiących tajemnicę bankową, między innymi na żądanie sądu w związku z prowadzonym postępowaniem spadkowym lub o podział majątku między małżonkami albo prowadzoną przeciwko osobie fizycznej będącej stroną umowy sprawą o alimenty lub o rentę o charakterze alimentacyjnym.

Sąd I instancji w sprawie o podział majątku wspólnego skazał dwie pracownice Banku na grzywny w wysokości po 500 zł za odmowę udzielenia żądanych przez Sąd informacji. W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że Sąd zwrócił się do Banku o wskazanie, czy wnioskodawczyni w okresie od /.../ do /.../ posiadała rachunek bankowy, książeczki oszczędnościowe lub inne produkty bankowe, a jeśli tak, o wskazanie, w jakim okresie oraz przekazanie historii operacji bankowych na tych rachunkach, lokatach czy innych produktach. Bank nie udzielił odpowiedzi na pytanie Sądu. Sąd wskazał, że jest organem uprawnionym do uzyskania informacji koniecznych do przeprowadzenia i rozstrzygnięcia sprawy o podział majątku wspólnego, przy czym nie

17 Tak: trafnie M. Nazar, Małżeńska wspólność spółdzielczych praw do lokali mieszkalnych, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2003, z. 2, s. 382).

sposób interpretować tego przepisu w ten sposób, aby udostępniane sądowi informacje objęte tajemnicą bankową miały dotyczyć wyłącznie uczestników postępowania. Takiego ograniczenia nie zawiera przepis art.105 ust.1 pkt 2 lit d. ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo Bankowe (t.j.: Dz. U. z 2015 roku, poz. 128 ze zmianami, dalej Prawo Bankowe), który przyrównano do treści art.105 ust.1 pkt lit. b ustawy. Przepis ten zawiera ograniczenie podmiotowe zakresu informacji, jakich sąd może od banku żądać. Przyjęto, że odmowa przedstawienia dokumentu nie była uzasadniona, co, zgodnie z art. 251 k.p.c., skutkowało skazaniem na grzywnę.

Postanowienie Sądu I instancji zaskarżyły pracownice banku zarzucając skarżonemu postanowieniu obrazę art. 105 ust. 1 pkt 2 lit d Prawa bankowego, poprzez jego rozszerzającą interpretację i domagały się uchylenia zaskarżonego postanowienia. Wskazały, że informacja, o którą zwrócił się Sąd do Banku stanowi tajemnicę bankową w rozumieniu art. 104 ust. 1 ustawy Prawo bankowe. Przepis art. 105 ustawy Prawo bankowe, albo statuuje wprost przypadki możliwości ujawniania przez banki informacji stanowiących tajemnicę bankową, albo odsyła do zasad ujawniania tych informacji określonych w innych ustawach. Nie ulega wątpliwości, że żądanie udzielenia informacji konfidencjonalnych przez sąd w trybie art, 105 ust. 1 pkt 2 lit d) Prawa bankowego znajduje w świetle przepisów dotyczących tajemnicy bankowej właściwe uzasadnienie, tylko w przypadku, gdy dotyczy stron, wnioskodawców, uczestników postępowania bądź w postępowaniu spadkowym spadkobierców. Nie jest taką informacją informacja o innych osobach, które w prowadzonym postępowaniu są osobami trzecimi, w rozumieniu art. 104 ust. 3 Prawa bankowego. Bank może przekazywać historię rachunków bankowych stron postępowania, ale bez ujawniania danych ich pełnomocników, danych osób dokonujących wpłat (przelewów) na te rachunki i danych osób, na rzecz których dokonywane były wypłaty (przelewy) z tych rachunków. Osoby te w prowadzonym postępowaniu są osobami trzecimi. Osobami trzecimi są również osoby nie uczestniczące w postępowaniu sądowym, co ma miejsce w przedmiotowej sprawie. Dane tych osób stanowią odrębną ochronę, wynikającą z art. 104 ust. 1 Prawa bankowego, ujawnienie tych danych spowodowałoby naruszenie przez Bank tajemnicy bankowej w stosunku do tych osób. Jest to niezależna ochrona od ochrony przewidzianej dla stron postępowania, wnioskodawców. W ocenie skarżącej Pani T. B. jest w przedmiotowej sprawie osobą trzecią, co oznacza, że brak jest podstaw prawnych do udzielenia informacji jej dotyczących, które objęte są tajemnicą bankową.

