2011 emakumeen baitan oiartzungo historia zati bat emakumeek kontatuta

M U G AR R f

M AKUMEEN BAITAN

H.,

OIARTZUNGO HISTORIA ZATI BAT, EMAKUMEEK KONTATUA

TTUR-TTUR EUSKALTZALEON BILGUNEA ANE LARDI ENBIL

Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilgunea, O iartzunen euskararen alde lan egiten duten talde età norbanakoen bil­ gunea da. Talde bakoitzak bere helburu età dinam ikarekin jarraitzen du, baina elkarri laguntzeko età gure egitasm oak koordinatzeko bat egiten dugu. Indarrak bilduz, eus­ kararen aldeko lanak etekin hobeak em aten dituela sinesten dugulako.

Età praktikan, halaxe dela egiaztatu dugu: 2002an biltzen basi ginenetik, lehengoez gain, egitasmo berri asko sortu baititugu. Herriko euskalgintzan erreferente bihurtzeraino.

EMAKUMEEN BAITAN Oiartzungo historia zati bat, emakumeek kontatua

A z a le k o arg azk ia: E m ak u m e k u a d rilla , X X . m e n d e a re n h a sie ra n (S a a s tia rre n e k o se n d ia k u tz ita k o a rg a z k ia ).

L u rrean e se n ta : ? /?/? /?

A u lk ia n e sc rita , e z k e rre tik e sk u in e ra : S o in u -jo tz a ile a B a tista O ia rtz a b a l/? /L u x ia M itx e ie n a (F e lo a g a )/? /K a tta Iin E sn a o la , G a b in a E s n a o la e tà A n a E s n a o la (L a z k a n b u ru )/ In ax i G alard i (Iriso ).

Z u tik , e z k e rre tik e sk u in e ra ; J o x e p a (T e lle rie ta )/P a x k u la Itu ra in (F e lo a g a z a rra )/A rk a le b e rr ik o a /B e r a s a te g i (B e rin b e rri)/R o m a n a E n b il U rd a n p ille ta (S a a s tia r r e n e ) /P ila r M itx elen a G elb e n tz u età X e lestin a M itx e len a G e lb en tz u (B id ag u ru tzeta)/G alard i (Iriso).

A tz e a n z u tik , e z k e rr e tik e s k u in e ra : K a x in ta E n b il U rd a n p ille ta ( S a a s tia r re n e )/M a ria J o s e fa G elb e n tz u /T ib u rtx i B e ra sa te g i (B e rin b e rri)/? ►

K o n trazalek o argazk ia: A ia ld e k a le a re n ik u sp e g ia . L e h e n a g o tik k ale n a g u sia izan z e n , e tà g e ro . M o la je n e ra la re n k alea.

Egilea: Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilgunea Koordinazioa età testua; Ane Lardi Enbil Transkribapenak: Irati Etxebeste M adariaga eta A ne Lardi Enbil Hizkuntza-zuzenketak: Arkaitz Goikoetxea A rrid a Argazkiak: Azalekoa: Saastiarreneko sendia.

11-22: Ttur-Ttur 35: Joxe Mari Isasaren argazkia. Oiartzungo Udal Argazki Artxiboa.

46-61-69-108-136-148-171-190-205: Kutxa Fototeka. Oiartzungo Udal Argazki Artxiboa.

132: Ainhoa Fraile; Argazki Fondoa. Oiartzungo Udal Argazki Artxiboa.

Kontrazalekoa: Kutxa Fototeka. O iartzungo Udal Argazki Artxiboa.

Lehen argitalpena: 201 Iko abuztua Ale-Kopurua: 500 Argitaratzailea: Oiartzungo Udala, Kultura Batzordea ISBN: 978-84-88917-33-1 L.G.: SS-368-201I Fotokonposaketa, inprimaketa età koadernaketa: Michelena artes gráficas A stigarraga - Gipuzkoa O iartzungo Udalak ez du dcrrigorrez bat egiten liburuaren egileek egin ditzaketen adierazpenekin.

ACURRA “E m akum een baitan. O iartzungo historia zati bat, em akum eek kontatua” . Hauxe da M ugarri bildum aren 18. alearen izenburua. L iburu honek ‘O iartzuarren b a ita n ’ izeneko proiektuan du oinarria. H erriko euskalkia jaso , età zab altzea helburu duen p ro iek tu h o rretan bezala, honetan ere A ne Lardi aritu da koordinazio eta idazle lanetan.

M ugarri bildum aren ezaugarri nagusietakoa da urtez urte argitaratutako liburuaren gaiak gure herriarekin izaten duen lotura. A urtengoan ere, begi bistakoa da lotura hori. Izan ere, gure herriko historiaren zati batez jabetzeko aukera dugu esku artean, bai h izk u n tza arloari dagokionean (O iartzungo euskalkia ere jaso tze n baita) eta bai gure aitona-am onen garaiko bizim oduari dagokionean.

Haatik, ez da historia liburua, ezta em akum een historia liburua ere. XX. m ende hasieran jaiotako 23 em akum eren lekukotasunak jaso dira. Dudarik gäbe, garai hartako em akum e gehienek bizitutakoak ederki jasotzen dituzten lekukotasunak, hain zuzen ere.

P asarte hauetako protagonistak m ende hasieran jaio tak o ak dira, hortaz, m ende hasieratik hasi (haurrak zireneko garaia), eta gaurdainoko kontakizunak ja so dira.

Garai hartako bizim odua ongi baino hobeto islatzen duten pasarteak oinarri hartuta, gure herriko historian zehar ibilbide paregabea egiteko aukera dugu beraz.

1936ko gerra zib ilak g arran tzia b erezia du liburu honetako pasarte guztietan.

E lkarrizk etatu en b izitzan izugarrizko eragina eta ondorioak izan zituen garai ilun hark. Sarritan irakurri edo entzun ditugu garai hartako kontuak, baina ia gizonezkoen ahotan, ia beti.

H o n a h em en , bada, isile an eg o n den eta sa rrita n isila raz i d u ten h isto ria.

Em akum eek bizi izan zutenetik, beren sentipenetatik, kontatutako historia. Hori ere gure historia baita.

Edozeini galdetuta ere, a z k ar erantzungo luke garai gogorrak izan zirela haiek: gerra, gerra ondorena, gosea. G izo n ezk o ak gerran b o rro k atzera d eitzen zituzten.

B itartean, em akum eek fam ilia eta baserria aurrera atera behar, eta askotan, gainera, lanera jo a n behar izaten zuten etxetik kanpo.

H aurtzarotik gaztarora bidean dena galdu, eta hurrengo belaunaldiei dena eskaini dien belaunaldia izan da gure aitona-am onena. Jaio zirenetik gauza asko galdu zituzten: haur izateko eskubidea, ikasteko aukera, euskaraz hitz egiteko eskubidea... Euren b izitza nahi zuten bezala bizitzeko eskubidea.

E zin uka daitek e gure aitona-am onen garaitik hona bizim odua izugarri aldatu dĂŠla. Liburua irakurri ahala, behin eta berriz burura etorriko zaigun kontua da hori.

Segur aski egun dauden “aurrerapenak� datozkigu burura (kotxeak, teleb ista...) Baina auzokoekin, fam iliakoekin, inguruarekin, herriarekin... zuten lotura? Hori ere ederki aldatu da urte gutxian. T estigantza hauek guztiak jasotzeko egindako elkarrizketatan oso nabarm ena da, hain zuzen, aspektu horretan em akum ezkoek egindako ekarpena.

F am ilia, sem e-alabak, au z o k o a k ... em akum earen ard u ra ziren, eta bera izan da urteetan lotura hori m antendu dueĂąa. N abarm entzekoa da beraien testigantzetan asp ek tu ho n ek h a rtz e n duen indarra. E lk arrizk eta hauen bid ez jaso tak o indarra, altxorra.

Ez da historia liburua. B aina historia zatia du bere baitan. E m akum e begiekin begiratuta ikusitako historia. B adugu zer eta non ikasia. Bejondeiela!

Idurre Bera

HITZAURREA NONDIK NORA E m akum een baitan. O iartzungo historia za ti bat, em akum eek kontatua. H alaxe jarri diogu izenburua 201 Iko M ugarri honi. H órrela irakurrita, ez dauka sekretu askorik, baina ederki kostata aukeratua da. Izan ere, izenburua irakurri eta ez dugu nahi gaizki ulertzerik egotea. Hau da, liburu hau eskuartean duenak ez dezala espero his­ toria liburu bat hartu duenik, ezta herriko em akum een historian buruzko ikerketa bat denik ere. Liburu honetan, Oiartzuarren Baitan proiektuan ahozko ondarea jasotzeko egin ditugun elkarrizketen transkribapenak ageri dira. 2007 eta 2008 bitartean egin­ dako elkarrizketak dira. 1911tik 1953ra hitarte jaiotako 23 em akum eren lekukotasuna jaso tzen da. XX. m endearen zati bat da, herriko historian papur bat besterik ez, baina p apur garrantzitsua era berean, bi arrazoi nagusirengatik. Batetik, 36ko gerrak ekarritako hausturarengatik, eta, bestetik, gure aitona-am ona hauengandik gure garairako aldaketak nabarm enak izan direlako, baina ez da gauza bera gertatu aitona-am ona horien aurreko garaiarekin; izan ere, m ende hasieran jaio tak o gure aitona-am onen bizim odua ez zen hain desberdina beren aurrekoenarekin alderatuta: euren ingurua, bizim odua eta ohiturak oso antzekoak ziren. H orregatik, euren lekukotza oso interesgarria da: euren haurtzaroa eta gaztaroa kontatzen digutenean, 80 urte baino gehiago egiten dutelako atzera, eta guk haiekin.

E m akum eek kontatutako historia zatia déla esan dugu, eta berebiziko garrantzia em aten diogu horri. Izan ere, orain arteko lanetarako jaso diren ia lekukotza gehienak g izo n ezk o ei ja s o izan za izk ie, eta em ak u m eei oso g u tx ita n gald etu izan zaie.

O iartzuarren Baitan egitasm oan oreka gordetzen saiatu gara arlo askotan: adinean, auzoen banaketan eta baita em akum e-gizasem e kopuruan ere. Izan ere, bai em aku­ m ezk o ek eta bai g izonezkoek, h isto ria bera bizi izan dute, baina ikuspegiak oso ezberdinak dira. E ta bien ikuspegiak dira garrantzitsuak. G izonezkoen lekukotza gertakariz eta datuz beteta dago, eta em akum een lekukotzan, bizitzaren ikuspegiak eta sentsazioak ageri dira, nagusiki. K onparazio batera: A ltzibarko fusilam enduen berri em aterakoan, gizasem ea gehiago gogoratuko da zer garaitan zen, zergatik fusilatu

zituzten, zen b at m ilitar ziren, zenbat fusilatu... Em akum eek, datu horiek gogoan badituzte ere, fusilatutakoen izenak, etxeak, fam iliak eta gertakari hark ekarri zituen ondorenak azalduko dituzte. Eta gerrarekin bezalaxe, gainerako kontuekin ere. M ende honetako bizim odua, em akum eek kontatua; horixe da liburu hau.

Esan bezala, O iartzuarren baitan egitasm otik ateratako liburua duzu esku artean duzuna. H ortik dator Em akum een baitan izenburu liori. Baitan hitzak bi esanahi eduki ditzake: ustez edo b arm an. Edo biak batera. H orixe baita em akum e hauek kontatua: euren ikuspegia, euren iritzia eta barruan duten hori gurekin konpartitzeko ahalegina.

B enetan eskertu eta m iretsi behar den ahalegina, gainera. Ez baitute b izitza sam urra izan. B izitzako aro guztien berri em an digute em akum e hauek. H alaxe joango da liburua ere, kapituluz kapitulu: jaiotzatik heriotzara, hasieratik bukaerara.

ERANSKINAK L ek u k o tasu n h auek O ia rtzu a rren baitan ahozko o n d aretik aukeratu ditugu.

E lk arrizk eta guztiak ikusi eta entzuteko aukera ja rri dugu oiartzuarrenbaitan.com w eb-atariaren bitartez, baina jak in d a herritar guztiek ez dutela Interneten sartzeko aukerarik, ondarea beste form atuetan ere argitaratzen saiatzen gara; aurtengo M ugarri hau da adibide bat. O iartzuarren baitan egitasm o honen sortzailea eta egilea Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilgunea da, eta O iartzungo U dalak babestu eta finantzatu du. Herriko ahozko ondarea ja so tz e a du helburu nagusia. H orregatik, proiektuari eta bilguneari buruzko in fo rm azio a tx e rta tu dugu eranskinetan. L ekukotasunak ahozko on d a足 rea ja so tz e n duten elkarrizketen transkribapenak dira (Irati E txebeste M adariagak eta nik neuk egin ditugu transkribapenak, gehienak Iratik, dena esaten hasita). Ez da erraza izaten ahoz jaso tak o a paperean jartz ea, ordu asko em an ditugu irizpideak idazten: Ttur-tturreko kide B akartxo A rabolaza Zabalak lagundu digu horretan, baita B adihardugu E uskara E lkarteak ere. Saiatu gara ahoz esaten den hori gehiegi ez m oldatzen idazteko garaian, eta, era berean, irakurterraza izan dadin ere saiatu gara.

H orretarako erabili ditugun irizpideak eranskinetan txertatu ditugu, hobeto ulertzen lagunduko dutelakoan.

MILA ESKER G ure aurrekoen ahalegin horri esker ari gara gu bidea egiten. B akoitza berean, eta ahal den guztian. B atzuk batean, besteak bestean. N ire kasuan, gure hizkuntza sustatu nahian, tartean, liburu hauxe egiten. H orretarako indarra eta babesa em aten didaten guztiei nire eskerrik beroenak; hasteko, nire gurasoei, Joxe Luix eta M aria Jesus, m undu ho n etara ek artzeaz gain, gure h izk u n tza tran sm ititu eta m aitatzen erakusteagatik lehendabizi, eta geroztik, nik aurrera eram andako egitasm o guztietan beren babesa eta laguntza em ateagatik ere bai. B erdin nire senide eta haien fam iliei ere, em andako laguntza guztiagatik. Parte hartu dudan proiektuetan bidelagun izan ditudan guztiei. B aita proiektutik kanpo inguruan eduki ditudan guztiei ere;

lagunetatik asko ikasten baita, baina baita etsaietatik ere (zorionez, gutxi dira, ordea).

G ure proiektuetan buru-belarri sartuta ibili naizen bitartean, ahaztuta eduki ditudan lagun guztiei. O rdenagailuaren aurrean hainbeste denbora pasatzen duen am atxorekin hainbeste p azien tzia eduki duten sem eei: N ikori eta Tom axi. O iartzunen parte hartu dudan euskalgintzako proiektuetan konfìantza eta babesa em an didaten guztiei: Intxixu AEK, A itziber A m aiz, O iartzungo Udala, elkarteak, norbanakoak... Herriko ah ozko ond area ja s o tz e ra anim atu ninduten O ier G orosabel eta P ello A ñorgari.

P ro iek tu a id eia izate tik g au z a tz e ra lagundu nindutenei: T tu r-ttu rrek o kideetako bakoitza, Udal Euskara Z erbitzua eta B adihardugu Euskara Elkartea. Proiektuan parte hartu duten guztiei (liburu bukaeran, proiektuari buruzko eranskinean ageri direnei).

M ugarri 2011 egiteko aukera em an eta bidea erraztu didaten K ultura B atzordeko kideei: Idurre Berari eta Joxean Eizm endi; hizkuntza zuzenketak egin dituen A rkaitz Goikoetxeari eta argazki zaharrekin lagundu gaitun Eneko Salaberriari. Eta, noia ez, beren etxeko ateak zabaldu dizkiguten elkarrizketatuei eta beren senideei. B atez ere, dagoeneko gure artean ez dauden horiei: beraiek ezagutzeko zortea eta ohorea eduki dudalako.

E ta bukatzeko, em akum e guztiei. E zagutu ditudanak eta ez ditudanak. M undura ekarri gaituztelako eta, oztopoak oztopo, ahal duten hobekien egiten saiatu direlako.

E paitu izan dituztelako, zigortu, isilarazi... eta, halere, beraiek eduki ez duten hori guretzat lortzen saiatu direlako, deusen truke eta m aitasun guztiarekin.

Ez dizuet denbora gehiago galarazi nahi. H onezkero gure em akum e hauen historia ikasteko gogoarekin egongo zarete. H auek kontatzen dutena nire jarduna baino interesgarriagoa da, izan ere. N ik, behintzat, asko ikasi dut beraiekin (elkarrizketatu guztiekin: gizon eta em akum e), bizitzari beste ikuspegi batetik begiratzen eta entzuten erakutsi baitidate.

H aiek dira protagonistak. N ire hitzak, haiei hitza em ateko aitzakia besterik ez dira.

H aiek erabiltzen dituzten hitzekin bukatzeko: “O ngi zutela” eta “N e hitzak ez zala inor ofendittu”.

A ne Lardi Enbil Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilgunearen ‘O iartzuarren baitan ’ egitasm oaren koordinatzailea

sä S L l

ao ^i^iS B rT 'T ïïT iL 'i.H u i :.¿íq: rrn ^stvò

' .-r'.'‘V i^

l t í i j í ) ’ t^ > í.l! >-Í5;Tfi .'I V-; .} 'm m i

g fP Ü fiitW - ; .lir w H b iy

í-'-!

sass

: L-.s « .<■ Íü ü i

j ■-■

'

~ ^ r ,^ .-U'■ ;--1'J.í-.l!.'í^^^Í¡j^.j;Í0C flr:,..i¡í/ íl

.Vlì^^hA /m t£ ¿ (EÍ||9 i

fti. _ ' .•;

I v->úí>^

I « U ’5i'í,Ti¿ >; ’'r.rs#

r s s ^ ï k v if e à u t ï ' tiO' .v*'5 O'y ^

^ t^ ¡< S S iftilU á í Íí. ' :! r:■.■

V i ar\-i/.i.*:,’ ^ '•o o n ro id i' t^ rnttW

',J,*í r ^ n o t í ariK/lil

■

r

Z

h

^

ÏÎ* -.bTíf.U^ oniíjxJaA-i ufröTlITlF^’

•• •

- 'W

«

m

i»

:

•'*.íj« }íií d f f i" — •ÍH* Jidá K 'f: iíJí;^Íi^..ftif^

Jryü!^. rríümJú 'hon«tjrt^ *^'^klJŸ^•afaT^ [ o iw r i è n ^

Î5-TÇU b¿bcs4 ci,i l a g j i f i í ^ S ■Ít' cíü':- cíii¿ ¡i¿ !iko w ^'ii‘ *dnucí/ií}

'’* '<*

• _ ’i.— -

ír^M-AvT

tífa n i^ Í^ r - m i'

,

GURE PROTAGONISTAK H auexek d irรก liburuan ageri diren lekukotasunen protagonistak. Z aharrenetik gazteenera: K o rn eli E g im e n d ia A ra n b u ru

(1 9 1 0 -1 0 -0 8 /2 0 1 0 -1 2 -1 7 ) A ltzib ark o A lb istu rren e etx ea n ja io eta han bizi izana. A lbisturrene e tx e a ez da g au r egun ez ag u tzen d ugun A lb istu r tab erna, E txeaundi eta Z am o ra etx ee n artean dagoena baizik. A m a eta biak bizi ziren han.

A p o p ilo ak z itu z te n , eta, h o rretaz g ain, u d an k alera e to rtz e n zirenen arro p ak g a rb itz e n eta A ltz ib a rk o bi tab ern atan ere lan ean aritu zen K orneli; S oteronean eta g au r egun A lb istu r den tab ern an . A popiloen artean , S antos A ro zen a tx istu la ria zegoen; berez, L izartzakoa zen, eta K arrikako harrobira etorria zen lanera. G erora, K o rn eliren sen arra izango zen. S enarra, sem eak eta bilobak tx istu la ria k zituen K om elik. T xistulari asko bai inguruan, baina txistua jo tzek o beta askorik ez; nahiko lan bazuen etxean eta kanpoan.

K a x ild a Z u b 狸a ld e O la sk o a g a

(1911-04-09) K axilda ergoiendarra da, Txanpa単en ja io eta bizi izana. G aztetan, k alek o O llarrag irre ra etorri ziren, e ta h an d ik ez k o n d u zen p laza ra.

E rgoiengo G aratekoa zuen senarra, arotza. T xanpa単e A ierdiren ondoan d ago, eta A ierdi eskola zen. Hori dela eta, auzoko bere adineko haurrekin harrem an h andia eduki zuen K a x ild a k . P la z a n b e rta n b iz ik i, O ia r tz u n g o g e r ta k a ri n a g u s ie n lekuko bikaina dugu K axilda. Bere garaiko beste askoren m odura, gauza onak baino tx arrak gehiago pasatua da, baina um ore onari eusten dio. E san daiteke horrexek em aten diola bizipoza.

In axi Ir a sto r tz a A rtola

(1914-08-01 / 2008-03-25) In a x i Iru n g o K a te a k o a ze n (B e n te ta k o a ), e ta ig a rri e g ite n zitzaio n hizkeran. U derre baserrian ja io zen, eta M aldaburura ezkondu.

G izona B etelu aldekoa zuen, artzain fam iliakoa. G ero, M aldaburu saldu eg in zu ten , eta A ltz ib a rre ra e to 足 rri ziren. B iz itz a o soan baserrian lanean aritua izaki, asko zekien gai horren gainean. B aserritik kanpora ere lan asko egin zuen: F onda San M a rc ia le n , S ein b a se rria n , esnek etan ... L an a zer zen ongi zekien em akum ea genuen Inaxi.

J o x e p a Z a b a le g i L a zk a n o teg i

(1916-03-21 /2 0 0 9 -0 2 -0 7 ) J o x e p a A lt z i b a r k o M a r tin m o tz e n e n ja io a zen, e ta han bizi izan zen, A randaranera ezkondu zen arte. B ederatzi senide izaki, lan asko egina zen ttik itatik , baserrian bezalaxe kanpoan ere. M artinm otzenen to la re a z e u k a te n , eta je n d e asko pasatzen zen handik. Joxepak lana eg in b e h a r izate n zuen, e ta ezin izaten zen eg u n ero jo a n eskolara.

M aistrak errieta egiten zion horregatik; izan ere, eskolarako asko balio zuena zen. G ero ere, A randaranera ezkondu berritan, auzoko haurrei eskola em an izan zien Aizegainen.

A rro x a P ik a b ea A rto la

(1916-08-21 /2 0 0 9 -0 1 -0 5 ) E rg o ie n g o P o rtu b e rr in ja io a .

A rro x are n ja k in d u ria g u z tia ja s o eta hem en ja rtz e k o m o tz gelditzen zaigu tx o k o hau. B erak esaten zuen m oduan, â&#x20AC;&#x153;bizim odu klase asko izandakoaâ&#x20AC;? zen. O so gazterik alargundu zen, eta 11 sem e-alab a hazi behar izan zitu en b erak bakarrik, eta hori g u tx i b alitz bezala, kanpoko askori ere lag u n d u zion. X ab ier L eteren hitzak ongi aplikatu zituen Arroxak; â&#x20AC;&#x153;E z dad u k an ak ongi ohi daki edukitzea zein den onaâ&#x20AC;? . A rroxak bazekien zer zen em akum ea izatea, eta gai horretan oraindik atzean dagoen gizartearen aldean, bera oso aurreratua zebilen.

M a itx o B ik a n d i A ristiza b a l

(1 9 1 6 -1 0 -0 6 /2 0 0 9 -1 2 -2 5 ) K aleko P u tx u txoerrekan ja io eta bizi izan zen M aitxo. T oki batean b ain o g eh iag o ta n lan a eg in a zen.

H ogeita bat u itean , E rrandonea ogi eta ardo b ilteg ian aritu zen. K alekalean biziki, gerra aurrez aurre ezag utu zuen. A n aia han hil zitzaien , g a in e ra . K a n o ik a d a k , fu sila m e n duak, salakeriak... H orrekin aski ez, eta lanean ere ez zuen batere zorte ona izan M aitxok: A ltzibarko paperfabrika erori zenean, bera han barre­ nean lanean harrapatu zuen.

L u ix a B erro n d o la r tz a b a l

(1916-10-16) L u ix a B erro n d o e sa n d a baino, j e n d e g e h ia g o k e z a g u tu k o du em akum e hau Luixa m aixtra esanda; izan ere, o iartz u ar asko izan ziren L uixaren ikasle. M aistra garaietan g o g o rra izan aren p en a du ela esan zig u n L uixak. G o g o rra ez dakigu, baina ausarta eta nortasun handikoa dela ez dugu zalantzarik. ErrenteriaO reretak o m uga ondoan ja io zen, U galdetxoko Z am ora baserrian, eta g az te rik g eld itu zen gu raso gäbe.

O saba apaizak senide guztiei em an nahi izan zizkien ikasketak, eta aukera ongi aprobetxatu zuen Luisak: irakasle-ikasketak egin zituen. G errak onen-onenean harrapatu zuen; gazteek ohikoa duten aisialdia ahaztu, eta lana egin behar izan du beste askok bezala, baina bere garaiko em akum e batentzat pentsaezina izan zitekeena egitera ausartu zen bera: gerrak lanerako aukera kendu zionez, berak, bere kabuz, eskola ireki zuen. U galdetxoko eskolan 80 ikasletik gora eduki izan ditu, eta denak em e edukitzeko m akina bat trikim ailuz baliatuta irakatsi zien denei: hezkuntzaz gain, heziketa ere em an zien. G aur egun, poz gaitza em aten dio ikasle haiek bizitzan aurrera egin dutela ikusteak.

A n tto n Ă­ A n d a lu rria U rru tia

(1 9 1 8 -0 5 -0 8 /2 0 1 0 -0 8 -2 7 ) E tx e n a g u sin ja io zen A n tto n i, E r g o ie n e n ( T o la r e j a t e t x e a r e n ondoan zegoen, baina gaur egun desagertua da). Tolareko haurrak etxean izaten zituzten, eta, hango etxekoand re a k e s k a tu ta , o ra in d ik n e sk a k o zk o rra ze la , hasi zen n eskam e T o laren . H ango h au rrak z a in tz e n hasi zen, b ain a T olare, tab ern a eta d en d az g ain , b a se rria ere bazen, eta d e n e ta rik o lan ak eg in zitu en A n ttonik. E ta ez T olarekoak b ak a­ rrik; Ergoiengo eta O iartzungo etxe askotara ailegatu zen lanera. Toki askotan eskatu zioten neskam e joateko, baina berak beti nahiago izan zuen T olaren gelditu. N obio bat baino gehiago izan ornen zituen, b ain a nah iag o izan zuen ezkongai gelditu. A uzoko h au r belaunaldi asko zaindu zituen, bereak balira bezala, eta haur haiek heldu bihurtu eta gero ere, denen kezka izaten zuen.

F r a n tx isk a Ira g o rri Iria rte

(1920-01-01) I tu r r io z k o G a rm e n d i b a s e rrik o a d a F ra n tx isk a . B atez ere, g e rra g ara ik o o ro itz a p e n a k ditu.

O ro itza p en gogorrak. B era orduan g aztea zen, eta g auza askotaz kontu ra tz e n zen. G erra garaiak gogora tz eak o n doeza so rtze n dio, baina gaia ald atzen duenean, um ore ederreko em akum ea dugu Frantxiska.

G reg o rĂŹ A lm a n d o z H u itzĂ­

(1921-06-04) A ra n o n j a i o a d a G re g o ri, N afarro an . 60 u rte baino gehiago egin d itu O ia rtz u n e n , Joxe L uix Ira s to rtz a M itx e le n a re k in ezk o n d u z g ero ztik . B ain a o ra in d ik ere begiak bixi-bixi jartz en zaizkio bere ja io te tx e a eta ja io te rr ia a ip a tz e n d itu e n b a k o itz e a n . A sk i g o g o an du, g a in e ra , o rd u k o A ra n o , eta o rain ere o so p o lita d ag o e la dio.

L a rraz ab altarrak , g izo n aren aldekoak, ez ziren d an tzazaleak , baina b e re fa m ilia b e ti iz a n d a oso dantzaria: b eren aitak sem e-alaba guztiekin A ranoko plazan d an tza egin zuenekoa aski gogoan du. B aserrian lanean, neskam e, ezkondu eta gero ere etxetik kanpo lan eginez... G regoriren bizitza ere lanak m arkatu du, baina bera oso baikorra da, eta ezin dela kexatu dio: gaztaro alaia eta arrunt polita izan zuela dio.

R o x a rio Z a la k a in Ir a sto rtza

(1923-03-01) R o x a rio I tu r r io z k o M a r tia girrenen ja io zen, beste zortzi senid e re k in b a te ra . A ita fe rra tz a ile a zuten, b ain a haren lana ez zen aski h ain b este haurri ja te n em ateko, eta g a z te -g a z te ta tik h asi b e h a r izan zuten senideek etxetik kanpo lanean.

B era ham ab i u rte ta ra k o hasi zen A d u riz sa g a rd o te g ia n lan ean , eta hantxe ibili da lan eta lan, erretiratu arte. E g u n ero -eg u n e ro jo a te n zen lan era, b ain a, g aztea izaki, igande eguerdian lana bu katu orduko, han jo a te n zen lagunekin T xikierdiko bilerara. G auza g u tx irek in ilusioa izaten zutela nabarm endu zigun Roxariok, eta lana besterik ezagutu ez duen em akum e honi um orea gordetzen duela igarri genion guk.

In a x i R eteg i E lizegi

(1925-02-11) itu rrio z k o A ra n b id e n ja io eta U galdetxoko A ranen hazia da Inaxi.

L au s e n id e a k o ra in d ik g a z te a k zirela hil zitza iz k ie n gurasoak, eta izeba batekin gelditu ziren A ranen.

Baserriko lanetan ez ezik, josten ere asko aritzen zen Inaxi. Lehendabizi, Itu rrio tz e n ik asi zuen jo ste n , eta, gero, E rren teriara jo a n zen kortea ikastera. B aserriko lanak egin behar izaten bazituen ere, ahal zuen guz足 tietan k alera jo a te n zen. B eti gustatu izan zaio kaleko giroa, eta lagun asko ere egin ditu han: M ari Karm en Zalakainekin ikasi zuten kantatzen, eta koroan ere urte askoan aritu izan da.

M a itx o S a g a rd ia O lan o

(1926-08-29) M aitx o A stig arragan ja io a bada ere, sei urterekin O iartzunera etorria da. O iartzungo kalea ongi ezagutzen du, elizaren atzean zegoen O llokine baserrian hazia baita. O llokinen jostu n d eg ia zuten izebek, eta m akina bat neska pasatu ziren handik, josten ikastera. M aitx o k gerra aurreko eta ondorengo O iartzun ezagutu du, aski ederki daki gerrak zer ondorio utzi zuen herrian eta herritarrengan.

'"* â&#x2013;

M a itx o G a z ta Ăą a g a E tx e b e r r ia

(1927-02-10) M aitx o , b erez, A b altzisk etak o a da, baina bost urte zituela fam iliarekin etorri zen E rrenteria-O reretako p a rte a n d ag o e n Istu ritz a g a g o ik o a b aserrira. H an ja io a ez b ad a ere, o ra in d ik e re iz u g a rri m a ite du Is tu ritz aiek a. T tik ita tik hasi zen am arekin eta izebarekin Errenteriako m erkatu p laza ra jo aten . Iturriozko G arm en d ira ezk o n du eta gero ere, m ak in a b a t u rte a n ja rr a itu zuen barazki-salm entan.

L o ren tx a S a iza r L o p eteg i

(1927-08-10) L ezoko M aintzine baserrian jaio eta U g ald etx o k o A ranera ezkondu ze n L o re n tx a , h a n g o P io re k in , I n a x ir e n a n a ia r e k in . P io r e k in ez k o n d u z e n ean , A ra n en , P io ren beste bi senide eta izeba bizi ziren.

B o st sem e-alab a hazi ditu bertan, eta, se n a rra la n te g ira jo a te n zen b ita rte a n , b e ra k b a se rrik o lan ak egiten zituen. O raindik ere Lezoko h iz k e ra e ta a h o s k e ra g e ld itz e n bazaizkio ere, o iartzuera ongi ikasi du, eta O iartz u n bera ere bertako edonork baino hobeki ezagutzen du.

M aitxo Irastortza G aztelum end i

(1929-06-14) E rg o ie n g o Z a b a le a b a se rrik o a da M a itx o ; E rg o ie n eta K a rrik a g ain ea n g e ra tz e n da Z ab a lea, eta o n g i e z a g u tz e n d itu b i au zo ak .

Eskolara A ierdira jo a n zen. G ogoan du erdaraz ja k in ez eta isilik egon behar izaten zutela, eta baita Lexoti b e rtso la ria re n fam ilia ja to rra ere.

E s n e - b a n a k e ta n g a z te ta n h a si behar izan zuen, neskam e gäbe gel­ ditu zirenean. B o rrondira ezkondu zenean, ez zuen m ira askorik egin, ordurako aski ederki zekien-eta zer zen baserriko lana.

In a x i O ia r tz a b a l E tx e b e r r ia

(1929-07-31) U g a ld e tx o k o Z am o ra b ase rrian ja io a da In ax i. N o rta su n handiko em ak u m ea d u gu, b ase rrian g ogor h az ia eta h ezia. B izim o d u g o g o ­ rra eduki badu ere, edo horrexegatik beragatik, gau r egungo aldaketa g eh ien a k o ngi h a rtz e n ditu: eliza kontuak direla, em akum earen egoera dela... hitza bere tresna dela erakutsi d ig u ; n e u rrik o e sa e ra e ta h itz a k jartzen dizkio azalpen bakoitzari.

"* F r a n tx 狸sk a P agadizab aI A rto la

(1931-03-05) E rg o ie n g o T x a r o n d o b a s e 足 rrian ja io eia hazia da F rantxiska.

E zk o n d u ze n a rte , b a se rrik o eta e tx e k o la n a k e g ite a z g ain , ilobak ere hazi zitu en. 30 iloba ditu, arrunt m aiteak, eta ilobek bera ere bai. T x arondon esku onekoak ziren g eh ien ak : jo s te n , a ro tz lan etan ...

A rtald e ed erra ed u k itze n zutenez, artilearek in m akina b at ian eginak dira. B eraiek egiten zuten artilea, eta bere harekin, etxeko arropa gehiena.

D agoeneko g ald u ta edo galduxeak dauden ohiturak aski ederki ezagutu zituen Frantxiskak: artzaintza, txondorrak, karobiak, gobada, auzolana, ardagaia, sanjoanak, E guberriak, sorginkeriak... eta horiek denak, arrunt hizkera aberatsarekin kontatzen ditu, gainera.

M a ria J esu s E n b il U rd a n p illeta

(1940-03-03) A m e z to i b a s e rria n j a io a da, G u rutzen, b aina etx e hori ezagunagoa da S aastiarrene edota K uatrone izenekin. M aria Jesus oraindik g az足 te a dugu, b aina, baserrian ja io eta h azia izaki, g au r egun g a ltz e n ari den baserriaren lekukoa dugu; nekaz a ritz a g u n eaz gain, in stitu zio eta ohitura zaharren gordailu den base足 rria re n lek u k o a. A m o n arek in eta o sa b a -iz e b e k in h azi zen, e ta oso ttik ita tik , b ase rriaren ard u ra izan zuen. E rg o ien era ezkondu eta bere bizitza gehiena han egin badu ere, G urutze ezin ahaztu. A urpegia alaitzen zaio bere auzo kuttunaz galdetzen zaion bakoitzean.

M a 単 o li A d u riz L op etegi

(1941-04-23) U galdetxoko L ezantzi単enen jaio a da, baina baserri horrek ere badauka beste izen ezagunago bat: Txukune.

Eta M a単oli bera ere, jen d e gehiagok ezagutzen du U galdetxoko pelukera e sa n d a . E z d a a lfe rrik a ritu 40 urtean ofizio horretan. U galdetxotik b e z a la x e , O ia r tz u n g u z itik ere e to rtz e n z itz a iz k io n bezero ak , eta b a ita E rre n te ria eta D o n o stia tik ere. T tik ita tik g u s ta tz e n z itz a io n ilea ap a in tz en a ritz e a , eta lanbide huraxe hasi zen ikasten 14 urterekin.

ISrekin jarri zuen ile-apaindegia, T xukuneko behiak ondoan m arruka zituela. G aur egun, ile-apaintzaile ona izan delako baino gehiago pozten da inorekin haserretu gabe utzi duelako ofizioa. U galdetxoar petoa dugu M a単oli, asko m aite du auzoa, eta horregatik em aten dio min azkeneko urteetan zaindu gabe egoteak.

D o m i U n sa in la r tz a b a l

(1949-06-12) Itu rrio z k o B e ltz e n e n ja io a eta Sarasenen hazia da Domi. B ere lagunak ez b ezala, bera m ojetan ibilia da kalean. Aski ederki ezagutzen du T ronpeoko m alda. L agunak, ordea, oraintxe bezalaxe, Iturriotzen zituen orduan ere.

M a rijo se A ra n a A ra n b u ru

(1950-03-16) Iturriozko G araùo baserrian jaio eta hazia da M arijose. B aserritarra izaki, Iturriozko kaleko bere lagunek baino lan gehiago egin behar izaten zuen, baina beti ateratzen zuen den­ b o ra B eheko so ro ra ja its i eta jo statzen aritzeko.

M a illo lli M a n tero la A rrieta

(1953-02-01) I tu rr io z k o T o rre n j a i o a e ta T x o k o a n h a z ia d a Ma i l l o l l i .

Itu rrio zk o k alek o giro h u ra faltan sum atzen du, eta, batez ere, festak.

B erriz ere z e r edo zer an to latze n hasteko grina erakutsi zigun.

ÂŤ

SARRERA M undua m undu denetik, ald atz en doa etengabean. B atzuetan besteetan baino m otelago. B atzuetan besteetan baino azkarrago. Ezin esan erritm oa zein den, baina hurbilena dugun historian begiratzen badiogu, gure aitona-am onen garaian aldaketa g aitza k gertatu zirela ezin uka. G ure aitona-am onak beheko suaren ondoan kontu kontari aritu dira, eta gaur egun, bakoitza gure telebistaren aurrean m utu noia gauden ikusten dute. G ure aitona-am onak, ogi estraperlean ibiliak dira, jan g o bazuten, eta orain, herrian dauden hiperm erkatuek ez gaituztela asebetetzen ikusten dute. Gure aitona-am onak gosea pasatuak dira, eta orain, jan aria bota egiten dela ikusten dute.

G ure aitona-am onak kilom etro asko dira oinez eginak, eta orain, euren baserriak botatzen dim zte abiadura handiko trenak eta autobideak egiteko. G ure aitona-am onek, Errepublika garaian, euskaraz m intzatzen ziren eskolak ezagutu zituzten; gerrak ekarritako kanpoko hizkuntza ikasi behar izan zuten, eta gero, ikastolen sorrera ezagutu dute. G ure aitona-am onek askatasunaren aide utzi zuten bizitza, eta orain, askatasuna ed ukitzeko aukerak noia galtzen ditugun ikusten dute. G ure aitona-am onek, eskola utzi eta lanean hasi behar izan zuten, eta gaur egun, ikasteko aukera dutenak, hartarako gogorik g채be ikusten dituzte. Gure aitona-am onei haurtzaroa eta gaztaroa lapurtu zieten, eta, hala ere, beren bizitza em an dute gure etorkizunaren aide.

Jaiotzeak heriotza dakar, baina, bitarte horretan, bizitza dago. Gure aitona-am onen bizitza ezagutzen saiatuko gara. H orixe izango da gure helburua, gure helm uga, gure m ugarria.

Ja io tz e a k h e rio tz a dakar, bai. B aina, g au r eg u n o ra in d ik ere ez b erd in a den b ezalaxe, gure aito n a-am o n en garaian ere, oso ezberdina zen gizasem e ja io edo em akum e jaio. B izitzea tokatu zitzaien garai hori denentzat izan zen gogorra. Baina, zoritx arrez, em ak um earentzat gehiago. E m akum e izateagatik, aukeratu ez zituzten eginbeharrak egokitu izan zitzaizkielako.

G errak m arkatutako gizon-em akum eak dira gure aurrekoak. G errak, izan ere, lana, jan a, askatasuna, lagunak, fam ilia, haurtzaroa eta gaztetasuna kendu zizkien. Posible ditugu m ila liburu irakurri (noizbait idazten badira) gerrari buruz. A ltxatuak nondik

単 o ra ibili ziren, fronteak non egon ziren... kronologia guztia ikas dezakegu. B aina gerrako giroa zein zen ez dugu hain erraz jakingo. G izon-em akum e hauen testigantza oso g arran tzitsu a da horretarako, eta, esan bezala, em akum eena eta gehiago: etxe bakoitzak bizi zuen egoera, gizonezkoak frontean zeuden bitartean em akum eak etxea eta fam ilia aurrera ateratzeko egin beharrekoak, okupatuta zeuden herrietako presioa eta ten tsio a, p a ku n -p a ku n tiro h o tsak eguneroko ogi bihurtuak. B enetako ogiaren faltan.

E ta gerra b ezalaxe, berdin gainerako kontuekin ere. M ende honetako historia, em akum eek kontatua, horixe da liburu hau. Ez da herriko historia osoa eta zehatza ja so tz e n duen liburua. Ez da, ezta ere, herriko em akum een historia jaso tz e n duen liburua. B aina badu horietatik pixka bat, eta hori baino gehiago ere bada: isilik egoten erakutsi eta hartara behartu zaion em akum eari hitza em ateko tarte xumea.

EMAKUMEEN BAITAN. OIARTZUNGO HISTORIA ZATI BAT, EMAKUMEEK KONTATUA

JAIO S arreran esan dugun gisan, aldaketa asko ezagutuak dira gure aitona-am onak.

Jaiotza bera, esaterako: lehen, etxean jaio tzen ziren denak. A uzoko ""partera" batek lagunduta, eta am a, etxeko em akum eek babestua, am onak, izebak... E txea ez zen eraikin hutsa: jaiotokia, jatorria, fam ilia, bizim odua, lantokia... instituzio oso zen etxea.

Han jaio ak han pasatuko zuen haurtzaroa, gaztaroa, zahartzaroa... eta hantxe egingo zion aurre heriotzari.

J a io tza

Jaio, etxean egiten zen. E txekoen berotasunean. Ez zegoen Intem etik, ez zegoen libururik, ez ikastarorik. A m a berriak, gaur egun ez dugun senak lagunduta ikasiko zuen haurra Ăąola hazi eta hezi, eta, jakin, bere am agandik - e ta inguruko beste ameng a n d ik -ja so zuenari kasu eginda.

G uk elk arrizk etatu ditugun em akum eak, eurak, etx ea n ja io a k dira: etxekoen, auzokoen eta parteren laguntzarekin. G ero, eurak am ak izan direnetan, m edikuaren laguntza ere izan dute, baina etxeko eta inguruko em akum een laguntza handia zen oraindik.

