Oekraïenser dan ooit

Sinds de Russische invasie in haar geboorteland Oekraïne staat het leven van actrice en politicologe Victoria Koblenko (1980) volledig op zijn kop. Ze zet alles op alles om haar medelanders te helpen. Opzij spreekt haar over opgroeien in de Sovjet-Unie, hoe je met kinderen over de oorlog praat en ook iets heel anders: de vervroegde overgang.

Van een politieke documentaire over een vrouwelijke presidentskandidaat in Rusland tot de rol van Isabella in Goede Tijden Slechte Tijden: je bent van vele markten thuis. Het afgelopen jaar was je wegens Oekraïne ook een graag geziene gast bij talkshows en radioprogramma’s. Ik zag mediamakers worstelen met hoe jou te introduceren. Hoe zou jij jezelf eigenlijk aankondigen?

“Het grappige is… Ik zit al twintig jaar in het vak. Bij introductieteksten, waar dan bijvoorbeeld mijn leeftijd, burgerlijke status, opleiding en een aantal rollen opgesomd werden, liet ik altijd mijn geboorteplaats (Vinnytsja, red.) eruit halen. Tot nu.”

Waarom liet je die eruit halen?

“Uit bescherming. Ik wilde niet dat mijn familie in Oekraïne, door mijn beroep, met journalisten te maken zouden krijgen. Door de oorlog is dat in één klap veranderd. Zo’n omschrijving gaat over je identiteit.

“Ik ben geboren in Oekraïne onder de Sovjet-Unie. Toen ik op mijn twaalfde naar Nederland kwam, hield de Sovjet-Unie op te bestaan. Er ontstaat een ander land, dat zegt: jij bent vanaf nu Oekraïens. Maar ik had daar geen beeld bij. In Nederland word ik vervolgens gezien als buitenlander. Je maakt dus geen deel meer uit van waar je vandaan komt, maar ook niet van de plek waar je naartoe bent gegaan. Toen op 24 februari de Russische invasie begon, voelde ik voor het eerst: Ik ben wel Oekraïens.

“Voor een deel is dat hypocriet. Ik ben nu bijvoorbeeld pas Oekraïens aan het leren. Mijn moedertaal is namelijk Russisch. Ik spreek wel passief Oekraïens, maar niet vloeiend. Ondanks onze hulp en acties voor Oekraïne het afgelopen jaar worden mijn man (voormalig profvoetballer Evgeniy Levchenko, red.) en ik door voormalig Russischsprekende Oekraïners gediscrimineerd. We volgen taalles om ons Oekraïens zijn handen en voeten te geven.”

Het is een statement van Oekraïners om de Russische taal te verruilen voor de Oekraïense taal. “Precies. Het is namelijk niet zo dat het Oekraïens hun moedertaal is. Identiteit is vloeibaar en maakbaar. Het is een keuze van Oekraïners om Oekraïens te spreken. “Stel: Nederland wordt morgen door Engeland aangevallen en bezet. Engels wordt de officiële voertaal. Ondanks dat er toch al wat Engels gesproken wordt in Nederland, verandert de bezetting wel je houding naar die taal. Dat wordt opeens de taal van de bezetter in plaats van een taal die je eerder vrijwillig graag sprak. Ik vraag me af of Nederlanders dat zouden pikken.”

Dat is haast niet voor te stellen voor Nederlanders. Wat herinner jij je nog van jouw jeugd in de Sovjet-Unie?

“Ik heb een hele andere geschiedenisles gehad. Eentje waarin oorlog wordt verheerlijkt en de Sovjet-Unie de winnaar is van de Tweede Wereldoorlog. Dat is waarom een hoop Russen positief kijken naar deze oorlog. Er is in de geschiedenisboeken een proces overgeslagen, namelijk erkennen dat Lenin en Stalin misdadigers waren. Het proces van mea culpa, dat Duitsland heeft doorlopen, is in Rusland nooit gebeurd.”