Sąd Okręgowy oddalił zażalenia pracownic banku, argumentując to w sposób następujący:

Stosownie do art. 105 ust. 1 pkt 2 d) Prawa bankowego, bank ma obowiązek udzielenia informacji stanowiących tajemnicę bankową wyłącznie na żądanie sądu w związku z prowadzonym postępowaniem spadkowym lub o podział majątku między małżonkami albo prowadzoną przeciwko osobie fizycznej będącej stroną umowy sprawą o alimenty lub o rentę o charakterze alimentacyjnym. Norma prawna wysłowiona przez cytowany przepis nie wprowadza żadnych ograniczeń podmiotowych w odniesieniu do informacji, które bank powinien przekazywać na żądanie sądu w związku z prowadzonym postępowaniem o podział majątku między małżonkami. Innymi słowy, bank ma obowiązek udzielenia sądowi informacji stanowiącej tajemnicę bankową, jeżeli pozostaje ona w związku z prowadzonym postępowaniu o podział majątku między małżonkami, bez względu na okoliczność, czy dotyczy czynności bankowych dokonywanych z udziałem któregokolwiek z małżonków czy osób trzecich. Wskazaną interpretację potwierdza nie tylko literalne brzmienie cytowanego przepisu, który nie wprowadza żadnych ograniczeń, a statuuje jedynie przesłankę związku informacji z prowadzonym postępowaniem o podział majątku wspólnego, ale również porównanie z normą wysłowioną przez art. 105 ust. 1 pkt 2 b) Prawa bankowego. Obowiązkiem banku jest udzielanie informacji stanowiących tajemnicę bankową, m.in. na żądanie sądu lub prokuratora w związku z toczącym się postępowaniem o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe przeciwko osobie fizycznej będącej stroną umowy zawartej z bankiem, w zakresie informacji dotyczących tej osoby fizycznej, popełnione w związku z działaniem osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, w zakresie informacji dotyczących tej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej. Norma prawna wysłowiona przez wskazany przepis wyraźnie wprowadza ograniczenie podmiotowe w odniesieniu do w tajemnicy bankowej podlegającej ujawnieniu – stanowi o „zakresie informacji dotyczących tej osoby fizycznej” albo o „zakresie informacji dotyczących tej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej”. Porównanie obu norm prawnych prowadzi do logicznej konsekwencji, że jeżeli intencją ustawo-

dawcy byłoby ograniczenie podmiotowe w zakresie ujawnienia tajemnicy bankowej w odniesieniu do postępowania o podział majątku wspólnego małżonków, to ograniczenie takie zostałoby zawarte w stosownej normie prawnej. Norma art. 105 ust. 1 pkt 2 d) Prawa bankowego nie wprowadza żadnych ograniczeń, podobnych do wysłowionych norma art. 105 ust. 1 pkt 2 b), zatem bank obowiązany jest do udzielenia informacji dotyczących również osoby trzeciej, pod tym jednak warunkiem, że informacja ma związek z prowadzonym postępowaniem o podział majątku wspólnego.

W rozpoznawanej sprawie, z uwagi na rodzaj zarzutów uczestników postępowania, zbadanie przepływów finansowych na rachunkach osoby trzeciej względem stron postępowania jest niezbędne w celu ustalenia składu i wartości majątku wspólnego stron, zatem pozostaje w związku z postępowaniem o podział majątku wspólnego, co dalej decyduje o ocenie, że odmowa przedstawienia przez Bank żądanego dokumentu była bezpodstawna. Nie doszło zatem naruszenia art. 105 ust. 1 pkt 2 d) Prawa bankowego.