A rroxa Pikabea Artola Ergoiengo Portuberrin jaio zen. Bere garairako hasiak ziren batzuk ospitaleetan eta besteak etxean, m edikuarekin, erditzen. B aina m edikua ailegatzen ez zen tokietan, mendian urruti bizi zirenak, '"partera â&#x20AC;?k lagunduta erditzen ziren.

Arroxak 11 seme-alaba eduki zituen 15 urtetan. D enak etxean, Okillegiko amonarekin.

A m atasuna {Erreferentzia: oia-053 zinta, 014. pasartea):

— Alargundu zenbat urtekin in ziñan?

— Hogeita hemezortzikin...

— Gaztia ziñan.

— Bai. Hemeretzi gäbe, alargundu nitzan.

— Ordun oso segidan euki zenittun seme-alabak?

— Denak. H am abost u rtiin ham aika sem e-alaba izandu n ittu n . Bai. Denak batin ja io ‘ta denak batin hazi. Hala säten zinen m util zar batek: “ Hoik oaiñ denak batin ja io miño geo denak batin haziko ‘izkizu" ‘ta “ Hala izango da” .

— Bai, hoi bal. Gutxinin...

— Nik säten d u t e... nik bat ‘ta bi miño aixao hazi ttu t bost ‘o sei porke batek bestiri launtzeko, errepetzeko... Bat zunin oaiñ ikusten ñeu honekin ze zeak ibiltzen ttugun. Bateko llloba hau ‘ta ... bea lanea jongo bada ‘ta ez baa, honea karri ber izaten du. ‘Ta hara: bakarra.

— Ta bestela berriz, bata bestin arrimun, beti...

— Beno, ni hem en no, hainbeste um e inda. Don Juliok to rri ‘ta eun batin jon yunen hara, torri berhya zen Don Julio, Okilliko am ona gaizki ‘ta, Don Julio torri zen urtian ne gizon d ifu n tu k in ziyon egurra. Ordun ayunta m e n tu k egurra em aten zun, sua itte k o eurra. Eta izauera haundiya, ‘ta am ona miñez ja rri zela ‘ta han sango ziyoten: “ Hör bizi da z e a ...” ne gizona “ Zuri eurra in zattun horren and ria " ‘ta e ... jo n zen nena ‘ta san zin... ni fa m iliya esperun ‘ta "N o se pre ocu pe usted, n o ...” , “ Ez z a ttu t abisatuko", ‘‘¿Con quién has tenido tú los hijos?", “ Una abuela. Con una abuela he tenido yo, todos los hijos", “Efectivam ente" hua harrittua, “Yo no he tenido ningún m édico. Con esa abuela he tenido los h ijo s", amona harrekin.

O killegiko am ona M aría aritz en zen han inguruan ""partera” lanetan. A rroxak h arek in ed uki z itu en sem e-alab ak . A laba b atek in odol asko g ald u zuen, baina bizkortu zen, hala ere. O ilo-salda hartzen zuten bizkortzeko. 40 egun etxetik atera gabe egon behar zen, eta teila buruan hartuta atera behar zen. A rtikutzan egiten zuten eliza-sartzea.

O killegiko "partera ” (Erref.; oia-053 zinta, 016. pasartea): — Am onakin izandu nittun, bai. Horren aman amak. Atso gor bat zen, miño ona, partera ‘ta... beno, denín hua ibiltzen genun.

— Han ingurun denín?

— Denin. Hua ibiltzen zen; Maria.

— ‘Ta hoi ñola izaten zen: zea... zu ‘ta bea, bakarrikan?

— Bai, bai. ‘0 gizona ‘o han baldin bazun... gizona, nik gizona, ne partun beti han izandu da, ne gizona. Pero... oain nik säten ñet Gurutzen bizi den alaba hoi in nunin nik kriston odolak gaidu nittun , porke hoi in nun: amona hori tifusakin eoki ‘ta beste amona batekin, be koñata. T a nik (haur ondokuk) beti zaillak izaten nittun eta horrek ez jakin ‘ta utzi in zinen kendu gabe, ‘ta geo odola hasten da. Nik e... geo hi! itten ‘men dila! Ohiyan azpitik barrena dena odola jon a... transfusión de sangre in gabe pizkortu niñenen ni. Odola pilla ‘rra bota bai nik ‘ta beste... pizkortzen gehixio pasa nun denbua biño... hemen no ni! Aquí estoy yo.

— T a ze hartzen zenuten; salda ‘ta?

— Saida; oillo salda. Hua zen alim entua. (Haurrako) m iñak hartu zinin seittun oillua hilta jarri. Harren saldakin.

— Ta geo nola zen ba? Etxetik ezin zela ate ‘ta?

— Berrogei eun ber zila, itxetik eliza sartu gabe. Teillatua... teilla buruan ate ber zela ‘ta ... holako askoik gabe batzutan sartu naz ni Artikutzan ‘re elizan jon ‘ta.

— Lenoztik?

— Bai. Han eliza balzen ‘ta , A rtiku tza, abisatu hango apaizai ‘ta ...

Oiartzun m iño aldeuo hartzen nun Okillitik Artikutza. Eta hara... han sartu naz ni elizan: eliza sartzen. Oaiñ ez da elizan sartu ‘re... bueno, bataioko eunin itte n ttiz te n noski oaiñ denak, hala uste ‘ut. Hala uste ‘u t itte n ttuztela.

— Eta zu teilla buruan ‘ta gotzen al tza?

— Ni enaz gotzen, m iño esan hala itte n zuten. Nik ez d u t ikusi, miño san hala itte n zuten. M iño hoi iñork ‘e ez d akit in bazun ‘e. Len denbo bateko kontuk hola zin ‘ta ... e ’ta kit... e ’naz akortzen... nik ez d u t ikusi iñor 'e. Miño hola satén zuten: teilla buruan ibilli ber zela. Ni ‘re batzutan sartu nan auroo ‘ta beste batzutan beanduo ‘ta ahal nun bezela. Nik... haurra in ‘ta bostgarren eunin behia jeixtea ‘re jon naz sotura, berrakin. Umintzat esnia ber ‘ta itxian... nom attea jon a gizona ‘ta um ik ‘ta hartu ontzlya ta n e o n e je itsi. Behl bat izaten baigenun.

— Klaro eske... berrogei eunin, hainbeste seme-alaba eukita nola eongo za oyin ‘ta?

— Jesus! Ni berrogei euneko hamakiña lan inta nion ni! Jesus, Maria ‘ta Josepe! Jesus, Maria ‘ta Josepe!

A rroxak erd itze guztiak ezberdinak direla kontatu zigun. O rduan ez zen o spi­ taleetan jaio tzen . B azegoen C línica Pilar edo, baina gehienak etxean ja io tz e n ziren, prak tik an tea etx era ekarrita. U rruti bizi zirenak p a rterekin m oldatzen ziren. Lehen haur asko hiltzen zen.

E txean ja io (Erref.: oia-053 zinta, 017. pasartea):

— Nola izaten da Arroxa... hor... ordun zea... lendabizikukin zeaguo... ezjakiñaguo, miño geo ikasten jongo da eta erraxaguo itten al dia ‘o ez du zeikusiylk?

— Ez, ez, ez. Denak d ife n tik dia. Partu guziyak denak d ifen tiak. Nik izandu nuna arraxena; odola galdu nun hori, partoik erraxena. Bai. Eta zaillena hamargarrena izandu nun. Ez, ez. Denak difentik dia, parto guziyak.

— Denak difente. E zdu...?

— Ez, ez, ez. Ez du ezer esan nahi horrek. Netzako behintzat torri zin bezela hartu.

— Eta denak Okillin ja iu k dia?

— Ez, Marikarmen hau ‘ta Euxtaki Portuberrin izandu nittun ¿Sabes por qué? Que... hara jo tia ... bat ber nun geo kuidatzeko ‘ta gue itxian ezin zutelako... no sé p o r qué... ‘ta in niñuten horrea karri ‘ta hor izandu nittun bi, gaiñeku denak han.

— ‘Ta Portuberrin zelñekin izan zenittun? M eikukin?

— Ez, ez. Berriz ‘e beste am on bat; ne izeba bat, bizi zena han: Santanderren. Baserriya hortan bizi zena. Harrekin... hua ‘re asko ibiltzen zen partun, beak ez ziñen haurrik biño partun asko ibiltzen zen.

— Maixtra ibiltzen zena baita ‘re? Hua bea?

— Ez, ez.

— A, beste bat?

— Zarrena zen hoi. Bai. — Ta nolz hasi zen ospitalin ‘ta? Hoi ya beranduo, ez?

— Beno, ordun ez zen ospitalin. Izaten zen kllnika Pilarreko bazen ordun, Pilar oaiñ ‘de bada ‘ta ... Hemen bada auzuan Pllarrin ja iu k eta... Gaiñekun denak itxian izaten zin haurrak; praktikantia karri itxea ‘o hola. Dena hola izaten zen. Miño urruti bizi zenak, beti holaxen: emakum ikin.

— ‘Ta geo oaiñ haurra eozer zea dunin meikuna ‘ta eam aten da, miño len asko itxian sendatuko zen?

— Itxian, itxian. Itxian. Sendatzen ez dena hil, porke leno umia kantidadia hiltzen zen e! Asterò entierrua izaten da umina, oaiñ bi urtetik behiñ 'e ez da izaten, ezta hirutik ‘e. Klaro, oain bezelako adelantuik ez zen ‘ta hiltzen zen. Klaro, m eikuk ‘e inportantzi haundiyik ez ordun um intzat. Beak ‘e ez zuten holako estudiyuik oaindik medikuk.

— ‘Ta abitu ‘re... jesus! M eikua hara ailletzeko ‘o haurrakin jeixteko, biria haitatik ‘ta...

— Bo! Tz-tz... Haurrakin iñor gutxi jaitsi izango hunen... beti itxea meikua...

Inaxi Irasto rtza A rtolak kontatzen zigun, haurra izan eta gero, berrogei egunean ezin izaten zela ez etxetik atera, ezta lan gogorrik egin ere. H aurra segituan bataiatzen

zen, eta, am ak e tx e a n g eld itu b eh ar zuenez, a ita b itx i-a m a b itx ie k eg iten zuten.

B errogei egunean ezin zen ianik egin, baina haurra am ak zaindu behar. O rduan aita zelaian aritzen zen lanean.

H aurra eduki eta gero, ezin etxetik atera (Erref.: oia-015 zinta, 024. pasartea): — ... em akum iak. Hola ente intze n dan zerbatte partuko kontuz ‘ta.

Hura, haitako bat onduan eta launtzeko pixkat ‘o komeri. Hala haziyak dia gue umiak. Denak denbu haitan gaiñea, denak.

— Eta parteratikan ‘ta m eikunetik aparte, zue ama ‘o ahizpetako bat ‘o ez al zen eoten?

— Bai, bai. Baita ‘re, klaro eukitzen genun, eta kobratzen zuna patu ‘ta. grazimenta pixkat eman harei ‘ta ... hola, kontuak.

— Eta zue garaiyan ba al zen oaindikan haurra eukl ‘ta geo izin zela berrogei eunetan ‘o etxetik atera ‘ro?

— Bai, berrogei eunian. Ez zen zeakin ibilli ber ‘e, kargakin ‘o... haurra izandu eta behintzat berrogei egunln itxetik ate gabe, berrogei eunea ordun kalea ‘o... ordun atetzen giñan.

— Eta bataiyatu noiz itten zen haurra?

— Bataiatu se ittu a n . S e ittu n bataiatu. Gaur bezela jayo eta hurrungo egunin ya bataiatzea, komoduak, atautxi-am autxiyak preparatuak. Hori bai.

— Ama joten zen eliza haurrakin?

— Ez, ama ez zen... beste bat, ahizpa bat ‘o haurrakin, am ak ez daka atetzeik.

— T a itxetik ezin al zen ate Inaxi?

- B e r r o g e i eunin ez. Etxetik ez, eliza ‘ta hola kanpoa ez.

— Miño baserriyan onduan bai?

— Bai, etxian jaiki ‘ta in ber zen. Ez, lanin zelaian ‘ta hola ez, ez, berro­ gei eunian. Nada!

— Miño etxian zerbatte lana aiko ziñazten?

— Honbre! Haurrak beren arropak ‘e, hiru aldiz ‘o... hiru m iño geyo, kanbiatu ber izaten zen ‘ta zikiña zela eta hau zela ‘ta hua zela ‘ta marru itten zula ‘ta haiken harekin... han, harei kaso in behar. Amak gehiyena kaso.

— Gaiñea lehen amak ingo ziyon kaso, oain bezela atta ‘ta ama biyek ez?

— Keba! Amak mayoria, a tta k zelaian lanin. Hala.

— Eta gor hazi ber izaten al dia haurrak, Inaxi?

— Según. Nei... oain denbua joan zen ‘ta komei m iño nik errax. Errax ‘o... ez behintzat holako goortasunik. Oaiñ ‘de tokatuko die, denetik tokatuko die, batzuek parto gogorra bestik parto ariñaguak... bai. Petxua gaiñea em aten zitzaiyen orduan, denak petxua.

— Lehen ez zen biberoyik eta?

— Ez, ez. Biberoyaik...

Inaxik esan zigun bezala, lehen, ja io eta hurrengo egunean bataiatzen zen. Inudeak oinez eram aten zuen haurra, '"m antoi”an bilduta. A m ak etxean gelditu behar zuen, eta aitabitxi-am abitxiak jo aten ziren bataiora. L uixa Berrondo lartzabalek kontatzen du hemen.

B ataioa (Erref.: oia-043 zinta, 002. pasartea): — Ta bataiatu hurrungo eunin in ber zen!

— Ordun bai.

— Bestela?

— Ordun bai. Ordun ziorra ‘o, ez dakit ze izaten zen, bronka, errespeto haundiya zen! Eguaidi ona bazen, txarra bazen, m antoiyan biliu, ‘ta ez zen zeik, e! Taka taka taka taka. Oseake oiñez ekarri ber zen.

— Ama ez zen joten haurrakin.

— Ez, ez. Ama eun batzutan oyin. Oain je ikitze n dia auro! Pizkorruk dilako, biño oyin, oyin. Zazpi eun nei aindu ziten oyin. Eta ordun diferente izaten zen.

— Atautxiya ‘ta amautxiyakin joten zin, ez? Bataillatzea, ‘o...

— M ad rin a. Bai, iñudia haurra e am ate ko , fa m ilik o n b a t ‘o beste bizitzakua... Kompaziyo batea gue itxian izango zen seguraski, guk bi bizitzako baserriya genun. Hango am ona zea, kom adrona. Kom adrona hango am ona, eta geo hurrungo eunin bataiyua pues hango am onak ‘o hango... Beste andria ‘re bazen eta geo atautxiya ‘ta amautxiya. Ta ingo zuten M atteo nin ‘o Txikierdin ‘o m erienda lege bat eta bueltan bueltan etxea.

L ehen, haurra ja io eta lehenbailehen bataiatu behar izaten zen, bestela linbora, betiko ilunera, jo aten om en zen, E lizaren arabera. M aitxo Sagardia O lanok kontatu zigun: Linboa (E rre f: oia-035 zinta, 026. pasartea): — Bataiyua? Ui, hiltzen bazen ‘de bestela linboa... Hoi ‘re bazen bal Haur gaixua ja io ‘ta hiltzen bazen hura, zea, betirako linboa. llum petan eotea, satén zuten. Beitu, ze, ze...?

— Eta bataiatu aurretlk hiltzen bazen kanposantun normal enterratzen al zuten? Barrenin?

— Ez dakit.

— Nik a ittu izandu d u t kanpun ez ‘te zuten itten.

— Diferente... E’ naz... Hori ez naz gotzen. Miño aparte balitteke zuten linboa jo n ber zuten haik ‘ta lur d iferentia berko zu ten ... B a ta ia ... Lur bedeinkatua ez zuten berko! Estaban sin bautizar. H aur gaixuak! Hoik, hoik, hoik m entalidadik a ittu ! Hoik jaungoikuk jarriyak imposiblia da. Zea, haur gaixua, ja io beste kulpik ez zutela, zea, bataio... ez zela ‘ta linboa ben denbo guztirako ‘ta ze sorkaiak? Hoik... Relijiyuk hoik retxazatu behar ‘ttu m iño... ia tope!

— Hoi ya ez da izango oaiñ?

— Ez d ute aittatzen . Hobe ‘ute ez a itta tu , zertikan sango yote: “ Miño nola haur batek ja io dena... Beak ez du kulpik m undura ekarri ‘utela, eta bataiatu ez dela eta zea, be bizi guzirako ilum pin e o te a ? ” . ¿Qué...? Non dago zea...?

— E zda bat ‘e... Elizan kontuk!

— Elizan kontuk! Gizonan b a tzu kja rri zittuzten gauzak. Porke hoik ja u n ­ goikuk jarri... Ez da posible jainkua... Ona besteik ez da eta gero hori zea...

Haur gaixuak, inuxente gaixua haiek ezeren zeaik...

H aurra ja io eta horrek zekarren arduraz gain, gizartean jarritak o arauak ere bete behar ziren -b a tz u e ta n , erlijioak eraginak, besteetan, ohiturek erag in ak -. Segidan bataiatu behar hori. Teiia buruan ibili behar hori... akaso, babesa erakusten duen ohitura bat da, baina em akum e gehienek ezkor ikusten dute. A rroxak aipatzen zuen berak ez zuela egin, eta eliza-sartzea ere lehenago egin behar izan zuela, beste haurrak zainduko bazituen. Inaxi O iartzabal E txeberriak bai ezagutu eta bete zuela ohitura hori.

B era ere, M aitxo bezalaxe, ez dago ados EUzak ezarritako ohiturekin. K ontu horiek denak aipatu zizkiguten Inaxik berak eta bere senarrak, M anuel Iñarra Lizaratzuk; Elizaren aldaketak (Erref.: oia-064, 023. pasartea): Inaxi: Jaungoikua bada? Izango da. ‘0 ez dakit. Nik askotan esaten d u te n a ... Barkazaiazu ze saten d ute n m iñ o ... iJolines, ya está b ie n !

Bazterretan gosiak akatzen dozten ume gaixua hoik. Beste zerriya hoik nahi duten guzi-guziya dena itten ai dia. Mixeri Ikaragarriya do bazterretan... ‘Ta nik saten dut: "Jaungoikua baldin bada, zergatikan ez da hasten hasi ber dun tokitikan, gue Jaungoikua ‘re; dipiti dapa, dipiti dapa. Ze kulpa dute ume gaixua hoik? E?” Askotan hoi sate ‘ut. ‘Ta geo beste aldea pentsatzen ‘ut: “ Ba. Ixilik nagon. Kastigu bat igual emango zik ‘ta nagon ixilikan” . Egiya e! Holaxe eoten naz pentsatzen e, holaxen.

M anuel: Garai batían eliza kontu h oi... A lb ace te n... Jakiña! Nahi ta nahi ez jo n ber izaten zen. Tropan jo te n giñan eliza. T a jo n giñan, ez zen jo n gabe geatzeik... Zutik gaiñea! ‘Ta gizon b a t iyo zen ku lp itto a ‘ta zeiñ ezkontzen zen ‘ta dena, ‘ta san zun, bai, datorren ez d akit zein eunetan ezkonduko ziala, batek zittula hirurogeita bost urte ‘ta bestik hirurogei. ‘Ta han batek ze in zun? Parra. Edadia bakizu... Parra in zun. Kanpoa ate giñan

eta tenienteak aber zenek parra in zun ‘ta seittun hola eskua altxa zun ‘ta ellzan parra ezin dela In, ellzan parrlkan. M iño, jo lln , hola ‘ta hola. Bai, baklla... Hoi re... Ez zuia esan berrik miño esan in zula, m iño ez zela parrik in berrik: “ E zzattut kastigatuko miño hurrengo bateko baklzu".

I.: Garai batin haurra jalotzen zen denbuan, hiru ‘ro lau eun ‘eo bost, ez daklt zenbat Izaten zen, bataiyatu In ber zen seltun. Porslakaso hlltzen bazen, Ilmboa joten zen haurra, limboa. Oaiñ, hiru hlllabetetik behln haurra bataiyatu ber da. Zertik? Oaiñ ez du hll ‘ta limboa joteko beldurrik haurrak?

Guk haurra izaten genun eta zortzl eunln Itxe barrenln eon ber Izaten genun ‘ta betzigarren eunin ate ber baldin bazenun tella buruan jarri ‘ta kanpoa.

‘Ta oaiñ? Haurra izaten ‘zu nahlz kllnikan ‘o nahlz Itxlan ‘ta viva, toda la libertad, tom a, ya esta. ‘Ta gauza baldin bada, espezial Iña gaiñea, oso ondo Iña harrapatzen dut. ‘Ta zertako zen guetzako kastigu hol? Ezin zenun zortzl eun etxian pasatu ‘ta betzigarrenin tellla jarri ‘ta ate ber zenun ataira.

Miño zer día gauza hoik? Aski ‘ut, kriston oraziyua botzen ai naz!

Oiartzuarren baitan: Errezun. ‘Ta zu teillana gotzen za e?

I.: Ni te iila na ? Ni atetzen nitzan te llla ja rrita , gaixua, Intxaurm endin bizittu nitzanin, tellla jarri ‘ta kanpoa atetzen nitzan ni lendabiziko haurra­ kin, ijolines! Holxen. Etxetlkan tellla jarri ‘ta betzigarren euna usté ‘ut izaten zela, kanpoa zerbatten billa jon ber bazenun, telllakin. Bai, bai, bai. Ni, ni, ni. NI. ‘Ta ui, nlk holakun, gue neskai satén yo tet ‘ta: “Zuek txoroguk zazte ama, hoi Itten zenutelako” .

0 .B .: Miño len denak itten bazuten, ‘ta zu hasten baziñan ez itten...

1.: Ez, ez, in berra zen.

0 .B .: Zui burutik ez zizun pasako ez zela In berrik ‘e.

1.: Ezta pasatuko ‘re. Ze usté zu? Am ak utziko zigutela hua in gabetanikan? Ezta pentsatu ‘re!

0 .B .: Ordun nórmala zen. Oaiñ aitzen ttugu guk ‘ta satén ‘gu: “Jo! Hau gauzak!". Miño zuentzako nórmala zen.

1.: Bal. Ordun nórmala zen dena. Nórmala zen. M iño normalidade hoik zeiñek jarri zittun garai batin ‘ta zeiñek kendu ttu oañ?

"P artera ”k etx ek o a n d re norm alak zirela kontatu zigun M aria Jesus Enbil Urdanpilletak. Ez zeukaten ikasketa berezirík, baina berezko trebetasuna zuten emakume ausaríak ziren. Am arekin eta haurrarekin egoten zen ''partera ”. Izan zitekeen familiakoa -senidea edo gurasoa-, eta gero beste etxeetan eta auzoetan berdin ibiltzen zena.

"Partera "k, em akum e ausartak (Erref.: oia-038 zinta, 012. pasartea): — ‘Ta partera satén dina hoik zer zin em akum e...?

— Bai, etxeko-andre normalak. Bai. Esan duten bezela, bular-tiratzalllik bezela, olllaskuk... zikitzailllk bezela, kuranderak bezela, hortaxen ibiltzen

zinak zin. Em akum e ausartak, hoixe. Eta gaur bezelako jakin du riyikan ...

Jakinduria den to kitik hartu gabik. Hairi berez torko ziyoten. Bai. — Eta haurra jaiotzeko garaian eoten zen em akum ia harrekin? ^ B a i, bai, bai. ‘Ta harrek launtzen ziyon. Ta harrek txilburra... Harrek haurra jaso ‘ta harrek txilburra moztu ‘ta in ber zen guziya harrek. Bai. — Eta ama ‘ta ahizpak ‘ta ... Etxeko norbaitt eoten al zen?

— Bai, bai... Ni e ’ n azto katu miñón hoi nórmala da, haik han eongo zin.

Haik han eongo zin, m iñón ama a ten d ittu ko zuna eta haurra aten dittuko zuna ‘ta gaiñeko zea hura dena ingo zuna: txilburra moztu, garbittu, jantzi ingo zuna dena hura partera hura zen. Bai. Eta hura izan zitteken fam ilikua, izan zitteken seniria ‘o izan zitteken gurasua. Eta geo pues beste itxetan ‘ta auzotan berdin ibiltzen zena.

E n rik e L ek u o n a A rtsu a g a g o g o ra tz e n zen B o rro n d in n o rb a it ja io tz e n zen bakoitzean, ospatu egiten zela: atso-lorrarekin. A ranburuko izeba: zikiratzailea, ''"par­ tera ”, hildakoak janzten zituena, odolkiak egiten zituena... Esku onekoa zen. Enrikek eta bere em azte M aitxo Irastortza G aztelum endik kontatu ziguten: A tso-lorra (Erref.: oia-059 zinta, 018. pasartea): Enrike: Denbo bateko bizimodua, gaurkuan aldin seriyo-seriyua, seriyosehyua. Ordun zelebratzen zin... Ume asko itte n zin baserritan, jaiotzen zin ‘ta atsolorra. Ama pixkortzen zenin... Honea salan jartzen... Ni itxekua gotzen naz. Gue itxian jartzen zuten m ahaia ‘ta ordukua zer zen ba? Zopa, oillo-zopa, ‘ta geo oillo-gisadua ‘ta geo arrozkonletxe ‘ta kafia, ‘ta ardua nahiko ordun behintzat ‘ta . A tto n a k bertsutan ‘ta hasten zin, a tto n a k ...

Azkuko A rtta n o ... ‘Ta Am buko osaba ‘ta tortzen zin honea ‘ta bete-bete itten zin ‘ta bertsotan nola aitzen zin. ‘Ta kozinan Ambuko izeba. Hua ona zen, fam atua zen, sueltua persona lanin.

Oiartzuarren baitan: Ambuko izeba zein zen? Geo zikitzen ‘ta aitzen zena?

M aitxo: Bai, hua bea bai.

O.B.: A, hua zer zen izeba zuena?

E.: Bai, izeba. Harren gizona ‘ta ne atta, anaiak. Anaiak zin.

O.B.: Abilidade geitza ‘men zun harrek? Hua gaiñea partera ‘re ez al zen aitzen?

M .: Bai. Bai. E.: Karrikan haur bat ja io bazen, m eikun m iño lenoztik hura. ‘Ta iñor hiltzen bazen ‘e bai. Jaztea ‘ro zea ‘ta... osea, esku bat zuna. ‘Ta hala ikusten zun, hola ikusten zuna, kontu gutxi säten zun harrek. Oso em akum e zea zen. ‘Ta aibiez, txerriya hiltzin oolkiyak itte a ‘ta gue itxea hua tortzen zen launtzea. ‘Ta harrek ‘e deneko zun lana. Hoi säten zattut: su bajun ‘ta heltze bat zutik, bestia zintzilik zea ‘ta... Su bajua zuk ez ‘zu izautu. Biño, nik, m erituak dila orduko... Ordun itten zin lanak.

Senide gazteak zaintzen zituen R osario Z alakain Irastortzak. Etxean jaio ak ziren denak, eta gogoan zuen jaio b erria neska edo m utikoa zen esaten ziotela, eta bera k ontentu geratzen zela. E rditzerakoan m edikua behar bazen, deitu egiten zitzaion.

O ñatibia ib iltzen zen lan horretan. O rduan h au r asko izaten zen etx e bakoitzean.

Iturriotzen haur asko ziren.

E txean jaio tzea (Erref.: oia-021 zinta, 006. pasartea): — Ni zarrena.

— Ordun bestiy zaintzia Ye tokatuko zizun?

— Bai, denetik tokatu nau. Denetik tokatu nau.

— Ta zuek itxian jaioko ziñazten?

— Bai, bai. Itxian, denak. Ta itxian bizi.

— Beste senidik nola ja io zin gotzen al za? Etxian?

— Bueno... bai. Gutxi gorabera. Jaiotzen zinin saten ziten, m uttiko bat ‘o nexka bat ‘o karri zutela ‘ta kuartoa joten nitzan ‘ta ordun han eoten nitzan neria haikin ‘ta , ni kontentu “ launak karri izkite" ‘ta hola. Gue bizimodua holaxe izandu da.

— ‘Ta m eikuk ‘ta komadronak ‘ta ez zin jongo? Itxekuk launduko ziyoten ez amah? ‘0 nola izaten zen?

— Bai. M eikua bertzen baldin bazin eam aten zin m iño gañekun itxian izaten zin.

— Oñatibia.

— Bai, Oñatibia apaiza, ui, meikua. ‘Ta hola.

— ‘Ta geo Don Regino ‘re bazen?

— Baita ‘re, hua ‘re.

— Hua zaldiyakin ‘o ez al zen ibiltzen?

— Bai. Hua, zea zittuzten, ez dakit ba nik, ibiltzen zen hua ‘re, ‘ta eam a­ ten zuten itxea biñon geyena Oñatibia gauza hoitan. Bai. Hola.

— ‘Ta geo Iturriotzen mordoxka, zea, haur asko jun ta tuko ziñazten kalin?

— Bai, bai. mordoxka juntatzen giñan. Ne erarekuk bagiñan franko.

J a io te tx e a

G aur egun, jaio tetx earen esanahia asko aldatu da; ia inor ez baita ja io tz e n gero biziko den tokian. Baina, lehen, jaio tetx ea halaxe izaten zen, norbera jaiotako etxea, eta hazi eta hezi ere han egiten zen. E txe hartan, gainera, belaunaldi ezberdinetako kideak egoten ziren: gurasoez eta senideez gain, aitona-am onak, osaba-izebak... Eta baserrietan, baita neskam e eta m orroiak ere. Baserria, etxea izateaz gain, lantokia ere

bazen. Eta, batez ere, fam ilia-leinu oso baten jaiotetxe eta erreferentzia. Instituzio bat zen baserria.

Jendearen jatorriaz galdetu, eta abizenak baino lehen esango zen baserriaren izena.

Z einena baino gehiago, nongo sem ea edo alaba zen izango zen erreferentzia. N on jaio tzen zen, b izitzak alde batera edo bestera eram ango zuen. Ez da arraroa, beraz, gure elkarrizketatuei euren baserriaz galdetzen zaienean, jaiotetxearen eta fam iliaren oroitzapenekin lotuak agertzea erantzunak.

Isasti sagardotegia, X X . m endearen hasieran.

Luixa Berrondo lartzabal Zam ora baserrian jaio zen. Zam ora nolakoa zen kontatu zigun: sukaldea behean zegoen, beheko suarekin eta argirik gabe. A teak irekiak ego­ ten ziren beti. Sei senide ziren, eta bospasei urterekin hasi ziren eskolan.

Z am ora (Erref.: oia-043 zinta, 003. pasartea): â&#x20AC;&#x201D; Eta baserhya nolakua zen nahi â&#x20AC;&#x2DC;zu ja k iĂą ? Nik izautu nun baserriya sukaldia bian zula. Beko suakin, argiyik gabe. Ura bai, zergatik teillatoko...

Entornua ‘o buelta teillatokua zinkakin zeatu ‘ta deposito haundi bat zen ‘ta depositun ura bagenun. Oseake ura bagenun, biño argiyik ez. Argiya kinkiya, kandela... Ni oaiñ eoten naz harritzen, uaiñ hoim beste su aitzen den ko ntutan, ordun itxiak su nola ez zun hartzen! Ze gam baran belarra eoten zen! Katuak toki guzitan bazin, 'ta katuk su ondun. Ta nik uaiñ asko pentsatzen dut, e! Ni ez nake biziko oaiñ han nei halako kezka em a­ ten nau. Oaiñ pentsatzen jarrita e! Eta atiak erekiyak noix-nahi. Lasai torri zitteken nahi zuna ‘ta bazter batin Io iñ ‘e bai, Io ‘re bai. Oseake, trankilli...

Trankillidade osuakin. Eta akortzen naz, su harrek nola zun latza goitik bera, oseake bian, hoi hör don bezela, eta geo hoi biño saliente haundiyokin zun hola txim eneta bezela eta handik latza deitzen geniyon guk, zen burni bat, hola kako batekin eta han e... Handik zintzillik jartzen zen eltzia. ‘Ta eltziak izaten zin lurrezkuk ordun! Eta gue beste bizitzan txakur bat bazuten, este...

O illaortxakurra. beti gosiak eoten zena, eta sukaldia bian hola, bian balzen, erekiya harrapatzen bazun, eltzea jo te n zen! Eta burua sartzen zun eltzian eta klaro, hua berua nola baizen, trik, (sugorriyai) tiki taka ‘ta eltzia haus­ ten zun, ama tripa k ja te n ! Batetik eltzia hautsi ‘ta bestetik potajeik gabe eguardiko! Oseake... Biño pakin, e! Ez zen haserretzen gue ama, e! Ez zen haserretzen. Geo noizpatt sortu zin zeakuk, portzelanazko eltziak sortu zin, biño lendaizi nik lurrezkuk izautu nittun, e! Eta geo bai, ya geo obra in ‘ta sukaldia gora iyo zen ‘ta ya ekonom ikakin. Ya kambio. Ordun haik ekonom ikak zun deposito ttik i bat onduan, eta ze garbitasuna ingo geniyon depositu harrel, bajatzen zijula ura, gaiñetik bota beti, gaintik bota beti. Oseake ur hua epela. Gaiñekun ur hotza eta ekonom ika ‘re iñ in ber zenun! Zeatik nik oaiñ esaten dut, nik oaiñ botoiyai man eta in ber bazu kam am illo bat, in ber bazu kafesne bat berotu, ez zattu ezer kostatzen. Ordun salto iñ ber zenun ‘ta geo ipurdiya garbittu gaiñea ontziy harrei. ‘Ta oaiñ hala guztiz ‘e kafeteira, zeatzea. ‘Ta hör zein joten zen ordun gosaltzea kafeteira? Nadie.

Horregatik, in dun difentziya. ‘Ta geo, pues... Eikarren arrimun, ni ne anal d ifun tukin , hogeita bat h illabete ‘ta bestik inguru hortan. Sei giñan, e, segido segido zeatuk. ‘Ta sei... Bueno ni jaiotzeko anaiya bazenittun osaba ‘ta izeba neska zarrak eta haik ilusiyo osuakin Txaparrea ekarri. Hua hör ‘ta ama ya geldittu zen nekin bakarrakin, biño geo hala ‘re bost izandu giñan eta bost urtetik seira eskola hasten zen. ‘Ta ordun Tolareberrira. Biño Ibilli ber izaten genun Tolareberrira ‘re gue itxetik...

M aria Jesus Enbil U rdanpilletaren jaio tetx ea Saastiarrene da. B erez A m eztoi du izena, baina jendeak Saastiarrene edo K uatrone izenarekin gehiago ezagutzen du. Zer azienda eta lur sail zituen kontatu zigun. Eta dolareak G urutzeko zein baserritan zeu­ den ere bai.

Saastiarrene (Erref.: oia-029 zinta, 002. pasartea): — Seastiarrene... Bi bizitza zittun, ‘o ‘ttu , hobekiyo sateko. Eta gu bizi giñan partía haundiyagua zen beste bizitza biño. Eta guen itxian loten

zin... Behiyak betzi, inguru hoi, bihor bat, geo... Txerri, e... Konejo, oillo, ahuntzak ‘e bai bastante, eta terrenuk ‘e bai. Terrenuk ‘e zeiaiyak, iatze tokiyak, e ta... Haundiyaguk zin beste bizitzanak biño. Biñon, iatze lekua itten genittun kam bitu urterò. Ordun, zin iatze leku haundiyuguo eta ttik iyuguo eta urte batin haundina guk hartzen baldin bagenun, hurrengo urteko utzitzen geniyon beste bizitzakuri. Haundina, eta klaro, haik ez zuten barrutiyikan zakarra biltzeko eta guk bagenittun bi barruti. Bat Alem endi aldekua deitzen geniyona eta bestia Itxipi ayekakua. Itxipi ayekakua zen, herri lurra. Ordun harren errenta patu in ber izaten genun, biño gainontzekua ez, gainontzekua itxekua. Eta... latzin kontukin hola m oldatzen giñan. Guk urte batin haundiya eta hurrengo urtian haik ttikiyagua. Geo... Zalai kontutan ‘e, guria askoz ‘e haundiyagua zen. Belarra askoz ‘e gehiyo ibiltzen genun guk, ‘ta geo itxeko terrenutatikan aparte ibiltzen genittun beste bi saardi, Urkabeko blri hortan e ... Karlos A ranburunak zin, karlos T te n tte satén geniyonanak, eta ordun, guk zaintzen genittun, belarra guk aprobetxatzen genun eta geo zea, sagar garaiyin ‘e sagarra to larea ... Karlos Aranburun tolarea eam aten genun sagarra, biño geo baita ‘re, dem bora berin, saardua handikan itte n zen guentzako. Eta beste bizitzakuk berriz zuten, sagardiya beák. Guk bagenittun sagarrak, biño gutxiyo. Eta klaro, holako beharrik ez genun ikusten, beste bi sagardiy haik, san duten bezela, ibiltzen genittulako.

— Tolareik ez zen Seasterrenin?

— Ez, ez, ez zen tolareik Seastiarrenin. Biñon, Gurutzen bazin, Aldakon, Arkalen e ta ... Ez, gehiyo ez d u t uste, uan m om entuz behintzat, ez naz akortzen. Eta ordun Tolarekua berriya zen, haundiya zen, oso erosua eta han inguruko gehiyenak Tolarea, ui... Aldakoa eam aten zen sagarra. Eta Arkalekuk ya gehiyo itten zuten bentzako ‘ta ben fam ilikuntzako ‘ta hola.

Biñon... Tolaria nun-nahi...

F am ilia

F am iliak lag u n d uta eto rtz en zen b at m undura, eta gero ere fam ilia osoak hazi eta h e z ik o zu en h au rra. F a m ilia k o k id e b a k o itz a k u tz ik o z itu e n a rra sto a eta oroitzapenak.

Jo x ep a Z a b a le g i L az k an o teg i M a rtin m o tz e n e n ja io zen. K a n ta z a le a k z ire la g o g o ra tz e n zen. A m ak jo s te n ari ze la k a n ta tz e n zuen. K an ta e u sk a ld u n p o litak baziren.

K antatzeko zaletasuna (Erref.: oia-018 zinta, 022. pasartea): — Bai, difentzi erreko ttu n haik biyek!

— Biño kantai, kantai... Gorra zen, biño kantari ‘ta ‘re alaiya izango zen atta!

— E? — Kantai ‘ta ibiltzen zenin, ‘o ze?

— Bai, mendira zijunin, gurdi gaiñin jarrita.

— Karo.

— “ Eso es verdad, eso es ve rd a d ...” , “ Non ii<asi ‘zu kanta hoiy a tta !" ‘ta “ Ez iñen sango zueri non ikasi ‘uten nik h o i!” Biño hoi kaleko umia zela, Altzibarko partía! AItzibartik gue itxea abitu ‘ta harrobiya bittarte hartan da.

Itxia han do, Martinm otzene.

— ‘Ta ze gehiyo kantatzen zun attak?

— Hoi kantai ‘ta joten zen mendira zijunin.

— Kanta gehiyo... Garaiy hartan kanta... Garai hartako kanta...

— Bai, kanta asko am a... Gui asko kantatzen zuna zen. Josten ‘ta ai zela ‘ta. Kanta errak, euskaldunak izaten zin ordun ‘ta...

— Gotzen al za?

— Andre Madalen ‘ta, baratzeko pikuak eta... Bai, kantari aitzeko gou haundiya nun nik, e! Beste ahizpa bat ‘e bazen, zarrena, harrek ‘e kan­ tatzen zun, biño ta rtin genunak “ Beti kantai! Amurraziyua m aten nazu!"

‘Ta... Denak d ife n tik izaten, e! Betzi senide, bakarrik no, e! ‘Ta oaindik berriketan.

— Maiyan otordun pilla erra elkartuko ziñazten!

— Bai, hoixe bai.

L ehen ez zegoen orain beste aurrerapen. M ed ik u n tzan , esaterako: lehen asko hiltzen ziren gaixotasun baten ondorioz. A sko ziren guraso gabe gelditzen ziren hau­ rrak. G aur egun, aitabitxi-am abitxien figura sinbolikoa da, baina garai hartan, guraso gabe gelditutako haurren arduradun egiten ziren. Eta ez heriotzaren eraginez baka­ rrik: M aitxo Sagardia O lano A stigarragako O laberrieta baserrian ja io zen; senide asko ziren, eta sei urterekin ekarri zuten O llokinera, aitabitxi-am abitxiekin. N orm alean, baserriaren izengoitia hartzen du pertsonak, baina kasu honetan, O lloki aita eta osa­ b an deitzen zioten, eta handik hasi ziren etxeari O llokine deitzen. A itonak bertsolari ona izan behar zuen.

Olloki (Erref.: oia-031. Zinta, 002. pasartea): — Ta hangua zer zenun gurasutako bat ‘o?

— A ez dakit... hara ezkondu zian ‘o... hori ez z a ttu t esango. Han sortu giñan behiñipein betzi ‘do hamar.

— Jesús!

— Bai. — Eta n oizto rri ziñan honea?

— Honea sei urtekin karri ziten. Nola... Osaba zen nere attan anaiya. Eta noia berak etzakaten... etzuten fam iliyik ba ‘ta ... ordun bakizu? Askok ez bazuten ere zeaikan... padrino-nnadrinak, atautxi-amautxiyak, jasotzen zittuzten hola, asko, len ohittura bazen. Ta etzuten beran familiyik eta honea karri ziten ‘ta hementxe, hazi ‘ta hezi, ‘ta bukatu ‘re hemen in berko dugu.

— Eta Ollokinekua zein zen e...?

— Olloki saten ziyoten osabai, ‘ta nere a tta i ‘re bai. A ttona... a ttona... hoiyen attan atta edo... Hoin attona ‘ro... Usurbiikua baiño han Olloki base­ rriya ‘ro ez dakit zerzen han... bertsolaiya oso ona izan ber zun.

M aitx o B ik an d i A ristizab alen am ak ez zuen nahi izaten sem e-aiab ak kalean ibiltzea. A naiak K ontzejupean pilotan jo statzek o desiratzen egoten ziren. Lehengusu bat beraiekin hazia zen. G urasoak hil zitzaizkion, eta M aitxoren am aren besoetakoa izaki.

B esoetakoa hazten (Erref.: oia-020 zinta, 016. pasartea): — Biño, izango ittu zu ongi pasatako zeak, e! Hanako Urkabea jo te n ziñaztenin ongi pasako zenuten!

— Ume koxkorrak, p ue sjo sta tu .

— Karo. ‘Ta zuek...

— Haizia ona hartu, zea, ibilli gabe. Haizia hartu ‘ta.

— Karo, itxian noia eoten ziñazten...

— Itxian eon berrian, kampoa! Biño... Urkabea ‘ta hola. ‘Ta zarrenak eta hola pelotan ibilli nahi ‘ro hola ‘ta: “ama, pelotan biltzen utziko nazu kalea jo te n ? ” ‘Ta ordu erdi bat ‘o ordu bete ‘ro... San: “ Hambeste ordu arte".