Vergelijkbaar met wat we nu in Nederland proberen te doen met het uitlichten van de zwarte bladzijden van onze slavernijgeschiedenis.

“Ja, de verantwoordelijkheid nemen om de geschiedenis te herzien. Dat is een pijnlijk proces.”

Wat ging er in jouw hoofd om toen je op twaalfjarige leeftijd in Nederland opeens een heel ander historisch narratief voorgeschoteld kreeg?

“Ik heb hierdoor geleerd dat elk land zijn eigen geschiedenisboeken heeft, en dus ook zijn eigen waarheid.”

Hoe kunnen wij hier in Nederland een zo waarheidsgetrouw mogelijk beeld vormen van de situatie in Oekraïne?

“Nieuws gaat vaak over de waan van de dag. Hoeveel slachtoffers er zijn gevallen. Wat er nu weer is ontploft in Afghanistan. Waar ligt de grens tussen Oekraïne en Rusland? Op het moment dat wij nieuwssites verversen, krijgen wij dopamineshots binnen. Wij zijn hartstikke verslaafd geworden aan dat soort nieuws. Ik denk dat we daarvan af moeten en meer slow nieuws moeten lezen.”

Minder lezen over symptomen en meer over systemen.

“Exact. De mensen die de brug hebben gebouwd tussen Rusland en de Krim, ondanks de sancties, dat zijn Nederlanders. Het maakt ons soms niet zo vreselijk veel uit waar we geld verdienen. Over dat soort zaken lees je bijzonder weinig in de krant.”

Jouw zoontje is zes jaar oud. Hoe praat je met een kind over de verschrikkingen in Oekraïne?

“Mijn kind heeft een brief geschreven aan de Kerstman – hij gelooft daar nog in. Met de vraag: Kunt u de oorlog stoppen? Als ouders vinden wij dat superzoet, dat je kind dat vraagt. Maar ik vind het ook ernstig dat hij daarmee bezig is. We hebben hem wel verteld over de oorlog, maar daar zetten we een groot filter tussen. De televisie staat thuis uit.

“Omdat wij thuis Russisch spreken, dacht mijn zoontje de eerste maanden van de oorlog dat wij Russisch zijn. Het was voor hem moeilijk te snappen dat we eigenlijk Oekraïens zijn. Hij krijgt nu ook Oekraïense taalles. Hij heeft wel herinneringen aan Oekraïne. Anderhalf jaar geleden heb ik daar een serie gefilmd. Toen is hij me een aantal weken komen opzoeken.”

Samen met je partner Evgeniy Levchenko heb je in zes weken tijd 500.000 euro ingezameld voor generatoren in Oekraïne. Wat ik opvallend vind is dat een groot deel van de donaties van Russen afkomstig is. Hoe is dat zo gekomen?

“De oorlog is niet zwart-wit. Niet elke Rus is pro-oorlog. Er is een zender die Russischtalig nieuws maakt en waar specifiek de oorlog in Oekraïne wordt belicht. Ze laten Russischsprekende experts naar voren komen, uit bijvoorbeeld Frankrijk of Spanje. De makers willen in contact blijven met de doelgroep die twijfelt of tegen de oorlog is, en nog in Rusland woont. De Russen in Rusland kunnen trouwens niks doneren; dat gaat tegen de sancties in. Maar Russen die in het buitenland wonen wel. Zij hebben een kwart van dat bedrag gedoneerd.”

Hoe komt het volgens jou dat de Russen niet massaal de straat op gaan?

“Wij leven hier in overvloed. Vijftig kilometer buiten Moskou is er een hele andere wereld. Er is ook sprake van een kastensysteem. Een Kazach heeft in de maatschappij een andere status dan een Rus. 150 kilometer buiten Moskou bedraagt een gemiddeld salaris zo’n 350 euro per maand. Op het moment dat je in het leger komt, is dat opeens 4000 euro per maand.”