Zgodnie z art. 251 k.p.c. za nieuzasadnioną odmowę przedstawienia dokumentu przez osobę trzecią sąd, po wysłuchaniu jej oraz stron co do zasadności odmowy, skaże osobę trzecią na grzywnę. Wysokość grzywny wynika z art. 163 § 1 k.p.c., który stanowi, iż jeżeli kodeks przewiduje grzywnę bez określenia jej wysokości, grzywnę wymierza się w kwocie do pięciu tysięcy złotych.

XXII. Określanie wysokości wzbogacenia z tytułu nakładów z majątku osobistego na majątek osobisty

W nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że zasądzeniu z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia podlega kwota odpowiadająca wartości wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania w sprawie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, co oznacza konieczność jej ustalenia według stanu wzbogacenia i cen z daty wyrokowania (art. 405 KC w zw. z art. 316 KPC i w zw. z art. 363 § 2 KC stosowanym w drodze analogii).18 Zasługuje on na podzielenie, skoro świadczenie takie jako niepieniężne nie podlega waloryzacji (art. 3581 § 3 KC)19, a zwrotowi powinna podlegać aktualna war-

18 Szerzej wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 września 2020 r., IV CSK 671/18, www.sn.pl. 19 Por. Andrzej Koziołkiewicz, Glosa do postanowienia Sądu tość wzbogacenia, co najlepiej odpowiada celowi tej instytucji.20

Po wejściu w życie art. 3581 KC, kiedy waloryzacja świadczeń pieniężnych stała się dopuszczalna, nie jest aktualny pogląd prezentowany w dawniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, że wobec braku w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu odpowiednika art. 363 § 2 KC wartość korzyści należało ustalać według chwili uzyskania korzyści, a nie wyrokowania (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 1952 r., C 1036/52, OSN 1955, nr III, poz. 49, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1983 r., III CZP 18/83, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 1977 r., I CR 83/77, OSNC 1978, nr 4, poz. 7).

Taki sposób rozliczenia wartości nakładów nie uwzględnia możliwego zmniejszenia wartości wzbogacenia o stopień zużycia nakładów, a tym samym rzeczywistego stanu wzbogacenia pozwanej kosztem powoda i mógł prowadzić do zasądzenia kwoty przewyższającej istniejące wzbogacenie w dacie wyrokowania.

W sytuacji, gdy powód ponosił nakłady na budowę domu wchodzącego w skład majątku osobistego pozwanej, najpierw ustalić należy kwotowo wysokość tych nakładów i ich procentowy udział w wartości domu według cen rynkowych z czasów jego budowy, a następnie ustalić ten sam procentowy udział w wartości domu według cen rynkowych z daty orzekania. Pomocne może okazać się w tym zakresie skorzystanie z opinii biegłego i uwzględnienie mechanizmów wypracowanych w zakresie rozliczenia nakładów w sprawach o podział majątku wspólnego.21

Stwierdzić jedynie można, że co do zasady – wobec pozostawania przez strony w związku małżeńskim i prowadzenia razem gospodarstwa domowego i działalności gospodarczej „ze wspólnego portfela”, bez rozliczania się z wnoszonych dochodów i ponoszonych wydatków, nie można wykluczyć potrzeby skorzystania przez Sąd z art. 322 KPC, zwłaszcza

Najwyższego z 9 września 2009 r., V CSK 39/09 i do postanowienia Sądu Okręgowego w Gdańsku z 28 czerwca 2010 r., III Ca 1387/07, Palestra 9-10/2012. 20 Por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1998 r.,

I CKN 522/97, OSNC 1998, z. 11, poz. 176, z dnia 3 października 2003 r., III CKN 1313/00, M. Praw. 2006, nr 10, str. 542, z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 27/09, z dnia 19 czerwca 2015 r., IV CSK 565/14, z dnia 12 kwietnia 2016 r., II CSK 302/15, i z dnia 21 marca 2018 r., V CSK 215/17). 21 Por. m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1980 r., III CZP 46/80, OSNC 1981, nr 11, poz. 206.