Korrika konsejupea jun ‘ta pelotan ibilli ‘ta beitzin relojui beitu ‘ta korrika itxea.

— Karo.

— Gu ez giñen iñorrekin sesiyun aitzen.

— Karo, biñon, haurrak izaki ‘ta m u ittu , m uitzeko ze hoi! Goua. Karo.

Nórmala.

— ‘Ta gaiña guekin batin hazi genun lenguso bat.

— A bai?

— Ama hil zitzaiyon gaztetatik eta guekin batin bizittu zen.

— ‘Ta zer zen, zuen eraretxokua?

— Gue anaiya biño, zarrena biño pixkat zartxio.

— A bai, e?

— ‘Ta haik gelditzen zian hiru. Hiru anai... Bi anal zarrenak ham aika hilabete, ham abi... gutxi! Difentzi ttikiya ‘ute, zuten. ‘Ta lengusua pixkat zartxio hiruak. Denak hola biño.

— Ta hua zuekin?

— Guekin.

— Biño anaiya bezela Izango zenuten? Seniria bezela?

— Igual, igual. Geo komuniyua ordun ham ar urtekin itten zen, eta am ak san zun hoih komuniyoa biaitzeko. “ Batel biaitzen baut bakarrik, ‘ta bes­ tia ..." Hiruak igual igual jantzi ‘ta betzi urtekin kumuniyua. Bikaiyui galdetu aber ingo zun ‘ta baietz, doktriña baldin bazekiyen. Sakristira joten zin ba ‘ta, baletz.Ta hiruak batin in zittun kumuniyua igual jantzita. Jendia berrike­ tan aitzen baizen ‘ta. Bat bakarrik in bazun, “ hau in du, beria ez baidu” ‘ta nola izaten da! Hola hiruak ‘ta hiruak igual jantziyak.

— ‘Ta ze in zizkan béak erropak?

— Amak dena. Illoba zun ‘ta. Béak hartu ber zun hazitzeko geo. Ordun hala itten baizen! N orbatt besotakua baldin bazen ‘ta gurasuak hil ‘o hola hil, joten zian padrinuan itxea.

— Ta amautxiya, zue ama amautxiya zun?

— Bai. ‘Ta a tta, atautxiya. Attan izenekua zen, gue attan izenekua zen hora Pablo.

HAURTZAROA H aurtzaroaz galdetu, eta ia denak fam iliaz eta lanaz gogoratzen dirá lehendabizi.

A rraroa izaten da euren oroitzapen nagusiak eskolakoak edo jo staketa kontuenak izatea. E txe batzuetan orain bezalako garrantzia ez zitzaiolako em aten eskolako heziketari, baina ia gehienetan, gerrak utzitako m iseriak behartuta, oraindik haurrak zirela hasi behar izaten zutelako lanean.

H ezík eta

H ori bai, akaso eskolari ez zitzaion gaur bezalako inportantziarik em ango, baina heziketari bai. H eziketa etxetik hasten zen. Fam iliak hartuko zuen gero heldu izango ziren sem e-alaba haiek hezteko ardura. Ez zuten karrerarik ikasiko, baina bai harrem anetarako edukazioa, ondokoak nola zaindu, laneko diziplina, talde-lana, eta abar.

Z erbaitengatik, gure aitona-am onei galdetzen zaienean non jaio diren, askok halaxe erantzuten dute: “H antxe jaio nitzan. ‘Ta hantxe bertan hazi eta hezi” . H aientzat, hazi eta hezi beti doaz elkarrekin.

Luixa B errendo lartzabalek, m aistra izaki, asko daki heziketaz. A sko aldatu dela kontatu zigun: lehen, ondokoari m esede egiteko prest egoten ziren. Zaharrak errespetatzen ikasten zuten. Bere ikasle batzuek egunero laguntzen zioten em akum e bati. “ Lehendabiziko eskola gurasoa da” , dio Luixa m aistrak.

H eziketa etxean hasten da (Erref.: oia-044 zinta, 004. eta 005. pasarteak):

Luixa: Edukaziyua ‘re bai. Oain nik harrapatzen d u t jendia edukaziyoik gabia. ¿Ahora quién te da las gracias? ¿Quién te cede...? Nik oaiñ edukaziyoikgabia harrapatzen dut. Nik hortan asko zeatzen dut, diferentzi haundiya aurkitzen dut, dennbo ‘a te tik honea. Dem bo ‘atin cualquiera te hacía un enkargo, ahora, oaiñ ez d u t m otiboik iñorrei esateko, ez d u t ze iñ berrik, biño oaiñ zailla. Ordun con diez céntim os que le dieras, feliz del todo, o itxeko konsejua izaten genun, ez hartu! “ Iñ, biño ez h a rtu !” Gui hoi satén ziguten. “ Hoi iñ in ber da, biño ez hartu.” Hoi egiya da, e!

Oiartzuarren Baitan: Ta eskolan hoi ‘re iakusten zen, edukaziyua ‘ta hoi ‘re bai, ez?

L.: Zaharrai errespetua, lagundu... (...) Andre bat zen Gariñokua. Bea, zea pasa, polio ‘ta elbarra g eldittua da, Arruabarrenakin espostutaku hoitakua da bea horren lengusua ‘ta. Hoik joten zin Ugaldetxoa eta elbarrittu horren ama karro batin m arm itakin topoa. ‘Ta karru hartan eam aten zun karga dena topoiño. ‘Ta geo bueltakun, eskola umikin tokatzen, ‘ta eskola um ik Jexuxin ‘ta hoik, “guk hartu ‘ta eam aten genioken ba harrei itxeaño!

Oaiñ belaxe eam ango liotekek!" E! Ya fijo jarriya! Nik ez dakit andri harrek zerbatte mango ziyoten, ez ziyoten, biño nola san zun harrek, nola eunero hartu karrua eta nola itxeaiño, Gariñoiño, e! Txaparretik gora nola kartzen ziyoten. Nik hortan diferentzi haundiya... Ez do! ‘Ta hoi gurasun falta da, e!

Hoi gurasuk in ber du!

Alaba: Bai. L.: Lendaiziko eskola gurasua da!

O.B.: Bai, ez? Eskolak ezin du...

A.: Dena ezin du.

L : Kultibatu.

A.: Ordu asko dia...

L.: Pulir, com o pulir. Eskolak segi, biño hasiera itxetik, hasieran ez badu, itxiin ez dun hua zuk ez ‘yozu han sartuko, e!

B orrondiko Enrike L ekuona A rtsuaga eta M aitxo Irastortza G aztelum endi senarem azteek ere em an zizkiguten heziketaren gaineko iritziak. Lehen, txikitatik, etxetik, hasten zen heziketa. Enrike ez zen gogoratzen aitak jo zuenik, baina hark, h itz bat esan orduko, errespetua jartzen zuen.

H eziketa etxetik hasten da (Erref.: oia-058 zinta, 010. pasartea): Oiartzuarren baitan: ‘Ta len etxetik, edukaziyua etxetik, len?

E.: Hoi da. Hoixe. Bai. Maitxo: Bai. Leño bai. Geo... Itxian... Sei urte arte itxian eoten zen umia ‘re. Sei urtetan eskola hasi ‘ta bitartin beti itxian ‘ta ... ttik i-ttik ita n d ik itxian zetua m iño oañ... T tikitatik eam aten dia ‘ta uzten dia ‘ta... a!

E.: Ni e ’ naz akortzen behiñ ‘e gue a tta k ju ik , behiñ ‘e. Oaiñ; hitz zorrotza san ‘ta errespetu gaitza. Am ak bai hola besotik hartu zerbait astindu, jo ‘re ez. M iño gaiñekun e rresp etua ... Nik ez d akit, kobardiuk giñalako ‘o nola san. Nik... Gu senidin artin ‘e sesiyun ‘ta hola... Bai, zer­ batte bai, miño “Zauzte ixilik!” am ak ‘o a tta k satia nahikua zun ‘ta akabo.

‘Ta hola... Gaur umia trebiago ‘re bea ‘re heidu da miño sukaldin, len san dutena, sukaidin ez dela gehiyegi-gehiyegi zeatzen.

E ta ez etxekoei bakarrik, kanpokoei ere errespetua izaten erakusten zietela esan zig u ten M aitx o eta Enrikek. H elduei errespetu g aitza izaten zitzaien . A sko ziren aitona-am onei berorika aritzen zirenak. Apaizei ere berorika.

B erorika, zuka, hika (Erref.: oia-058 zinta, 0 1 1. pasartea); Enrike: M iño sukaldin, len san dutena, sukaldin ez dela gehiyegi-gehi­ yegi zeatzen.

O iartzuarren baitan: ‘Ta gaiñea len zin... A tto n a -a m o n a k e ... Jende gehiyo ‘re errespetua eukitzeko ‘ta...

Maitxo: Bai, hoi ‘re bai.

O.B.: Gurasuk ‘e heziko zuten, miño aittona-am onak ‘ta ‘re bai ez?

E.: Bai. Auxkinekuk a ttonai beorreka aitzen zin hizketan, beorrika bai.

Pelix bea attonai, hala aitzen zen.

M .: Gue lengusuk, Esnabirekuk beak ‘e, hala zin. Gurasuri ‘ta zeai, atton-am onai beorreka beti haik. Bai. E.: Hoi ‘re askotan sate ‘ute konfintza falta ‘ta zea ‘ta ... Ohittura bat.

M.: Ohittura aleiya, ohittura.

E.: Beorrika ‘ta ... Nola sango za ttu t nik... Oaiñ, ni oaiñ, apaiz batei hala aiko naiz oaiñ ‘e, e.

O.B.: Bai e?

E.: Han nik leño santakuk jesuitai beti beorrika aitzen giñan ‘ta ni aixa oaiñ ‘e Oiartzungo bikayukin hizketan jarrita beorre sango yot. Bai, bai, nik bai.

O.B.: ‘Ta geo zea... M eikuri? Meikuri baita ‘re?

E.: Leño hala aitzen zin, m iño ez, m eikuri ‘ta ez behiñ ‘e. Apaizai zen sekulako zea.

M .: Oaiñ apaizai ‘re ez asko e.

E.: Ez... oaiñ hlka igual.

M.. Bai, igual. Gaztiak behintzat bai.

E.: Hanako Joxemai Ameriketa joña ‘ro zea... Noa jo n da hura? Harrek, hua lasaia zen ‘ta zea ‘ta harrekin nor-nahi.

O.B.: Ta gaiñekun hika nola izaten zen? Gurasui zuka ‘ta gurasuk zueri hika?

M .: Ez, gurasuk ‘e jenealin zuka. Saten zuten e. Hika... Gue gurasuk ez zuten behiñ ‘e hika aitzeko kostum breik. Ez. Umiri ‘re.

E.: Zuka beti.

M.: Beti zuka.

E.: Gu ‘re hala aitzen ga beti: zuka.

M.: Nei ‘re e ’ nau iruitzen umiri ‘re...

E.; ...Hika in ber dugunik.

H elduek zuten azkeneko hitza. A rrazoia eduki edo ez eduki, haurrei errieta asko egiten zitzaien. Bai eskolan zigortuz gero, eta bai adineko norbaitek errieta eginda ere. G urasoekin ez zen orain bezala hitz egiten. H elduak hitz egiten ari baziren, hau­ rrak bidali egiten zituzten, ez entzuteko. H oriek denak kontatu zizkigun M aria Jesus Enbil U rdanpilletak: K anpoan errieta, etxean errieta (Erref.: oia-028 zinta, 005. pasartea): — Eta san bazenun kastigatu in zizutela? Errita igual? ‘0 ...

— Bai, o rd un ... O rdun... Arrazoiya baldin bagenun ta ez bagenun, eta zea gehiyokin, arrazoi gehiyokin beántzako eskolan kastitu zitela esatia n etzako ‘re hala izango zen itxia n . G utxinin b in tz a t e rrita . Eta berdin pasatzen zen baita ‘re adiñeko personakin. Nahiz arrazoiyikan gabe zerb a tte itte n baziguten ‘o saten baziguten, hura ahai baldin bazen hobe itxian ‘ 0 gurasuri ez e satia ! Zertikan oso g u tx ita n arrazoiyari kaso ingo ziyoten, gehiyo ingo ziyoten zeiñek esan zun ‘ta zeiñ zen persona hori.

Bai. — Ta aittu a ittu 're gutxiyo, uan bezela ez.

— Ez, ez. Ez zen aitzen e ta... Ez zen uan bezela hizketan aitzen gurasukin eta... Bueno, e... Esateko iñorrekin ez. Eta geo gaiña beste ohittura bat bazen, guen itxian behintzat, e... Beák ben artin ai baldin bazin e...

Hizketan zerbattegatikan ni biali itte n ziten beák zozten lekutikan! Bai. Ez zen uan bezela hau gertatu da, ‘o itxeko bateri hori gertatu zaiyo ‘ro...

Ez! E... Ixilka pasatzen zen dena. Eta... Karo hoi netzako oso gorra zen!

Zertikan igual izango zen gauz b a t nik kom p re inttu n ittekena, ‘o... Hura entetuta lasaiyuo eongo nitzana, miñón geo biaitzen zizuten eta ez zenekiyen zertik! Ez zenekiyen. Eta geo enteatzen baldin baziñan, entetzen ziñan handikan dem borata, ‘o fa m iliko batek esan zizulako zer gertatu zen, ‘o bestela zu bittarti hartan e... Tortzen zizun hura ‘o iziñ asm atuikan, “ biño zer ‘te zen ba nik iziñ a ittu nun gauz hori" ‘o... Bai. — Ta karo, ‘ta horregatik galdetzen ‘ta atrebittu ez.

— Ez, ez. Konfintzikan, konfintzikan ez, ez. Batez konfintzikan, ‘ta... Hori e... Zem baitan pozikan esango, eta esanta lasaiyuo g eld ittu ko nitzan ni neone ‘re ‘ta ... San ber niyon persona hura ‘re bai, m iño... Bai, nik uste ‘ut hortatikan gauz... Esan nahi nuke asko im portik, im portik ez zuten gauza askori e... Errezelo batekin gelditzen ziñan beti. Bai.

H elduak eta autoritateak ziren, beraz, arrazoiaren jab e. E liza ere autoritatea zen garai hartan, eta eragin handia zeukan heziketan. Inaxi O iartzabal E txeberria gogo­ ratzen zen, behin, X anistebanetan, postrea prestatu zuela bere kontura, sorpresa goxoa em ateko asm oarekin; m arm itatik esne pixka bat hartu, urarekin bete, eta arroz-esnea egin zuen fam iliarentzat. B aina aita haserretu egin zitzaion: esneari ura b o tatzea bekatua omen.

Esneari ura (Erref.: oia-064 zinta, 006. pasartea): — Behintzat garaia hartan guetzako ez zen izaten ez oillaxko erreik eta ez ezerre. Zardin-zarrak g o tti ‘ta ... Zardin zar bat, gu lanin aitzen giñan baserriyan, ‘ta zardin-zar bat bi puska inta ogi m u ttu r batin gaiñian, bi puska inta ‘ta hola bizitzen giñan. ‘Ta bueno, len ‘e san dut kaitzetin txuiyakin ni petrala izaki ‘ta jatekukiñ ‘e jolines ba. Esnia maten hartzailleari lau m arm ita ez dakit zenbat litro izango zittun miño esnia bastante izaten zen gue etxian... Xanixtebanak zin ‘ta nei torri zitzaian tentaziyua: “Gaurretikan a ze bazkai goxua in ber duten itxia hontan jarri n ik!" beitu e, miño bai erki dam utu ‘re.

— Idea errak izaten zenittun.

— Bai nik ideak bai, nik ideak atetzen zizkin, egiya sango d u t gaiñea, m iño ez kaltetako, familiyaiy ongi itteko bezela atetzen zitzaian m iño garai hartan ez zen... Hoi fam iliyantzako txarra zen. ‘Ta ama jo n zen esniakin, ama jo n zen janztea g otti hobeto sateko, jaitxiyak zin denak, m arm itatan jarriya zeon esnia ‘ta ama jon zen gotti. ‘Ta etorri zitzaian tentaziyo bat e to ­ rri zitzaian: “Ostras, lau m arm ita h o ta tik..." Txantxilla badakizu zer den, litro t ’erdiko txantxilla ‘ro zea litroku hoik?

— Bai. — Bueno. Torri zitzaian te ntaziyua : “ Gaur a ha tika in ber d it. Xanixte ba na erra pasatu ber yeu. Lau m a rm ite ta tik a n lau tx a n tx illa k a ateko tt u t ‘ta botako yo t geo lau txa ntxillaka ura hoita. N astuko ‘u t pixka bat ‘ta ez du izautuko am a k hoi ‘ta ezta e s n e -h a rtz a illik ‘e ". Ezta esneh a rtz a illik e! Ezta p e n ts a tu ‘ re gaiñe a! H om bre! Neria hua b ota nun, b e h in tza t. ‘ta ja rri nun ta p a tu ta len zeon bezela ‘ta esnia gorde nun am a kalea jo n arte, ‘ta kalea jo n zen ‘ta ne a rtin : “ Ba, arrozkonletxe in ber d it. Oillaxko erria baziok g a u r...” Am ak esan zin hoi: “ Oillaxko erria in tzazu, oillaxkua a k a tu ” , “ Nik ez d u t a katu ko am a. Zuk akatu ‘ta nik

ingo dut. Nei oillaxkuk akatzia e ’ ñau gustatzen. T a ollua akatzia ‘re ez” .

H arrek akatu zun oillaxkua ‘ta : “ Beno, nik oillaxkua erreta ja rrik o d u t” , m iño b itta rti hortan tentaziyua to rri zaitzaian. Oillaxkua erreta ja rri nun eguardiyan ‘ta ja n zen oillasku hua ‘ta Xanixteban euna ‘ta denak gustora, ‘ta postrik ez zen, ez zen izaten, txo kola tia ‘ro gazta ‘ro... hola. ‘Ta am ak san zun: “ Bueno atera donetikan, txo kola tia ‘ro, gazta ‘ro... atera d o n e tik a n ” . N ik in o xe n te m e n te : “ Ez, gaur p ostre goxua ja n ber dugu a m a ” , así m ism o, denak, a tta ‘ta denak han: “ Zer zu ba postre goxua gaur? Ez za iñoa atera ‘ta , zuk ze postre dakazu b a ? ” ‘ta “ Bueno, nik postre goxua ateko d u t gaur. Xanisteban euna da ‘ta ikusiko zu ze ongi pasako d ugun” . Hor ate tt u t hiru fuenteka arrozkonletxe m aiyan gaiñea!

Ate b a ttu t a tea ttu t! A m ak esan zin: “ H oi? A rrozkonletxe hau nondik atea da? N ondik egin duzu? Jakin le ik e ? ” , ne a rtin : “Adiós, zepo erra harrapatu ‘it oaintxe! Ai am a! Ze pasatu ber ‘te d u ? ” , san niyon: “Ama, egiya sango za ttu t: lau m arm itai atea yot litro baña, bota y o t ura, esneh artzaillik ez d ute izautuko, zuk ez duzu izautu... ‘ta Xanixteban euna da am a, fa m iliya n a rrozkonletxe p ixkat eziñ al dugu ba ja n ? " . Hasten z itt a tta ! “ Hori ezin da iñ, pekatu bat egin duzu esnia hartzailliai ura m a tia ” ez d akit zer, b akit zer, a tta e, hasi zen e. San niyon; “ M iño a tta ez da p ekatua. F am iliyak a rrozko nle txe pixkat ezin al du ba Xanixtebanetan ja n ? Urtian behin da a tta !” saten niyon “ Hori pekatu egin duzu. Ezin duzu egin am ari esan gabetanik ezin da iñ ” ez d akit zer, hasten naz nearrez...

Ohira near ‘ta near. Ni ohira near ‘ta near, b e stia k bian arrozkonletxe ja te n ‘ta ni g o itik a n ... Am a a tta i e rrita n , san ziyon: “ Z ergatik in yozu hoinbeste errita horrei? H orrek fa m iliyan oneako in du hoi, ‘ta zuk zer­ g a tik h oinb este e rrita m an yozu horrei? Hoi zeiñek e karri ber du oaiñ b e tti? ” ‘ta a tta k san ziyon “ Ni jo n g o naiz” , “Zu ez jo n . Ni jo n g o naiz. Zu ez jo n ” . Ama jo n zen m iño nei ez ekarri.

E sk ola u k a tu a

G ure aitona-am onek aukera g u tx i izan zuten eskolarako. U rte gutxi aritu ziren ikasten, oso gazterik hasi behar izan baitzuten lanean. Fam ilia aberatsetan, m utilen eta nesken arteko d iferen tzia sum atzen zen; m utilari em ango zitza io n eskola, eta neskari ez hain erraz. B aina baserrian ez zegoen halako ezberdintasunik: ez batak ez besteak ez zuen aukera askorik izango. E txerako geldituko zenak, gainera, behar gutxiago zuela eta, beste senideak baino eskola gutxiago izango zuen.

Luixa B errondo lartzabalek suertea izan zuen; osaba apaiza zeukaten, eta ilobei ikasketak em an zizkien, baita Luixari ere. L uixa irakasle egin zen, eta U galdetxon ja rri zuen eskola. B ere ikasleak ere, o in arrizk o en a ikasi ondoren, lehenbailehen lanean hasten ziren, eta neguan, baserrian lan gutxiago zegoenean, partikularrera jo a ­ ten ziren batzuk, ikasten jarraitzera.

Lana, ikasketen aurretik {Erref.: oia-043 zinta, 025. pasartea):

E skola Z aharreko eraikina, G u ru tze auzoan.

— Lanea, lanea. Ta neguan berriz hasten zin partikularrea.

— A!

— Baserriyan hola izaten baizen, lan gutxiyo ordun. Eta Pikoketatikan e to rri in ber zen, e! Nik ordun Pikoketa ez nekin non zen, eta zea, Ualdetxoa ‘re bai, e! Eta umi haik hola be garaiyin iruitzen ziyoten... Trena hartu nahi izaten zuten eta nik errita igual, oaiñik goiza zela ‘ta. Geo konturatu nitzan, gaixuak! Ualdetxotik Pikoketaiño jon in ber da, e!

B aserritarrak ikasten (Erref.: oia-043 zinta, 013. pasartea); — Kontuk atetzia lurrakin ‘ta baserritarrak tortzen zin.

— Klaro!

— Eta zea ‘re bai, eurra kubikatzea ‘ta ordun oaiñ aztua dakat, ahora no tengo n i ¡dea de la cubicación aquella biño libro batetik, zeak, egurra, ordun saldu itte n zen eurra. Paota uste ‘ut satén zutela itte n zutela.

Adarrak m ozten zizkaten, eta hua panadeitako ‘ta , karo, uaiñ eletñkukin zeatze ‘ute, biño ordun egurrakin. ‘Ta baserritarrak eur m eta bat itte n zunin, neurriyak karko ‘izkizun, hom beste itte n du alturan, ‘ta hom beste itten du zean, pues itte n geníttun, behintzat, nolazpatte! (...) biño gaixtua nitzan, e!

Joxepa Z abalegi Lazkanotegi eskolarako ona om en zen, eta m aistrak errieta egi­ ten zion eskolara egunero jo aten ez zelako, lanean aritzen b aitzen lehengusu baten etxean. Joxepa bera A izegainen aritu zen haurrei eskola ematen.

E skola eta lana, balantzan (Erref.: oia-018 zinta, 007. pasartea): — Pam plonako alaba zen gaixua, lionezkio hilla izango da. Nik eun bat fa ltatzen banun, errita m aten zin, e! Ne burua ez zela... Ez, nola ez nitzan eskola jon? Ta ui, nola lengusu baten itxea joten nitzan han haurrai kontzea, ‘ta ne burua ez zela haurra kontzeko! ‘Ta amai ‘ta attai sateko, ni eskola biaitzeko! Gaur ez dakat penik, e!

— ‘Ta hoi denai saten ziyon, ‘o zui saten zizun?

— Nei, nei, nei.

— Zer ziñan, eskolako ona?

— Bai, burua ona nun. N eonek satia ez da egoki, biñon nik dena hartzen nun. ‘Ta geo eskola man nun mendiyan.

— San zenin!

— Bai. — E... Zaiyan... Non man zenun?

— Azaiñen.

— Azaiñen.

— ‘Ta asko dia oaiñ sate ‘utenak bada hemen bat... Bat behintzat bai, han ibilliya nekin. “ M aixtra” “ Hau hie m aixtra?” Lengo batin burla iñ ziyoten, ‘ta “ Bai, ‘ta ona g aiña !” kontestu ziyon. Oi, nik nekiyena eakutsi niyoten!

‘Ta haintzako ba al dakizu ze mesede! Bestela paraja haitik tortzeko kotxik eta... Uain badia, biño!

— ‘Ta seme-alabai zuk eakutsi zeniyon? ‘0 haik eskola jon zin?

— Ez, ez, ez. Neonek. Sem eik ez nun izandu, alabak. Bat bizi. Bestia hil zen ‘ta, gazteik hil zen gaixua. Hola.

— ‘Ta noiz, zembat urtekin hasten zen eskola Joxepa?

— Ordun... Sei ‘o zazpi urte ‘o hola hasitzen zin eskolan jenealin. Beste batzuk, berriz, gurasuk zea xamarrak baldin bazin, beranduo igual ‘ta. Umik auro hartu ber baitu! Bai. — ‘Ta zembat urte arte?

— Pues... Ba... Laneko! Laneko ber biño leno geldittu eskolatik! Ba al dakizu!

— Ordun lanin, lanin goiz hasiko zen!

— E? Oi! — M uti kozkortan ‘ta neska kozkortan ‘ta.

— Bai, pozik. Haurtzai ‘ro. Neone ‘re hasi izandu nitzan ‘ta!

— Karo, ‘ta horregatik säten m aixtrakzui seitzeko?

— Bai, bai.

— Eta aukerik bai al zen... Zuk nahi bazenun ikasi, bai al zen aukerik eskola gehiyo ‘ro hemen ingurun?

— Ez, ordun pobrik denak eta. Ni neone izandu nitzan, ez da egoki esatia, biño dena hartzen nuna. Nik ahizpak eta ban ittun , biño haik nei eskriblzitzen ziten beti. Nobiyui kartak in ber bazizkaten Ye, nei eskribittu, ‘ta hain izenin.

— Ordun denan berri jakingo zenun!

— Hoixen. Biño ixillik iuki!

— Denana ixillik euki ber! Ongi iamateko!

— Mundun gauz asko pasa ber da, e! Oi, oi oi, oi!

— ‘Ta zu, zuegatik bazen, e... Joxepa, seittuko al zenun ikasten?

— E? — Zu, zuegatik bazen, ‘ta aukera euki bazenun...

— Gaur aiña jakin izan banun, bai. Gaur aiña jakin izan banu bai. Biño ordun lanea ‘ re ate ber zaten zen ‘ta. Haurtzain ‘ro hasi nitzen ‘ta sos batzuk kartzetik. Pobreza zen ordun haundiya.

A sko ziren eskolan gustura segituko zutenak, M aitx o Irastortza G aztelum endi, esaterako: zatiketak ikasi gabe gelditu zen, eta ahizparekin ikasi behar izan zituen etxean. G arai hartan, ikasketak baino g arran tzitsu ag o a zen dotrina. B aserritarrek ez zuten segitzen ikasten. B ere senar Enrike L ekuona A rtsuagarekin batera kontatu zigun.

A ldaketak heziketan (E rref: oia-057 zinta, 019. pasartea): Maitxo: Ordun zen letzeko La Buena Juanita libro bat.

Enrike; Catona deitzen ziyoten ‘re bai, Catona.

M .: Ta dotriña. Bai, Catona lentxio zen, lenbiziko kartilla geo Catona ‘ta geo La Buena Ju an ita, letzen ikasteko kastillanoz. Hura zen. Ni hiru libru haik akortzen naz ibiltzen gen ittula . ‘Ta dotriña. ‘Ta dotriña, ham ar urtetan itte n zen kom uniyo haundiya, kom uniyo ttik iy a zazpi urtetan ‘ta haundiya ham ar urtetan. H am ar urtetan itte ko dotriña nik ya dena ikasiya nun eta geo gu ailletu giñanin in zuten ham aikea pasa, ‘ta bakizu, urte bete gehiyun, bate aitze baldin baza, ‘ta d otriñ a ... Orduko karrera hura zen!

Oiartzuarren Baitan: Dotriña?

M.: Dotriña.

E.: Ordun batxilleratua dotriña zen.

M.: Hamaika urtetan komuniyua iñ, hamabi urte arte ibilli nitzan esko­ lan, ham abi urtetan jo n zen neskam ia gue e txetik eta ordun bukatu zen karre ra.

E.: Behiñ hamabi urte ezkio baserritikan...

O.B.: Ordun esne karrera.

M .: Ordun esne karrera: goizin bost t ’erditan jaikita.

E.: Behiñ hamabi urte ezkio baserritik eskola gutxi. Baserritik beti lana izaten zen um intzat ‘ta denantzat.

O.B.: Eta eunero-eunero ‘ta joten ziñazten?

E.: Eunero...

M.: Eskola? Bai zea! Batzutan behi aurrin ibillitzeko ber zela... Bestin ez dakit ze ber zela...

O.B.: Belar garaitan ‘ta iatze garaitan ‘ta gutxiyo ez?

M.: Haitan askoz ‘e gutxiyo, hoi dudik ez iñ? Lana baldin bazen lana lenbiziko. Ta geo bakizu, hala daillenai eskolako goua ‘re...

E.: Jon itten zaiyo.

M .: Jon itten zaiyo. ‘Ta ni akortzen naz: hamabi urtetan geldittu ‘ta nik ikasiyak nittun sumar, restar eta m ultiplicar ‘ta dividir ikasi nahi eta amai esan niyon: “Jo, nik dividir ikasi nahi nun" ‘ta zea ‘ta “ Bai jongo za geo zea neuan zea partikular Zamoako maixtrana ‘ro” Bai, gaur arte! Geo Kontxita, ahizpa gaztina, hua gehiyo ibilli zen eskolan gu biño, jakiña, gu denak zarraguk ‘ta hua gaztina zen ‘ta hua eskolan dezente ibilli zen eta harrek ikasi zun dividir ‘ta harrekin ikasi nun nik itxian dividir.

O.B.: Hara!

M.: Bai. ‘Ta hola...

O.B.: Hoi ‘re asko itten zen: itxian eakutsi ez? Bata bestiri eakutsi ordun itten zen asko?

M.: Bai. Biño beti nun goua hua ikasteko. ‘Ta ze “ Bai, jongo za geo zea ‘ta ’’ . Geo Sokolokua, lengusua ‘ta Anttoni ‘ta biyek, ‘ta hura ibilli zen geo partikular zean eskolan ‘ta zea ‘ta ni miño arratsin joteko ‘re berandu gel­ ditzen zen illunarrin joteko ilunbatan torri ber ‘ta zea ‘ta hala geldittu zen ne partikularra.

O.B.: Miño azkenin ikasi zenun ahizpakin.

M.: Bai, hua han ikasi nun. Hola...

O.B.: Etxian maixtra, ongi!

M.: Bai, bai. Itxian, harrekin.

O.B.: Ta zu hamabi urte arte a ittu ziñan hemen Karrikan, ‘o nola?

E.: Ez, ham aiketan hara jon nitzan. Hok uste ‘ut gu miño fijoguo izaten zutela eskola. Hemen asko faltatzen zen.

M.; Eskola, eskola bai. Han eskola gutxi faltatzen zen. Oaiñ! Geak asko­ tan faltatu. Lana baldin bazen zea "Bai gaur (lehorrin) ibilli ber dugu” , “Gaur hostaitten ai ber da o ’, Gaur illarra billu ber da ‘o ” . Beti zerbaitt izaten zen.

Z ortzi urte arte, m utikoekin batera ikasten zuten; gero, haiek eskola partikularretara joaten ziren. M util batzuek segitzen zuten ikasten; neskek, gutxiago. Gero egin zituzten eskola publikoak Beheko Plazan, M aria Jesus Enbil Urdanpilletak kontatu zigun, Ikasketen jarraibidea {Erref.: oia-028 zinta, 011. pasartea): — T a geo zortzi urtetan, komuniyo ttikiya itte n zutenin atera itte n zin handikan.

— Ta haik noa jo te n zin?

— Res haik joten zin... Ordun eskola partikular bastante zon Oiartzunen. lukitzen zuten Mitxelenatarrak, Josu dentista ‘ta beno, dentista mekanikua ‘ta Josu ‘ta hoiken am ak eta izebak, Mercedes ‘ta Maritxuk, uan Zamateta don itxe hortan bigarren pisun eukiten zuten, haik. Geo Zamoko m aistrak ‘e partikular em aten zun eta geo M inatako zerbatt... Ez dakit, e... Zer kargo zun minan horrek, Arbelai oi... Luxia saten geniyon, eta kimikua ‘ro hola zen zerbatte. Eta horrek ‘e m aten zun partikular. Ordun eskola partikular bas­ tante izaten zin.

— ‘Ta neskak ‘e joten zin haita ‘o m utlllak?

— M utillak generalin. Bai. — Ofiziyua ikasteko ‘ro hola?

— Ez! Ofiziyua ikasteko ez, eskola partikularrak zin, itxian ematen zittuten.

Hoi lembiziko preparaziyu hoi! Gaiñekun ofiziyua ikasteko ‘ta ez. Ofiziyua ‘ta ikasi ber zutenak Oiartzundik jon in ber zuten nom battea. Geo eskola publikua izan zen beko plazan, biño hoi lenotikan zen. Bai. Eta geo ondorin ‘e izandu zin, biño mom entu hartan ni eskolan nabizela ‘ta hoik akortzen naz gehiyo, beste batzuk igual, biño ez naz hoitaz hambeste akortzen.

— ‘Ta ikasketakin jen de gutxik seittuko zun arrontin?

— Bai. — Emakumik gutxiyo oaindik?

— Bai. Ikasketakin gutxik seitzen zuten eta jon ber izaten zuten hemendikan derrior Donostira gutxinin. Bai. — Geo gehiyenakjosten ‘o hasiko ziñazten?

— Bai, bai. Hoi bai.

— ‘Ta hoi seldan izaten zen, ‘o...

Bai. Bai, ni bintzat, ni bintzat, bai. Beno, igual da hamasei urte arte ibilli nitzelako ‘ro, biño bai, segidan. Bai, neria bintzat, hala izandu zen.

H a u r langíle h aíek E skola u tzi, eta lanean hasi b eh ar izaten zuten, beraz, gure aitona-am onek. Ez zegoen jo stak etarak o betarik. O so tx ik itatik , heldu izaten ikasi b eh ar izan zuten.

K-arrerarik gabe gelditu ziren, baina bizitza aurrera ateratzen oso gazterik ikasi zuten.

B izitzaren k arrera egin baitzu ten . H orren truke, ordea, h au rtz aro rik gabe gelditu ziren.

K an p o ra lanera jo a n gabe ere, baserrian lan gogorretan hasten ziren gehienak.

H elduek adina lan egiten zu ten haurrek. Inaxi O iartz ab al E tx eb e rriak baserrian nahiko lan bazuen. O raindik haurra zela hasi zen m endira iratzeetan. M enditik etorri, eta baserriko lanak. Baserriko lanaz gain, etxekoak. M anuel Iñarra Lizaratzu bera ere, Inaxiren senarra, ham ahiru urtetarako hasi zen fabrikan lanean.

E gun osoan lanean (Erref.: oia-063 zinta, 004. pasartea): Oiartzuarren Baitan: Ta lendabiziko rekuerduk zer ttuzute? Eskolan hasi aurretik lanin ‘ta hasiyak izango ziñazten baserriyan ez?

Inaxi: Jesus! Nik hoik denak kontatuko banizuke, ai ama! Hau lana em a­ ten diazu kontatzeko.

Manuel: Ni hamairu urte kunplittuta auro hasi nitzan lanian. Errenteiyan, Fabril Laneran, ez dakit aitzia bazun.

O.B.: Bai. M.: Bota zen.

0 .B .: Bai. M .: Zortzi ordu, hiru pezta eunian. Hariyak lotzen. Lana itten zen ‘ta haik lotzen.

1.: Nik esango zattut.

M.: Zoldau jon arte.

I.: Bueno, segi.

M.: Zoldau eman ziaten ‘ta torri nitzanian e' nitzan hara jon . Han lana ez zen itten m iño irabazi ‘re ez. Han ez ziñan zikintzen m iño handik aide in nun.

O.B.: Laneratik?

M.: Laneratik aide in nun. Enkargatuk berriz: “ Honea heldu al yaz oaindik? Hemen ez duk ezer irabazteko m o te ll!” . ‘Ta martxa in nun.

O.B.: Ta noa jon ziñan?

M .: San Pedroa. Astilleruta. Han ‘de beste bi urte in nittun ‘ta hua 're e zzin asko gustatzen ‘ta ... Geo Luzuriagan sartu nitzan. Luzuriagan hogeita beatzi urte in nittun, pasiak, ‘ta jubilaziyua hirurogei urtetan eman ziguten eta kitto.

O.B.: Nahiko lan inta.

I.: Oain nik esango z a ttu t. H am aiau u rte ta ko hasi nitzan m endira iatzian billa, latzia bakizu zer den? Bale. Aittona difuntukin mendira hara.

Ham abost-ham asei urte nittun denbuan iatzia ebakitzen zuten ‘ta behiyak lotzen zittuzten uztarriyan, behiyak hartu, gurdiya jarri harrei ‘ta mendira.

Hala! Segi taka-taka-taka-ta. Mendira jon ‘ta bagenun irriyo bat: mendiya aieka batin erdiya ‘ta beste erdiya atera in ber zen iatzia. Zamaka: zamak iñ ‘o bestela jorraa erdiya Jarri gurdiyaíy ‘ta gotti kartzen genun ‘ta hura bota lurrea. Berriz atzea jon, beste erdiya gurdiyan jarri ‘ta gotti ekarri, ‘ta bota zenun hua, harrei gañin jarri. Gurdiya ondo jartzen zenun denbuan, etxea.

Etxea torri, illunakin igual tortzen giñan, in ber izaten zin metak, illunduta igual. Anaia, sega hartu ta mazka ebakitzea, bestia m etan gaiñea ‘ta ni sardia hartu ‘ta gurditikan iatzea botzea. Meta itten genun denbuan: “ Bueno, oain segi... Txokorra bota behiyaiy errapea ‘ta txokorrai eanazi", azpiyak atea, azpiyak egiñ, behiyaiy jaten eman, (aspes-aspes) iña. ‘Ta geo amona difunta sukaldin arrosayua errezatzen...

M.: Errezatu beharko!

I.: 'Ta geok iku llu tik gu ko n te sta tze n ! Hoi egiya da! Hoi egiya da!

Kompaziyo batea sukaldia hem en bezela ‘ta ikullua hor bezela, ‘ro hola genun, ya aitzen genun.

0 .B .: A, dena bian?

1.: Bai, dena bian. Aitzen genun. Miño amona sukaldin arrosayua erre­ zatzen ‘ta guk ikullutik kontestatu. ‘Ta in berko gaiñea e! Dudik jarri! Haik denak itte n g e n ittu n denbuan, afai bukarua iñ ‘ta hotzak akatzen, sua ‘re itzaliya izaten genun, hotzak akatzen ohira. Hala! H urrengo goizian ja iki goiz: zazpiyak laurden gutxi, zazpiyak. Baratza berdura jartze a; ama Errenteira Joten zen esniakin ‘ta guk Jarri ber genun berdura esne-hartzaillintzako; tipula ‘ro porrua ‘ro tom atia ‘ro zena zela. Haik bildu, pronto jarri xexto batin, behiak Jaitxitzen zittun amak, m arm itetan esnia jarri, astua preparatu ‘ta ama haik saitzea ‘ta gu itxeko lanak itte n; bazkaiya jarri, azinda gobernatu, berriz azpiyak atera, mazka ebaki ‘ta eman, ‘ta kítto. Segi hor.

Ta gotti jon , ohiyak iñ, itxia txukundu, denak.

B aserriko lanaz gain, kanpoan ere hasten ziren asko eta asko. B atez ere, etxean senide asko zirenak edo baserri oso handia ez zeukatenak. M utilak beste baserrietara m orroi bidaltzen zituzten, eta neskak, neskam e. A nttoni A ndalurria U rrutia oraindik neska kozkorra zela hasi zen Tolaren lanean. H ango haurrak zaintzen lehenbizi, baina berehala hasi b ehar izan zuen lan gehiago ere egiten. T olare, tabernaz gain,' b ase­ rria ere bazen. M endian bazituzten lurrak, eta hara jo aten ziren patata ereitera, baita txerrientzat ezkurra eta gaztaina biltzera ere.

Tolareko lanak {Erref.: oia-084 zinta, 008. pasartea): A n tto n i: Joten giñan, aizu! H em endik zea, M onikan etxia bakizu non den, Pikoketako azpiya h o rta n ... Bai. Han ‘e terrenua Tolarekuk baizun.

Patata ‘ta han itten genun. Bai, hoixe! Patata ‘ta han itten genun, ‘ta hartu ‘ta , ba! Jesus, M aria ‘ta José! ‘Ta m endiyan, zea, M igel d ifuntu harekin, attonakin, Teexa ‘ta ni, ‘ta bertako m utilla zein bat ‘o izango zun zerbatte, jesus, Olatxeko piñoia hortan b e ti-g o tti (...) (errekako goiko zea hortan) ezkurra ‘ta gaztaiña biltzea zerriyantzako. Jesus. Biltzen genuna zakutan Portuburuño n olapatte karri itte n genun ‘ta geo esneketayak baizin, nola jo te n baizin Portuburura, harrek karri goiti-betti. Jesus, jesus...

Oiartzuarren Baitan: Lan klase pilla ‘rra in ttu .

A.: O laundittu b e tti to rtze ko m alda haundiya ‘ta , gue Teexak saten zun, a itto n a k leheno to rtz e tik ‘o handik m alda hartan b e tti bajatu ber: “ Hurrungun... bihar jo te n baia ni ena to rko m alda hortan b etti. Barrengo heste guziyak tu r-tu r-tu r". Ez zen ba, barrengo heste guziyak tu r-tu r-tu r muitzen zila, “ Malda hartan betti korrika? Ni ena torko, nahi bain tortziaka bea” . Jesus, jesus... Hango a ttona bat oso gaixtua bazen ‘ta (Endaraku har­ tan), jakiña, arrazoi zun harek: Guk ezkurra ‘ta gaztaiña billu ‘ta hango ardiyak ze jango zuten geo? Guena jon ‘ta a ttona harek esaten zigun: “ Bueno e bueno, Lesakako alkatin (patzetik) etorriko da abisua ez dela libre. (...) dila hem engo ezkurra ‘ta gaztaiña". “ Bueno, bueno ongi do. Oso ongi do ” . Bo! Jesus, jesus. M iño zenbat, zenbat...