Dat is een bizar verschil. “In drie maanden tijd kan een Rus in het leger dan 12.000 euro verdienen. Wij kunnen ons niet voorstellen dat je als moeder denkt: ik stuur mijn kind naar de oorlog, zodat ik de hypotheek kan aflossen. Als je kind trouwens overlijdt in de oorlog, en je krijgt een kist terug, betaalt de overheid je 100.000 euro. Daar moeten Russen normaal gesproken 25 jaar voor werken. De economie neemt het over van de menselijke waardes. Poetin en zijn achterban weten heel goed dat er economische behoeftigheid is.”

Wil je terug naar Oekraïne, als het kan?

“Ja, heel graag. Om de volgende levering aan generatoren te brengen aan ziekenhuizen of om human interest-verhalen te filmen ter plekke. Ik zie wel een serie voor me over de toekomst van de regio als onderdeel van een westers waardenstelsel, waar Oekraïne nu voor moet strijden. Het moet zich mentaal en territoriaal losweken van het oude imperialistische systeem en nieuwe principes formuleren waar het een soeverein land op wil bouwen. Dat is waar wij aan meebetalen als we hulp aan Oekraïne bieden, een toekomst zonder het regime van Poetin.”

In 2018 maakte je de fascinerende documentaire De vrouw die Poetin wil verslaan, over de Russische presidentskandidate Ksenia Sobtsjak. We weten inmiddels hoe dat is afgelopen. Denk je dat er nog eens een vrouw komt die Poetin echt kan verslaan?

“Iemand wel, maar niet per se een vrouw. Er is een bizarre tendens gaande, als je kijkt naar hoe leiders in Rusland worden opgevolgd. Je hebt altijd een ‘sterke leider’, die vervolgens overlijdt of wordt afgezet. Daarna krijg je een zwak figuur, iemand die de stoel warm houdt. Poetin is na ruim twintig jaar natuurlijk wel een zogenaamde ‘sterke leider’, dus hierna komt er weer een ‘stoelwarmer’. Ik hoop niet dat dat een vrouw is; dat gun ik geen enkele vrouw.

“Ksenia Sobtsjak is trouwens gevlucht uit Rusland afgelopen jaar, maar na vier dagen teruggekomen. Haar man heeft namelijk een door de staat gefinancierd theater en mag het land niet uit. Om die reden kan ik me goed voorstellen dat ze wil blijven. Poetin was de tassendrager van haar vader (Anatoli Sobtsjak, voormalig burgemeester van Sint-Petersburg, red.). Ik denk daarom dat haar altijd de hand boven het hoofd wordt gehouden. In Rusland sijpelt die loyaliteit je leven lang door. Ik weet zeker dat zij tegen de oorlog is, maar ze spreekt zich niet expliciet uit tegen de oorlog.”

Voor het interview begon spraken we over iets heel anders: de overgang. Iets waar jij al een tijd mee te maken hebt.

“Ik ben nu tweeënveertig, maar de overgang is al op mijn tweeëndertigste begonnen. Ik ging naar de gynaecoloog om het een en ander te testen en ontdekte dat ik in een vervroegde overgang zat.

“Ik kan me herinneren dat ik de serie Bloedverwanten filmde, jaren geleden. Een collega actrice liet de hele set stilvallen als ze een opvlieger kreeg. Vervolgens kwam er een assistent met een propeller, zo’n draagbare ventilator.

Ik dacht: wat ben jij een aansteller. Het is namelijk behoorlijk duur om een hele productie stil te laten leggen. Maar nu heb ik al duizend keer sorry gezegd in mijn hoofd om wat ik toen dacht. Zo’n opvlieger duurt niet lang, maar binnen dat moment weet je van voren niet hoe je van achteren heet. Je bent zo’n dertig seconden ontoerekeningsvatbaar.”