przy określeniu proporcji w jakiej strony partycypowały w finansowaniu budowy domu. Niemożność udowodnienia wysokości dochodzonego roszczenia będzie bowiem mogła być w tych warunkach zakwalifikowana, jako mająca charakter obiektywny.22

XXIII. Skutki dokonanie spłaty w dziale spadku ze środków finansowych majątku wspólnego

Pogląd niezbyt znany i nieczęsto stosowany w praktyce – przynależność do majątku dorobkowego małżonków udziałów nabytych przez jednego z małżonków w drodze działu spadku, w sytuacji gdy spłata za te udziały na rzecz współwłaścicieli dokonana została ze wspólnie osiąganych przez małżonków dochodów i w czasie trwania wspólności ustawowej.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1989 r., III CZP 80/89, OSP 1990 nr 10, poz. 357 – teza: Nabyte udziały od współspadkobierców w postępowaniu o dział spadku /.../ przez jednego z małżonków ze wspólnie osiąganych dochodów w czasie trwania wspólności ustawowej wchodzą do dorobku małżonków.

Przesunięcie składników majątkowych na podstawie spadkobrania na rzecz jednego ze spadkobierców w granicach jego udziału w dziedziczeniu w czasie pozostawania we wspólności ustawowej małżeńskiej bez względu na tryb przesunięcia stanowi z mocy ustawy majątek odrębny nabywcy. Wynika to jednoznacznie z uregulowań zawartych w art. 33 ust. 2 KRO (przed nowelizacją) według którego, przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie zapis lub darowiznę stanowią odrębny majątek każdego z małżonków.

Majątek nabyty ponad udział wynikający ze spadkobrania ze spłatą na rzecz pozostałych współspadkobierców ze wspólnych środków małżonków wchodzi do dorobku, bowiem stosownie do treści art. 32 § 1 KRO dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.

Nabycie udziałów od współspadkobierców przez jednego z małżonków, jako nabycie odpłatne w czasie trwania wspólności ustawowej, obciążające faktycznie oboje małżonków poprzez uszczuplenie ich substancji dorobkowej wchodzi do ich dorobku.

22 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2019 r.,

V CSK 599/17.

Dlatego jeśli jeden z małżonków pozostający we wspólności majątkowej małżeńskiej otrzymał część gospodarstwa rolnego w drodze spadku ponad swój udział i z tego tytułu został obciążony spłatami /.../, w warunkach gdy spłat /.../ dokonywano z dochodów osiąganych wspólną pracą staraniami obojga małżonków, nabyte tak składniki majątkowe wchodzą do dorobku i podlegają rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku dorobkowego.

Wynika to również z zasady jednakowego a więc równego traktowania małżonków, przy nabywaniu majątku w czasie trwania wspólności ustawowej, osiąganego wspólnym wysiłkiem i staraniami.

Przywołany pogląd prawny nie skutkuje tym by współmałżonek stawał się uczestnikiem postępowania sądowego o dział spadku i zniesienia współwłasność nieruchomości. Po zakończeniu postępowania sądowego czy to poprzez wydanie postanowienia działowego, czy poprzez ugodę sądową, w księdze wieczystej nieruchomości wpisany zostanie tylko małżonek - uczestnik postępowania działowego.

Nie przeszkadza to w tym by w późniejszym postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków, sąd dokonał ustalenia (spór o prawo), że udziały w nieruchomości nabyte przez drugiego małżonka w drodze działu spadku, weszły do majątku wspólnego małżonków z uwagi na fakt dokonania spłaty na rzecz pozostałych spadkobierców ze środków pochodzących z majątku wspólnego.

Innymi słowy nieruchomość ta jest: składnikiem majątku osobistego w części w jakiej nabył ją małżonek poprzez dziedziczenie, składnikiem majątku wspólnego w odniesieniu do udziałów, jakie małżonek ten nabył w drodze działu spadku, jeśli spłaty na rzecz współwłaścicieli dokonane były ze środków majątku wspólnego.

Adw. Andrzej Koziołkiewicz