Mari José: Hoi komeiyak!

O.B.: Ta dena oiñez.

A.: Ba! Malda hartan gotti ibiliko giñan gu. Tur-tur-tur...

R oxario Z alakain Irastortzaren etxean senide asko ziren, eta agudo hasi behar izan zuten lanean. R oxario bera ham abi urterekin hasi zen A duriz sagardotegian neskame.

Santioak eta lana (Erref.; oia-021 zinta, 008. pasartea): Oiartzuarren Baitan: Fiestak ‘e, geitzak izaten zin ez? Santiyuk?

Roxario: Bai. Santiyuk oso fa m a tu k genittun.

O.B.: Gotze al za nolakuk zin?

R.; Santiyuk? Bueno, pixka ‘a t bai, biñon hola... kontentuguo, bazkaiya difente izaten zen Santiyu eunin ‘ta . Haikin ‘ta kontentu. Jesus! Erki kanbitu dia hortikan honea ‘re. Oaiñ ‘e ez tu u lujo haundiyik ibiltzen biñon beste gauzikan da oaiñ. Beste gauzikan da. Holaxen. Ni berriz, gazte xamar hasi nitzan lanian. Saardotegira jo te n nitzan, Adurizenea.

O.B.: Zenbat urtekin jon ziñan Adurizenea?

R.: Oi, nik ez dakit zenbat nittun, m iño gaztia nitzan oso. Seuru ez dakit zenbat nittun ‘e neska.

Koinata: Hamabikin.

R.: E? Hamabikin. Bai. O.B.: Goiz hasten zin ordun neskame ‘ta.

R.: Bai neska.

O.B.: Zu bezela asko dia ibiliak neskame ez?

R.: Ai, jo n ber baigenun. Ez baizen ailletzen dena itxian. Ni kontentu joten nitzan e, kontentu joten nitzan.

K orneli E gim endia A ranbururen etxea txikia zen, ezin zuten bertatik bizim odua atera, baina horrek ez zituen lana egitetik libratzen. A popiloak zituzten etxean, eta lan asko izaten zen. Hori gutxi balitz bezala, O iartzunera etortzen ziren udatiarren arro­ pak garbitzen zituzten, kuelan. U sain goxoa zutela eta, neguan ere arropa bidaltzen hasi ziren. E txean lan asko izaten zen, eta, hala ere, Soteronen ela A lbisturrenen ere aritzen zen lanean.

A popiloak, arropa garbitzen eta zerbitzari (Erref.: oia-010 zinta, 002. pasartea): — Ordun säten ai ziñan, hoi, zean. Albixturreneko hortan jaiyo , hazi, bizi... Dena!

— Dena! Albixturreneko itxiak izena zun. Geo handik atetzen nitzanin, meno, itxeko lanak in ‘ta , lana ber genun nahitanahiyez. Ama ba gaixua alarguna ‘ta, apopilukin ‘ta lana itten genun, biñon, ‘ta jateko ‘ta ‘re asko ber baizen. M utillak ‘e apopiluk, apopiluk harrobitik tortzen zineko bazkaiya jarri ‘ta , itte n ... ‘Ta geo, kalea jun 'ta udaan, udaan tortzen zin jendintzat kalin, arropa garbitzen genun. Bai, aski ongi bai!

— Han, itxian bertan? ‘0 ben etxetan?

— Ez, ez. Nik pardela hartu buruan, ‘ta tortzen nitzan Altziberra. Altziberren maiya a tta k in zigun, ‘o Santosek in zun mai bat. Aurreko bi hankak m otxak ‘ta atzekuk luziak, ‘ta halakuk zabal zabalak in zittun. Bi, am antzat ‘ta biyentzat. Dem boa bagenun biyek, bestela bakarrik ai ber. ‘Ta han arropa zabal... Arropa itten nun han, ‘ta säten ziten, D onostitik joten zinak Egieneko ‘ta hoik Donfelizeneko ondu hortan bizi zin haik zea, ‘ta oso launak zin ‘ta , säten ziten: “Arropa non zabaltzen dezute, K o rnelia?” “ Oi, arropa! Sotun! Sotoko, sotun ez, sotun ez, baratzin. Baratza haundiya dugu ‘ta denin alambna jarriya baidugu, ‘ta han zabaltzen dugu” “ ‘Ta garbittu?" ‘ta “garbittu? Garbittu zean, jaboiya eman, ‘ta kuela... Zuek ez dakizute zer den kuela!” Hola barrika bat bezela, ‘ta han arropa jarri ‘ta arropa garbiyena onduan zolua in ‘ta bi trapo ja rri. Bi, beno, trapo bat ja rri haundi xam ar bat ‘ta, bi zolu haitatik atetzen zen ‘ta geo trapotikan beko baldea atetzen zen ura. ‘Ta geo ur hora bero ahalin botiz, ‘ta berotzen zenin, ya iña zon arropa hura. G arbittua. ‘Ta hora a ittu nahi! Itxeko andri harek! Nola itten zen, Donostiko, Donostiko usaiya ezzula izaten hem engo arropak!

— A...Í — ‘Ta san niyon: “oi! Klaro! Haik beste modo batea ingo zuten Lejikin ‘o !” “ Bai ba, lejikin! ‘Ta nik ne arropa ez nuke nahi lejikin, dena harizko arropa d u t e ta !” ‘Ta: “ Guk halaxe itten ‘ttugu ba!” ‘Ta neuan ‘e geo bialtze ‘izkin arropak, m aindirik eta itteko! Biajia patuko zila Donostira ‘ta bestela

kalea eam ateko Donfelizenea ‘ta han uzteko ne arropak, hain erropak! Ta joe! “Atsu honek lan erra jartzen ziuk!” saten genun.

— ‘Ta itten zenuten azkenin?

— Itten genun. Geo propina pixka ‘t em aten zin nei, ‘ta ordun ‘e oaintxe bezelaxe dirua ber zen asko! Ta...

— Ahal zenai heldu!

— Hala, halaxe bizittu ga gu! ‘Ta geo Albixturreneko taberna ereki zenin, Albixturreneko taberna ‘re jo te n nintzan, m aiyak serbitzen ‘e ibiltzen nitzan jaitan ‘ta lanin, goiko komedorin, ‘ta holaxe bizimodua! Lanin, lana harrapatzen nun tokiyan lanin ‘ta...

H au rrak lanean a ritz e n ziren, b ain a irab aziak , irab azten b azu ten , b eh in tza t, etxerako izaten ziren, haiek ez zuten sosik ikusten. B este askok, berriz, etxekoen aginduei jarraituz egiten zuten lana, ezta diru truke ere. Joxepak aipatzen zuen m aistrak errieta egiten ziola eskolara jo a n beharrean haurtzain aritzen zelako. A sko aritzen ziren lan horretan, M añoli A duriz Lopetegi, esaterako.

A uzoko haurrak zaintzen (Erref.: oia-054 zinta, 005. pasartea): — Bai. Eta geo ni, ez dakit, um iak eta gustatzen zizten ‘ta ume-zai igual eoten nitzan eskolatikan aterata geo. Bai, bai. Bai. ‘Ta gustatu itten zin e.

Ez ziten obligatzen nei, nola sango ‘Izut, pues “jon b e rtz u hara’’, zea ez.

— Zue zeaz itten zenun.

— Bai, bai.

— ‘Ta zenbat urtekin hoi?

— Ba, aber, hamaiau urtekin hasi nitzan Errenteiyan pelukeiyan: pues, hamaiau urte bitartian.

— T a hoi nola izaten zen? Am ak ‘ta eskatzen zizuten ‘o auzuan eoten zin haurrak zuk...

— Eske aber, IVlatteonin bertan, klaro ja te txia , eta ordun Maria Luisa ttikiya, eta klaro han lana in ber baldin bazuten ba “segi Txokunea" ‘ta ordun “ Mañoli kontu haurrai” . Eta hola. Baiñon ezzen kobratzen eta ezer ‘e e.

— Jo hoi ‘re erki...

— Hombre! Aldatu da. Eta hobeako hoi e! Hombre! M iño bueno, ordun ez zen pentsatzen diruakin eta, eta ez genun diruikan e.

— Ez zen manejatzen dirua.

— Ez zen m anejatzen dirua. Bueno, gu Errenteira jo te n giñanin baldin bagenun autobuseko dirua...

— Kontentu?

— Kontentu. Eta geo oiñez etorri. Eta pieza b a t dantzatzetikan gehiyo zapatak eskuan hartu ‘ta korri!

H au rrek h eld u ak b ez ala ari b eh a r izaten zu ten lanean. M aria Jesu s E nbil U rdanpilletaren ustez, gainera, helduak egin ahal zituen lan asko eginarazten zizkioten haurrari.

D enentzako lana (Erref.: oia-029 zinta, 014. pasartea): — Bai, bai. Jeneralin ordun fam ili haundiyak zin baserhtan, eta... Senirik ‘e asko eta seniretikan aparte, baserriyan biziko zizun, gurasuk, a tto n am onak, ‘ta izeba osaba soiteruk. Eta ordun, lana ‘re haundiya da baserrikua, biñon fam ili haundiya giñan tokiyan lan banatuk izaten genittun. Lan batzuk nahitanahiyez denan artin in berrakuk zin, lan golpik. Belarrana zela, iatziana zela, egurrana zela... Eta itxekukin banatu berrak eta auzokukin ‘e bai. Lana banatzen zen ‘ta errem itak ‘e bai. Erremitak ‘e asko banatu ber izaten genittun auzokukin, bai. ‘0 ... E... Nik ze esango zattut, ba! Batzuk ez zutelako, bestik m om entu hartan bi ber zittutelako, hoi ‘re asko banatzen zen. Eta... Ba... Zea, e... Familia haundiya giñan tokiyan euneroko lana jen e ra lin bakotxak beria izaten zen, hoi bai, biño geo lan golpia zenin, denak eta denan arte.

— Normalin noia banatzen zen? E... Haurrak lan batzuk...

— Bai. Ba... E... Gehiyenetan ama ‘ro am ona sukaldin. Harrek nahiko lana izaten zun, zertikan e... Jana, jana prestatzeko lembizi ja n hura in ber zun prestatu, olilo bat prestatu nahi baldin bazun, oiliu hura hill in ber zun, garbittu in ber zun, lum atu in ber zun, eta gaiñeko gauzakin'e berdin. Taluk in ber baldin bazittun, iriñetik hasi ber zun. Ordun zen, jana jartzia ‘re oso lan luzia zen ordun, eta urik ez baldin bazen ‘ta béak jon ber baldin bazun...

Ez za ttu t ezer esaten! Eta... Hori ama ‘ro amona. Geo... Ba... Senirik(takuk) Ba... Batzuk arropa, bestik zalaikuk, bestik... Arropa kompaziyo batea, fam ili haundi haundiya baldin bazen batek arropakin nahiko lan izaten zun, eta bestik ingo zittun itxeko garbiketak ‘o. Eta haurrak berriz gehiyenetan, gehiyenetan batetik bestea inkarguk itten ibiltzeko. Lana ‘re bai, e! Lana ‘re... E... Suertia izaten genun gaiña... Inkarguk bakarrak in ber genittunin.

Zertikan beti ez zen hola tokatzen, eta lana ‘re in ber izaten zen ‘ta ... Gaiña nik uste dut, bai, denantzako zen lana, ‘ta asko zen, biñon... Nik uste dut, haurrari ‘ re... Gehixko iñazitzen ziyola. Nik ordun uste ‘ ut baietz. Nik ez dakit, akaso... Nere pentsam entua ‘ro... Nik hola pentsatzen dut, biñon nik uste dut, askotan beák in zittekena, ‘o beá jon zitteken lekura... Bai, bai, biaitzen zigutela. Bai, nik uste dut baietz, nik uste d u t baietz. Bai. Jakina, ordun ezetz ezin genun san! Pixka ‘t urrutiyo jon ‘ta armoniyan aiko giñan ber bada, biñon, jon in ber! Jon in ber ‘ta ahal zen hokina in ber!

A uzoak

Etxeko lana, kanpoko lana eta, hori gutxi balitz bezala, M aria Jesusek aipatu duen bezala, au zokoari lag u n tzera ere jo a n b eh ar izaten zen. H urrena, berriz, auzokoa

etorriko zen laguntzera. A uzolana ohikoa baitzen garai haietan. O rain bezalako makineriaren faltan, eskulan asko egin b eh ar izaten zen, eta elkarrekin egindako lana, erraxago b u k atzen . H ori dela eta, auzokoen arteko harrem ana gaur egungoa baino askoz ere estuagoa zen.

G arm endiko Frantxiska Iragorri Iriarte eta M aitxo G aztañaga Etxeberria koinatek kontatu ziguten; lehen elkarri laguntzeko prest egoten zirela denak, eta hartu-em an handiagoa zegoela.

A uzolana (Erref.: oia-009 zinta, 029. pasartea): Maitxo: Bai, hoixen, elkarrei launtzen. Akortzen naz, ez dakit Iruitxikikuk eta Itturraldekuk ‘o zein zin? Bat in ‘ta ya bukatzen ai zila eroi ‘ta bestik iji ‘ta aja, algaraz. Haik, m eta eroi ziyola ‘ta m eta eroi zelako ‘ta , eta geo bestiai eroi ‘ro ‘ta ... Ba, hola aitz... ‘Ta geo ebiya, gaur bezela ‘ro hola ez?

Torm enta ya heldu da, ‘ta belarretan denak launtzea.

Frantxiska.: Bai, bizilaunak hortan bai, auzuak... Artajorran ‘o zelai haun­ diya baldin bazen, lenoztik hitz eiñ ‘ta elkartzen zin, elkartzen giñan ‘ta...

M.: Hitz eiñ gabe ‘re bai, belarretan aitzen giñala ‘ta uste gabin...

F.: Egualdiyan kanbiyua bazen eta ikusten bazen ai ziia...

M .: ...Tormenta bat ‘o sartzen bazen, denak. Miño oaiñ...

F.: Ezzen auzokuai beira eon berrik, eozeiñ, ala! korrika launtzea. Bai, hortan hartu-em an gehiyo zen leno.

M.: Miño, oaiñ ez da holakoik.

Oiartzuarren Baitan: Oaiñ bakoitxa be zeata...

M .: Bakoitxa be aieka. Bueno, ez do hainbeste baserri ‘re.

O.B.: Bai, hoi ‘re bai.

F.: M iño igual du, ez do len bezelako hartu-em anik ez da.

M.: Ez, m iño ordungo uniyua ez da.

F.; Keba!

M.: Ez da ordungo uniyua.

O.B.: Bai, ze baserriyik ez do, m iño beste gauzetan ‘de laundu litteke.

M.: A bai, m iño ez, ez, ez.

F.: Hoi ya hautsi zen.

M .: Ez da aitzen.

F.: Hoi ona zen e, ederra zen hoi. Hortan bakarrik ez, ‘o gaixotasun batin...

Jo x ep a Z ab aleg i L azkanotegi ere h o rretaz g o g o ra tz en zen, leh en hartu-em an gehiago zegoela. Jende asko pasatzen zen M artinm otzenetik, eta am ak beti ongieto•Tia egiten zien denei. Lehen, auzokoak asko egoten ziren elkarrekin, berriketaldi ede^ a k eginez.

— Ama santa bat genun ‘ta dena konform atzen zen holakua. Amakiña batek ongi in ziyon harek e... Birian ixkiñin dago etxia, M artinm otzene, oaiñ eroiy ez bada.

— Ez, oaiñik ez d u t uste.

— Eta han ailletzen ez zen traperoik ez zen izaten. Batzuk hanketakuk kambitzea, m enditik heldu zinak, beste batzuk “ pitar pixka ‘t m aten bazu...”

T a pitarran tokiyan saardua ean ‘ta o...! Poz erra bai! Santa genun ama gaixua! Atta ez, atta bixixio izan da, e! Jo ‘ta hola behiñ ‘e ez giñun itten, biño desapiyua bai! Goiz ez bagiñan itxea joten zai jarriya!

— ‘Ta zein zen M artinm otzenekua? Atta ‘o ama?

— E? — M artinm otzenekua...

— Atta.

— Atta.

— Atta. Ama Zulatxipibordakua. Ergoingo partekua zen hora. Bai. — Olatzenen...

— Bai. Olatzeneko ‘ta inguru hortakua.

— Bai. — Oso launak zin Olatzenekua, nexka xarra, dem bu haitan ‘ta gue ama.

‘Ta gue... Hor pasatzin beti gue itxian eju, am ai eju ingo ziyon ‘ta biyek tertuliya iñ ‘ta kafia ‘ro zerbatte mango ziyon ‘ta hoi bai, e, denei zerbatte em an! Hua kostumbre ona zen, e!

— Bai. Len gaiña gehiyo itten zen bixita ‘ta!

— Hombre! Jesus! “ Ezauna baldin bazen, torri torri g otti! Kafesne pixka ‘t hartuta jongo zazte!" “ bai, nik prisa ‘ut ta !" “ bai, zea prisa! Ez ‘zu dembo asko ingo!" Eta geo tertuliyan bi ordu iual pasa! Bizimodu garbiya! Pobria, biño bizimodu garbiya harrapatzen nun nik hura! Bai. — ‘Ta lan pilla bat in, ‘ta hala ‘re berriketako dembua!

— Hala ‘e kontentu! Bai. — Oaiñ ez dugu ezertako demboik!

— Auzokukin ‘e, Jesus M aria! Auzokuk ikusten baldin bazin, euriya ‘ro heldu zela ‘ta belarrin “zuzte, zuzte" ‘ta gu bi ‘o hiru kozkor, handa korrika, hairi launtzea! Hala, merinda ‘ro zerbatte. Ordun zen... Nik ez dakit, sanua, bizimodu sanua! Pobrik, biño sanuk. Bai, elkarri gaizkik itteko zeik ez, keba!

— Elkarreik launtzeko, gaiñea!

— Bai, bai, bai, bai. Asko. Asko laundu guk elkarrei. Oan batez.

— Oain berekoiyaguk ga!

— E? — Gurekoiyaguk gala oain!

— Bai, moduk ‘e gehiyo dia oan! Eskola eta, irazbidik eta. Gehiyo dia ‘ta!

A raneko em ak u m eek ere, Tnaxi R etegi E lizeg ik eta L o re n tx a S aizar L opetegi koinatek, gogoan zuten auzoak gehiago elkartzen zirela, ez bakarrik lanerako, baita berriketarako ere.

H arrem anak aldatuz (Erref.: oia-074 zinta, 018. pasartea): Lorentxa: Txaparreko ataian nola eoten zin em akum iak exeita.

Inaxi: Ya. L.: Jesus! Umiak jostatze n ‘ta am ak eta illunarreko prexkuran ataian exeita, hizketan. Oaiñ ez da iñor ikusten.

I.: Oañ ez da iñor ikusten.

Oiartzuarren baitan: Hoi da.

I.: Ez, hoi ez.

L.: Säten dugu umiak, biño gaiñekuak ‘e.

O.B.: Klaro, oaiñ telebisiyun ‘ta.

L: Hoi ba, telebisiyua.

0 .B .: Urrutiko kontuk badakizkiu ‘ta ondokuk igual ez.

1.: Bazterrrekuk ez. Bai, oain pasatzen dena: denak kanpoa jon ber izaten dute biajatzea ‘re, benga! Hainbeste anuntziyo itten ttuzte ‘ta geo denak... ‘Ta geo zer da ‘ta, bertakuk, asko ‘ta asko ikusi ‘re in gabik, ailletu ‘re in gabik.

0 .B .: Bai, bai. Ondoko mendiyak izautu gabe ‘ta.

1.: M endiyak eta nahiz herriyak eta nahiz... Bertakuk... Hala da! Urrutira!

A uzoen b eh arra h andia izaten zen; gaur berari lagunduko zenion, baina hurrengoan, b erak lag u nduko zizun zuri; beraz, kom eni izaten zen elk arrek in ahal zen hobekien konpontzea. Baina, elkarbizitzak beti ditu bere gorabeherak, eta batzuetan, zaila izaten da ondokoarekin ongi konpontzea. T xarondoko F rantxiska Pagadizabal A rtolak kontatu zigun zaila izaten dela auzokoekin ongi m oldatzea, batez ere m uganteak direnean eta azienda tartean dagoenean. A ita ez zen sesiozalea, eta gazteei ere ez haserretzeko esaten zien.

A uzoekiko harrem ana (Erref.: oia-085 zinta, 030. pasartea): — Atea, paeta ‘ta denak lurrea botiz. Bueno, dena holaxe. Ardiyak iyotzeko planto geo. Guriak errabiyakin eoten zin m iño... Beai ezer ‘e ez ziyon säten ez, noski, gue attak. Gu lenotik arm atzen giñan, atta miño.

— Gaztia beti...

— Errita m ateko pronto jartzen giñan, miño beti a tta k galezi gui. Zerriya joten baldin bazen txiki arrayo iña itxea. Hain ardiyak gue zelaiyan barrena ibilíiyak baldin bazin ‘e guk kasoik ez geniyen itte n . Hua gehiyegi baizen ordia: “ H aatikan, oaingu hontan a ittu ber’zk itte k errak!" ‘ta gu hor ‘ta: “ E’yozutela kasoikan iñ" attak.

— Harrek aguanta!

— Aguantia bazun, bai. Jai bat eliza jo n gabe ez. Gaiñeko gauzak ‘e tente, gustatze zizkan haei. Hoi, aiera behintzat, guri beti galezi: “ E’yozutela kasoik iñ", sesiyo zale ez zen izaten.

— Pakia nahiyo.

— Pake zalia.

— Miño klaro, bestik ‘e aproxtu itten?

— Bai, guk ze ingo geniyon, ze ingo geniyon...

— Bizilauna beti, auzokua beti...

— Dena pasa in ber izaten...

H aurren artean ere, auzoko guztiak fam ilia bat bezala ziren. Z aharrenek txikiak zaintzen zituzten. B ata bestearen etxera jo ten ziren, eta auzoko ateak irekiak egoten ziren. G urasoak ez ziren sartzen haurren kontuetan, haserrerik ez egoteko. Iturriotzen ere halaxe zen. D om i U nsain lartzab alek , M arijose A rana A ranburuk eta iVIailloili M anterola A rrietak halaxe kontatu ziguten.

A uzoko denak lagunak (E rref: oia-066 zinta, 013. pasartea): M aillolli: Bueno ttikita n ‘o... Ondo m oldatzen gattunen denak, oso ondo gaiñea. ‘Ta denakin jolasten geninen dena.

D om i: Batzutan sesiyua ‘ta borroka ‘re bai, m iño hurrengo eguneko pasia. Txarra izaten yunen gurasuak ta rtin sartzen bazin. M iño hem en guraso oso gutxi sartzen yunen beti.

Mari José: Dixpateneko M aitterek beti hoi saten zin: “Ai, ez sartu behinpin ume tartin e! Ume tartin ez sartu: haik buelta man ordu aixkitzen dia, miño gurasuk...” .

D.: ’Ta egiya dun, ez sartu, um ik seittun zeatzen ttu n , ahaztutzen zioten ‘ta geo gurasuk haserretuk. Bai. Ez dunen izaten ez, m iño tarteka bat ‘o beste igual sartzen yunen miño gutxi, gutxi ttunen bai.

M.: Guen amana ezin yunen jon : “ Harek jo n a u !” , “Aide hem endikan!" sango ziñen, danba!, “Aide h em en dika n!" ez? Porke harrek enteintzen zulako gaizuak. Hombre, ham ar um ekin gaiñea, zer? Por Dios, Por Dios, hoinbeste txoaki. “Esta m e ha dicho e s to " ‘ta “ Honek hau san d u" ‘ta “ Honek kendu in nau" ‘ta ez dakit.

M.J.: Ez hola, bueno...

Oiartzuarren baitan: Ordun gaiñea zarrenak gaztiak zaintzen ‘ta . Nahiz eta fam ilikuk ez izan ez?

D.: Bai, m iño gehiyenin senidik, porke denak giñan alkarren segidan.

M.J.: Senidik gehinin... segidakuk.

O.B.: Haur pilla bat.

M.J.: Pilla bat. Hoi da.

M.: Miño bai, halare, eozer gauza “ Hemen do" ‘ro.

D.: Bai. Eozein errepatzen yunen. Nola denak elkarrekin ibiltzen giñan, ikusten bazenun eroitzea zijula ‘o zerbaitte, denak elkarrei laguntzen.

M .: ’0 baten etxea jon eta amai ‘ta ezer iñorrei esan gabe eta hua alde itten du ez (...): “ Hemen d o ” . Beti izandu da: atiak zabalik, etxez-etxe ez?

M.J.: Beti, beti, bueno...

M .: Yo no sé, oain ez da... Nei pena m aten zin hoi egi-egiya san e.

M.J.: Oain aldatu da pilla bat.

B ain a h a u r r a k izaki...

L ana zer zen agudo ikasi zuten gure aitona-am onak, baina haurrak izaki, garai hartako oroitzapenak oso indartsuak dira, eta une goxoak ere gogoan dituzte: jostaketak, fam ilia elkartzen zuten ospakizunak...

Jendea begira, X anislebanetan.

Araneko em akum eek zioten, L orentxak eta Inaxik, oraingo haurrek ez dutela denborarik jo statzek o ere. Lehen, lan gehiago egin behar bazen ere, jostatzeko beta izaten zuten. E skolatik atera orduko, m erienda ja n eta auzora jostatzera. H aurra pixkanaka hasten zen baserriko lanetan.

Jostatzen eta lanean (Erref.: oia-073 zinta, 023. pasartea): Oiartzuarren baitan: Eta geo jo ku k... Jostaketak eta hoi denak ‘e. Len a ittu zazte satén, oaingo haurrak...

Lorentxa: Ez dakitela.

O.B.: Ez dakitela...

L.: Kalian jostatzen ez dakite.

Inaxi: Ez, ez dute ikasi. Batetik telebistakin, ben telebista zarra horrekin, sartzen dia... Eta geo ba eskolatikan ‘e oso zea dozte... Batin fubola in ber dutela, bestin pelota in ber dutela, bestin inglesa ikasi ber dutela...

0 .B .: Denboik ‘e ez jostatzeko.

1.: Hoi ba. Bestin, zea in ber dutela. Oso, oso okupatuk dozte. E? Denbo batin gu berriz eskolatik atera ezkio...

L.: Ez genun ezer eta kalea jostatzea.

I.: Txokolatia ‘ta ogiya jatea etxea.

L.: Txokolatia ‘ta ogiya hartu eskolatik atetzin ‘ta...

I.: Geo korrika M endibillea, horrea. ‘Ta geo hor izaten zin ‘ta...

0 .B .: Hoi zuek ‘o ondorenguk?

1.: Gu ‘re bai. Gue ondorenguk Inaxio ‘ta berriz, bueno! Haik e bu! Korri errak ibiltzen zittuzten haik ‘e! Pikabenea, ham akiña pelota ibilliak dozte!

Bueno!

0 .B .: Ta zuek ‘e nahiz ‘ta baserriyan lana euki, beti jostatzeko tarten bat eukiko zenuten, ez?

1.: Umik giñala... Gaztiak giñanin behintzat bai.

L : Bai. I.: Gu? Jostatzen asko Ibiltzen giñan. ‘Ta geo ‘re ba...

L : Eskolako garaian ‘de ez zen baserriyan hainbeste lanik itte n . Geo, pixkat behi aurrian 'o hola izaten zen ‘ta...

I.: Ezin d u t esan, gue bizim odua, zea txarra izandua... Gurasuk fa lta, hoixen.

L : Arraztaluan ‘o... Gaiñekun...

1.: Bai. Gu ‘re bai, arraztalun.

O.B.: Ta baserriyan ze izaten zun bakoitxak, gutxi gorabera be lana ‘ro hola ‘o? Bat azindakin, bestik baratzin, soruan...?

L : Askok bai.

1.; Bueno bai, bai, klaro. Hoixe.

O llokineko M aitx o S agardia O lanok gogoan zuen O iartzungo kalean haur asko elkartzen zirela, beti jo statzek o prest. Ez zuten gaiztakeria handirik egiten, baina beti zirikan ibiltzen ziren.

Kalean jo statzen (Erref.: oia-031 zinta, 010. pasartea): — Jo! Juerga errak pasatzen genittun haiekin, ene! Zinturak lotu... pero, eske ateratzen giñan... arrosiyua izaten zen illunabarretan, ‘ta arrosiyoko aitzakiyan atera, arrosiyoa joteko, ‘ta Juntatzen giñan mordoska, neska mordoska, launak ‘ta denak hortxe, zea, geo neska ‘ta mutil, juntatu ‘ta Paul hoi tartln izaten genun: zinturak bildu elkarrenak eta estatua hor, horren goiti bera bota ‘ta Donfelizeneko zelai, oain jardiña noia in dute, Donfelizeneko itxia horrei aldabai lotu zinturak ‘ta gu estatúan atzin gorde; ta-ta-ta, aldaba Jotzen genun... hor ‘ta beste... IVluguruzanin ‘ta bueno! IVluguruzanin ‘e aldaba gaitza zun atiak eta elizan aiñako hola zea bat bada hor eskalletan gotti iyota petrilla gisako bat? Haren atzin gorde gu ‘ta gauza berdiña hairi ‘re ‘ta “¿Quién es?

Zein da?" ‘Ta gu erki, zein den, zea gorde ‘ta zinturakin tira aldabai... iñorrez han! Miño guk, jesús! Zenbat holako pika... zeak... pikareskiyak itten genittun, bueno! Eta gozatzen giñan! ¡Qué bien io pasabamos!

M aitxo B ikandi A ristizabalek kontatu zigun, eskolatik aterata, kalean ibili behaiTean, zaharrenek tx ikienak hartu eta U rkabera jo aten zirela. K arabineroak m ingainzikinak om en ziren, eta am ak ez zuen nahi haien tartean ibil zitezen. B eren etxean ez zen behin ere potajea falta izan. K oskortuz geroztik, ordea, lan egin behar izan zuten.

M aitxo, kanpokoentzat jertsea k egiten aritzen zen.

Urkabera jo statzera (E rre f: oia-020 zinta, 014. pasartea): — T a geo zaharra... Zaharrak gaztiai zaindu ‘ta ingo ziyon, ez?

— Hoixe! Zarrenak bestiai ‘ta , pixkan pixkan denak bata bestia errepetu. ‘Ta kalea ez jo tia tik , gaizki ikasi besteik ez zela itte n , ‘ta Urkabea!

Pasiatzea. Eskolatik a te tzia n , zarrenak ttik iy a k hartu ‘ta Urkabea. E...

Auzuan lau bizitza giñan ‘ta la u ta tik hiru karabinero ‘ ro holokua izaten genun. ‘Ta mingaiñ zikiñ holokuk izaten baizin, dem bo batin behintzat, uan ez d akit noia izaten den jen dia . ‘Ta halakukin ez ju n ta tz e a tik ‘o gehiyegi, Urkabea jon ber izaten genun. Merinda man eskura ‘ta Urkabea, eskolatik atetzian, hala! Gaizki ikasteko beldurraz Urkabea errezatzea.

— ‘Ta hala itten al zenuten?

— Ez dakit ze itten genun.

— jo s ta tu ingo zenuten?

— Jostatu.

— Geo han izango zin... Bueno o a in ... Ez d a k it ordun izango zin.

Gaztaiña ‘ta ba al zin ordun Urkaben?

— Ez. Geoztik jarriyak dia. Leno zena piñua. Han denian, Urkabeko beko ayekan dena piñua. ‘Ta piñu aldi bat botatzen zutenian, bestia ‘ta hola.

— Ordun...

— Ordun ‘e bizi. Potaje puxkat em aten baldin baziguten ‘ta ahal zenetik eman ‘ta.

— Gose asko pasik al zazte?

— Ez, goseik ez. Gosia ez. Potajin fa ltik ez.

— Potajia seurua?

— Seurua. T a gue anal zarrena Donostira jo te n zen lanea ‘ta Dono...

Bizikietan ibiltzen zen. BIzikIetan ‘ta handik etorri itxea ‘ta ez zun harrek be zeatuko, m erin... Beno, akaso zerbatte merinda eam aten zuten e! Biño torri ‘ta potajia. Hura aiñakoik bai al zen? Jan ezkeo potajia, ongi iña!

— Bai. Bai. ‘Ta hua beti pronto amak?

— Am ak hoixe!

— Ama aiko zen sukaldin?

— Karo!

— Biño zuek ‘e zuen lanak izango zenittuzten?

— Esku lanak?

— Zuen... e... Zuen in berrak izango zenittuzten?

— Bai. Geo kozkortu giñanian n ikje rse asko itten nun.

— Jertxik?

— Kampoko... Jersiak.

— A bai? ‘Ta non ikasi zenun?

— Amak eakutsi.

K axilda Z ubialde O laskoaga oso ondo gogoratzen zen zertan ibiltzen ziren Jostatzen: ttabak, tortoloxak... Sos batzuk izaten zituzten, eta haiexek jokatzen zituzten.

Jostaketak: Ttabak eta tortoloxak (Erref.: oia-014 zinta, 006 pasartea): — Jostaketa k?

— Jostaketak, bai.

— Hasten giñan ta ba ta n. Lau ‘ro ju n ta tz e n giñan, ‘ta tta b a k , bakizu, geo, tu rtu lu xa k saten geniyon bestik, hoik ardiyan hankan zea koxkor batzuk. Haikin denakin jo sta tze n , eta ordun sos batzuk izaten g en ittun , banakaka botzeko, ‘ta haik jokatzen g e n ittu n . ‘Ta iabazten zunak denak eam aten zittun.

— T a noia jokatzen zen haikin?

— Bota ‘ta, hartu ‘ta , buelta man ‘ta, gaiñea jartzen bagenittun, ongi, ‘ta azpira jartzen bagenittun gaizki!

— A...! Ordun gehinak...

— ‘Ta ordun bai, gaiñea gehina, eta hor ibiltzen giñan, kontentu aitzen giñan! Arront kontentu! Biño galtzen genunin, bagenun bat, near itten zuna!

Satén geniyon: “ Ixabel, zertik itte n dun near?" “ Oi! Partldua gaIdu dutelako!" Saten geniyon: “ Erri... Bost zentim ongatik near in! Geo ‘re bost zentim o harrapatuko ‘ttu n ! Jokatuko dugu berriz ‘ta iabaziko ‘zu!". T a hasten giñan, ‘ta berriz 'e, ‘ta hua beti gaIdu itten!

— Hara!

— Saten zun: “ Ez dut gehiyo jokatuko! Zuek bakarrak iñ !" Ta gu bakarrak utzi, ‘ta guk ez galtzen! ‘Ta geo saten zun: “ Biño zuek ez ‘zute behiñ ‘e galtzen! Beti labazi, ‘ta beti labazi!” Saten geniyon: “ UI, hoi suertia, zuk ‘e su ertia... Zaude pazientziyakin! Hara jarri berriz, ja rri!" ‘Ta jartze n zen ‘ta : “ Hara oaiñ ‘e! Atzea gaIdu! Berriz ‘e !” Saten geniyon; “ Bueno, nearrik ez In, e! Bestela denak g eld ittu ko ga nearrez!" Hala gelditzen giñan, ‘ta aspertzen zenin, saten zun; “Oaintxe ne beglyak aspertu dia nearrez, ‘ta ez naz gehiyo ibilko!” Hortxe gelditzen giñan. Gen jostake tak hoik zin. Geo m arru-m arruka...

Jo stak etak b ez alax e, fam ilia k o n tu ek ere o ro itz a p e n e d e rra k u tz i zizk io ten K axildari. O spakizunetako otorduak etxean egiten ziren. Bi ja u n artze egiten ziren: txikia eta handia. H andia gehiago ospatzen zen.

Jaunartzea ospatzen (Erref.: oia-014 zinta, 013. pasartea): — Boda ‘ro Itten bazen dena itxian?

— Dena, dena Itxian. Kumuniyua ‘ta hoi denak Itxian, itxian.

— 'Ta bankete haundiyak Itte al zin? Zu gotzen al za?

— E? — Kumunlyuk ‘o bodak ‘o zerbatte...

— Bai, akortzen naz. Irundik Izeba ‘ta , josaba ‘ta denak to rri zin ne komuniyoa!

— Itxea?

— Itxea bai, itxea. Biño izebak eta bazkaiya ederki jarriya zuten. Ben heaztiyak bazittuzten itxian ‘ta , Iña bazkaiya. Ben gustora ‘ta denak erkI bazkaidu genun.

— ‘Ta zuen garaiyan bi kumuniyo al zin?

— Bai...! Bai, bal. Kumuniyo ttikiya, ‘ta kumuniyo haundiya. BI zin.

— Zem bat urtekin Izaten zin haik?

— Zazpi urtetan ttikiya, ‘ta geo ham arretan haundiya.

— Ta gehiyena zelebratzen zena zein zen?

— Ttikiya ez genun hala zelebratzen, ez. Gosai pixka ‘t difentixiaua, txokolatia ‘ro hola itten zuten kafesnia berrin, ‘ta gailleta batzukin ‘o hola, biño gaiñekun ez. Ez. — ^Geo bai?

— Haundiya bai, haundiya bal. Haundiya bai. Haundiya itten zen, padrinuk eta launan bat ‘o beste, ‘ro... Juntatzen giñan mordoxka.

— Zein zenittun zuk atautxiya ‘ta amautxiya ‘ta? Zein zenittun? Gotzen za?

— Bai. Nik Irungu, Irungu, Irunguk nittun, amautxiya Irunen bizi zen, ‘ta atautxiya Frantziyan.

— A bai, e?

— ‘Ta torri zen hala ‘re hura ‘re. Bai, torri zen, torri zen. Hura torri zen be andrikin kumunlyoa. Bino kumuniyo ttlkiyan ez.

— Eta oaiñ itten din bezela, erregaiuk ‘ta itte al zin?

— Bai, nei karri ‘izkiten galtzerdiyak, zapatillak, ‘ta gonagorantxa bat ‘ta karri ‘izkiten.

— Ze karri zizuten?

— Gonagorantxa.

— Zer da gonagorantxa?

— Azpikua.

— Zea, kombinaziyua ‘ro?

— Bai! — Hoi al zen gonagorantxa saten...

— Ez, biño hola, estilu hortan.

— A! — Soiñan azpitik iam atekua?

— Bai, bai, bai. Beti beti iam aten dugu. Galtzakin ez, biño beti honekin, beti honekin, beti. Sekula ez ga gabe Ibilli.

Gregor! A lm andoz Huitzik, Oiartzunera ezkondu eta bizitza ia gehiena bertan egin badu ere, bere sorterriko, Aranoko, oroitzapenak aski gogoan zituen. Jaunartzea Aranoko jostun batek egindako soineko batekin egin zuen. Erretraturik ere ez zuten atera. Amak arropa politak josten zizkien: jaia iritsi, eta arropa berria janzteko ilusioa izaten zuen.

D otore jan tziak (Erref.: oia-077 zinta, 026. pasartea): Oiartzuarren baitan; Eskolan?

Gregorl: Gu... Bai... Zenbat? Hamabi, hamalau ‘re igual, hamalau urte...

Ham abi-ham alau igual. Ingo genittun bai.

O.B.: Komuniyo Haundiya iñ arte ‘ro... Nola izaten zen?

G.: Ordun, ordun Kom uniyua H aundiya... Kom uniyo b a t izaten zen ordun... Ahaztua ‘re iña ‘kat.

Joxe Luix: Bal, Komuniyu Ttikiya eta Komuniyu Haundiya... Bi izaten zin.

G.: Bai, bai, bai. Betzi urtetan, ahora que m e acuerdo, betzi urtetan kom uniyua. ‘Ta lenbiziko ahizpan so iñ eku a... Klaro, m odista bazen ona han bizi zena, ‘ta bordadurakin ‘ta ... Nola indako soiñekua? Pollttagua! ‘Ta soiñeku harrekin...

O.B.: Denak?

G.: Komoniyua in genun beste bi ahizpak. Hiru ahizpak soiñeku batekin.

Gaur aiña ze ez zen e? Soiñeku harrekin. Erretretatuik ‘e ez, gue garaiya hartan, Kom uniyokoik ‘e ez genun. Ez d u t uste bageñunik. ‘Ta geo gaztia, klaro, gaztia zeaxiogoa zen eta harrei uste ‘ut berriya in ziyotela. M iño gai­ ñekun gue ama difuntak, klaro garai hartan eam aten zen perkala, eta gui arropa politta asko josten zigun ama difuntak eta beti dottore jantzik. Hala ibiltzen giñan e! ‘Ta jaia etorri aizu ‘ta ilusiyo batekin, soiñeko loratu politta haik eta apargata txuriyak ‘ta dantzan ibiltzeko ‘ta zikintzen genittun ‘ta garb ittu ‘ta pasta txuriyakin tx u rittu ‘ta benga! Hurrengo iganddeko dantzan ibiltzeko berriz ‘e. Biño ¡una ju ve n tu d ! Alegría eta arront politta pasa genun guk. Te d¡go la verdad.

O.B.: T a lana ‘ re asko ingo zenuten ba? Baserriyan lana asko ingo zenuten...

G.: Ta han juntatzen giñan lagunak eta bai ‘ta ... Geo jaia tortzen bazen ‘ta , meza kantatua ‘ta kantatzen ‘ta...

GAZTAROA T tiki-ttikitatik lanera ohituak izaki, gaztarora iristerako, heldutasun handia zuten gure aurrekoak. H orretaz gain, gerrak gure aitona-am ona askoren gaztetasuna eten Zuen: alaitasunez, dibertsioz eta m aitasunez betetako aldia b eh ar zuena, heriotzaz, gosez, inpotentziaz eta penaz bete zen. H orrek berak helduago izatera behartu zituen.

E zin izan zitu zten beren am etsak bete, eta errealitate krudelari adarretatik helduz, bizim oduari aurre egiten ikasi behar izan zuten.

Gerra M ugarri sail honetako Isiltzen ez den isiltasuna liburuan ederki azaltzen da 36ko gerraren ibilbidea eta ondorioak. G ure elkarrizketetan ere saihestu ezineko gaia izan da, gerrak b izitza erdibitu baitzien gure aitona-am onei.

L ehendabiziko egunetatik, O iartzun m ilitarki okupatu zuten. N afarroatik etorri ziren tro p ak G ipuzkoa hartzera, eta pasaerako herria izan behar zuena, erretagoardiako herri bilakatu zen. Inguruko herrietan erresistentzia gogorra aurkitu baitzuten

altxatuek: E rrenteria-O reretan, Irunen... G erra bukatuta ere, soldadu eta ""trabajad o r e ” ugari gelditu ziren instrukzioetan eta gatibu-lanak egiten. M ilitarrak, beraz, luzaroan ibili ziren gurean. M ilitarren presentziaz gain, gerrak dakartzan gainerako estutasunak ere ja sa n b eh ar izan zituen gure herriak; atx ilo k etak , fusilam enduak, fronteak, herio tza, gosea... H orrek eragin handia egin zuen herrian: gizartean, kulturan, ekonom ian... m aila guzietan. Em akum eak ez zituzten behartu frontera joatea, baina beren bizitza berdin-berdin zegoen arriskuan. G ainera, etxeko gizonak frontean zeuden bitartean, haiek atera behar zuten aurrera baserria eta familia.