Wat voor verschijnselen had en heb je door die vervroegde overgang?

“Ik had ernstige concentratiestoornissen. Mood swings, cravings. Mijn geheugen ging achteruit en ik kon niet op simpele woorden als ‘stoel’ komen. Dat is doodeng. De opvliegers kwamen pas veel later. Toen ik voor het eerst een opvlieger had, wist ik het meteen. Het is net als met een wee: als je dat nooit hebt gehad, heb je geen idee. Maar als het je voor het eerst overkomt, weet je meteen wat het is.

“Rond hun dertigste hebben veel vrouwen vruchtbaarheidsproblemen. We worden ouder, maar er gebeurt steeds vaker iets met onze vruchtbaarheid. Ik denk dat het echte probleem stress is. Wij vrouwen proberen teveel ons ‘mannetje’ te staan. We willen meedoen, het maakt niet uit op welke voorwaarden. Ik was zelf zo’n vrouw, met veel mannelijke energie. Ik heb mijn vrouwelijke energie veel te laat ontdekt.”

Waarom wilde je dat je dit eerder had ontdekt?

“Dan had ik meer geleefd naar mijn vrouwelijke cyclus. Als vrouwen worden we geregeerd door onze hormonen. Je kunt van alles plannen, maar als je wakker wordt en onder dwang van je hormonen voel je je heel anders, dan is het goed om daarvan uit te gaan. Dat betekent echt niet dat je meteen je hele planning uit je handen hoeft te laten vallen of je direct ziek moet melden, maar wel dat je meer meebeweegt met je cyclus. Je bent vier keer per maand een andere vrouw. Weet dat en voel dat. Richt je carrière, je leven, je ontspanning naar je cyclus.

“Toen ik net was afgestudeerd, stond wetenschappelijk bewijs boven alles. Vervolgens ben ik gaan acteren, waar je gevoel en je impuls leidend zijn. In het echte leven raken we dat kwijt, omdat we als vrouwen alles kapot plannen. Ik denk dat vrouwen meer ruimte moeten pakken. Momenten vinden om uit hun hoofd te raken. Dat kan ook vijf minuten op het toilet op je werk zijn. Veel vrouwen die dit lezen, die in hun carrièreopbouw zitten, denken: dit is nonsens. I’ve got shit to do in my life Voor die vrouwen is mijn boodschap: het haalt je echt in. “Ik kijk naar mijn man. Hij staat ’s ochtends een uur eerder op om te sporten in huis en vervolgens te zwemmen. Ondertussen ben ik ontbijt voor onze zoon aan het maken. Hoe kan het dat het voor mijn man vanzelfsprekend is dat hij een uur voor zichzelf neemt, en voor mij niet? Ik ging het gesprek met hem aan en zat heel erg in de verwijtende sfeer. Toen zei hij: maar waarom doe jij dat dan niet?”

Je ruimte innemen als vrouw. “Ik wilde dat ik tien jaar geleden iets hierover in magazines als Opzij of Jan had gelezen. Wij hebben nu een ‘radar’ thuis. Mijn man merkt het aan mij als ik overprikkeld ben. Dan ben ik geïrriteerd en op mijn hoede. Dan zit ik in de fight or flight-modus. Dat is mijn cue om uit te blazen of te mediteren. Je bron vinden waardoor je weer meer kan geven.

“Onlangs ben ik drie weken vertrokken naar Costa Rica om te vasten. Het leverde heel veel inzichten op voor mijn gezondheid en spiritualiteit. Die wil ik komende tijd delen met andere vrouwen om ze te empoweren.” O

Wil jij de inzamelingsactie ‘Verlicht Oekraïne’ van Victoria Koblenko steunen? Het doel is om zo veel mogelijk generatoren te kopen van de opbrengst en ze naar Oekraïne te brengen. Ga naar gofundme.com/f/geef-oekrainers-licht