Gerra aurreko giroa A rroxa Pikabea A rtolak gogoan zuen gerra aurretik ere bazela m iseria, baina goserik ez. H ala ere, giro nahasia zegoen; grebak egiten ziren. T ropak sartu zirenean, Portuberriko apopiloak bertan zituzten; m eategietako langileak ziren, eta greban zeu­ den. Gazte asko zegoen lanik gabe, baina ez zen pentsatzen gerra etorriko zenik.

G erra aurreko giroa (Erref.: oia-052 zinta, 011. pasartea): — N ik ez dakit... L eno gerra au rretik ‘e m ixeia zen zu, m ixeia galanta. G erra aurrin goseik ez zen m iño pakeik ‘e, ordun ‘e huelga ‘ta... nasiya jendia. A rditturri lanin ai zen ordun ‘ta ni tropak torri zinin Portuberri dena jen d ez betia zionen huelgan zolako. ‘Ta ordun tropak zer zin ‘ta ez zen... “Bai, zea Endarlasako zubiya bota ‘ute tropak” ‘ta... Geo handik bi eunea azaldu zin hem en. Geo Eskasea, aitzia izango zu?

Eskase tropak estrenatu zuten lo itteko arratsin, geo zabaldu zin denin ‘ta...

— ‘T a gerra hasi aurretikan arguyua ‘ro aitzen al zen zerbatt heldu zela ‘o okerrea zijula zerbatte ‘o?

— B ueno, sinixtu ‘re... Jendia bakizu, lanik gabia gaztia dena itxian, iñork ‘e ez zun lanik, m iño gerra torko zelik iñork ‘e ez zun pentsatzen. Ez zekitenen gerra ‘re zer zen ‘ta. (A tzokui san niñen) ‘ta N aparrun hasi zela, atzoko kontuk bai, handik eto­ rri (da) G eneral M ola, naparra zen ‘ta harrek ekarri zizun tropak, lenbizikuk. Handik hasi zen Pam plonatik, han ‘e herri ttiki guziyak, etorri nahi ez zuna apusillatu ‘ta, han likidaziyua izugarriya inta torri zen. Torri ‘m en zen. N ik hangua lehengusu batekin, neriakin, ezkondua bada ‘ta harrek hala saten zun: zazpi senirekin geldittu zela hain am a ‘ta atta eam an ‘ta geyo ikusi ez. ‘T a hola asko, han? Ez... ni Zaragoza bastante, beno, bastante jo n naz, ‘ta Zaragoza guzela zenbat herri beltx-beltx-beltxak hutsak.

D enak g errako dem bun hartu ‘ta karri ‘ta geo... O aiñ, tartin ateratzen dia batzuk, hem en, handik hem engo fam iliarrak jo n ‘ta ben terrenua izaki ‘ta itxe batzuk bat ‘o beste iñak eta hola ikusten dia. M iño gañekuk? Nada, abandonatuk itxiak. H erriyak hantxen, herri osuak.

Gerra no la sa rtu zen D enak gogoratzen dira gerra hasieraz, bakoitzak bere esperientzia bizi izan zuen.

B atzuk aukeratu ditugu.

1936. urtea. A ltxatuen arm ad a zaldi gainean, O iartzu n g o E rgoien auzoan barrena.

F rantxiska Iragorri G arm endia ongi gogoratzen da gerra hasi zen egunaz. Ham asei urte zituen garai hartan. A ltzibarko bileran zeuden, eta etxera bidali zituzten.

G erraren hasiera (Erref.: oia-008 zinta, 003. pasartea): — Guk gerra nola hasi zen, gue am ak permisua, pentsatu e! Hamasei urte, iya hamazazpi ‘ta , perm isua man zigun Azañea jo te k o , launak, e!

Bokadillukin, pensa zu! Gue pozak! Erretratzeko m akina bat bagenun, gen hura hartu, Azañea jo n giñan, han geo G arm entxikin bizittu zen M odesto hura e ta ... Beste bat zein zen? Ergoingua, Trajinosena. Haik han eta gu erretratuk eta atetzen. M akina bagenun Batistak, zea Bartzelonatik karriya, soldadu eondu zenin ‘ta iruitzen zigunen mundu guziya bagenula! ‘Ta han­ dikan Altziberra sartu ‘ta Altziberko billera, ja ita n izaten zen ‘ta, gu pozik, am ak perm isoik ez zigun m aten joteko halakota ‘ta “gaur aprobextuko ñeu ba" Altziberko billera! Hara jon ‘ta, ez dakit zein izango zen, han gizasemen bat, san zigun: “ umik, jon itxea, itxea jon , itxea jo n ” ‘ta san niyon: “ hau duk pesta! Itxian perm isoik m aten ez honea torri ‘ta itxea joteko ! Ze pasatzen da ba? Zertik jon ber dugu itxea?” ‘Ta “ bai, bai, zea” orduko sartuak zin, Goikoetxeko Arraskularrea reketik eta tiroka ‘ta hasiyak! “ Ezetz, tiru k botzen ‘ttu z te ‘ta !" “Jon itxea, Itxea jo te k o !" “ Guazenman hem endikan o rd un !"

Handa dem onio denak bakotxa gen itxeta! ‘Ta ya... Pentsatu, ya, hurrungo euneko, ya batailla hasiya zen.

F ran tx isk a PagadizabaI A rtolak sei urte zitu ela etorri zen gerra. A uzoko batek em an zuen abisua, tropak bazetozela. Erlaiztik botatako lehergaiak Tornolara iristen ziren.

G erra Tom olan (Erref.: oia-085 zinta, 025. pasartea): Frantxiska: Oi, Ayendolako Joxeantonio difuntua sango zattut. Oiañ m utiila ingo, iña zen. Eta gue itxian betti zea: “ Hemen dila, hemen d ila !" Holaxe san zun bezelaxe, goun. San niyon: “ Libro bat erra beteko nikek bai nik, ordutik hasitakua!" Gauza asko gouan iukitzen ‘ttuzu geo. “ Hemen dila tro ­ pak! San Antonen pasa dila" san zun. Holaxe san zun. Ta ahal zunak ahal zun tokira. Batzuk itxeta ‘ta Xim oneko amona zenak ‘e, “gaixua, gaixua” itten dula. Gue ama zenan (ugazama) zen hua. Hoa gue itxea! T a beste... ba, holaxe eozeiñ ixkiñata.

Iloba: Bai, itxe bateku besteta (...)

F.: Besteta holaxe. Denak beldurka ‘ta gorde gizasemik berriz, m eta tartin ‘ta komei ‘ta. Batin behintzat, ni gizasemin artin han niñun. Zea, meta tartln sartu ‘ta hara granada sartu! Errotako atzin... Errota atzia... ZIzpa erra bai! Zipi zapa errak betik gora! Metan tartln ‘ta ez harrapatu! Granada hor sartu zenin, harkaitza ‘re hautsi zun hark. ‘Ta...

I.: Tira ‘re ingo zuten ordun?

F.: Zeatikan, Eriaiztikan torri ‘men zen hoa. Holoko gauzak pranko bai.

Erlaiztik, geo... Zer da hoi? Garailde, zuek ez zenuten izautu, biño. Garailde difuntua, behiyak Errota eam an ber berriz. Gue itxea errota heriyun behiyakin torriya izango zen ‘o.

M aitx o Irasto rtza G aztelum endik gogoan du, g erraren hasieran, Z abale beren b ase rria h artu zu tela tro p ek , eta Z ab alek o ak E m ietara jo a n zirela, fam iliakoak b a itz itu z te n . B aina E m ieta in g u ru an , A rritx u rie ta n ere b a z e u d e la so ld ad u ak .

G albariom enditik etorri om en ziren tropak. ¡Alto! ¿Q uién vive? (E rre f: oia-058 zinta, 018. pasartea): Oiartzuarren Baitan: Ta Emita ‘re hartu zuten ba, ez? Torri zinin?

Maitxo: Bai, biño han Arritxuitan zin lembiziko soldaduk. Ya handik gotti ez zen.

O.B.: A...!

M.: Handik betti zen. Gu Zabalea torri ‘ta geo zeatu ‘ta ... Goitikan eju itte n ziuten: “ ¡Alto! ¿Quién vive a h i? " ‘Ta “ España" 'ta ordun aurrea. Ta segi.

E.: Ba reketik honea...

O.B.: Zabaletik hara jon ziñazten?

E.: Naparrutik, Naparrutik torri zin lionea, Lesaka aiyekatikan ‘o.

IVl.: Naparrutik, bai.

E.: Ni akortzen naz Galbaiyo deitzen ‘yogu m endiy liorrei.

M aitx o S agardia O lanok kontatu zigun, tro p ak E rrenteria-O rereta aidetik sartu zirenean, O llo k in ek oak L andetxe aurrean zeudela. M aitx o g aztea zen, eta ez zen jabetzen zer zen gerra. H aiek plazara ikustera jo an zenean atxilotu zuten osaba. Bere osaba bezalaxe, asko eram an zituzten, eta beste asko hil ere bai.

Tropak herrian sartzen (Erref.: oia-032 zinta, 017. pasartea): — Hemendikan, hemen sartu zin.

— Ugaldetxotik gotti den...

— Ez, hem en, hem en, goitikan. Bai. T a...

— Beidur errak bai, pasako zenittuzten?

— Biño ez genekiun zer zen. Nik gerra zer zen... Biño akortzen naz denak hortxe itxia horren aurkaldin, ja rri... Gu beira tro p a k heldu zila ‘ta behiñ ‘e ikusi gabik gerrik. ‘Ta denak hantxe giñan, izebak, bi izebak eta esan dut, osaba, a tze tik jo n zen hoi be zea janez. ‘Ta “ ba, ni b a n iju a !”

Itxian zeon arropa zarrak jan tzita zeara, “ banijua aber zer den ba kali hor­ ta n .’' ‘Ta com o espía, hartu ‘ta kartzela eam an zuten. Eta gu, berriz, hortxe, paretan kontra jarri eta denak filan jarri ‘ta denai pistolakin hola zeatzen. Ni ttikiya. Ta hiru neskatxa ‘ta bi izebak.

— ‘Ta izebak geo jakingo zun iaman zutela?

— Bai. — Karo.

— Klaro. AI no vo lve re casa...

— Disgusto erra!

— ‘Ta hola asko eraman zittuzten hem endikan. Asko. Eta beste hiru hoik behiñik piñ hill zittuzten ‘ta ... Hoiyek... Kam potik zatorren jen dik zer zakiyen haik zeiñ zin eta... Hori izan bazin gizon gaixto batzuk, sólo que tenían su ideal! Ben idea zutela... Nazionalistak. Ordun nazionalistak karlistan kontra.

Ez, kariistak nazionalistan kontra zian. Eta nola Naparrotik etorri zien reketi holk, esos eran todos carlistas. Ta hemengo jendiay... Bueno! Amakin bat badia, nere... Hor baserri ttik i bat bagenun gure itxian... Gure itxia zenan frentin. Xomorronia saten geniyon. Horkua ‘re, Txomin, hua ‘re hil zuten... asko! Asko. Hor Etxetxikiko apaiza ‘ta ... Jesus! Zem at hola.

— T a batzuk nazionalistak zilako, biño geo beste asko ‘re politikan sartu gabe zoztenak ‘e bai, ez? Hil zittuzten.

— Ez dakit ba. Nik usté ‘ut politikakuk gehiyo ziala. Bai, gutxi ‘o gehiyo.

Ben idéala zuten, gaiñekun iñoi hola kalteik iñik behiñik pin.

— Ta gerra hasi aurretik hor Batzokiyak eta bazin, ez?

— Bai. — Non zen Batzokiya?

— Hortxe bat. Oañ Itxia itten nola ai dia hor? Pues hortxe, baju hortan Batzokiya. T a zea, karlistan zirkulua saten zen. Zirkulua zen hem en oain garajia do hor zean, Antoneneko onduan?

— Bai. — Hor zen zirkulua saten zlona.

N ola ez dute gogoratuko gerra hasiera ba? O rdu arteko bizim odua eten zuen egun hura? B atzuei haurtzaroa eta bestei gaztaroa urratu zien erdiz erdi. L uixa Berrondo lartzabali, gainera, lan-ibilbidea eten zion gerrak. Lehen em akum e gutxi izaki ikaske­ tak egin eta lanbide bat abiatzen zutenak, eta, gainera, gerrak harrapatu. Irakasle ikas­ ketak egin zituen, eta geroztik beti lanean aritu zen. O posizioak egiten ari zenean hasi zen gerra, eta ezin izan zuen lanpostua lortu. Partikularrak em aten hasi zen. Solchaga jeneralaren etxean ere aritu zen lanean.

K arrera profesionala gerrak etena (Erref.: oia-043 zinta, 006. pasartea): — Gaiñekun, pues hantxe. Han estudiatu nun para m aestra. Lendabiziko urtiak bertan, estudio general, geo urte bat... Zertikan hamalau urte arteiño ezin zen m aestra hasi, eta h am aiketik ham abira batxlllergo bezelako ‘at in nun, ham arrekin el ingreso de bachiller, ham aikakin batxiller lendaiziko urtia, biño geo ham alaukln ya majisteiyo. / ya term ine m agisterio con die­ cisiete añitos, diciocho ez nittun urruti juniyun diecisiete, ‘ta oktubren die ­ ciocho. Eta geoztik, beti, beti lanin. Non ‘o han. En cuanto termine, bukatu nuneko, zeatu ziten. Baten deiya banun, esam inatzeko jo n ber zula semikin M adridea ‘ta a b e rjo n g o ‘te nitzan, ‘ta hamazazpi urte, ume kozkorra, Errentira! Nada, pero... ‘Ta geoztik pues que si p articula r p o r aquí, p a rti­ cular p o r allá... Eta geo bertatik d eittu ziten, atzea berriz ‘e zeatzeko, hara h utsa k betetzea jo te ko . Zertik oposiziyiok... Nik blldurra niyon oposiziyuk aitzen baldin ba... kampoa hem engo jendia jenealin kampoa tokatzen zen eta aitzen zenun... Itxian ‘e halatso giñan, biño, behintzat, ez komonik, ez urik, ez ezer ‘e, ez... Tokiy hoitan ‘ta bildurra niyon ‘ta geo gaiñea fa m ilitik hain urrutira jo tia ! ‘Ta saten ziten: “ In zizu oposiziyuk eta tokatzen bazattu ingurun, geldittu! Gaiñekun, hoeita bat urtekin diputaziyunak bazin. Veintiún años, m ejores condiciones. G urutzen zen, G urutzeko eskolak, ez d akit izautu zenittun zuk, hoik diputaziyuna ‘ro hola zin, biño hogeita bat urte ber zen. Eta geo pues, el año treinta y cuatro, term ine el treinta y seis, nazionalan oposiziyuk hasi genittun. Lendaiziko ejerziyua aprobatu eta bigarrena itten ai giñala gerra hasi zen. ‘Ta gerra hasitzikin... Se suspendió todo. Geo hala, gerra bukatu zenin, atzea... A! Ordun gerra bukatuta, partikularrak nittun hennen. Itxiita deitzen ziten, kampoko jendia asko zen hem en ordun.

Nik ez d akit zergatik, ‘o nola ‘o, biño hola. Jende... Ta d e ittu iten zuten itxita eta han zeatu nitzan, eta geo... Donde Solchaga sobre todo eondu nitzan. Betenaiyua bizi den lendaiziko plantan, m ilita r batzukin neska bat zainduz. Pues oaingo neskamik biño am akin batez okerro! Interna!

L an -ib ilb id ea eten zion gerrak L uixari, bain a b aita g aztetasuna ere. L uixak ez zekien z e r den igan deetako d an tza ld ira jo a te a . E rrek etee n tzat alk an d o rak egiten pasatu zuen gerra, eta ondoren, Falangearen servicio socialarentzako lanak egiten.

G erra erdiz erdi (Erref.: oia-045 zinta, 004. pasartea): Luixa: iN ada! Guk alkandorak itten reketintzat! ‘O soldauntzat. Dozena bat astian ‘o. Oan m akinakin ez nuke azertatuko ezertan. Parece m entira, ordun tro te errin ikasi ‘ta oan ideik ez d u t m akina... Utzi ‘ta , no tengo ni idea. Biño dozena bat alkandora in ber ‘zaten genun pa el sen/icio Social.

Eta geo igandero in ber izaten genun, igandero ez, ham abostin behiñ, txapa zar bat jarri ber izaten genun dirua biltzetlk denak, Falanjeko. Sei sos izaten zen ordun. Eta karo, meza izaten zen... Bolara batin bostetakua, geo seita pasa zuten eta lendabiziko mezeiño tortzen giñan ‘ta geo ham arretan izaten zen azkenekua. Eta ehun txapa m aten ‘izkiguten, ez bagenittun ehun txapa hoik jartzen geok patu ber genun! Ta korrika batei jarri ‘ta bestiai jarri ‘ta ierritzen bazuten karlistak zila ‘ta haina jo te n giñala lenuo bestina biño, “ bestiai ‘re ja rri, e? Bestiai ‘re jarri, e ? ” . Nola itte n zin! Durua ez, durua hara botzeko, durun txapa kentzeko, zeatzeko. ¿Tú sabes lo que era cien chapitas de aquella ir poniendo aquello? ‘Ta geo gaiña dozena bat alkan­ dora! Y luego una canastilla de recien nacido.

Alaba: Hoi guk ‘e in genun.

Oiartzuarren Baitan: Eta hoi zer zin, falanjekuk?

L.: Bai. A.: Servicio Social edo... Maten zizuten zea bat...

L.: Bai, eoziñ lanetan sartuko baziñan ‘o eskatu itten zizuten hoi.

A.: Zertifikado bat bezela.

L.: Te pedian. Hoi zen una cosa indispensable.

A.: Zen hola kartilla bat con el yugo y las flechas y sellos. Ez dakit nun duten ‘e.

O.B.: Hoi zea, hor gaiña... Gerra in zenin, gerra aurretikan Batzokiya ez al zen killikupin eta oain itxe berriya itten ai din hoi?

A.: Bai. Romeronin.

L : Bai. A.: Romeronin.

L: Hor bihan Batzokiya.

A.: Bai. L : Nik ez nun iya hor, Eun D ukat ‘o hola kusi nun nik, biño oso gaztia nitzala. Nik ez nun iya izautzen hor. Biño Batzokiya hor. T a hor bai ‘men zin m ueble ederrak. Oain ez dakit ze iñak izango din. T a haik Batzokiyanak omen zin, biño...

O.B.: Geo gerran bestik hartuko zuten, ez?

L.: Hoiy itxiya eondu zen...

A.: Nik ez dakit.

L : Nik ez dakitt.

O.B.: Ta non zuten ba ben sedik eta falanjekuk eta?

A.: Falanjekuk zean, ez? Ez al zen hem en... Et Círculo...

L.: El conservatorio de...

A.: Ibargain?

L : Barandiaran. Hoi dena hartua Barandiaran.

A.; Ibargain.

L : Hoi uste ‘u td e n a , horko m ueble dena jen de ... Liste ‘t bentzat izango zutela y luego les tocó devolver. Eta jendia larri, hem endik ez ekartzeko bistan, atzetik barrena kartzeko... Nabarmen zilako. Zeatik emanak.

A.: Geo falanjekua ez al zen hor Bar M alte zenin... El Círculo horregatik deitzen ziyoten, ez?

L : Bai. A.: Karlistana ez, hoi falanjekua zen, ez?

L.: No creo.

A.: ¿No eran Carlistas esos?

L.: Hoi karlistana izautzen nun. Aztu ‘re in nau. Karlistana, karlistana.

A.: Ez dakit zergatikan falange...

L.: Karlistana, karlistana.

Gerra hasiera

N afarroatik etorri ziren tropak, G ipuzkoa hartzera, baina erresistentzia handiarekin egin zuten topo: Errenteria-O reretan, Irunen, Donostian... O iartzundik pasatu eta aurrera jarraitu beharrean, hantxe gelditu ziren: erretagoardian. Lehendabizi, erreketeak etorri ziren, eta gero, soldaduak. Oso denbora laburrean, O iartzun m ihtarki okupatua gelditu zen. M ilitarrak beti inguruan edukitzera ohitu behar izan zuten oiartzuarrek.

Tropak sartzearekin batera, askok m endietako baserrietara egin zuten ihes, edo herritik kanpo; senideen edo ezagunen etxeetara. B aina beste askok ez zuten aukerarik eduki, eta hantxe gelditu behar izan zuten; ñora jo an ez zutelako edo beren baserriak okupatu zituztelako. O kupazio ekintza azkarra izan zen, baina egoerak asko iraun zuen.

K axilda Z u bialde O laskoagaren senideek Irunera alde egin zuten, eta K axildak, Larrezabalera, senarraren fam iliakoengana.

G erratik ihesi (Erref.: oia-012 zinta, 016. pasartea): — Ui, ordun jo n zin ahizpa hau ‘ta denak Irunea. Bordaiko Bonifixio ‘ta hoikin denakin Irunea jo n zin ‘ta geo Irundik Hondarrabira. Guk izeba ‘ta osaba Irunen izaki eta osaba zakaten d ete nittua Guadalupen eta haik denak jon zin geo Hondarrabira. ‘Ta haik gerra dem boa Hondarrabin pasa zuten eta nik gerra dem boa, berriz, Larrazaalen. Larrazaalen, izebakin ‘ta osabakin ‘ta senarranakin. Senarranak zin eta han pasa nun Larrazaalen.

K om eli E gim endia A ranburuk kontatu zigun erreketeek eta herritarrek h itz egi­ ten zu tela elkarrekin. A skotan elkarri adarra jo tz e n ere aritzen om en ziren, baina kontu handiarekin beti. O iartzunen jab e egin behar zutela esaten zuten erreketeek, eta, herritarrek, ederki kostako zitzaiela erantzun. G erra hasi zenean, K om eli eta fam ilia K arrikako G altzaraberrira jo a n ziren.

O iartzunen jab e (E rre f: o ia-0 1 1 zinta, 003. pasartea): — Reketik, haik ‘e ba d enatatik, batzuk onak zin ‘ta bestik gaixtuak.

Noski, Oiartzunen ja b e in ber zutela ‘ta san niyon nik batei: “ Oiartzunen ja b e ? Kostako zizute erki gui hem endik a te tz e n !" ‘Ta to ritze n ai giñan, halako batek bestiri. “ ¡Porque, porque esto es nuestro y vosotros liabeis venido de no sé donde! Y no tenem os nada que ver con aquello, nosotros vivimos aquí tranquilam ente, y bien además. ¡No com o vosotros, coger las pistolas y los escopetas y venir a m a ta r a la g e n te !" ‘ta hola aitzen giñan broman ‘ta zean, biño, biño, haik bena itten zuten.

— Ez al zin haserratzen?

— Ez, ez, ez. Brom an a itze n giñan ‘ta ! Biño ez giñan haserretzen behiñ ‘e.

— Eta herrikuk bai al zin reketik zinak?

— Ez. Herrikoik ez zen reketeik.

— Kam potik torri zen dena?

— Denak kam potik torri zin. Zea, hala san ziuten, geo gu Gaitzaberrin eondu giñan, han pixkatin, ez zon AItzibarren eoteik, dena bete baizen soldadua ‘ta reketia ‘ta zeakin... Hara jon ‘ta han eondu giñan ‘ta handik hala san ziuten zea, rekete batzuk; "¿Qué hacen ustedes aquí?" “ ¡Ui, en algún sitio tenem os que estar! Allá no hay nada m ás que tiros y no sé porque teneis que e ch a rlo s tiros a la gente que vive tranquilam ente... Porque quereis vosotros todos de a qu i quereis todo de aquí y no puede ser, nosotros tam bién tenem os tanto derecho com o ustedes." “Si además tenem os que ir hasta Pasajes. Para ser Oiartzun tiene que ser hasta Pasajes” “¿Hasta Pasajes?" “sí, sí no está m al si consiguen no está m a l."

M aitx o G aztañaga E tx eb e rriare n baserrian, Istu ritze n , errep u b lik an o ak eduki zituzten. Han ere denetik izaki, lehendabiziko batailoikoak ongi portatu ziren beraie­ kin; liurrengoak, aldiz, ez.

Errepublikanoak baserrian (Erref.: oia-008 zinta, 004. pasartea): Maitxo: Guk... Zeak euki genittun, gorriyak!

Frantxiska: Klaro! Zuek haik hartu arte!

IVl.: Bai. F.: Hemen pasa genittun bittartin!

Oiartzuarren baitan: Baserriyan gorriyak euki zenittuzten?

IV].: Bai, barrenin. Batalloi bat, bi batalloi eondu zin! Aurrenekuk... Oso onak gaiña! Jesus! Gaiña han zen, Joxemari, handik, handik hiru torri giñan.

Ttikina betzi hillabetekua, eta geo, ordun jaiyua, oihaletakua, goun dakat, ttikiya , azidentin hil zena, Joxemari hua, hogeitazazpi urtekin hil zen, hua ttikiya ‘ta u o i...! Denak han ibiltzen zuten, besuan barrena ‘ta, bal bata­ lloi oso osua! Irunguk m atrim oniyo bat, etorriyak, bi haur amonakin utzi eta etorriya! ‘Ta geo enteratu...

O.B.: Bean artin, e?

M.: Bai, gerra etorriya haikin! Eta geo ama enteratu zen hil zila biyek!

Frenten batin biyek hill, in zila! Bai hola... Geo haik ju n ‘ta berriyak e to ­ rri zin! Haik dem oniyuk zin! Im pernuko etsai guziyak bekin zittuzten! Gue attonai ‘ta... Lepuan katiak 'ta... Denak kendu! Kontuz e! Denak pistolakin haik!

G arm endi, berriz, erreketez bete zela kontatu zigun F rantxiska Iragorri Iriartek.

B azekiten hangoak abertzaleak zirela, gainera. E rreketeak jo a n eta gero, soldaduak sartu ziren.

San M arkosen errepublikarrak eta G arm endin erreketeak (E rref.: oia-008 zinta, 005. pasartea): Frantxiska: Karo, batalloiyak! Gue etxian reketik! ‘Ta soldaduk gue itxian!

Larogeitahamasei laun eondu giñan gu Garmendin, e! AIdi batin! Sos famili bueno bos fam ili osuak ez, biño itxe bakoitzetik bi, Ibarrekuk, Katalintxokuk, e ... Aintxuixkikua ‘ta M atteonekuk. ‘Ta gue itxia kañonazuk ez zun harrapatzen San M arkotik, porke sagardiya nola genun, hola in ber ‘men zun kañonazuk, hola ‘ta geo hola, ‘ta gure itxia ez zun harrapatzen! Bat inguratu zitzaigun, oillotegiko birexurreko ixkiña hartan, ‘ta ... Bai, ‘ta hura zen, rekete bat zen, tenientia, euskalduna e! Ardua biño moxkorroua ‘ta Iturrioztik heldu zen, ‘ta ingurun lertu zea kañonazua! Birexurran, harren larriya! Lurraz betia korrika gue itxea!

Oiartzuarren Baitan: San Markosen uandik longo zin republikanuk?

F.: Klaro! Gorrlyak saten geniyonak!

O.B.: Haik jakin, ezzula harrapatzen zeak!

F.: Klaro, bueno...! Haik bazekiten gue itxian tropa zola! Ta baita abioya torri ‘re eun batin! Bai biño, abioya torri zen... Gure itxian zon kom paiñitikan bi pasa zilako haruntz! Ta ordun haik san zioten non zon tropa! Eta aeroplanua ‘ta ... Gu inoxentik! Heiyea, heiyea jo te n giñan denak eskapo!

M aitxo: Jesus...! Hombre!

F.: T a ataira beitu ‘ta ni akortzen naz, zarpatik hartu ‘ta nola eaman ziten barrenea. “Torri ñai honea!” ‘Ta ni atia jo n ‘ta, abioya bajo bajo bajo, uango abioyak... ze-ene-te jartzen zun, kom unistan sinak. Hora kusi nunin, hura m artxa barrenea! Eta gue Regina, gue Regina hura genun denan m aistra. “Tozte honea ‘ta hartu ‘ta zea” m ajaran onduan! ‘Ta ordun ze difentia izango zen, e! Ze inoxentik! Miño bai... Garmendi atakatu zuten!

O.B.: Eta ordun h a ikze itten zuten, baserri bat hartzen zuten miño baserrikuk bertan ioten zin?

F.: A! Bai, bai, bai!

M aitxo-eta, Isturitzetik Portuluzera bidali zituzten. K ontrarioak M unuandin zeu­ dela esaten zieten. Egunez ezin ziren atera, eta gauean aritzen ziren baserriko lanak egiten. Soldaduek hartu zuten baserri guztia, eta beraiek toki gutxirekin gelditu ziren.

Isturitzen errepublikanoak eta iVlunuandin frankistak (Erref.: oia-008 zinta, 006. pasartea): Maitxo: Gui bigarrengo tandak, haik, bigarrenguk e... Han bialazi in zigu­ ten! Portuzulea jun giñan gu ordun!

Oiartzuarren Baitan: Portuluze zein da?

M .: Portuluze da Oiartzabaldik hauntxixio beste baserri bat, uain hutsa longo da, ez dakit hua berrittu ‘ta in zuten, biñon uste ‘ut hutsa longo dela!

Frantxiska: Ez, ez! Gue itxian...

M.: T a a zken in jon giñan gu hara! Hara pasa ziguten! Ba... Baiño eunez ez giñan atetzen! Munaundin zoztela saten zuten kontraiyuk eta zea, arropa ‘re zuriyik ezin genun jantzi! Eta denak hantxe! Karo, hem endik distingittu itten zittuzten hara! Eta behiyak eta gabin nozpatt ilum petan jon ‘ta , belarra ‘ta ba hola, urti, garai hontan zen gerra!

F.: Julion M.: Ez... Lenoztik!

F.: Julion, dieciocho de Julio.

M.: M eno...

O.B.: Julion, m iño klaro, geo u rtiakzea in baizin!

F.: Ez, miño horrembeste dem boa ez zuten pasa, Errentira sartzen.

M.: Ni Joxemaingatik akortzen naz...

F.: Keba, no, no...! Julio, dieciocho de Julio eta hemen eondu zin... Bi hillabete? Errentira pasatzeko? Holokon bat!

M.: Ba ni akortzen naiz, errapollua ‘ta baratzan aldatuk amak, eta illumpetan jun eta azpitik hostuak eta kendu ‘ta ... Nola heltzian jateko, errapo­ llua ‘ta errapollua primaberakua da ba!

F.: Ez, ez, ez, primaberan ezzen gerrik!

M .: Nik gaiñekun ez dakit gehiyo, zazpi urte ‘o nittun ‘ta nik gaiñekun ni hola akortzen naiz e...

F.: Gauzak!

M.: Bai, gauzak!

O.B.: Ordun enteinttu ‘re ez zenuten ingo!

M .: B ua...! Ze e n te n d ittu ber genun! Gorriyak! Saten zutena, “ hara gorriyak!" B o ...! Biño azkenekuk izugarriyak zin! Juten zin m endira, ben m anduak eta sestukin hartuta Trabalekutik eta ardiyak eta oilluak eta...

F.: A! Hemen ‘e bai, e? Hemen reketik... Saukuri txokorra!

M.: B iziyiktiru a m an, oilluai lepua m oztu, bota harrika hiltzeko... Bo...!

Haik, haik izugarriyak izandu zin! B u en o ...! Geo gaiña gu g e ld ittu giñan gaiña kuarto batekin denak, ‘ta beák hartu zizkiguten kuarto denak, eta balakin zulatuta ja rri gaiña! Ni akortzen naz, gu ttikiya k, karo, zazpi urte ‘ta ... Bestik, ni zaharrena! Sillan, gu ‘re gaixtuak ja rri ‘ta zolotik beitzen gu, bakizu, azkenekuk ‘e bai baizittuzten e m akum ik karriyak bekin! Bai, bazin em akum ik ‘e! ‘Ta gu handik beitzen ‘ta haik em akum ikin han barre­ nin! ‘Ta bo...!

E rrek eteak nahi z u ten b ez ala ib iltze n ziren b ase rrian , den aren ja b e eginez.

Garm endiko aitak eta bizilagun batek ez zieten uzten nahi zutena egiten. Frantxiskak kontatu zigun.

Erreketeak ezin errenditurik (Erref.: oia-008 zinta, 007. pasartea): Frantxiska: Guk reketik izandu genittun errak! Gue a tta k zea, baratzeko tipulak, oan típula ja te n dugu guk biño, ordun zeiñek?

Maitxo: Ordun iñorrek ez!

Frantxiska: T a, baratza jo n ‘ta, atera tipulak raka raka ‘ta, gue a tta k, gue a tta karlista zen, biño karlista fiña, e? Harrek ez zin zun eam an iñoi kalteik ittia ‘ta detentziyuk ‘ta bueno...! Kustlyua da, “ e ttik iñork horretik gehiyo ja n g o !” Pixa depositotik hartu, porroka plxak eta tipula guziyak pixaz bete! Ala! Biñon, jon ‘ta raka raka, ‘ta hoi bakarra ez...! Sukaldea... Reketik OSO lotsagabik zin, e! Sukaldea iyo, oliyua hartu, martxa! ‘Ta Katallntxoko am ona, arrontin salada zen, erderaz ‘ta zean ‘ta. Geo arratsetan hola bombardeua zenin ‘ta denak, argi guziyak itzallazi itten ziguten. Eun batin han

geunden zean, salan, txakurra itxekua béakin karriya zun, eta “ beno... Ez gaittun ba beti nearrez eongo, e !” “Zakurra jarri ber ñeu dantzan.” Salan, sartu ‘ta seittun lembiziko sillan hura exeita ‘ta txakurra onduan. Txakurrak seitzen ziyon! “Aber, parra in nahi al zute?" ‘ta “ Bai” “Zakur hau jarri ber d u t dantzan" horregatik (Thnidok) beti saten zin zea, la pichìta y la reina kantatzen ziyon ‘ta ... “ Benga, benga, aber, dantzatu e ? ” “la chiquita y la pirrinda no se cuantos va b a ila r...” ‘Ta hola hasten zen eskuakin ‘ta txaku­ rra tte n tte tte n tte jarrita... Eta guk gutxi aski!

M.; Ordun ‘e...

F.: Eta sekulako parrak itten genittun gen amon harrekin ‘ta behintzat eun batin sukaldin han kozinan aitzen zen, ‘ta esnia zea sobra! Handikan behiyak, behiyak gue itxea karriyak iñondikan salidik ez! Arrozkonletxe in ber zula! ‘Ta, han zon arrozkonletxe itten ‘ta , te nie nte leno san duten ze hoi sukaldea torri ‘ta han exeita hora. Reketia sartu zen ‘ta ez zun ikusi, jon ‘ta rau! Oliyo botilla hartu zun ‘ta “¿Qué vamos a h ace r nosotros si nos lleváis el aceite? ¿Por qué no hacéis abajo?” ‘Ta ez dakit zer ‘ta ... Ze hoik, Maijoxepa hoi ‘ta. “¡Necesitam os” “¡Pues com prar!” eta, buelta m anta jon zen ‘ta, geo tenientik: “¡Es que ya ve usted lo que nos hacen, y no tengo derecho de e nfadarm e!” Erderaz e! Ongi itten zun. Eunero Donostira joten zena ‘ta hola zen ‘ta . “Es que nos quitan todo y ¿Qué va ser esto? ¿Con qué vamos a hacer nosotros las com idas?" ‘Ta... ez zin gehiyo torri sukal­ dea! Jarri zun ordena teniente zahar harrek! Ui...! Torri ‘ta dena kendutzen zigutenl Oiartzuarren Baitan: T a atrebittu zen em akum e hua...

F.: Bai! Ez zun kusiya han exeita zola! Buelta man zunin...: “A! ¡Estaba uste ahí! No m e im porta e, no m e im porta porque es la verdad”.

O.B.: A! ‘Ta horregatik... Harrei zea...

F.: Bal! “Es la verdad, eso nos hacen y ... ¿Con qué vamos a hacer nosotros comida, sólo con arroz con leche vamos a vivir o qué?”.

O.B.: Ordun te nie ntik ingo zun reketiri zerbatte san?

F.: Hombre! GalazI denai!

G erra hasieran, O iartzungo kalea erreketez bete zen. Frantxiska ogi bila jo a n zen batean, herriko ezagun batzuek ikurrina zanpatzeko esan zioten. Frantxiskak ez zuen ®gin, eta ihesi jo a n zen handik.

Ikurrina zanparazten (Erref. Oia-008 zinta, 009. pasartea): Frantxiska: Bai, beira! Gerra hasi zen leno san duten bezela iandi horre­ kin. ‘Ta handikan... bai, hiru lau eunea ya Oiartzunen sartu zin, e. Eta ni akortzen naz, Katalintxoko leno san dutena, fam iliya geunden gue itxian ‘ta klaro, ogiyik ez zen ‘ta ogiya billa jon ber Izaten zen kalea! Eta Joxe, hil zen, hora ‘ta ni giñan deneko biaitzen zigutenak, biyek edadetsu berekuk...

Oiartzuarren Baitan: Anaia?

F.: Ez Katalintxoko semia.

O.B.: A! IVlaitxo: Joxe? A bai! AItziberren!

F.: Eta... B eliintzat, gu biyek edadetsu berekuk, ham asei, hamazazpi urte ‘ta pf! Beldurrik askoik ez ordun guk eta, kalea ogiya karri ber genula! “ Bale” . Baguzen hem en, Lizarrazpin barrena eta Zaku ‘ta nola dia kalin?

Hoin osabak eta... Haik Iturriotzen zoztenak, haik ‘e kalea ogi billa! "Hara!

Reketik sartu dia O iartzunen!” Eta Oiartzungo beste izaun bat, heldu zen reketikin ‘ta guk ‘e bagenekiun ze sango ziguten. “ Hoik Viva España sango digute ‘ta guk agur kontestatu ber ‘yogu". ‘Ta “ Bai, hoixe in ber dugu” .

Karo, lembizikun...

M.: Karo, hamazazpi urte ‘ta...

F.: Bai, biño, ez beldurrik lembiziko eunetan!

M.: Bai, biño, gehiyo, gauz gehiyo, gu bezela ez...

F.: Eskarmentoik ‘e ez ‘ta.

M.: ...Gu ttikiya k giñen, gu aman onduan ‘ta guk ez genun zeaik, biño!

O.B.: Bai, hamasei, hamazazpi urtekin ya iertzen da...

M; Bai, bai...!

F.: Bueno...! “¡Viva España jó ve n e s!" ‘Ta guk: “ agur!" ‘Ta haik asko zekiten agur zer zen! Gu pasa ‘ta geo, haikin heldu zenak in ziyoten san gu abertzalik giñala. Jitu ‘ta “¡Jóvenes, Viva E spaña!!” ‘Ta Posteko Dolorexek, Iñarra ‘ta hoin alkatia ‘ta eondu zen horren izebak: “Jiba zizte ez bazute e n te in tz e n ” . Kalea jo n giñan, zer zen hura! Kale guziya reketez betia.

B ua...! Dena hola, e! Eta kalea sartu giñan ‘ta ez d u t izena sango, zea, batek san zin besotik helduta, bi ahizpak zauden. San zin: "Frantxiska, hara hemen zuen ikurriña oain bakizu, ¡no os valen eta a pisar e s to !” “Zer?” “¡Sí s í!” Gaiña erderaz hitz eitten zuten. “Tienes que p isa r”. “ Kostako zattuzte e rki!” Nik buelta eman eta oaiñ bankuk eta gauzak dia, biño guk leno bian genun saardoteiya, Garmendikuk hor saardoteiya genun bian.

O.B.: Xabalen azpiyan zeona hura zuena zen?

F.: Bai. Eta nik betik gottiko pasua banekin erki, ‘ta ni pasillotik xiau...!

Sartu nitzan hara, saardoteitik atera ‘ta ni itxea ogiyik gabe! Biño dem bo askoa e! Ez pentsa neska hoik utzi zitela ben pixkatin ben o nd otik u...!

Z arpatik helduta! Eta, itxea etorri nitzan ‘ta ogiyik gabe ‘ta : “ hom beste dem bun eonta ogiyik gabe heldu za?" Amak. “ Biño ze aittu za oain arte?"

‘Ta san niyon, atta ‘re han zen ‘ta: "Bira, jon ga ‘ta holokok ‘ta holokok, e, san dite ikurriña zampatu ber nula! Eta esan yo tet kostako yotela erki ‘ta saardoteitik barrena sartu ‘ta eskapo iñ ‘ta torri in naz!” ‘Ta gue a tta k san zin: "Oso erki iña! Igual da zein den koloreko ikurriña, ikurhña oso gauza sagradua da ‘ta ez da sekula hanka azpiyan ibili ber, oso ongi in zu!" Ui...!

Hura poza neria!

Gerra betean

G utxi edo gehiago, denei eragin zien gerrak: gutxien-gutxienak egunero giro har­ tan b izitzen ikasi b ehar izan zuen: San M arkostik lehergailuak noiznahi, m ilitarren agintea... E dozein salaketa nahikoa zen atxilotzeko. Eta h erio tza ere ohiko bihurtu zen, zoritxarrez: frontean hiltzen zirenak, atxilotuta eram an eta desagertzen zirenak, fusilatuak... E txe guztietan bazen zerbait.

G ure elk arrizk etatu en artean asko dira gerran senide gabe geldituak. Joxepa Z abalegi L azkanotegi, esaterako. A naia hil zitzaien gerran. S oldaduska ordaindua zeukan lib ratzek o , baina, gerra etorri zenean, behartu egin zu ten frontera jo atera.

O txandion hil zen.

G erran anaia galdu zuten (Erref.: oia-017 zinta, 003. pasartea); — Ta bagiñan betzi senide! Ordun denak fam ilia numerosa! Ta hobenhobena m utilla jatorra eta gaiña zun patua soldauxka aurretik biño gerra torri zenin, eam an in zuten, korbata 'ta guzi ibiltzen zen ‘ta ordun auzuak burla itten ziyoten: “ Hoi kaballerua korbatakin ta !” . Zertik ez, ba? Zertik ez ba? Zintzua zen, ez zun sos bat gastatuko kam pun! Harek. T a beti errealuk kartzen amai ‘ro nei, ‘ro... On puska ‘ta ! Ai...! Hua hil zenin, gue am ak haik karraxiyak! Hobenak galdu zin e! Ordun ‘e!

— Asko gaiña!

— ‘Ta hola.

— ‘Ta ordun hua zon soldauxka itten ai zelako gerran tokatu ziyon, hai­ kin aittu berra?

— E? Bai. Han bukatu. Otxandianon hilla izan ber zun. ‘Ta kartzeko ‘ta ordun, hasi giñan batea ‘ta bestea ‘ta , oan bezela eon bazin zeak...

— Errextasunak!

— Bai. Kotxik eta gauzak, biño ordun ez zun iñork karri, kamionan batin kartzeko zen ‘ta, ez genun konsegittu.

— Eta, hango kam posantun ‘o zea iñ zuten?

— Han enterratu.

— Han enterratu.

— IVIan zun paliza erra harrek gue itxian . Hoi gizajua! E rretratuk ‘ta b a ttu t nik. ‘Ta gaiña zen zintzua! Harei gustatzen zitzaiyon ongi jaztia.

Traje errak ‘ta korbata ‘ta ... Bai, hill ezkio e, san izandu zin batek; “ Zuen anaiya dotoria ze nu ten !” , “ bai, hala zen, zintzua zen ‘ta d o to ria !” “ korba­ takin ‘ta !” “ Hoixe ez d akit. Itxea jo n ‘ta retraturl beitzen yo 'ta !" Bai, bai, korbatakin!

— Gutxi ibilko zin ba hola?

— Bai,

OSO

gutxi. Oso kaballero zen, e!

— ‘Ta zer zun, lana hola berexiya ‘ro? ‘O... bestela?

Ez...! Papeleran itten zun lana. Oaiñ, ez dakit ze empleo izaten zun papeleranl — Biño behintzat, ofizinln ‘ta ezzen aitzen hola korbata ‘ta ja zte ko ?

— Ez, ez, ez. Bea zen hartakua ‘ta zintzua! Bai, gizajua! Utzi zun huts erra! Asko galdu zin ordun! Lastima zen bezela! ‘Ta gaiña zun soldauska patua, e! Aurretik patuta libratu itten baizen ordun! ‘Ta patua, biño, gerra torri zen, ‘ta hala! ¡Todos p o r ahí!

— Han ‘e ez zen iñor gehiyo iibratu, e?

— Ez nuke berriz gerrik ikusi nahi, e! Makiña bat near in zun jendik! Geo torri zin reketik, Naparrutik. Gerra hasi zen dem bun, eta eskapo gu itxetik!

Zaiyan parientlk genittun ‘ta hara! Eta atta bakarrik itxian geldittu. Eta rekete txulu haik... Eun batin am ak saten zin: “Oi! Atta bakarrik itxian ‘ta jon berko ‘zu!". Ni gaztina ‘ro, ez, gaztinan aurrekua, anaiya banun gaztio. Aspaidi hilla do hura ‘re. Eta, itxea torri ‘ta atta nearrez. Ez ziyoten utzitzen kupeletik saardua atetzen 'e! Bertako nausiyai! Beák in pum handikan hartuta.

— A! ‘Ta zer zittun itxian sartuak?

— Itxian bai...! Oi, ordun haik aintzen zuten!

— ‘Ta nolatan geldittu zen atta?

— Oí! A ttak near itten zun ni ikusi niñunin. Ni tortzen nitzan, besteik ez zen tortzen!

— Biño noia ez zen zuekin iyo gotti?

— E? Joten nitzan biño... Hain m endin bezela. Haik atzetik seika. ¡Eso sin ver no se puede creer lo que es la guerra!

— Ez, ez.

— No se puede.

— Gu gaztiak...

— Bu...! Jaiyo gabiak, jakiña ba! lEI año treinta y seis estalló!

— Erki gotuko za?

— Ta hiru urte! Gerran pasa genittun! Erki zen, e!

M aitx o B ikandi A ristizabalen anaiari ere berdin pasatu zitzaio n ; soldaduskatik libratua zegoen, baina hura ere behartu egin zuten frontera jo atera. L ehergailu bat lehertu zitzaion, eta hantxe hil zen. Txirrindulari ona zen anaia, Touring taldean zegoen. Beste anaiak lau urte-edo pasatu zituen soldadu. Garai hartan, ezkonduak eta edadekoak, denak eram aten zituzten.

G erran hildako anaia (E rre f; oia-020 zinta, 024. pasartea): Leno soldauxka zun, ‘ta ate zen libre. Kinze... Bentizinkokua ‘ro zer zen hura? Behintzat, libre. Eta gerra hasi zen ‘ta eaman zuten ‘ta gerran hil zen. T a libre atetako m utilla. ‘Ta beste anaiya ‘re libre ate zen hurrengua.

Difentzi gutxi zuten, ‘ta hura ‘re libre. ‘Ta hura berriz, soldado in zun geo lau ‘ro bost urte. T a izan ber zun gaiña hura gerran hasi zianian, l<ampotik, zeatik Alem anitik ez dakit ze, karri ‘men zittuzten... Kañoiyak eta noia izaten dia m orteruak ‘o kanoi ttikiya k ‘o ez dakit zer. Eta disparatzen a ittu ‘men zian asko. Gui san zigun béakin zenak, e! Ta san ‘men ziyoten... Guriak san ‘men ziyon alferezai. Hura berua zeola ‘ta peligrosua ‘ta hoztutzen utzi ber zela! ‘ta “Que no im p orta ba !”, "Que no sé q u e " ‘ta “no sé cuantos”... Ta botaazi, beai botaazi ber. Bestia bazkaitzea jo n ‘ta hura geldittu ‘ta harrek bota ‘ta txikittu bertan!

— Lertu in ziyon!?

— Berogiya ‘men zeon ‘ta lertu n om ba tte . ‘Ta bertan dena puskatua geldittu.

— ‘Ta abisua ailletu zen?

— Hogeita lau urte ‘ ro izango zittu n . Hura geo gaiña zean, bizikietan ibiltzen zen afiziyo haundiya zun ‘ta karreretan atetzen zen Erreinteyan ‘ta barriyo... Herrita joten zian. Soziedadia, Errentiko soziedadia, Turin ‘o nola?

Hangua zen. Ai! Saten hasi ezkeo, penak pasa besteik ez dila in!

— Hoik aztutzia izango litzake onena, biño izin dia aztu hoik?

— Ez! — Izin dia...

— ‘Ta beste anaiya hurrungua pasa zun lau urte ‘ro... Ez dakit zembat, sol­ dado. Orduan esposatuak eta denak eamaten baizittuzten ‘ta jende bastante urtekuak! Harrapatzen zuten guziya! ‘Ta geo han eon ber. Trixtura! Galanki pasa ber. Nik ez nitzake san alegría haundiko gauzak pasatakua biziyan, ez.

Joxepari eta M aitxori bezalaxe, A rroxa Pikabea A rtolari ere frontean hil zitzaion anaia.

G erraren ondorenak (Erref.: oia-052 zinta, 006. pasartea): — Miño gu errentan bizittu giñan. T a hirurogeita sei duro ziñen errenta m iño hua patzeko 're urtian itten genittun ‘o txokor bat ‘o zerrikume batzuk 'o ... Jornalik ez den tokiyan baserritik atera ber baldin bada, oso diferen­ tia da. ‘Ta ordun neskame ‘ta jo tia , gue zarrai... ni Ergoinen eon nitzan...

Bialden, sardo saitzen. Zea, jon zelako hango gizona sardo... ‘ta gue attak: “ Ez al zu neska bat mango sardua saitzeko?" ‘Ta ni torri nitzan. Hua izan yunen ne ate... ‘ta ne anaia, gerran hil zenak, gerran hil zitzaiñ... lenbizikua Oiartzunen, ‘ta hura Arditturrin hasi ‘ta beti xox bat eta beti difentziya izaten zen familiyan.

— Bai, beti hua geyo. ‘Ta gerran ze in zuten eam an in zuten ‘o?

— Bai, soldao. Soldao zon, ‘ta perm isukin torriya itxian eta etorri zen... San Juanetan, ‘ta hurrengo eunin San Juan itturrira jo n giñuzenen behintzat, hoi d aka t gouan. ‘Ta geo hilabeteko perm isukin to rri zen ‘ta

geo altxatu zen gerra, eta guria ez zen presentatu miño beste bost laun ‘o bazittun ‘ta haik presentatu zin ‘ta hairi galdetu ‘ta geo gue etxea... detenittu in zuten; jon zin reketik ‘ta geo eaman zuten Panplona ‘ta han konpañiya prepatu ‘ta Olaitzala, Olaitzola torri zin, hor jarri zuten kozina ‘ta hor eondu zin denbo bastantin. ‘Ta hortik jon ‘ta lenbiziko atakia Irunen; len­ biziko atakin hil zen. Bai, Oiartzunen lenbizikua. Gue am ai, bizitza erdittu zionen. Aizu, hogeita hiru urteko m utilla hiitzia ordun. Oaiñ azidentikin ‘ta hiltzen dia miño, ordun.

A sko ziren frontera jo atera behartuak, eta beste asko, berriz, atxilotu egiten zituz­ ten. G arm endiko F rantxiskaren senideak ere atxilotu zituzten. Ergoienen bi kartzela jarri zituzten m ilitarrek: em akum eak Palom an eta gizasem eak Etxenagusin. A naiaren b isitan jo a n zirenean, O iartzungo errekete batek ezagutuko ez balitu bezala tratatu zituen, eta Frantxiska arrunt haserretu zen.

Ergoiengo kartzelan (Erref.; oia-008 zinta, 014. pasartea); — ‘Ta detentziyuk ze izandu zin, sartu zinitikan, ‘o geo gehiyo izandu zin, ‘o...

— Bai, sartu zinetlkan ‘e bai. Bai porke... Donostiya hartu ‘ta biño leno, gue Joxe Leon detenittua zon. ‘Ta Luixa baita ‘re. ‘Ta ordun gue Luixa ‘ta Itu... Ergoinen nola zea... Ostatua nola da hoi?

— Tolare?

— Ez, beste aldekua.

— Bialde?

— Bialden hola buelta m anta hola itxe bizitzak... Han zea...

— Palomata?

— Palomata bizi zin...

— Bai. — Han eukitzen zittuzten em akum ik d e te n ittu k Oiartzunguk. Han. Ta gizasemik... Potiko deitzen yogu. Zean, bueno, Olaiz... Jesus...! Olaizola ez.

Jesus...! Hola gelditzen naz, e! Batzutan.

— Bai. — Taberna nola famosu hoi neska, eskoiku hoi!

— Tolare?

— Tolare, bai! Tolaren onduan...

— Bai. Etxenausi ‘ro zen. Geo bota ‘ro in zuten etxia.

— Bal, ‘ta hango txerh tokiyan, hango txerri tokiyan sartzen z ittu z ­ ten gizonak. D etenittuk. Eta... Han eondu zin... Gue Joxe Leon ‘ta asko, Oiartzungo asko! Eta... Joxe, leno san dutena, Joxe, Katalintxokua ‘ta biyek, pes jana m atea, pes biyek. ‘Ta San M arkotikan botzen zittuztenin

kañonazuk eta, zea batzuk zin ttikiyak, hola siete y medio ‘ta bestik haundiyak, granadak! Txistutikan iertzen geniyon noa zijun! Pentsa ‘zu nola jarriyak geunden, e! ‘Ta ez giñan izutzen. “ F iu...!” ‘Ta “ hemen dun, hemen dun, hem en d u n ” saten zun Joxek!” T a p u m ...! Aurrexio! ‘Ta “ h a ra !” ‘Ta balak txisto bat ibiltzen zuten, eske ez zuten kontrolik! Kuestiyua zen bota tirua! T a gu martxa, janakin ‘ta jon giñan eta Oiartzungo... Hil zen, rekete bat. Eta “ abe rze a, Joxe Leonen Joxe Leonena heldu naz jana kartzea” ‘Ta: “¿Cómo se llam a?" nei erderaz san. Ni sublebatu! Ez dakit, ez dakit nola ez ziten nei ordun jo ! “ Hik lotsik ez duk” san niyon. “ Familikuk bezela izaki eta ze apellido dun ne anaiyak galdezka ai yaz?” Hasten naz béakin enfrentatu, joko nun, e! Arrontin alteratuta! Ate zen Joxe León ‘ta san zin: “ Hago ixilikan Frantxixka, hago ixilikan! Ez zanela ezer sa n !” "Ezer sango ez d it ba!

Nei horrek zertako galdetu ñau ze apellido dugun!” “ Ixo, ixo. Jon ixilik, utzi gauzak 'ta jo n ” .

F rantxiskaren anaia O ndarretako kartzelan ere egon zen. Bi arrebak egiten zioten bisita anaiari. P aseak behar zituzten bisitak egiteko. B era behin pase gabe jo a n zenekoa kontatu zigun.

O ndarretako kartzela {Erref.: oia-008 zinta, 018. pasartea): — ‘Ta Donostiyan ba hor tokatzen zen eunetan bixita izaten zen. Ta Luixa ‘ta biyek ilbiitzen giñan. Luixa bolara hartan ez dakit, ez zola ongi ‘ro komei. ni behintzat, karo, kalea jon ber izaten genun agiri baten bila. Leno san dutena, Arizmendineko komandantziya ‘ta. ‘Ta san nun: "Bo...! Ni ez naz jongo hara!” ‘Ta, ni jon janakin ‘ta, han Andre zea, ordun... Meikua zun gizona, Exkerreneko, kaleko Irigoiyen ‘ta. Klaro, beitzen zizuten lista abezedariyun zeatikan. Irigoiyen Iragorri. Andregaia hasten zen: “Ai ama! Ai ene, ai ene, ai ene, ai ene!” . Arreba bezela pasatzen baizun anaiyak ‘ta “geldik eon hai” san niyon eun batin zea “ hombeste istori! Jakinta zea horrek saten zattula arreba zala ‘ta !” . “Ai ene, ai ene, ai ene!” . Geo behintzat, ni ailletu nitzan ‘ta: “a ver usted” “herm ana”. “A ver, la documentación". “No he traído. Pensaba venir m i hermana, pero como no estaba bien, pues he venido yo". Hola beitu zin.

Baita hurrungun bixita torri da ‘ta gauz bera, nik paperik ez. Ni berriz paperik gabe, lasai arraiyo! Jon nitzan ‘ta “Aber la docum entación" berriz ‘e. “No he traido. Tenía que subir al pueblo y no m e daba tiempo de venir aquí" ‘Ta...

Beni hoi: “ ai ene, ai ene, ai ene!” atzetik ‘ta “geldik eon hai!" saten niyon.

Eta, “ipues ahora mismo me voy a enterar si es usted hermana, y como no sea hermana y el que dice usted que es hermano, saidra a la calle y usted se quedará dentro!". Hura aittu zunin Beni harrek, ipara que quieres más!

Ta ordun apaiza, apaiza ordun Salbador, anaiya apaiza zen ‘ta ... Bakizu, apaizak'e beti errespeto pixka bat. San ziyon: “no, no, yo me hago respon­ sable de que la señorita es herm ana”. “A, bueno". Jon giñan atian ondoa ‘ta Beni hoi: “oiandikan'e daldaitan nion” “txorua ñaz hi! Ze ingo zigutenen ba!”

Salbadorren parrak. “ Balientia za e Frantxiska? Lengun amenaza in ‘ta g a u 'e torri za zu paperik gabe, ze kostatzen zizun kaleño jotia ‘ta ...” “ Bai, kaleño jon

‘ta geo honea torri! Hortako topun han nengon!” Ta behintzat. ateiyeran zea, Beorlegi zun apellidua tenienti harrek. “adiós” hola nei bizkarrin. “l-lijastra” . “iNo hijastra no, hermanastra sí!” Karo, apelliduk bigarrenak nola genittun diferentik... San niyon: "hijastra no, hermanastra sí”. Hola beitu zin ‘ta martxa!

Geo handik demboa mordoska batea Donostira jon giñan ‘ta tram bik ordun Bulebarren barrena maten zuten buelta, ‘ta gu trambin, ‘ta zea hoi, Beorlegi hoi. beste m ilitar batzukin han kafeteiyan, oaiñ ‘e bado kafeteiya han. Izautu zin, hola in zin, ‘ta pitorreun e, pitorreun oaindik. N ik 'e hola in niyon sanez: "zerriya! Hurrungun karriko papera bai!" Geo zer da, ‘ta handikan eun batzuta infarto bat man ‘ta hill in zen!

— Gizon hua? Bueno, zea...

— Bai, ‘ta gaztia zen, e! Beorlegi hura. Harren osaba eondu zen como je fe de toda las compañías hemen Arizmendin.

— Bai, Beorlegi zea..

— Bai. Hain osaba zen. ‘Ta hola ibiltzen giñan kartzelatik eta handikan...

Geo Joxe Leon ate zen...

O llokineko IVlaitxo Sagardia O lanoren izeba jo s tu n e k m iíitarren arropa konpontzen aritu behar izan zuten. Bitartean, Maitxoren osaba kartzelan zegoen, San Cristobalen.

San Cristobalen fusilatuak (Erref.: o ia -0 3 2 zinta, 0 1 5 . pasartea): — Izebak Ergoina zeatu zittuzten. Ergoinen eondu zen... Este... Kapeon ez, uste ‘ut... Beste taberna hura zeiñena da? Ramoni ‘ro dena...

— Pauko Errota.

— Pauko Errotan m onjak eta m ilitarrak denak hara uste ‘ut jon zila. Eta gure izeba ‘ta ... Sakeatu saten zen ordun. Zeatu zittuzten militarran arropak josteko egunero hara jon ber zuten.

— Berta jon ber zuten?

— Hara. Bai. M ilitarran arropak Josi edo arreglatu itte n zittuzten. Eta m ilitarrak bertako jendia baiño, askotaz ‘e hobeto portatu zin han zin m ili­ tarrak. Ez bate (joteko). Geo granada granada San M arkotikan granada granada gaiñin. Eta m ilitar haik que no se moverían de casa, que ya ven­ drían ellos. Beák etorriko zila. Bai. ‘Ta halaxen itxea ‘ta oso gizon kam petxanuk gaiña. Bertako jendia portatu zen biño... Porke herriko jen dik zin denuntziantik. Osaba kartzelan, Pamplonan, San Cristobalen, eta izebak ba harako arropak zeatzeko, arreglatu eta Josteko zeatu zittuzten.

— Eta osaba ze iñ zuten, itxetik iaman?

— E? — Osaba ze iñ zuten itxetik eam an? ‘O kalin ‘o zebillen?

— Ez. Tropak sartzen ‘ta hortxen geunden itxi horretan, nausiyan itxian aurrin neskatxakin, hiru neskatxakin. Tropak h e ld u ... Sartzen ai ziala

herriyan eta gure osaba... (Txonklo) zar batzuk ibiltzen zin leno, txalupan gisakuk, egurrezko m utturrakin ‘ta. Haitakuk, txonklo zar haikin ‘ta ogiyan gaiñin hirugiñarra, zea labaiñakin hola ebakiyaz hura janez ba tropan sarrera ikusi ber ‘ nnen zula ‘ta herrira jo n zen kalea. Jon zen. ‘Ta handikan jaso zuten com o espía. Be zarpa zarrakin ‘ta handikan geo Aitxulein barrena...

Aitxulein eam aten zittuzten, Aitxuleitik barrena gurdiyan eam aten zittuzten presuk eta h e rittu k eta Naparroa. ‘Ta han saten zun beti osabak. Este...

Aitxuleiko kaxku hartan noski, rekete txar batek ixtua bota ‘men ziyon arpegira. Saten zun osabak. Aitzen zen esaten.

— ‘Ta dem bo asko in zun han?

— Ez dakit.

— Ez za gotzen. Biño behintzat biziyik bueltatu zen?

— Bai, bai. Biño atería zen zea, patiyoa atera ‘men zuten zeatzeko. Han (in) zittuzten. Este... Arizmendi, Leonzio eta Exkerreneko...

E san bezala, asko izan ziren frontera jo atera behartuak. H alakoa zen altxatuen harrokeria: behartu egiten zituzten, eta, gainera, “boluntarioak” deitzen zieten. Beste niodu askotara ere behartzen zituzten herritarrak; M aitxok goian aipatu du bere ize­ bak m ilitarren arropak konpontzera behartuta zeudela.

M ilitarrek gidariak behar zituzten alde batetik bestera m ugitzeko; herriko bi hartu zituzten horretarako. K axildaren senarra zen horietako bat. G ero ere haientzat lan egitera behartu zuten; arotza zen, eta hilkutxak egiten jarri zuten.

Senarra m ilitarrek eram an zuten (E rre f: oia-012 zinta, 017. pasartea): — Guria in zuten militarizatu seittun hartu zutenin. Selttun itxea. Arratsin torri zitzaiten, ze ordu izango zin ba? Zortzi terdiyak ‘o hola. Atia joka. Ate nitzan ‘ta bi oso estraiño. Eta erdaraz ‘ta esan zin: “No se asuste señora" “No, no m e asusto. Pues qué quieren?’’ “Pues está su mando en casa?” “Acaba de llegar, está cenando.” “No, para que... Le vamos a llevar!” “Le van ha lle­ var?” “Sí, pero no le llevamos solo, e? Le llevamos a Ttentte a Karlos TTentte, Aramburu. Le llevamos con él, queremos ir a Urkabe y para que nos enseñe el camino él, nos dé la guía les queremos llevar a los dos con nosotros” . ‘Ta nik san niyoten: “Entonces no vendrán la noche?” “No, no, no vendrán la noche pero no se asuste, no le pasará nada a usted, usted esté tranquila! Lo único ellos van a ir con nosotros hasta encontrarnos con la tropa”.

— A...! Galduak ibilliko zin!

— “Venimos p o r dos partes, y ahora vamos a Urkabe y nosotros no sabe­ mos el cam ino a Urkabe y para la guía ‘pa Urkabe, queremos dos conoci­ dos y nos han indicao en el Ayuntamiento, su m arido y Karlos Aram buru”.

“B u en o ”. San niyon sukaldea ju n ta : “ M anuel, zue galdeka heldu dia jon berko ‘zu ‘ta ” . “Ze erremeiyo! Jon berko! Hoin eskutatik nola a te !” . Hala, seittun pronto jarri zen ‘ta jon zin. ‘Ta handik puska ‘atea atzea berriz ate

joka bat. San niyon: “Qué vuelven ustedes a casa o qué?” “No a casa no, yo le voy a pedir a usted un favor. Que hemos salido de Pamplona en un batallón sin organizar com o es debido y yo m e he quedao sin calcetines y pañuelos y si usted me diera p o r favor un p a r de pañuelos y un p a r de calcetines si tiene, que sean lo que sean, no im porta! Si tiene, si me da, yo vengo a p o r ellos y a ellos les tengo a ba jo ” . San niyon: “Pues espere, ya le daré". IVlan nizkan lau pañulo, ‘ta bi gaitzetiña pare, bat lanazkua ‘ta bestia korrintia. Bolsa batin sartu ‘ta man nizkan ‘ta... “Bueno pero esté tranquila, e? Duerme tranquila que m añana al mediodía lo más tardar estarán aquí” .

Bai, jo n dia ‘ta akabo, ez dia torri, ez arratsin ‘ta ez eguardiyan. Hurrungo eunin ‘e ezzen torri. San nun... Geo arratsaldin heldu da ‘ta san zin: “ Ez naz torko, e ? ” Han geldittu naute eta haikin ibilli ber dut".

— Hara!

— Kajak itte n... Arotza baizen. Kajak itte n, eriyak eam aten, “eta, ba al dakizu ze in ber ‘ten bihar?" T a “Zer?" “ Garatea jon ‘ta gurdiya hartu ‘ta behiyak eta gurdiya Jarri eta haikin ibilli ber d u t lembiziko eta etorko naz libratzen nazenin, biño zu trankill eon, nei ez ‘te ezer ingo. Nik haik eman ezkio, haik konform e d ia” .

K axildaren senarrak m ilitarrentzat lan egiteari utzi nahi zion, baina herriko karhsta batek m ehatxu egin zion, uzten bazuen akabo zela. B eldur handia pasatu zuten senarem azteek. G errak ez duela ezer onik dio Kaxildak.

M ilitarrei laguntzera behartua {E rref: oia-012 zinta, 020. pasartea): — In ziyon guriai desapiyua... Ez d a kit zer zun ‘ta guriak “ bueno, ‘ta prezisua al da hola ibilli berra denatako? Bakarra, ni arotza bakarra hemen ‘ta nola ingo ‘ttu t ba hoi denak?” “ Bueno ez bauk itten lepua kenduko ‘yeu.

Lepua kenduko ‘yeu". San ziyon. Harrek hua san ziyon. ‘Ta geo Paotxikin jarri zuten hospitala.

— Paotxikin?

— Bai...! Pagotxikin ospitala eondu zen. Eta guriai bihatza moztu ziyo­ ten. Guriai, azidentian ‘o (zer) moztu ziyoten bihatza. Bai. — Zerbait pasa ziyon ‘ta in ziyoten moztu?

— Sendatu, sendatu, moztu ‘ta sendatu. Biño holaxe ibilli giñan. Holaxe pasik dia gauzak.

— ‘Ta hoa, haikentzat lanin, biño dem bo guziyan beldurka?

— A bai.

— Jo! Hoi ‘re, hoi ‘re gorra, e?

— Hoi ‘re gorra, bai, bai.

— Ta zu ‘re bai!

— Bai, bai, bai, bai, bai, bai, bai

— Zuk harrei lasaitzetik sango zeniyon...

— Bal. — Biño zu zionek ‘e...

— Bai, biño neonek 'e bildurra galanía bai! Ez pentsa lo trankill itten nula! Ham akiña biaje itte n ‘izkin Larrazaaiko am onak koartoa. “Ze ai za?

Oaindikan luak hartu gabia al zaude? Sango ‘yogu Joxepii tortzeko zue bazterrea Iota” ‘ta “ ez izeba, ez, utzi Joxepeii utzi lo itte n ” . Nik saten niyon: “ Utzi utzi lo itte n, utzi lo itte n .”

— Jo! - B a l , gerra? Gerra fuera fuera! Hoi urruti kustekua da. Hoi ez da, hoi ez da ikustekua.

— Ez. — Horrek bildurra maten du beti. Nik askotan saten dut, gue Jangoikuk ez zala behintzat berriz ekarri. Ez zala karri holakoik. Gauza tristia da ‘ta neargarriya.

— Zuek ikusi zenittuztenak!

— Bai, bai, bal, hoi bai. Gauzak ongi ate ezkio... Ez d u t saten, biño holoko gauz hoik ez baitia behiñ ‘e ongi atetzen. Hoik ez dute gauza onik p entsatzen gaiñea. Oaiñ ‘e, oaiñ ‘e nahiko lanakin Ibiltzen dia hoik ‘e!

Badakite hoik nahikua, nahikua badakite.

B atzuk d errig o rtu ta eta beste b atzu k borondatez, asko izan ziren frontera jo an dakoak. B atzuk altxatuekin eta beste batzuk errepublikazaleekin. A skotan gertatzen ornen zen frontean, senideak edo lagunak aurrez aurre egotea. H alaxe ibili ziren Inaxi irastortza A rtolaren lau anaia: bi gorrietan eta bi erreketeetan aritu ziren. B aina ez ziren haserre izaten beren artean.

G orriak eta erreketeak (Erref.: oia-015 zinta, 012. pasartea): — Nola zun izena zure gizonak?

— Ne gizonak Joxe.

— Non izautu zenun Joxe?

— Pues hoixen, bileretan. Gu atetzen giñan neska batzuk ‘o ‘ta haik ‘e m util batzuk ‘ta elkarrei “ Faborez” ‘ta “ bal" 'ta danak dantzan ‘ta handik ‘ta hem endik ‘ta elkarrei launtzen ‘ta hasi ‘ta ... Haik gitzasem ik guri launtzen ‘ta hola izautuak, ‘ta geo ezkondu. Gu lenaotikan aurki(tu) ginan ez bazen gerra etorri, gerra torri ‘ta hura eam an zuten ‘ta akabo! Torri zen arte ez giñen... hiru urte e!

— Hiru urte: erra!

— Erra zen! ‘Ta beste anaia, bi anai zin, bi anai ‘ta hiru arreba, ‘ta hiru arrebak Donostin neskam e ‘ta ama, a tta hilla zuten eta hiru arreba

Donostin neskame eoten zin etxetan. etxe partikularretan, ‘ta bi anaiak ‘ta biyak eam an! IVliño m aten ziyoten zerbait sueldo hillian ama sostenitzeko ‘ro, ez dakizu?

— Bai miño, joe.

— Haik fa lta. ‘Ta geo ne anal bat eondu zen denbu hartan, ne anai bat gazteguo ni miño, behiak eta bazittuztela ‘ta haik je its i ‘ta letxero bati m aten genion, m aten ziyoten, ‘ta hola sostenitzen bizimodua, sostenittu.

— Klaro, nolapatte.

— M utillakin ‘e, anaiakin ‘re biali ber ‘ta ne gizonai ‘ta ‘re biali ber ‘ta... haik ‘e diru pixkat behar baizuten, (haik ez zuten). Han soldauxkan em a ­ ten ziyotena ez zen pasako, gutxi, ze sueldo mango ziyoten ba. (...) askoik, gutxi.

— Eta anaia ‘re gerratik atera zen? Biziyik ate zen baita ‘re? Gizonan anaiya?

— Gizonan anaiya ‘re biziyik ate zen. Haik biyek biziyik ate zin. ‘Ta hoi hola ‘ta neriak ‘e ibili zien: bi billi zin reketetan ‘ta bi gorritan.

— Bi gorritan ze? Zue anaiak?

— Bai. Ne anaiak.

— Zuen anaiak bi ibili zin reketetan eta bi gorritan?

— Bi gorritan.

— ‘Tal? — 01 Ez zuten inkiik. Ez zuten elkarrenganako zeaik; tem aik. Eaman deittu itten zittuzten eta eaman, ‘ta horrekin... ez zuten.

— ‘Ta geo gerra ‘ta geo, berriz ju n ta tu ko zin ba?

— Gerra bukatu zenin itxian ‘ta elkarrekin jun ta tu aleiya.

— ‘Ta ez al zin haserratzen?

— Ez, ez. Reketik ez. Konpreintzen zuten nolako... obligaziyo bat izan zela. Zertik reketik Irun aldian dena rekete zen.

— Obligatu in zittuzten?

— Bai, obligatu. Hola. Istoriyak!

E donork jarrita k o salaketa bat nahikoa izaten zen norbait atxilotzeko. A txilotu ondoren, kartzelatu, fusilatu edo desagerrarazi egingo zuten.

F ran tx isk a Iragorri Iriartek kontatu zigun kartzelan zegoen anaiak ja k in izan zuela zein zen bere salataria. E txera bidali zuten segidan. Salaketa asko izaten ziren.

Frantxiskaren koinatak, M aitxo G aztañaga Etxeberriak, aitaren bila nola etorri ziren kontatzen du, eta nola lortu zuen ez eram atea.

Salaketak (Erref.: oia-008 zinta, 019. pasartea):

Frantxiska: Karo, jo te n giñan ‘ta ez g en akigu n ... Karo, iñok ez zekin z e rtik sartzen z in .’Ta n o n b a tte eun b atin ai ‘m en zen ka rtze lako je fe ta kon b a t pes libruk pasatzen ‘o ikusten ‘o ze den un tzi zuten ‘ta hola.

Gue Joxe Leon a tz e tik ... H arrek ez baizun to n to tik ille bat. A tzetika n ikusi be denun tziatua zein zen 'ta san ‘ men ziyon: ‘‘ahora que m e te n ­ gan to d o e l tie m p o que q u ie ra n no m e im p o rta . Ya sé q u ie n es m i d e n u n cie n te ". “¿Cómo sabes tu ? " “Porque he leído". ‘Ta, bi eunea biali zuten itxea!

Maitxo: Hua san zulako igual?

F.: Karo, harrek...

Oiartzuarren Baitan: Ta geo zerbatt ingo ote ziyon ‘o...?

F.: Bai. O.B.: Hoi gorra izan ber du ba ja k ittia zeiñek zeiñ iñ zun, ze askotan izaunak izango zin?

F.: Hombre! Hoixe ezaunak, herrikuk! Herrikuk!

M .: Launik haundinak ‘ta saten zuten! Auzuak eta!

F.: Bai, ez onenak!

O.B.: Geo ordia, sate ‘ute nahiz ‘ta politikagatik ez, urtetan bizilaunak gaizki zilako ‘ta aprobetxatu in zutela ‘ta.

F.: Jesús... Maña ‘ta José! Jesús! Dudan?

M.: Geo ‘re, geo ‘re.

O.B.: Geo ‘re bai.

M .: Geo, geo... Hoixe, Apaolakua ‘ re hil! zuten, zazpi alaban a tta .

Gerra hem en bukatu ‘ta , biño oiandikan san duguna, eam an itten zittuz­ ten. Azpiyak atetzen ai zela gizona, honeaiño gaitzak gora, abarka hutsakin hartu ‘ta Astiarrako kamiyun hantxe utzi ‘men zuten hllta.

F.: Bai, Bai. M.: Zazpi haurren atta.

F.: Ta Larraburukuk'e bai!

M .: Ta ez zin enteratu!

F.: Larraburukuk ‘e bai! Larraburukuk ‘e zem bat senide zin?

M.: Bai, hoik ‘e bazuten.

F.: Bazuten? A tta hill holri ‘re! Hoik ‘e ham ahiru sem e-alaba ‘ro...

Ttiki-ttikiyak geldittu ‘ta atta afusilatu ziyoten.

M .: Geo ondotlk asko eam an zittuzten. Ni akortzen naiz batzuk hola.

F.: Nahi zuten guzlya itten zuten!

M.: Ordun eam aten zutena ezzen etortzen.

F.: Bueno, denak ‘e ez, e! Ba...! Torri bai.

M.: T a gue osaba ‘re, guk solterua, aman anaiya itxian gendun eta... zea, ordun San IVIarkoa ‘ta eam aten zittuzten, hartu ‘ta eam an. Eta etorri zin guarda zibilak izango zin, gu itxia erre ‘ta bian geundela. Azkeneko zea batailloi harek itxia erre ziguten abiyeran, itxeik gabe geldittu giñan. Eta, etorri eta Uua osaba eaman ber zutela bekin eta gue atta ez dakit nundik noa zer­ batte erderaz ‘e pixkat bai ‘ta komei ‘ta behintzat, saardua itxian ‘ta saardua eskeiñi ‘yo ‘ta hasi dia eaten ‘ta hor ‘men dute nahikua ean ‘ta libre! Atzea utzi ‘ta osabaik gabe martxa beak. Harek salbatu zun. Bestela akabo zen.

Eamango zuten. A ttak saardua manez mozkortu! Eta... Utzi ‘ta aide iñ.

M aitx o S agardia O lanoren osaba San C ristobal k artz e la ra eram an zuten, eta A rizm endienen zegoen m ilitar batek esan zion izebari nortzuk izan ziren salatariak; herrikoak ziren. A rizm endienen kom andantzia egon zen gerra garaian.

Salatariak (Erref.: oia-036 zinta, 015. pasartea): — Arizmendinin, nik esan nizun egondu zela komandantziya, bai.

— Bai. — Zuk san tzenun, bai eondu zena. ‘Ta handikan guk jakin du genula zein zian d enuntziantik. Gure osaba ‘ta kartzela eam ateko d en un tziatik zein zien. Han zegon m ilitarra, zen Bilbaukua. Alfereza ‘o tenientia edo zea, komandantziya horzakaten eta gero bestia zuten Pauko Errotan. Bestia, e?

Han zuten. Biño hortikan dirijitzen zuten gaiñeko harako ‘ta dena hortik dirijitzen zuten. ‘Ta gure izebai zeatu zutenin ‘e, zein zian bere denuntziantik bea harako, laneako zeatu zutenak esan zizkiyon zein zian. Herriko izenak eman zizkiyon.

— ‘Ta san itten zuten e? Zeiñek denuntziatu zun?

— A, ez! A ittu , harrek ez zun esan ber, baiño em an ziyon konfiantza hori ‘ta esan ziyon. Ez ziyon... Zu baldin bazaude kargo zea... Ez dakit nola sango nizuken. Bea zen m ilitarra, m ilitarra zen bea eta harek ez bazun esan, hobeto bere... Bea jarri zuten jendintzako. Oaiñ, beaiy ez zitzaiyon nom ba tte im p ortik izandu hori esan ziyonin: “ Bai, ba al dakizu zeiñ dian denuntziantik? Hau ‘ta hau ‘ta hau ‘ta hau. Herriko gizonak” . San ziyon.

Ollokineko M aitxok jarraitu zuen kontatzen oiartzuar asko atxilotu zituztela gerran, eta haietako batzuk San Cristóbal kartzelara eram an zituztela. Berm ea ordainduta aske utziko zituztela agindu zieten, baina libretak blokeatuta zeuzkatenez, ezin zuten bermea ordaindu. Arizm endieneko etxekoandrearen bitartez lortu zuten konponbidea.

A rim endieneko etxekoandrea eta atxilotuak (E rref: oia-036 zinta, 016. pasartea): — Hori bai ez nizula san. Kartzelatik ateratzeko man ziyoten ez dakit, hiru m illa pezta ‘ro ez m ulta. Ez d akit seuru zem at zen. Eta berak zakan libretan diro hura ezin zun atera m ulta pagatzeko, zergatik zagon bera

bezelaxe d etenittua, libreta. Zun diro pixar hoiy ezin zun handikan pagatu m ulta. Eta Arizmendlneko señorak eman ziyon karta bat. “ B itu ...” Oiartzun­ guk asko zauden hor Arkaleko gazti hoin a tta ‘ta denak zauden han eta haiyel eta bestia Xapateronekuk uste ‘ut. Bi anaiy, bat behiñik piñ bai.

Baita ‘re zegon eta diru haik zutenak, libretan zittuzten pixar haik, haik ere d e te n ittu k zauden. Osea, no podían p a g a r handikan zeaikan, m ultikan, jarh ziyoten m ulta. Aterako bazian, m ulta hoi patu ber zuten, baiño ez zakaten eskubideik ben dirotik pagatzeko. D etenittuk zaudelako libretak.

Eta Arizmendineko señora horrek, gure izeba hara jo te n zen asko arropak jo sitze ko, eta esan ziyon: “ Bitu, nik badut Pam plonan gizon bat, m ilita r m ilitarra da, m ilita r m ilitarra da, baiño nik badakit, emango ‘izut nik karta b a t eta horrena zoazte eta horrek behar ‘zun guztiya em ango ‘izute. Nik badakit gizon horrek eingo naula mesedi hau” . ‘Ta haren bittartez jon zian Pamplonara ‘ta berak lagundu ziyoten dirua ‘ta dena zeatzen. Geo arreglatu zian gauzak, in ber zun bezela baiño m om entun ateratzeko Arizmendineko señoran b ittarte z karta batekin jo n zian gizona horrena. Eta man ziyoten berak zea guziya. “ ¡Cómo no pueden hacer el párroco y el alcalde del p u e ­ blo en esto debían de hacer m ucho, m u ch o /" Harek san ziyoten. ‘Ta oso m ilitarra zen, e! Ñ apar... Karlista hoitakua, baiño gizona. M uy hom bre.

Aunque tenía sus ¡deas.

— Bai. — De política sabía com portarse com o hombre.

— Bai, geo azkenin hala da, pertsona noia den.

— Bai. Bai. Nahiz politika izan, zuk kom preiñttu ber ‘ttuzu gauzak eta zure betiko persona batei kalte itte ko ! Hoi gorra ber du izan, el ¡Por las ¡deas! Oaiñ, zuri kalte iñ bazattu lenoztikan... Ideagatik behiñik piñ hórrela personak g orrotatzia gauza gorra da. ‘Ta horrek, Arizm endineko señora horren b itta rte z b a d a kit jo n zila karta harek em an eta ya libe rta d eko zea hartua zakaten, baim ena, baiño dirua dep osita tu ber zuten ‘ta diru h ori... Gutxi izaki ‘ta hura... Ez zakaten ben dirotikan pagatzeik, libretak d ete nittuk.

— Hairi patu ber ‘ta ! Patu ber ziyotenai, beák...

— D e te n ittu k za kazkite la . Kajan g alaziyak diru h o rta tik a n zeatzia.

Ordun ba señora h orre k san ziyoten. “ Bitu zuazte se gu ra ntzi g uzttiya h o n e k in , p e rson a h o n e k e m a n g o z a ttu z te b e h a r z u te n a n la g u n tz a guziya. Ni oso seguru noz, zertik nik gizon honekin h a rtu-e m a na hau n ­ diya d u t.”

B izitzako beste hainbat arlotan em akum ea galtzen ateratzen da, em akum e izateagatik hutsagatik, eta gerran hori gehiago nabarm entzen da. A txilotu guztiak zigortzen u m iliatzen zituzten, baina em akum ea bazen, herritar guztien aurrean barregarri jartzen zuten. M aitxo gogoratzen zen horretaz ere.

U m iliazioak (Erref.: oia-032 zinta, 021. pasartea):

— Horren izebak eta. Eguardiyan ekarri ayuntam entura jen di gehiyena zen demboran eta íllia dena moztu, hemen hola utzi mordoxka bat, hemen lazua iñ, zea bandera espaiñolakin, zinta espaiñolakin, eta eguardiyan jendeik gehiyen gehiyena zen dem boran zea itxea biali hortikan. Ayuntamentun ben akziyua in ‘ta...

Frantxiska Iragorri Iriarte ere gogoratzen zen horretaz. Em akum eak ilea m oztu eta kalean ibiltzen zituzten. A paizak eskatu zuen horrelako um iliazioak ez egiteko.

F usilam enduak eta um iliazioak (Erref.: oia-008 zinta, 015. pasartea): Frantxiska: Eta handik heldu giñala, Gaztañoko onduan zam azkiten beste bi d etenittuta. Bi reketen erdiyan beste bi. Arritako bi anaiyak. Gue Joxe Leonek saten ‘men ziyon: “Joxe Mai alde in zak!’’ Gaiña geo utzitzen baiziyoten igual zelaira jo te n pixa itte a, pentsa ‘zu ze zea kontrola zuten, e! “Alde in zak, alde in zak, ez zigutek gauz onik ingo guri hoik eta! Hik bakizkik hem engo biriak eta alde in zak Frantzi aldea, sel zak hem en ­ d ik ” eta “ ez biño, geo anaiya bakarrik gelditzen duk eta! Horrei geo zerbai pasatzen baiyo nik eskapo inta?" Ez zun eskapo in, biño bea hil zuten.

Fusilatu in zuten hura. Joxe Mari bai. Heldu giñala, pes haik Gaztañoko onduan ‘ta “aiyo gaztiak!” Holaxe san ziguten. “Aiyo, aiyo” . Dakat geldittua nik hura begitan erretrato bat ikusko banu bezela. Ze aurpegiya zeaman m utili harrek. ‘Ta bestia gaztia, bestia Ferminek edadia zun, pentsa ‘zu, ez zittun... Hamazazpi urte! Baldin bazittun! ‘Ta bestia ez, bestia zartxio zen, biño gaztia, hogeita gutxi urtekua. ‘Ta hoi gauza hoi denan rekuerduk e, hola tortze ‘izkitenin ‘ta, oaiñ hasten dinin hola... ‘O... Eozer, oain bakizu ze naspilla dabillen denin!

Maitxo: Ta bakarrik zaudenin, ‘ta ... Pentsatzen pentsatzen!

F.: Izutu itte n naz, e! Orduko rekuerdua hain txarra dakat sartua! Eta kendu itte n ttu t te lebisiyuk eta radiyuk eta denak! Eske zarrakua gaitza itte n naute! Orduko m om entuk, guk ordun oso gaizki pasa genun! Gezki, gezki, gezki!

Oiartzuarren Baitan: Holoko zeak, ez! Herriko jendia elkarren kontra ‘ta horrek ze...

F.: Kontra ‘ta noia!

O.B.: Miñ haundiya man ber du horrek e?

F.: Ta gue Luixak zun beldur bat! Porke ordun hasi zin e ...! Illia mozten em akum iri, zeako, e ...! Erretxikiko bi ahizpai. Pentsa ‘zazu, haik zer zin gaizuak! Ezer ez! Ordun saten zen bezela, pes ezkertiarrak zin. Haik Donostira eunero esniakin jon ‘ta torri itten zin ‘ta bat behintzat, itxetik iñoa atetzen ez zena, Maria Luixa pixkat gehixio zen, biño ezer ez hala ‘re. ‘Ta hairi illia moztu eta hemen utzi xorta bat ‘ta lazo espaiñola jarri han eta kalea!

O.B.: Ze burla, e!

F.: Reketik bueltan zittuztela. Viva España ejua iñez Errandoneku iiortan tiasi 'ta m anifestaziyua bezela kalin ibilli bueltaka... Hoi da, eta bueno...! ln zittuzten bi eunin, ‘ta hirugarrengun bikaiyua jon ‘ta kom andantzira ‘ta san ‘men zuten, bueno, bea itte n zela responsable denantzako ‘ta itteko mesede andri hari pakin uztia, e! Herri guziyan parregarh zabilzaztela ‘ta ez zutela eskubireik ‘ta ... Euntalako bronka arm atu ‘ta hala moztu zen hura.

Bikaiyua ate zelako. Biñon... Gaizuak! Zea, bertaiño Altziberko... Karrikako harrobiño to rri beák eta han reke tik hartu ‘ta kalea, g a in tik zea, viva Españaka ‘ta haik “Viva” kontestatu!

M.: Ui! Ze erremeiyo ingo zuten!

F.: Bai, biño, ze ze ze benganza, e!

M.: Hombre!

O.B.: Lotsa ‘ta...

M.: Dena!

F.: Umillaziyua! ‘Ta ezertan sartu ez zin em akum ik gaiña, e! Bakarrikan zila, pes hoi. Acción Vasca ‘ro ezkerreko partidokuk zilako! Uf! Asike nik askotan saten dut: “jesus...! Oain saten da?”

Frantxiskak jarraitu zuen kontatzen: O iartzunen fusilatu zituzten lehendabizikoen berri em an zigun. K artzelatik libre utzi, eta gero bidean hil zituzten. F usilatu baten am a penarekin hil zen.

Fusilam enduak (Erref.: oia-008 zinta, 016. pasartea): Frantxiska: Oso gaizki pasa genun guk. ‘Ta g e o ... Joxe Leon ‘ta Panplonan kartzelan. Handikan ka rta ... Ezta p en tsatu ‘ re! Keba! Bixita jo te ik ez zen! Eta Joxe Leonek Panplonan in zittun...

Oiartzuarren Baitan: Hua zer zen, anaiya?

F.: San C risto b a le n bai, anai zarrena. San C ris to b a le n in z ittu n h a rre k... Bai, dem boa m ordoska in zun harrek. Igual lau h illa e te biño gehiyo. ‘Ta zorriyak eta zikiñak ja n a k ! B u en o ...! ‘Ta ordun hill zittuzten O ia rtzu ng u k... Hor leno san d u te n a “ hem en sartzen dena bere itxian dago" horko nausiya eta beste b a t zea, zuek ez zute izautzen ‘ta karo!

Kariös T te n tte deitzen geniyonan anaiya, abogadua zen. ‘Ta haik arratsin ustez libre utzi ‘ta birian hill. H aik zin lem biziko O iartzunguk hill zittuzte n a k. ‘Ta g eo ... Pes asko! O iartzunen a fu s ila tu k badia m ordoska. Eta enteatzen giñan se ittu n , se ittu n enteatzen giñan. Ez d a k it noia, biño...

Pasatzen zen.

O.B.: Hoik denak ze eam aten zittuzten...

F.: San Cristobalea.

O.B.: A! San Cristobalea.

F.: Karo. Hemengo pasua oaindik ez zon. Ta geo... Pes oandikan, pf...

Haik biyek libre utzi zittuztela san ‘ta liill, geo Arritaku hoi ‘re hil zuten, geo beste Acción Vasca deitzen zitzaiyon beste partido batekua Estankoko golyan bizi zena. Andria gaizua erotuta geldittu zen azkenin ama, el

F usilam enduetan, zozketa egiten zuten nork n o r hil. H erriko gazte bati laguna h iltzea tokatu zitzaion. E zetz esan zuen, baina kom andanteak esan zion bera hilko zutela. Hori ere F rantxiskak kontatu zigun.

Zozketa: nork nor hil (Erref.: oia-008 zinta, 024. pasartea): Frantxiska: Ui, hem en Kam posantuko onduan Kinkirriñenetarrak, hoik Etxetxikiko lengusu propiyua zin. Lenguso proplyuk. ‘Ta hura... Be lagun batei... Sorteua itten zuten zeiñek zeiñ hill ‘ta Kinkirriñenekuk Txomin zun izena... Harrei be dem boan izandu zun launik haundina tokatu. Beko plazan zean sorteua ‘ro tiro hilta.

M aitxo: Hiltzeko tokatu?

F.: Ta hura tokatu ziyonin, harrek ez zula hilko ‘ta harrek ez zula hilko ‘ta kom andantik: “Como no le m ates te m ato yo a tí". Eta ez dakit zembagarren tirun . ‘Ta azkenin kom andantik con tiro de gracia hill zun m utili hora. ‘Ta Etxetxikiko ataiyan pasa zenin, karo, lengusu proplyuk, eta gue ahizpa ‘ta koñadua, birlan gaiñin kuartua ‘ta “Alo izebal” eju iñ. "Ui, hoi Txomin zen!" ‘Ta Txomin zen, hoixe, handikan ordu erdi bateko tirote ua kamposantun.

M aitx o B ikandi A ristizab alek ere em an zigun fusilam enduen berri. K anpotik ekartzen zituzten kam ioietan, hem en fusilatzeko. Lehendabizi, B eheko Plazan fusilatzen zituzten, eta gero hasi ziren kanposantura eram aten. O iartzungo m util asko fusilatu zituzten han.

O iartzungo fusilam enduak (Erref.: oia-020 zinta, 005. pasartea): — Dena, dena tristia. Anaiya ‘re frentian hil zen. Telegrama ailletu zen ‘ta nik hartu ber izandu nun, ‘o nei tokatu zin hura hartzia ‘re. Txar guziya netzat!

— ‘Ta anaiya ze in zuten Maitxo, zea, e... Reketik emanezi...

— R eketiak hartu Iru n ... Z ea tik P a m plon atik etorri zianak eam an.

Gorriyak ziala ‘ta. Beste gizon horrek san zula ‘ta. Gue attai ez zitzaiyon gus­ tatzen politikan sartzeik eta.

— Biño han...

— Gaztiak akaso Batzokiko zea izango zuten, biño... Behintzat, politikan asko sartu ez.

— Biño garai hartan igualtxo zun. lozelñ eam aten zuten, ez?

— A bai! Bai. Asko afusilatu zuten. Gui, Donostira ju n giñan lengusua ‘ta biyek relojei batea ‘ta nonguk zazte ‘ta Oiartzunguak eta. Hola hasi zen: “ bai, Oiartzun hortan ‘e ...’’ ez dakit zer ‘ta bakit zer ‘ta ... Geo san zigun: “ ba al dakizute zem bat dian afusilatuak? O iartzunguak?” ‘Ta san zigun; “cuarenta y nueve” ‘ro ez dakit zer. San zigun noia zen. Kantidadia ro san ziguten, ez naz akortzen. Gue auzuan bertan ‘e bazian afusilatuk. Asko zen afusilatua. ‘Ta ka m p otik kam ionetan karri, han kam pun harra... Hartzen zittuztenak ‘ta bestetan ez itte a tik beko plazan paretan kontra jarri t a han hiltzen zittuzten. T a geo hasi zian kam posantura eam aten ‘ta han afusilatzen. ‘Ta Oiartzungo m utillak ‘e bazian afusilatuak han. Nik dena holako...

Txarra.

— Holako rekuerduk...

— Akortzen nazena.

— Jo! Erra da.

— ‘Ta guk ordun ze urte genittun? Pues hogei ‘ro.

A ltz ib a rk o fu sila m e n d u a k ere g o g o an ditu je n d e askok. Jo x ep a Z ab a leg i L azkanotegik kontatu zigun bazirela neskak fusilam enduak ikustera propio jo an zire­ nak. Erreketeak nafarrak ziren, eta euskaraz aritzen ziren haiekin. B aserria erreketez jo sita zeukaten; ongi egin behar izaten zieten haiei.

A ltzibarko fusilam enduak (Erref.: oia-019 zinta, 023. pasartea): — M em oi ona dakaunak, dena gouan dakagu! T a geo politika m adarikatu harrek berriz, bat nazionalista zela, ‘ta bestia karlista zela... Altziberren hil zittu zte n hiru m u til, sasoiyik hobenekuk! Han beko o s ta tu tik , ez d akit bakizuten zein den. Plazatik fren te a hartzen dena, itxe bat, han atian bazterhn jarri, ‘ta hantxe hil ‘ men zittuzten. Ni ez nitzan jon . Bazin AItziberren neskak ne edadekuk ikustea jo n zinak. Hua ikuste jo n ? Ezta zertik? Izaunak zin gaiña. Xegundo 'ta lerukua ‘ta ez dakit, aztua dakazkit. ‘Ta gerra eskapoa 're, mendira jon ‘ta ibillita mendiyan hizketan eondu giñan elkarrekin ‘ta ... 'Ta geo reketez betia M artinm otzene, gue itxia, ‘ta haik san ziten: “ oi ama, hemen ‘e AItziberren jende gorra bado!" Nafarrak zin. “ Denetik hemen ‘e !" san niyon ‘ta “ em akum ik ikusi nin lengun bertako m utillak hiltzen" Haik hiltzen kustea jo n zinak ‘e bai ‘men zin ba! Jesus!

Lenotik eroiko niñun lurrea. Biyotz, biyotz gorrekuk izaten dia, e! Resta batin bezela. “ Bai, gue herriyan holaxe ibilli dia, holaxe" saten zun. Nafarrak zin. Reketik.

— Euskeraz aitzen zin zuekin?

— Bai, bai, bai, bai. Euskaldunak bazin reketik. Haik jazten zittuzten txapel gorriyak. Oi, itxia halakoz betia. Biño ongi, ongi itte n geniyon, ze erremeiyo!

— In berko!

— Ta beák ‘e konfintza hartu zuten ‘ta zerbatte ‘ro...

— Ta AItzibar hartuxia izango zuten, etxe geiiiyotan eongo zin?

— Bai, bai. Toki gehiyotan sartuko zin am etittu ezkio, bai. Ongi iñ ezkio.

Guk ongi itte n geniyon ‘ta . Saardua eanez ‘ta hantxe eoten zin. Geo ni gazte gazte... Hogel urte n ittu n nik eta, beste ahizpak ‘e asko gehiyo ez ‘ta... Ongi itten, beldurra genun ‘ta!

— Karo. Hairi kontra eozeiñek itten ziyon!

— Hombre!

K orneli Egim endia A ranburu ere gogoratzen da fusilam endu haietaz. Ergoienera ihesean zih o azela harrapatu, eta A ltzibarrera eram an zituzten. Belío O statuan jarri zituzten begiak estalita. B eraiek etxetik ikusten zuten, izututa. Bi soldadu ilara jarri eta tiroka hasi ziren. K om eliri m in egin zion barrenean, eta ia erori zen.

A ltzibarko fusilam enduak (Erref.: o ia-0 1 1 zinta, 009. pasartea): — Fusillatu? Hiru laun. Nunguk zin m utili haik aztua, aztua dakat nonguk zin m utili haik. Hemenguk zin behintzat, bertakuk. Ugaldetxokuk ‘o ez dakit nonguk zin, ez dakit haik nonguk zin, ez dakit. Biñon... Haik Ergoina ihesi jon, Ergoinen harrapatu, ekarri Altziberra hiru... Hiru, hiru laun izan ber zuten. Altziberra karri ‘ta AItziberren Beko Ostatua, ez dakit badakizun non den?

— Beko Ostatua zeiñ da?

— Beko Ostatua Iruñarreneku hoi, itxian azpiko ayekako itxia... Han ate haundi bat izaten zen kotxia sartzeko ‘ta. ‘Ta ate haundiya hola itxi zuten gu itxetik... Gue itxetik bistan baitzen. Gue itxe txarra ttikiya zen ‘ta han­ dik... Han jarri zittuzten hiruak begiyak lotuta ‘ta san nun: “ze in ber ‘te yote h oik?" Gu izutuk! Geo ja rri hiru ‘ro lau soldado illaran, bi aurrin ‘ta atzin beste bi. Bi illara ‘ta tiroka hasi zin... Ni behintzat, ni miñ iñ ‘ta iya eroi in nitzan! Gizajuk! Ogi puska biño onaoko m utillak! Hantxe hiruak hill zittuzten!

Hantxe hiruak hill, bai. Hamakin bat holako in zuten bai! M iño...

Inor gutxik ezagutzen duen fusilam endu baten berri kontatu zigun A rroxa Pikabea Artolak.

Lanpostu batengatik fusilatua (Erref.: oia-052 zinta, 012. pasartea): — ‘Ta handikan torri zinak, reketi haik, euskaldunak 'ta izango zin ba?

Gutxi, gutxi-gutxi. Gutxi, oso gutxi. Pamplonan ya euskaldunik ez dun, ‘ta handikan harakua Zaragoza aldeko jendia torri zen. Gutxi.

— ‘Ta handik aurrekuk denak bertuk?

— Bertuk, bai. Bai.

— Ta zeari... gizona ‘ta hangukzin, aldia hartakuk, Itturin...

— Itturinen. Hoik 'e torri zin, klaro, hemen nola suerdatu balziyoten lana denantzako, nola ez baizuten gerra jo n beharrik ne gizonak eta iñork ‘e, eran extranjeros, iñor ez zin jo n hoik gerra...

— A klaro, am erikanuk zilako.

— Bai. Iñor ez zin jo n gerra hoik. Eta ordun ne fam iliya hori to rri zen M akintxea bizitzea, bai. ‘Ta hola, hoik bezela. Errenteiko plazan? Zea...

Oaiñ ez, oaiñ ya. Hor p uestuk ja rri zittu zte na k, hola to rrita k u k kantidadia, gurasuk geo karriyak zin. Berak honea to rri, um ik onea gerran karñ ‘ta berak baka rrik g e ld ittu ‘ta geo han gurasu k karri honea, holakua, naparra erruz zen hem en e l, erruz, erruz. Erruz... Beno, ni beti Errenteiko plazan, san niyon: “ Hau ‘re naparra", ‘ta beak saten zun: “Somos nava­ rro s” y “Si, ya se ve” . ‘Ta hola ixtoiak kontatzen hasi ezkio... ezin kon­ ta tu halakuk dia, gerrako... Esan zina, lenbizi torri zena honea, gerrako... honea d irijitu z ittu z te la ‘ta , b u e n o ... eta san zin: “ Bueno, a fu sila m e n tu n ...” , hem en bizittu zen geo ‘ta , gizona hura hilla hunan, “ Haren a tta non hil zuten iñork ez diu s a n ,’ta zuk bakarrak. Ui, ezta itxekuk ‘e ez zaklten hura non hilla zen", “ Pues, Oiartzungo kam posantun hilla da. Porke hem en goiko gizona, beste bizitza du honek goian, eta hoi LIzarrea gel­ d itzen baserrira jo n gabe lotan , Lizarren arreba zun ‘ta , eta geo zolua itte a eam aten zittu zte n O iartzungo kam posantura, ‘ta gizona horrek ze san ziyon: eam an d u te ... kulplk gabe ekarri zuten, Errentiyan zon guarda hoi, ‘ta beste batek guarda sartu nahi zulako horrei txibatazo bat gezurretakua iñ, gizona h iltze ko, zu. ‘Ta san ziyon: “ Aizu, Ingo al diazu nei enkargu b a t? ", “ UI" gizon honek esan ‘men ziyon “ Nik itte ku a b a d a ...” , “ Sanki yozu ne itxe ku ri nik ze p aradero d a m a te n ” e sate n zun, “ Ne denbun ez d d it aztuko gizona haren se re n id a d ia , h iltz e k o zai jarriya k, zeak, so ldaduk". ‘Ta ez zekiten honea to rri zinak “ Beno, Oiartzungo Iñork ‘e ez d iu ... ibilli ga galdezka horrena ‘ta Iñork ‘e ...” , “ Beira, Oiartzungo kam posantun hilla da hura".

— ‘Ta zer zen, Errentikua?

— E rren tikua , baserri b ate kua . B ai, ‘ta h ola. ‘Ta zean, oaiñ (arte ez ‘ m en ttiz te n ...) bost gorputzen hezurrak, zean hoik, zean, Lekunen.

Hor sartu ziten, hor? Jainkuak daki zenbat hil zuten hor. H ortik eskapo in ta ... geo tiro ‘a t e m a n ta eroi zen ‘ta ez jo , ‘ta in zun eskapo gizon batek, Pasaikua, geo be andria hem en ibiltze n zen, arrai s a itze n . Eta hura a ltx a tu ‘ta e skap o in ziñe n, ez zun jo , e ta len biziko b a se rrira , O lartzabalea jo n , ‘ta han ate jo k a ... hango gizonak nei ko nta tu : ‘ta atia jo ‘ta “ Zein d a ? ” ‘ta hola ‘ta hola “ Irekl nazu” ‘ta “ Nik atia ez z a ttu t...” , “ Ereki nazu” ‘ta ireki ziyola, eskual lotua k ‘ta h an ku tsik. “ San niyon: nik e tz a ttu t e txia n h artuko , e sku a k e ska tu ko z a ttu t e ta a p a rg a ta k em an, ‘ta zuk, nahi zun to kira jo n ” ‘efektib am e nte , m iño han hill berra izango zen...

A rangurengo aita-sem een kasuaz ere asko gogoratzen dira: aita zin eg o tzia zen.

G erran, alde egin zuen beste aldera, eta, haren ordez, 16 urteko sem ea hil zuten. Luixa B errondo lartzabalek kontatu zigun; A rangurengo aita-sem eak (Erref.: oia-044 zinta, 017. pasartea): — ‘Ta Arangunen bertan, Arangunen a tta n konzejala zen. Eta ikusi zunin gerrako m oim en tua ... Él sabría, gu oaiñik um ik, ni gaztia nitzan, ordun hemezortzi, bukatu berriya. Esto... Harrek alde in zun beste aidea.

Ez dakit, Urruña ‘o horrea jon zen. Hala uste ‘ut. Eta bean ordez, hamasei urteko semia hartu zuten. ¡Qué ya es! ¡Y que m uerte le debieron de dar!

Zergatik gue beste bizitzakua zon esposatua sereno batekin, ‘ta serenua jon ‘men zen haik esnatzea. Lo ‘men zozten seko, fijate ze kezka iyukiko zuten haik, gaizki intakuna! Lo! Eta béak san 'm en zin: “ sentitzen dit, biño zuek esnatzeko ordena dit". Eta nevarles y matarles. Y según oí al de Aranguren lo que es... Nik uste ‘u t de Peñas de Endarlaza ‘o goitik bera botia izango zen hoa. V luego el padre volvió. Han ‘e izango zen zea erra, e!

G errako beste gertaera hau ere kontatu zigun Luixak: A nduitzeneko alaba hil zuen errekete batek.

A nduitzeneko alaba (Erref.: oia-044 zinta, 018. pasartea): — Hoi gue parientia da, bueno neria ez, biño ne erreiñan izeba. Inesena.

Pues, era una chica monísima. Esto... Maitxo. Horrek hemezortzi bat urte ‘ ro hola zittu n. ‘Ta n om ba tte handik pasaeran, zer zun, botoi bat jartzia nahi, zerbatte alkandora batei, eta ja rriko ziyola, biño itxo ltteko ! ¡Pues a raíz de eso ya echo ei baiazo! Geo torri ‘men zen béa, el Pero ez d u t uste hizketako gogo haundiik izandu zunik familiyak.

Bizi izan ez dugunontzako zaila da gerra im ajinatzea. Egun bakoitzak zer ekarriko zuen jak ite a zaila zen, beldurrez bizi ziren; heriotzak, atxiloketak, m ehatxuak, hildakoak nonahi, tiroak, bonbak...

E tx e tik a te ra tz e a bera a rrisk u tsu a zen. T x aro n d o k o F ra n tx isk a P agadizabaI A rtolak kontatu zigun A rritxurietan zeuden soldaduek tiro egiten zietela etxetik ate­ ratzen zirenei. Izan ere, 19:00etatik aurrera ezin zen kanpoan ibili, baina baserritarrek beren lanak egin behar izaten zituzten.

G erra eta gosea (Erref.; oia-085 zinta, 028. pasartea): — Geo gerra hoa torri ‘ta, zea batzuk Arritxuitan ‘ta punto guztiyak bageneizkiun guk. Gui, haik ez ziguten gui tiro ik tira ber, biño a te... Igual tiro itte n baizuten! Kampun zazpitatik aurrea ez zen libre izaten. Illunaarreko zazpitatik aurrera ez zenun libre. Ardita jo n a k igual guriak eta oaiñik etorri gabik eta... Kuiraro errakin bai! Behiakin nolazpatte zea kontrabandun ibilli

ber izaten baizen. Aziendai<in ‘e. Dena holaxe izaten zen ordun. Gerra zerriy hoi torri bazen ‘ta! Jendia hain billa ibiltzen duk berriz ‘e, biño harrei astinduko al dik! Oainguk... Bat zutik utzi, e? Hala saten ‘ute.

A raneko Inaxi R etegi Elizegi eta L orentxa S aizar Lopetegi koinatek ere gogoan dute gerra. A ranekoek L arrazabalera aide egin zuten; gero, A rraskuerrotara. Baserri asko erre ziren garai hartan.

G errako oroitzapenak (Erref.: oia-074 zinta, 007. pasartea): Inaxi; Nik hamaika urte nittun ‘ta ... Gu... Hortikan botzen zittu ... Zea...

Lorentxa: San IVlarkostik.

I.: San IVIarkostikan kaiñonazuk botzen zittuzten. ‘Ta itxi honta ez zen sartu, biño Txaparrea bai. Ta uste ‘ut IVIendibillea 're, uste ‘ut baiyetz. ‘Ta Gariñon ez dakit. Hemen ez. Ez. Oiartzuarren Baitan; Ta han zeiñ zin ba? San IVlarkosen zeiñ zin?

1.: San IVlarkosen izango zin gorriyak.

L.: Gorriyak. Gorriyak izaten zin ta.

I.: Zertik Baldibarren hor zea eondu zin...

L.: Naparrak honeiño ailletuak.

I.: Naparrak.

L.: T a hem endikan aurrea ezin zuten ‘ta. Nolapatte.

1.: Eta geo guk aide iñ in genun h em endikan. Baserri batea han, pariente batzun itxea.

L.: Larrazabala.

1.: Larrazabalea bai.

0 .B .: A, Larrazabalekukfam ilikuk zazte?

L.: Larrazabalea ‘o Errota?

1.: Ez, lendabizi Larrazabalea. Bai. Eun batzuk han pasa genittun. Attan ama hilta, han haziya ‘men zen ‘ta asike guk (Zuberoko) Maitxo ‘ta parientik ‘tugu, lenguso ttikiyak. Gurasuk zin lengusuk. Hain a tta ‘ta hain... Hango am a ‘ro. Biñon geo ba... Gerra dem bun hara jo n giñan, eun batzuk pasa genittun ‘ta geo Karrika, m olinerun itxea. B ittor nola da? B ittor izautuko ‘zu, zea Kajadeaorroskua. Han eondu giñan izeba...

0 .B .; Arraskun?

1.: Beno, Errotan, Arrasku Errotan.

0 .B .; Errotan hoi da.

1.; Hoi da. Han eondu giñan dem bo mordoska batin, bai. Attan arreba zen han. Eta geo hem en. Jo, akortzen naz, M ilagros ‘ta gaur ez da torri, lastim a askotan tortzen da hora ‘re, biño Errentiyan bizitzen da launa ‘ta.

Alargundua hura ‘re ‘ta ... Askotan tortzen da ‘ta ... Jostatzen gu hemen ‘ta “ai, abioya, abioya" ‘ta korrika salto ‘ta hor bazen zea bat, zolo... Beno zea bat, lurrai kendutakua ‘ro, bea... Itturri bat zen ‘ta geo bazterrin zea. Hoi gauza, e? Iruitzen han sartu ezkio han defensa!

0 .B .: Biño...

1.: Bai. Gaiñekun guk... Bai, dem bo m ordoska pasa genun hem en...

Pasako genun... Aztu itten dia ‘ta!

0 .B .: Biño soldauk ‘o ez zin hem en eondu, baserri askotan soldauk eondu zin.

1.: Guk ez, gue itxian ez.

L : Bai, bazin baserritan.

I.: Ez. L : Kuartela bezela hartu ‘ta...

0 .B .: Bai. 1.: Ez, ez, ez, ez. Hemen ez.

L : Berriz ez dedilla etorri e halakoik eta!

0 .B .: Bai, hoi azkena da. Gerra.

L : Bai. 1.: Itxi hura ‘re goiko zea, Saarbisti ‘re erre zen gerra dem bun ‘ta...

L : Gerra ikusi ez dunak, ez daki zer den hoi.

I.: Ez, ez, ez dugu berrik. Jesus!

0 .B .: Saarbisti noia erre zen?

1.: Gerra dem bun, ez dakit su... Nola su hartu zun.

L.: Su mango ziyoten!

I.: ’0 bombakin ‘o su man ziyoten, ez naz akortzen.

L : Lezon beiñik piñ hala iñ ziyoten baserri haundi batei, ya ikusi zutenian Naparrak jo te n zizkiyotela, ezin zutela gehiyo, beák alde itte k o itxe haundi batei su eman.

Z am orako Inaxi O iartzabal E txeberria ju stu an atera zen bizirik gerran. A rropak za b altzen ari zela, M unuanditik tiro egin zioten. Z entim etro batzuengatik libratu zen. Soldaduek baserritik dena eram aten zuten. E zin zen ezer esan. U daletxean ere entregatu behar izaten zen, eta, etxean, goseak. M anuelen etxetik 16 oilasko eram an zituzten.

G erra garaiak (Erref.: oia-063 zinta, 023. pasartea): Inaxi: Gerra? Ni juxtu-ju xtu biziik ateria naz Zam on. Juxtu juxtu juxtu biziik. ‘Ta egiya sango za ttu t gaiña, Munaundi bakizu non dagon? Beno, ‘ta

ni Zamoan baikoiyln arropa zabaitzen ai nitzan, biño nik ez nun pentsatu ‘re gauz hoitako, ezta gutxiyoik ‘e! Pensatu! Ta nik izango n ittun ham abost, hamasei bat urte...

M anuel: Ez, ez, ez, ez, ez. Ez, ez, ez, ez. Zea! Nik hamairu urte nittun ‘ta ! Zuk aber ze izango zenittun!

Oiartzuarren Baitan: Bai, bai, beintinuebekua baza... !.: Beno pes, hara ba, hara!

0 .B .: Treintaiseisen torri zen.

1.: Baikoiya holaxen zon, baikoiya holaxen, sala hemen genun, baikoiya holaxen ‘ta M unaundi horren pare-parin goiyan, urruti, e! Urruti! Ni inoxen­ tem ente, ordun edadi hoik baldin banittun beitu, arropa zabaitzen baikoiyin arropa zabaltzen.

M.: Bai, bai. Ui, pentsa ‘zazu ba treintaiseisen zen gerra!

1.: N u m b a tt haik ze in zuten? K atalejukin han dik ikusi nei arropa zabaltzen ‘ta baita titzen naute tirua! Ordun genittun arropa zabalak zea, kam ixeta zabal batzuk eta ezer ez, etxian ibiltzeko corno unos gitanos ibiltzen giñan gu. ‘Ta nom atte handikan ikusi ‘ta titu ziaten ‘ta kamisatua zulatu, pareta zulatu ‘ta attona difuntun kuartoa baia! Ta ni juxtu hemengo tokiyan, hemen harrapatu izan bazin ‘o hem en, akatu ‘ta kristo.

0 .B .: Bai, bai. Geo zea paretatan...

1.: Bai, bai, pareta zulatuta attonan kuartoa sartu zen. Bai, pareta miak izaten zin haik, ez holako zeak ez, m iak ‘ta zulatu ‘ta attonan kuartoa pasa zen. N om atte in ziaten katalejukin ikusi arropa zabaltzen ai nitzala, ‘ta titu ‘ta harrapatu Juxtu, besua harrapatu, arropa, besua ez, arropa. Bai. ‘Ta ni milagroz salbatua naz Zamoan. Milagroz gaiña.

0 .B .: Bai. Hoixe milagrua.

1.: Bai, bai, bai. Milagroz.

0 .B .: Gaiña haiñ urrutitikan nahikua zunun pixka ‘t muitzia.

1.: Ta geo itte n zien... Ze saten ziyoten, gerrilleruk ‘o ze kristo zien?

Zam oan, beste bizitzan m aistra bizi zen tokiyan, hor zean m util zar bat, m aistran osaba mutil zar b a t,’ta iukitzen zittun konejuak ‘ta oilluak eta hola ‘ta tortzen zin horrea ‘ta itte n zittuzten oilluak eta histori guziyak denak harrapatzen zittuztenak eam an. ‘Ta zu hasten baziñan uzteko uzteko esanez, paretan onduan bi eskuak zabalduta jarri ‘ta dena eam aten utzi ber zeniyon, bestela a h i tenías la muerte. Hantxe. Hantxe.

M .; Gue am ai em an zizkaten ham asei o illasko . Ya ja te n hasteko m oukuk. Kilo pare bat ‘o.

I.: Bai, bai.

M.: Biño ez zen deuse sateik.

O.B.: Karo. Ez, ez, bestela...

I.; Artua ‘ta baarruna ‘re itten zen ‘ta gue amal< itxian um iak gosiak ‘ta ez dakit zem bat kilo... Ordun bakotxetik zem bat kilo eam an ber zen ayuntamentura. ‘Ta gu gosiak itxian!

0 .B .: Hoi erra zen, e?

1.: Bai. ‘Ta oaiñ jendia kejatu itte n gea. Guk kusi ‘ttu g u, guk petrillak!

Guk kusi ‘ttugu petrillak, guk! Guk kusi ‘ttugu! Biño, pasatu zin denak eta tira! Biño... Bizimodu tristia ! Tristia. ‘Ta geo ordun nola ez za ba dibertittu k o ! Mekallolam ar! Aste guziya pasatu lanin ‘ta ez dakit ze iñ ‘ta bakit ze iñ ‘ta zea, zortziyan behiñ billera ‘ta ... Billera jo te n utzi ber ez! Ostras!

Penak aztutzea.

M aitx o B ikandi A ristizabal eta bere fam ilia P u tx u tx o errek an bizi ziren. G erra garaian etx etik jo a n ziren, baina ez denbora askorako. K anoikada asko izaten ziren p laza aldean. Egun batean, 160 kanoikada kontatu zituen M aitxoren anaia batek.

A naia zaharrena gerran hil zitzaien. G izasem e batek soldaduei esan zien aita eta anaia “gorriak” zirela, eta Iruñeko kartzelara eram an zuten anaia.

Gerraren ondorioak (E rre f: oia-020 zinta, 003. pasartea): — Gerra ‘re tokatu zian. Handik itxetik ateta ibiltzen giñan. Kañonazua besteik ez genulako.

— Non bizi ziñazten zuek?

— Putxutxerrekan.

— U f...!

— Hara, jesus! Eun batin gue anaiyak kontatu zittun kañonazuak, azke­ neko eunetan. Zeatu ‘ta ehun... Ehunda... Hirurogei ‘ro ez dakit ze zeatu zittun inguru hartan. Geo aide in baizuten. ‘Ta n om ba tte azkenaldiyan...

M iño bestela ‘re bai. Kañonazuak sartu han inguruan, zean, Exkerreneko baratzia zen, ‘o zelaiya ‘ro zea. Erramolatxak zekazkiten eta handik aldatuk zian erram olatxak leiyotik kampoa, barrena. ‘Ta hola gerra dem boan. Anaiya 're han hil zitzaigun, hogeita lau urtekin. Dena hola.

— Eta zea, e... Kañonazuk zin bitartin zuek Patxutxerrekan eon ziñazten, e? Ez zizuten biali?

— Noiz? Gerra zenian?

— Bai. — Ez. Noa jongo giñan? Atetzen giñan ahal genun tokira, biño geo ber­ tan ioten giñan.

— Bai, e? Ez ziñazten inguruko baserrita ‘ta jon zuek?

— Bai, jon ‘zandu giñan. Errota ‘ta hola. Biño geo, besteik ez genun ‘ta itxian.

— ‘Ta anaiya... Ze... Gerra jon zen ‘o ...

— Gerrea jon zen. Biño hura lembizi in zuten, gizaseme bat bazen oso ergela ‘ta zea, gue a tta ‘ta anaiyagatik san ‘men zun gorriyak ziala zea, Naparrutik sartu zian soldaduai ‘ro, eta haik kampuan harrapatu zuten dena hartu ‘ta kartzelan sartu. Hartu ‘ta Pamplona oiñez eaman zittu ... Ez dakit noaiño oiñez. ‘Ta han ez d akit zem bat hillabete pasa, ‘ta beste asko in zittuzten afusilatu. Biño guria e... Launa bazun, ‘ta harrek han zea antti bat izauna ‘ta harren poderiyoz iñ zittuzten prozesatu. ‘Ta pasa zittuzten zortzi hillabete ‘ro ez dakit zem bat kartzelan. Bestela lepua. ‘ Ta holoko gauzak.

— Gauza okerrak!

— Txarrak.

— Txarrak.

— Ta geo klaro! Anaiya ‘re hil zitzaigun, a tta ‘re handik bi urtea hil zitzaigun.

K orneli Egim endia A ranburuk kontatu zigun, G altzaraberritik A ltzibarrera itzuli zirenean, auzoa hankaz gora aurkitu zutela. D ena konpondu, eta isilik egon beharra zegoen. G altzaraberritik O iartzungo kalera ogi bila zihoazen batean, San M arkostik botatako tiro batek jo , eta beren ondoan zegoen m util bat hil zuen.

San M arkostik tiroka (Erref.: o ia-011 zinta, 004. pasartea): — UO...I Puskaik onenak eam anak eta, hantxe tx ik ittu a bazter guziyak eta, ahal zen bezela! Arreglatu pixkat eta ixi-ixilla. Han ixillik eon berra zon.

Ezzon han kantai ‘ta dantzan ibiltzeik!

— Ez zon, bukatu zin dantzak!

— Bal, bukatu zin hango zeak. Hantxe. Geo noizpatte bakotxa gen itxeta joteko ba ‘ta , ju n giñan, dena zikindua ‘ta ... U! Beák nahi zuten bezela ibilliya ‘ta! Sartu giñan ‘ta geoztik hantxe!

— Eta Galtzaberrin ziñaztela, jakingo zenuten ze pasten zen herriyan ‘ta!

— Bai, asko ze pasatzen zen, nola... Ogiyan ‘ta billa torri ber genun Oiartzuna, *ta zea, harrobiyan barrena pasa ber genun nahitanahiyez ‘ta, tiruk San Markostik titzen bait zittuzten, ‘ta, gu iya ailletun, zea, harrobira, ya ailletun harrobira ‘ta tiruk hasi zin ‘ta, hola baztertu giñan pixkat pareta kontra, ‘ta Txirrista saten geniyon mutili bat, Zirrista izena, ez dakit ze izena izango zun, Zirrista bai, “ baijua Zirrista" ‘ta hura ‘re paretan kontra arrimatu zen ‘ta tortzen zaiyo bala kontra ‘ta hantxe seko utzi zun! Bai, hora ikara pasa nun!

Gu ya ailletun ‘ta hora hilla han. Bai. Geo seittun geldittu zin, beno, geldittu, berriz ‘e seittu zuten, biño gu pasa giñan gen tokira jon ber genun aldea.

Pozik tiroik ez zenin! ‘Ta holaxe, gaizki, gaizki. Gaizki ibilli giñan.

A rroxa Pikabea A rtolak esaten zigun ezin dela irudikatu zer den gerra. H ildakoak nonahi... Fusilam endua ere entzun zuen, K astrorenean lotan zen aldi batean.

— Gerra... ‘ta lengo esayera da: “ Gerraik txarrena m iño pake txarrena hobia da ” .

— Eske gu ez ga ezta im ajinatu ‘re itten.

— Ez, ez, ez...

— Nahiz ‘ta zuek kontatu ‘ta iñalak iñ... haiñ-haiñ gorra, ez?

— Bai, bai. Ez da imajinatzen zer den gerra. Aieka guzi... nonahi herittua zu, ni beti akortzen na, goitik betti ogiyan billa helduki ‘ta zea, Paotxikitako buelta itten du ‘ta zokua hartan soldado bat hantxe hilla, m iño hozkiya... jarri itten da noski. Ta Goñi, famoso Goñi; han, guardian han zebillen. Zea, honea heldu zin tropai nola zubiya bota baiziyoten pasua gabe geldittu zen hasta septiem bre, 1 8 de ju lio tik ez zon pasoikan, dena m endiz ibiltzen zen eta Goñi horrek san zin: “ Noa zuz neskatxa?” ‘ta hum ildem ente “ Ogi billa” ‘ta “Sartu kotxin” . Lenotik ezauna, konfintza ez, miño ezauna, hemen Arrauan bizittua baizen, eta sartu ‘ta berak eaman zu, nik harrentzat deus satekoik ez dut. Atzea, hara, soldadu hilla zon tokiya harta ekarri zianen, porke han bailtzaten soldadu hil zina haik eram ateko ‘ta prepatzen, behi­ yak ‘e, behi paria Jarri ‘ta gurdiyan eam aten zittuzten ‘ta, hoik begitik ezin kendu zit soldadu haik kuneta zoluan. Aman sem ik izango zin zein bazin ‘e, ‘ta hola. Nik apusilamendua ‘re sumatu nun Oiartzungo kamposantun, ikusi ez nun iñ, miño sum atu? Kalin geldittu lotan, Kastronin ni lanea asko jo te n nitzan, eta gau batin tiro te u a k ‘ta hango etxeko andre zarra, oaindikan ‘e neska zarra bizi ‘un. Kuartoa jo n zin: “ Ez ikaatu, afusillam entua da” . Ui am a! Hura tarrapatuta ‘ta geo tiro de gracia dela ‘o pa-pa, ni... ‘Ta hurrengo eunin josten ibiltzen nitzan ni ‘ta neskame zon baten nobiyua ‘re han hil zuten, hemengua zen m utilla ‘ta neska kampokua, neskame zona miño euskalduna. ‘Ta hura nearrez nola Ollokinea jon zen, ‘ta arratsa har­ tan hil zuten m utilla hura ‘re. Kinkirrinkiñenekua, m util polit askiya bai! Bai, hil zuten...

A rroxak dio ez zuela eguzkirik egin urte hartan. E tx etik atera orduko, tiroak nonahitik. T ropak m ezatara jo a n ziren, eta San M arkostik bonbardaketa hasi zen.

S antuseneko g u rd i-bidetik aita eta biak zihoazela, bonba ondora iritsi zen. G auza b eitza gerra.

Tiroak, bonbak, lapurretak... gerra (Erref.: oia-052 zinta, 008. pasartea): — Hogei urte, gerran. Ni dena gotzen naz gerra. Gerra, lengo esayera da: gerraik hobena miño pake txarrena hobia dela, ‘ta bai. Ordun ez duzu pozik ‘ta deuse, ‘ta beti usai bat, zea usai... poibora usaiya ‘o... gaiñea gerrako lenbiziko urtian euzkiyik e'tziñen sateko... ez dakit jaingokun zeaz... euzki gabe bizittu giñan gerra hasitako urti hartan. In zun urte bat... ‘Ta aieka guzitatik soldadua ‘ta guardiya ‘ta beno. Ogiya billa torko bagiñan ‘e eozin

tontorretan bazozten guardiyak jarriyak: pa ‘ta ... ti ‘ta ... Nei ez z itt tokatu beñe jotzia m iño... ordun kartilla bat maten zuten ogiyan billa joteko, laun batek ‘o bik ‘o ... ‘ta a tta k eta nik jo tia bakarra genun libre ogiyan billa.

Ne ama hamakiña bier atzetikan beira eondua: ni itxetik atera ordu goiko Galtzatako gaiñatik hasiko ttunen zipi ‘ta zapa. ‘Ta beñe ez zitzaidan suertu nei jotzia. ‘Ta nik granada bat... San Inaziyo euna, eliza jon ‘ta handik atera ‘ta tropak sartu zin elizan meza entzuten, oaiñ miño fede... ez dakit noia den hori. Eta ikusi ziten nom atte zeatik, San Markotikan, San Markon frente geitza izandu zen, eta hasten da bonbardeua ‘ta Oiartzungo eliza bai, orro errak! Ez dun nolanahiko... in zizkaten harri batzuk bota. Ta handik atera ‘ta, atera ‘ta, ate bittartin auantatu geniñen, tropak ate zin bitarte, ‘ta aún y todo baguzen, oaiñ dena etxez betia zion hoi, Santosene aldeko tarti hartan artO'Zelai izugarriya zen. Eta goiatik biria, eta goixiotik biria, geoztik in zuten Ergoinea biria, zea karretera, bestela zen gurdi-bidia miño zabalxio miño ya...

— Bai, Gaztañea atetzen zena.

— Atta ta biyek zakua bizkarrin genula ‘ta hor ikusten d u t zu gauz beltz bat xi-xi-xi “A tta a tta , n o n ..." ‘ta guk bai korri errak. Atzetik bai harri pilla ‘rra hartu geniñen. Bai, harrek in zun zoluakin, beno... itxe bat sartuko zen.

‘Ta ez zen lertu... geo ham akiña bat abere zar sartu zitenen zolu hartan, geo aberia, ordun ez zen kotxeik eta aberikin zen dena ‘ta gosia ta llagatan ‘ta ... abere asko hiltzen zen. Denak zolo hartan. Pilla ‘rrak battun han sartuak. Nik behin ikusi dut, bonba nola tortzen den: beltz-beltza birian... bueno! Penagarriya, penagarriya. ‘Ta ordun ezin zenun hitzeiñ ‘e gauza asko ‘ta. Bakizu (non aitzik ‘e ez zen): dena m ilitarra, dena reketia, dena... ‘Ta lapurretan ‘ta beno, gosia zuten, arto zelaitan ‘e... artua guk ez dugu jan m iño... zuitzen zitenen ‘ta erre ‘ta jarri ‘ta hura ja te n zuten Trabajadoriak.

Trabajadoria... beno, golpe bat ‘e etziñen harrek gogoz man karretera hor­ tan. Ne a tta k saten zun: “Autxiliko tunelian gogoz em antako golpe bat ‘e ez dun” . Hor pasatu zittuzten hiru urte ‘o, hortikan karretera Ergoinen hasi ‘ta Lesaka itten. Oso gauza beltza da gerra, beltza-beltza, beltza, beltza...

Nik askotan... bai, hoi iruitzen yote askoi, oaingo gaztia ez ‘iten ikusi ‘ta, kontua, pero... gerrik, ‘ta lengo esayera da: "Gerraik txarrena miño pakeik txarrena hobia da ” .

Gerra ondorena

G erra ondorena ere ez zen erraza izan: gosea, gaixotasunak, estraperloa, errazionaiTienduak, errotak itxiak, lan eskasia...

F rantxiska Iragorri Iriarte gogoratzen da, gerra bukaeran, B ilbo hartu zutenean, Zelaian ari zirela lanean G arm endikoak; kanpaiak eta koheteak entzuten zituzten. Ez ziren etxera joan, erreketeen beldur. Bilbo hartu zutenean, jen d e asko atxilotu zuten Oiartzunen.

Bilbo hartu zutenean (Erref.: oia-008 zinta, 013. pasartea):

San Joan kalearen ikuspegia.

Frantxiska: Geo ya soldaduk eta jon zinin, militarrakin difentzi izugarriya, e! Bueno...! Errespeto bat eta... Denai tratatzen ziguten oso ongi ‘ta gaiña beák zuten hura em ateko ‘ta ... Jesus...! Reketetikan m ilitarrea? Txuritikan beltzea ham besteko difentziya!

Oiartzuarren Baitan: Bai, e?

F.: U...!

O.B.: Ta ordun hoi ze in zen, Errentira ‘ta pasa zinin reketik jon , biño soldaduk geldittu iñ, geldittu in zin?

F.: Karo! Tropak sartu zinin denak ya Donostiño! D onostitik aurrea ya berriz gerra! Biño bai!

O.B.: Ta hemen zein geldittu zin?

F.: Ez, ez, ez! Jon zin, jon zin!

O.B.: A! Denak jon zin!

F.: Denak jon zin!

Maitxo: Haik eamango zittuzten gue itxian zoztenak eta ‘re? Haik ez al zin Naparro aldea jun , gorriyak ‘o?

F.: Ez, biño... Gorriyak saten zena... Ez! Gerrak korrittu zun Bilbao liartu arte. Geo Bilbauko fren tik izandu zin txarrak. Lemonan liil zin eun batin...

Bi oiartzuar, kom paiñi berekuk. Bai, D onoxtina... Zuk a ittu a izango zu Donoxtina zein den? Donoxtina? Bai...! Hor nola afusilatu zittuztela ‘ta ...

Karrikako biri hortan. Horko baserhko Donoxtina eta Goñin semia. Biyek hil zin!

O.B.: Goñi karlista harren semia?

F: Bai, Goñi karlista harrren semia, bai! T a haik karri zittuzten Oiartzuna enterratzea. Haik hil zin Lem onako fre n tin . T a han eondu zen baita ‘re ne gizona gorriyan ayekatikan gudari, gudariyak zin hem en reketik bezela, gudariyak eta m ilitarrak. Ta han eondu zen. Eta anaiya, bi anaiyak alkarren kontra mendi berin ibilli zin! Pentsatu, hoi ‘re bada ba, e?!

M.: Gerra!

F.: Bai! T a Bilbau hartu zuten arte! T a ni akortzen naz Bilbau hartu zutenin... Gu Untsaskon giñan belarrak, zea m etak eta ittea jona, eta eun­ ta la ko kam panak Errentiyan ‘ta kohetik eta je s u s ...! Zer ez zen han! Ta "bada gaur, haundiya pasia da ba gaur, beitu, zerbai badugu!" T a gue Antoniok san zun: “ ez ga itxea jongo, e! Golz! Deskuidun sartu baldin badia ‘ta hor sartzen badia reketik itxez itxe ingo ‘ute izugarriya!” . San ‘ta izan!

Gu... Zea, Araingo kaskotikan aitzen, Oiartzungo m anifestaziyuk. Karlista denak kalez kale ‘ta itxez itxe. Gu ion! ‘Ta ama izutua: “ biño hoik ze ai dia umi h oik?" ‘Ta berandu itxian sartu gu! ‘Ta bai izandu ‘ re gue itxea, bai izandu gue itxea! Luixa ‘ta, hoik zartxio zin, ahizpa ‘ta . Geo... Lukas soldado ya, ‘ta Antonio. Gue amak: “jesu s...! Agertu al zazte? Hemen torri dia zuek non zazten galdezka!” “ Pes horretxegatik eondu ga ba ama, Araingo kaskun, ikusten baigenittun “ O.B.: Ta reketik zuetaz galdetu zuten?

F.: Oiartzungo je n d ia , e! hor sartu zenin erua bezela ja rri zen jen de guziya, Jesus...! Bilbau hartu zutenin? Madre Santa! ‘Ta uo...! ‘Ta bueno, hartu ‘ta d e te n ittu harrapatzen zittuzten guziyak! Aber zem bat eondu zin Oiartzunguk, oaiñ aztua d aka t n ik... B adut librua, e! ‘Ta letu ber nuke.

Asko! ‘Ta aber zem bat hill zittuzten!

K orneli E g im en d ia A ran b u ru k k o n tatu zigun, gerra bukatu eta gero, m a n txa zeukala iruditzen zitzaien hura kartzelara eram aten zutela. Jendea kexatu egin zen, eta orduan hasi ziren batzuk aske uzten, baina beste batzuk hil egin zituzten.

K artzelatze asko (Erref.: o ia-0 1 1 zinta, 010. pasartea): — ‘Ta geo, gerra bukatu ‘ta geo 're, je n d ia d e te n ittu ‘ta itte n zuten, kartzela eam an ‘ta ... Ez? — E? — Gerra bukatu ‘ta geo ‘re kartzelara ‘ta eam ate zuten jendia?

— Bai, eam an zittuzten! Bate mantxa zuna iruitzen zitzaiyotena hartu ‘ta eman kartzela 'ta, kartzelan hantxe iuki. Ahalik eta jendia m uittu ‘ro, jendia zeatu zen arte, aleiya, haik ez zutela ezeen kulpik. Kam potik etorritako je n ­ dia zela dena, gu bertakuk ez genula ezere kulpik! ‘Ta... Orduntxe hasi zen pixkat libratzen, bat ‘o beste ‘ta... Geo behintzat, nozpatte libratu zittuzten, biño denak ez. Hill iñ zittuzten batzuk ‘ta ... Uan, nik ez dakit zeiñ zin hillak eta zeiñ zin zeak. Nik dem bo... Urte asko da ‘ta...

— Urte asko da bai!

— Biño, gauz onik ez! Ez zala b e h in tz a t... Hem en gerraik ez dugu behintzat, desitu berrik gehiyo!

— Hoi ahal bada ez, e? Hoi azkenekua, gerra! E? — Uf! Haik ‘e ez ziyoten beitzen ezta ezta ezeei ‘re!

— Bai, ‘ta geo... Gorrotua ikaragarriya! Bata bestei eziñ ikusiyik!

— Eziñ ikusiya bata bestia!

Joxepa Z abalegi L azkanotegik kontatu zigun gerraren ondorenean deus ere gabe gelditu zirela asko, soldaduek h arrapatzen zuten g uztia eram aten zuten eta. O nak baziren tartean, baina harrapatzera jo aten ziren ia denak.

Gerran ezer gabe geldituak asko (Erref.: oia-019 zinta, 021. pasartea): — Gerra ‘re txarra, biño gerra ondorena ‘re bai!

— Bai, gerra ondoria ‘re... Arruinatuk asko! Harrapatzen zittuzten guztiyak eam aten zittuzten 'ta! Ez nuke berriz ikusi nahi! Uf! Gerra itsusiya zen gaiña hua. Etorri ‘ta gerra... Izatia bat da biño... Itxeta jon ‘ta han zin trastik hartu ‘ta martxa! ‘Ta hoi ez da gerra. Hol da lapurra!

— Bai, bai, ze patu ‘ta ez zuten ingo?

— Keba, keba! Sekula jan gab eko je n dik ‘o... Aj! — ‘Ta gorriyak ‘e ibiltzen al zin?

— Bai, bai. Bai, bai. Gorriyak eta, nazionalistak eta, karlistak eta... Bazin klasik baizin denak eikarren kontra.

— Eta baserritarrakin denak gezki portatze al zin?

Bai, jenealin denak harrapatzea. Beste batzuk ezaunak baldin bazin ‘ta, onak ‘e bazin biño... Ez nuke ikusi nahi berriz nik gerra.

G erra aurretik abertzaleek erabiltzen zituzten lokalak irabazleek bereganatu zituz­ ten ondoren. M aitxo S agardia O lanok kontatu zigun K illirikupe gainean B atzokia zegoela. G erora C írculo C arlista izan zena, aurretik B atzo k ia zela. A rizm endinen m ilitarrak egon ziren. S olchaga jen eralak udara herrian pasatzen zuen; gerra etorri zenean, O iartzunen zen, eta hantxe gelditu zen.

Karlistak eta m ilitarrak (E rref: oia-032 zinta, 019. pasartea);

— Killikupin.

— Hor zer zen?

— E? — Hor ez zen Batzokiya eon ‘ta geo...

— Batzokiya gisa biño lembiziko zea hortan aitzen zin hola komuniyua in ber zutenak eta doktriñarako preparatzen aitzen zian hor, lendabiziko plan­ tan. Batzoki gisa, bai.

— T a zirkulua zer zen karlistana?

— Bai. Biño lembizi Batzokiya zen, e!

— Hoi da, hoi da. Eta karlistak ze eondu zin, e... Arizmendinin ‘e ez zin eondu?

— M ilita rrak.

— A, militarrak.

— M ilitarrak, sí. M ilitarrak eondu zin, bai.

— Ta ayuntam entun ‘e bai. Hasieran?

— Ayuntam entun nik ez naz akordatzen. A yuntam entun. Bai, hor itxe zea hoitan m ilitarra zen hem en gehiyen. T a hem en Pepita Elizegi, osea, betenaiyun bi hortan ere, hor zen, berriz, Donostikua, General Solchaga.

Haik udaran etortzen zin General Solchaga ‘ta bere fam iliya ‘ta ordun hor gertatu zin gerra sortu zenin. Era m ilitar.

— Bertan iondu zen?

— Solchaga hoi zen, m ilita rra zen. (Grado) haundi xam arrekua zen.

Jenerala, General Solchaga. Zin Donostikuk, biño udaran horrea tortzen zin Pepita Elizegin pisu horta. Udara tortzen in horrea.Ta hor gertatu zin gerra sortu zenin. Bai.

G ehiago ere kontatu zigun M aitxok; B atzokiak galarazita gelditu zirela, adibidez.

G erra aurretik, R afael Pikabea eta A ialde kalean zeuden B atzokiak. G erra ondoren, Falangeren eta JA Pekoen lokalak jarri zituzten han. Falangistak kanpokoak ziren, eta herria haien m enpean zegoen. Salaketa eta ezinikusi asko egon zen garai hartan.

G erraren ondorena (Erref.: oia-036 zinta, 008. pasartea): — Eta zea, e ... Gerra a urre tik hor pentsatzen d u t nik Batzokiya ‘ta izango zila hola euskal kultura 'ta dantzak eta buitzatzen zittuztenak, ez?

Ta hoik nola geldittu zin gerra, gerra ‘ta geo? Itxi 'ta ingo zittuzten, ez?

— Hoik? Galazita. Oaiñ obra ai dun hortan, hor baju hortan Batzokiya zen ‘ta bestia zean, e Bar M ai... Kutxa den tokiy hortan ere Batzokiya zen.

— ‘Ta hoik fuera, itxi?

— Bai. Jabetu zian... Habia... este soldaduak falanjekuk eta los de JAP esaten ziyotenak baita ‘re. ‘Ta geo ez dakit. Herriyak ‘o nolaz gertatu zen...

— Eta soldaotik aparte, ba al zen herriyan falanjistak eta?

— Ordun bai. Gerra dem boran eta ondorin pixka batian bai.

— Biño hoik ez zin herrikuk?

— Ez...! Bai zea! Hoik kam pokuk! Falanjista hoik. Oaiñ zea, estrem a deretxa ‘ro saten ‘yoten hoik dia ‘ta. Ez, gauzak zeatu zin arteiño hor zentru k izaten zittuzen hoiyek, hoiyentzat. M ilitar jendia holoko...

— Ez zuten laun askoik izango hoik herriyan?

— E? — Laun askoik ez zutela izango hoik herriyan?

— Ez. Baiño ben artin bazien nahikuk. N ahikuk ben artin. Ta herriya pues hoiyen... Hoiyen m endin bezela. ‘Ta denuntziyak eta jesus! Eziñ ikusiyak haundiyak izandu zin gerra denboran. Eziñ ikusi haundiyak. ‘Ta ondo­ rin ‘e... Bai, nahiko. Famili artian ‘ta eziñ ikusiyak eta... Y solam ente p o r las ideas. Zui, idea bat zula ‘ta bestik bestia zula ‘ta... Gorrotua ikaragarri!

Tristia.

N afarroara irin hila jo aten zen Inaxi R etegi E lizegiren ahizpa. E rrotak itxi egin zituzten Gipuzkoan, baina ez N afarroan. Baserritarrei janari guztia kentzen zieten.

Gerraren ondoren, jakirik gabe (Erref.: oia-074 zinta, 008. pasartea): Oiartzuarren Baitan: Zuek gehiyena gotuko zazte razionamentuk eta ogi billa ‘ta iriñ billa... inaxi; Bai, bai. Ahizpa jo n ‘zandu da. Astua hartu ‘ta . lantzira ‘ro noa joten zin? ‘Ro Lesaka ‘ro...

0 .B .: Bai, Naparrura jo n ber. Hemenguk itxi iñ...

Lorentxa: Endarlaza.

1.: E? L.: Endarlaza.

I.: Ez, Endarlaza ez zin jo te n hoik.

L.: Endarlaza ‘re bazen, fam atua zen ba!

I.: lanzira uste ‘ut.

0 .B .: Bai, bai, baleike, bai. Toki difenteta.

1.: Eta hemen zertik ez ‘te zittuzten itte n? Ez ziyoten utzitzen itten?

0 .B .: Errotak itxi iñ ‘men zittuzten.

L.: Itxi iñ zittuzten. Fandeiya ‘ta ‘re, lyurrita 'ta itxi iñ zittuzten. Oan, kontrabandun hor aitzen zian bai. Biño kontrabadua etortzeko ‘de arratzian ‘ta, in ber ‘zaten zen ‘ta.

1.: Karo, biño gauza harrigarriya da nola itxi zittuzten hemen hoik.

L : Ai ba! Pobriak e zja tia tlk.

I.: A! Ez zion gaizki!

L.: Zertik ingo zittuzten ba? Errotak itxi iñ zittuzten ‘ta baserritarrai babarruna ‘ta harrapatu ziyoten guziya kendu.

I.: Bai, guk entreatzen genun babarruna.

A raneko em akum e horiek kontatu ziguten soldaduei jaten em ateko kentzen zutela jana. O gia kontrabandoan ekartzen zen. Gero, errotak ireki zituzten, eta nahiko talo jaten zuten.

G erraren ondoren, jak ia kendu (Erref.: oia-074 zinta, 010. pasartea).

Inaxi: Soldauk jaten em ateko ‘ta eam aten zittuzten illarrak eta. Nei hala iruitzen nau. Babarruna ‘ta hoik...

Lorentxa: Soldadui jaten em ateko?

Oiartzuarren Baitan: Baita ‘re.

I.: Soldadui ja te n em ateko ‘ta eam ango zittuzten. H om beste soldado ‘ta!

L : Ogiya ‘re... Ogiya 're kartzen zuten nom batte Napar aldetikan...

I.: A ittu, biño kontrabandun ogiya kartzen zen, e!

L ; Bai. I.: Hoixe kartzen zela! Jendik eosten zuten, behintzat!

0 .B .: Bai, bai. Bai, bai, iriña ‘ta ogiya, biyek ekartzen ‘men zin bai.

1.: Bai. ‘Ta guk beti... A...! Geo geo klaro, ogiyik (ez zen ‘zaten) biño geo errotak ereki zittuzten ‘ta...

L : Bai, errotak ereki zinian ‘ta ya...

I.: (...) Hortan itten genun ‘ta yasta. Hoixe, nahiko talua.

L.: Almazenetako potaje (...)

0 .B .: ’Ta zuk san ‘zuna baserrikuk hokiyo, biño kalekuk gose gehiyo pasako zuten!

L : E? 1.: Bai. 0 .B .: Baserrikuk hokiyo kalekuk biño?

1.: Gu hobeto. Bai. L : Bai, bai.

1.: Gu askoz hobeto.

L : Bai. Hobeto.

I.: Hobekiyo bai. Gu hobekiyo. Kaletarrak gaixuak ahal zutena.

E rrazionam enduarekin zer em aten zuten esan ziguten A raneko em akum eak: ogi g o g o r b atzu k , A zukrea, tx o k o latea eta olioa neurtuta. K ategoriak ere bazeuden: E statu aren tzat lan egiten zutenentzat, gauza gehiago. T abakoa lortzeko ere, ilaran egon behar zen.

E rrazionam endua (Erref.: oia-074 zinta, 011. pasartea); Inaxi: Ogiya m aten zuten, zea batzuk, rosko...

Lorentxa: Pirhllak zeak...

I.: Haik jateko m oukuk al zin ba?

L.; Hola bota ‘ta joten zian. Gor gor gorrak.

L: Oaiñ, berriz, aber nola bizi gan! Goizin itten bazute ogiya arratsaldin ‘e...

L.; Ta azukria ‘ta ‘re hillian ehun gramo ‘o berrehun gramo ‘o ez dakit persona bakoitzantzat ‘ta txokolate ‘ta oliyua ‘de...

I.: Persona bakotxantzako hom beste ‘ta...

L.: Hillian litro bat ematen bazuten fam ili guziyantzako!

Oiartzuarren Baitan: Ta zuek gotzen zazte kategoriyak bazila? Batzuk razionamentu bat ‘ta besteik bestia.

L.: Bai, bai.

I.: A! Ez naz akortzen hoi.

L.; Kategoriyak bazian. Ez dakit nik nola zen, biño lana fuertia itten zutenai zerbatte m aten ziyoten gehiyo. Lan zakarrekuai ‘ta geo zea, oain noia Ízate ‘Ute estado kontuko langilliak?

I.; Bai. L: Nola dia ayuntam entoko hoik eta?

O.B.: Funtzionaiyuk ‘o?

L : Langilliak, estadun kontuko langilli hoiyek zer dia?

0 .B .: Funtzionaiyuk?

L.; Hoi da, funtzionaiyuaiy ‘ta hoiyei gehiyo m aten ziyoten. bai. ‘Ta nik uste ‘ut trenekuai... Trenea lana Itten zunai, klaro estaduanak ‘ta funtzio­ naiyuk izango zian. Trenin lana itte n zutenak eta izaten zuten zerbatte gehiyo.

1.: Ni ez naz akortzen.

0 .B .: Bai, nik aittua d u t batzui txokolatia bai ‘ta bestei ez ‘ta difen tik zila.

L.: Bai, bai. Bazin kategoiyak. Kategoiyak bazin. Oaiñ, ze itte n zuten aztua dakat nik.

1.; Ni ez naz goatzen.

L.: Tabakau ‘de, tabakua ‘de... Jesus! Kolan han eon ber ‘zaten zen.

O.B.: Hua ‘re zea, hua ‘re...

L.: Raziyua.

0 .B .: Raziyua. Arduakin ‘ta ‘re bai?

L.: Dena izango zen. Ardua ez dakit eozeñei em aten zen ‘o ez zen eaten ‘ 0 ... Dena ze, dena zen a ttu a . ‘Ta legum bre gauza hoi dena aspaldiko urtitan almazenin zozten zar guziyak saldu zien. T a beratzen euki ber zin haiyek.

1.: Zem bat urte izango zin ordun?

L.: Gatza ‘ta básuan sartu ‘ta ez d akit zer ‘ta ... Geo (...) gaur bezela ollak izan bazian ‘e, biño... Eltzia...! Eurrakin su intako eitzian ‘ta hantxe eziñ eosiyik!

G erraren ondorengo, goseak eta garbitasunik ezak gaixotasunak ekarri zituen: tifusa, azkura, zorria, kukusoa... Hori ere, A ranekoek kontatu ziguten.

G erraren ondoren, gaixotasunak (Erref.: oia-074 zinta, 012. pasartea): Lorentxa: Geo kallentura, Tifusa... Gerra ondoren zin haik ‘e!

Inaxi: Nik pasa nun, behintzat!

L.: (...) ez zela izaten ‘ta...

I.: Piok ‘e bai, ‘ta anaiyak eta a tta k ‘e bai.

L.: Azkuria ‘de bai.

I.: Izebak ‘e bai.

L.: Azkudia ‘de gorputz guziyan, azkudi izugarriya.

I.: Atta ‘ta nik biyek batin pasa genun. Nik ariña ‘ta harrek fuertia.

L.: Guk ez genun pasa.

Oiartzuarren Baitan: Geo uzten zun, ez? Tifusak geo uzten zun zerbatte...

L.: Bai, dem bo askuan eoten zian bai. Illia jo n ta ‘ta...

I.: Ez, nei ez zin jon . Hoi da, fuertia zunak ‘o.

L.: Bai, illia jo n ta ‘ta eoten zin.

O.B.: Bronkiyuk ‘o zerbatte ez al zen...

L.: Igual. Kallentura haundiya izaten zen ‘ta ! Bai, hoi denak gerrak karri zitun, e! Asike...

O.B.: Karo, gosia ‘ta gargitasuna ‘ta...

L.: klaro! Gosia ‘ta garbitasunako ‘ re ze, jab oiyik eta ez zen ‘ta ! Oan bezela izan bazen dutxak eta zeak garbitasunak ‘e difentzi haundiya du gaitzantzate!

O.B.: Klaro ‘ta ham beste jen de elkarrekin bizitzen ‘ta...

L : Garbitasunikan gabe ‘ta gosiak. Zorriya, kukusua...

G regori A lm andoz H uitzik ere gogoan du gerra: A ranoko plazara falangistak iritsi, eta hango gazte bat eram an zuten. Artoari eskerrak, taloak Janez-eta konpondu ziren. A ranon errota irekia zeukaten, baina baziren urrutira jo an behar izaten zutenak.

O iartzungo asko G oizuetara jo aten ziren irin bila.

A ranon errota irekita (Erref.; oia-078 zinta, 016. pasartea): Gregori: Gue gaztiak ‘e ez ‘ttezela, gerrik ez zatela kusi!

Oiartzuarren Baitan: Ez. G.: ¡Eso es horrible!

O.B.: Hoi azkenekua!

G.: Guk ez. Guk han Aranon pasatzian igandia izango zen. Bai, igandia, bai. ‘Ta tropak, heldu ziala Goizutatikan, zea Aranoa. ‘Ta gu hantxe beldurrak airian! Denak kamiyoz kamiyo ikaragarrizko falanje ‘ta Naparroko zea hoik izango zian... ‘Ta plaza. ‘Ta plazan hantxe jendia, denak (txil-txillik) ‘ta Urumiakua zen, Txilütana, m utilla fana... Semia. ‘Ta harrei bakarren batek zita sartu ziyon ba, e? Hura han zela. Eta geo zeatu zian, sartu zian eta hoi "¡arriba los m anos! ‘Ta han detenittu Txillidana. Geo libratu zuten, e? Klaro, biño bakarren batek zeatua izango zen hura. Guk bai beldur er hura, hilko ‘te zuten m utili hura. Klaro, ordun! ‘Ta hura pasa zen Aranon ‘ta akabo, gehiyo ez zen han... Ezer ez genun zeatu. Geo len san duguna, klaro, ogiyik ez ‘ta, bakizu, talua! Eskerrak arta... Ordun artua asko itten zen ‘ta artuaiy eskerrak talua janez ‘ta hola. Ogiya ez zen kusten.

O.B.: Ezzen kusten.

G.: Ta bai, nahiko gaizki pasa genun guk ‘e, e! Oain, san ber da talua ja te n genula, bagenula itxeko artua. Gambaran arto pillak izaten baizian garaiy hartan. Arta lur asko ibiltzen genun eta hairi eskerrak pasa giñun ba!

Nola-hala.

O.B.: Eta errotak zer zenittuten zuek, erekiyak?

G.; Errota bai, errota erekiya han, herriya hartan.

O.B.: Hoi da. ‘Ta hemen, berriz, itxiyak?

G.: Biño bazian errotak faten zianak urrutira 'ta, e!

O.B.: Bai. G.: Bai, ordun bai, ordun Aranon errotaya.

Joxe Luix; Bai. G.; Eduarden... Zea Eduardon (Martxiel) nola baserriya zun izaun haun­ diya? Beno, hangua. Atta zen Antonio errotaiya. Bai.

O.B.: Gaiñekun Oiartzunguk Goizuta ‘ta Naparrura jon ber izaten zuten.

G.: Bai, 'ta Aranoa ‘re fango zian seuraski zembait.

O.B.: Bai. G.: Biño Goizuta asko. Goizuta asko.

J .L : Oi, gu ‘re Goizuta jo te n giñan.

G.: Bai ba. Goizuta asko fango zen ordun.

J .L : Goizuta errota. Bai. G.: Astua... ‘Ta ordun ogiya... Jesus...! Erki kam bitu da, e? Oaiñ ‘e?

Ordun ogiya kusten ez...

O.B.: Oaiñ, berriz...

G.: Ta oaiñ ogiya espeziala! Ixkin guzitan. Hoi gauza ona da, e?

A lde bateko zein besteko tropek baserrietako anim aliak eta janariak kentzen zizkieten baserritarrei. G erraren ondoren, b aratzean egindakoaren zati bat entregatu behar izaten zuten. B erentzat eskas gelditzen zen, eta, hala ere, kaleko senideekin ban atzen zuten, gordean. H alaxe kontatu zigun Z am ora baserriko L uixa B errondo lartzabalek.

U zta besterentzat (Erref.: oia-044 zinta, 022. pasartea): — Gue itxian ‘e oilluk eta ne baserriyan ‘ta karo, han miíizianuk izandu zin. Esto... Hartu ‘ta eam an itte n ‘men zittuzten ‘ta , haik itxeko ber! Eta eunin... Gue osabai hor gotu ‘men ziyon, denak bilIu ‘ta kutxa batin sartu.

‘Ta gam baran zeatu, gorde. Hurrungo eunin, jo n dia ‘ta aber non ttu z ten ‘ta diruk a ttu zila ‘ta plazan eam an zittu la ‘ta denak saldu in zittuz­ tela! Eta hola, e! Hola, e! Osabai hola Jarriya! Salbatu ‘men zen, biño “ ez nlyuke berriz ‘e hala arñskun ja rh ko !" saten zun. “ Ni ez niyuke hala arriskun jarriko !" Eta hola jarriyakin ‘ta be gauzak izaki. Y a quitarle todo lo que...

— Biño ezin...

— Nada. Nada, nada. Gerra trixtia da, ‘ta geo gerraondua! Baserriyan, behintzat, ogiyik ez zuten bate m aten! Eta zenun artua, beno, artua biño gehiyo oaiñik, illarra ‘ta patata ‘ta hoi ordenik ez beák esan bitarteiño.

Lendaizi in ber zenun, beák saten zuten kantidadia hairi e n tre a tu eta ailletzen bazizun, ez bazizun, hairi entreatu zko aiña in ber zenun. Zeatu, beltza! No. ¡Se pasó ham bre! Ordun baserriyan txokorra ‘o hiltzen zenun, zertik guk zea, lengusua, beno, aman lengusu, lengusu lengusua ‘re ez zen, urrutiyokua zen, biño ongi tortzen giñan ‘ta harrek jakiya prepaatzen zun, biño harrei buitzatzeko ‘re...

— Falta.

— Nada.

— ‘Ta baserrikuk zerbatte, m iño kalekuk...

— Esnia bai, bai. Bai, bai.

— Oaiñ s a n ‘zu, gehixkunak hoi da eukiko zenittuztela fam ilikuk ‘o base­ rrikuk, biño gaiñekun kalin.

— Gosia!

— Gosia.

— Gosia. Ni akortzen naz (...), guk babarruna noiz sortzen genun ‘ta, hoik Ategorrietan bizi zin ‘ta, gosiak eta, kontraseña itten genun. Ez genun illarrik eta zeikan a itta tze n . Esaten zen, beste ze rb att zeatzen genun ‘ta eikarren berri ja k itte n genun ‘ta nola ‘o hala eam an itte n geniyon. ‘Ta Garrokuk ‘e akortzen naz, zertik hoik lengusuk battuzte Garrokuk Donostin eta abenidan dijula eroi zorrua ‘ta lertu! Utzi beri hala ‘ta martxa aurrea!

Martxa aurrea! Pena errakin! No, la vida ha sido... Gerra trixtia da, e! Geo arratsin aitzen zenun tiro te u a , hor kam posantoa e am ate n zittu zte nin, Kam posantoko inguru horta. ¡Y liquidación a la noche!

A rroxa P ikabea A rtolak ere kontatu zigun, gerraren ondoren, baratzean egiten zenetik zati bat entregatu egin behar izaten zela. B atzuetan ez ziren iristen kopurura, eta erosi egin behar izaten zuten, gero entregatzeko.

N orberarentzat ez izaki, eta entregatu egin behar, gainera (Erref.: oia-052 zinta, 015. pasartea): — T a hoi denak ikusita ez da geo erraza izango ba aurrea ittia ‘ta bizi­ modua seitzia?

— Bai, in berra, in berra. In berra, in berra... Jendia zor askokin geiyittu zen. Beitu: iña zuten zea illarra ‘ta haitik entreatu in ber izaten zuten, igual patata, igual illarra, igual... ‘Ta zengatik? Porke Francok nola ez baizun urriik Españian, lenotikan eamana baizun. Ekarri zun muniziyua extranjerotik eta geo ez zon dolarik eta deus ez zon hemen patzeko ‘ta dena biali zun hola: illarra... gauzakin. Eta Haizian Inaxio, oain zu ez za akortuko, hura puertun lana itte n ‘ta eun batin potua, san ‘men ziyon: “ potu, potua to m a te bat eaman in ber d it” ‘ta potuk kargatzen ‘ta itxea jonta Xatur, hoi Bordazpiyan bizittu zena... Harrei san ‘men ziyon “ potu tom atia karri ‘ut, nahi bazu zean jartzeko” ereki du ‘ta oliyua! Ha zenbat hola, ‘ta hola asko, hola asko.

— ‘Ta itxian jango ez bazen ‘de, entregatu in ber!

— Entreatu in ber, bai, bai. ‘Ta ezzunak; eosi.

— Ez zunak eosi?

— Eosi ‘ta entreatu, in ber izaten zun. Bai. Hoi hola da: ez zunak eosi ‘ta entreatu. Hamakin batek bai. Hoi izandu zen gerra ondoko mixeia: zunak ‘e... berrogei patata... beno, askotan illarrik ez ‘zu erdiyik ‘e itten zelayin, ta berrogeita ham ar kilo entreatu ber ttuzu ‘ta hogeita bost ttuzu etxiin, ‘ta beste hogeita bost eosi in ber. ‘Ta holakua beno... ‘ta geo razionamentua;

oliyua, ordun hemezortzi pezta asko zen, ‘ta harrapatzen bazenun... eta o li­ yua izateko antxo lata haundi batzuk eosi ‘ta oliyua kendu harrei ‘ta antxoa lata hua jakitako ‘ta geo oliyu harrekin gañeko gauzak iñ. ‘Ta bizimodua hoi izandu zen, geo ondotik.

— Gerra bea ‘re gorra, miño geo ondorena ‘re gorra... hainbeste urtian.

— Bai. Nik, gue Felipek oaiñ ttu , oaiñ jo n ’zka berrogeita hemeretzi urte eta hura ja io zenin oaindik ‘e nik razionamentuko kartilla nun. Bai. Kartilla harrekin jo n ‘ta m aten zizuten um e bakotxantzat hillateko mango zizuten m edio... kilo erdi bat azukre... Hillate guziko! Hola dena, hola neurtua.

— Klaro, ‘ta zuk garaia hartan hazi zenitun seme-alaba guziyak?

— Bai. Amakiñ estraperlo in niñen nik! Hamaika estraperlo bai!

— Berko!

— Berko! Goizutan ‘ta hiru ordu, lau ordu, ya hiru ordu ‘ta lauko birian ni tripa haundiyakin ‘ta berrogeita ham ar ogi, kiloa ez zen alletzen miño, buruan etorri naz hamakiña bider. Uzpuuko gañea. Kontrabandua zen. ‘Ta ikusten banittun Guardia Zibillak ‘o gordeta eon pixkat ‘ta...

Errotak N afarroan ez zeuden itxita, baina G ipuzkoan bai. A rroxak lan klase asko egin behar izan du 11 sem e-alaba aurrera ateratzeko.

Em akum e langilea (Erref.: oia-052 zinta, 017. pasartea): — Zea... eta... hoi nola izaten zen? Klaro hoi zen errotak itxiyak zilako?

— Bai. Errotak itxiyak zielako.

— Ze jo te n ziñazten? Iriña ‘o?

— Beitu... iriña. Beitu... ‘ta ogiya... Naparrun ezzin itxiyak ‘ta Gipuzkoan itxiyak. ‘Ta Naparruan kolak beti eoten ttu n e n errotatan. Eta ogiya ‘re razionam entua han ogiya ez zon kontrabandua, gu genun kontrabandua, harra­ patu ezkio.

— Hoi da. Ta zuek ze Itten zenuten zuentzat eta bestentzat ‘re karri?

— Bai, bai. Guk ‘ta ... gue... ne gizon difuntua ham aika ogi karhya dut estraperlo, jesus! Asko, asko.

— ‘Ta harrapatu in zizuten, noizpatte harrapatu?

— Ez, beñ ‘e. Ezziun harrapatu.

— Eze? — Zea... Lengun obispua ‘re torn zin nei zea bat itte a... entrebixta bat ittea honea, obispua, aurten. Eta san zin: “Zenbat, etxeko andre, zenbat bizimodo klase eam an ttuzu zuk?" eta “ Nik? Sei ‘o zazpi b ai!” ‘ta hemen barriyun don apaizak hala san ziyon: “ Honek kontatutako ixtoiekin nik sermoi bat atera nun e !” .

G erra ondoren, dena zegoen galarazita, baita euskara ere. M aitxo Sagardia O lanok kontatu zigun kariistak euskararen kontra zeudela. Tristea dela norberaren hizkuntza ukatzea. M aitxoren ustez, zenbat eta hizkuntza gehiago jakin, orduan eta hobeki; eta, batez ere, gurea.

Euskara galarazita (Erref.: oia-036 zinta, 002. pasartea): — Karlista jendiak behiñik pin bai. Biño nik uste ‘ut zentzurikan ez zutela askorikan. Ezer... Esan nahi za... Ez dakit nola esplikatu! Sentim entuik edo ezeren... Pasiyo txarrik gabeko edo ez dakit nola esan, jokabidi hoiyek hartzia edo egittia. Porke bere hizkuntzan kontra mintzatzia! Gaur ‘e badia, e!

— Bai. — Gaur ‘e badia! Bere hizkuntza kontra nnintzatzen d inak ‘ta iruitzen zaiyote... Kultura haundi bat da. Z em bat eta gehiyo ja k in hizkuntzak...

Hom bre. Dohaiy haundi bat. Z em bat eta gehiyo ja k iñ . Ez guria bakarra.

‘Ta gaiña guria saten dutenez dela hizkuntzik zarrenetako bat. Aslke, zarra delako erretiroa man? Edo zabaidu?

E skolan ere g alarazita zegoen euskaraz h itz egitea. Z ig o r fìn-finarekin jo tz e n zituzten euskaraz h itz eginez gero. G aur egun, hem engo andereñoak daude, baina lehen, G aztela herritik etortzen ziren. Hori dena ere, M aitxok kontatu zigun.

Eskolan, euskara galarazita (Erref.: oia-036 zinta, 004. pasartea): — Eskolatan ‘e galezita?

— Galaziya. Kontu euskeraz hitz bat iñ! Jesus! Belauneko jarri ‘ta hola jarri ‘ta zior batekin zat, zat, zior fin fin fiñakin. ‘Ta... Ze gauza, e? Norbere herriyan... Geo klaro, oaiñ nun nahi daude andereiñuk, nun nahi! Eskolako ikasten dute, zea, andereiñotako. Biño leno, Kastilla herritik etortzen zin honea m aestrak eta maisuk, bertan ez zelako. Gaurko eunin ez dugu haiyen imbiriyik. Herriyan nahikua badago zea hortarako. Biño ordun ez. Ordun kam po... Kastilla herritik etortzen zin ‘ta haik jau n ‘ta jabe. Gure hizkuntza fuera! Hoi tristia da, e? Tristia da. Izandu zen hori ‘re, gen garaiya. Porke h em en ... Gaurko eunin hem en beste konturik ez dago, eskola gazteiyak. Karreran bat edo zea Ikasi, baiño garaiy hartan pues kam potik dena erdalduna tortzen zen ‘ta haiyek jaun ‘ta jabe herriyan. ¡Aprende el caste­ llano! Haiyek ez euskera, baizikan hemengo jen dia k haiyenea jarri ber zun.

Zem bat holako Izandu da gerra ondorin ‘ta! Bo! Tristia. Gaurko egunin ez, gaurko egunin denak ikasketak itten ‘ttuzte gazteiyak.

M aitxo gogoratzen zen gerra aurretik euskaraz egin zitekeela, baina gerra ondoren, galarazita gelditu zela. Eskolan gaztelaniaz egin behar zen.

Euskara debekatuta (E rre f: oia-031 zinta, 008. pasartea):

— Monja asko al zin?

— Bai, ez dakit, zazpi bat ‘o ez dakit zenbat izaten zin.

— Ta haik kastillanoz aiko zin ‘o euskeraz?

— Bai, kastillanoz, ordun euskera ez zen libre!

— Gerra aurretik ‘e ez? Ez zen libre?

— Gerra aurretikan gehixio, baiño geo ondorin ez.

— Eta euskeraz hitz eiñ ezkio ze itten zizuten, ze zuek hasiyeran gañea e ’ zenuten jakingo katillanoz, ez? Eskolan hastin?

— Miño ai... ikasi.

— Berko, m iño euskeraz ittetikan kastiguik ‘ro jartze al zizuten?

— E? — Euskeraz hitz e itte tik ‘o?

— A bai, bai. Hoi ‘re bai. ‘Ta geo, hortikan ere hor, ez d akit zertikan, aspertuta ‘ro gure izebak eta, Beko Plazara. Ta han genun beste maestra, zea... ‘ta klaro, launak ‘e hala nittun nik: Rosita Ibañez bat eta... bestia zein nun... eram os traperas, traperas. ‘Ta m aestra hoi zen, naparra, kazkarra purrakatua e, napar kazkarra hoitakua. Antijuk hemen jartzen zittun eta gui zea... “Ala, venir aqui, venir" ‘ta belauniko jarri guri han, kastigado eta kazk! hola jotzen zigun, a ittu ! Kask-kask-kask zeakin “M ecaguen vuestra fa ..." hoi e ’tz itt aztutzen e! nola sate... “ ¡Mecaguen vuestra facha cochina! No sé com o no os cae la cara de vergüenza".

— Sate al zun?

— A ittu, maixtra baten leziyua: “Mecaguen \zuesfra..."

G erra ondorenean, agintariek, lanpostu publikoetan, beren ideietakoak ez zirenak aldatu egiten zituzten. K axilda g ogoratzen da, Ergoiengo A ierdi eskolan, irakaslea aldatu zutela. G erra aurretik zegoen irakaslea euskaraz egiten saiatzen zen.

G erran irakasle aldaketa (Erref.: oia-012 zinta, 015. pasartea): — Donostitik. Ta gu ate giñanin, Donostiko hua geldittu zen.

— Donostikua. ‘Ta hoa bertan iondu zen bizitzen?

— Han, han bertan bizitzen zen. Han bertan, han bertan.

— Ta zer zin erdal... E... Vitoiku hua erdalduna izango zen?

— E? — Ez zun jakingo euskeraz?

— Ez, ez, ez. Ez zekiyen hitzik ‘e euskeraz. Dikzionaiyua zun. Euskaraz ikasteko beak zerbaitte hitz ein ber zunin.

— A bai?

— Bai. — T a zuekin euskeraz aitze al zen?

— Gui, gui hitz eitteko euskaraz beak dikzionaiyotik sate ziun askotan.

— Karo, zuek kastillanoz jakiñ ‘e ez!

— Guk kastillanoz saten geniyon, saten geniyon.

— A bai? Bagenakiun pixka ‘t. Bai, bai.

— Ta beakgaiñekua eakutsi nola itten zun? Kastellanoz?

— Berak eakutsi in ber zun eta nom baitte ze itten zitzaiyon, eakusteko zailla ‘ta dikzionaiyotik aixo zeatu, kopiatu euskara.

— Aiba!

— ‘Ta ordun euskaraz beak esan.

— Hara!

— Bai! Bai, bai, bai. Guk saten genun, “ biño horrek zertik ez du ikasten?”

— A, geo ikasiko zun ba? Aiyan aiyan...

— Bai, ikasi zun, e? Ikasi zun joteko. Joteko ikasi zun. Bazekiyen joteko euskaraz.

— Hara.

— Eta Donostikuk harrek jakingo zun.

— Bai, D onostikuk bai, D onostikuk bazekiyen. D onostikuk bazekiyen euskaraz ederki.

— Biño geo, e... Gerra garaiyan ya kastillanoz hasiko zin em aten?

— Ez. — Ez? — A, gerra dem boan bai, bai, kastillanoz bai.

— Kastillanoz. Ordun beste norbaitt torko zen?

— Ordun beste... Gazte-gazte bat joten zen. Ez dakit nongua zen. Gaztegazte bat joten zen geo.

— Zuek oaindik Ergoiñen ziñazten gerra hasi zenin?

— Oaiñik Ergoiñen giñan gerra dem bun. Gerra dembun ordun ya...

L uixa B errondo lartz ab al, m aistra aritu zen bitartean, lib ratu zen C ara a l S o l k an tatz eaz . H ori bai, F rancoren arg azk ia d errig o rrezk o a zen. L uisak gogoan du, g e rra a u rre tik , E rrep u b lik a g a ra ia n , ask a ta su n h an d ia g o a zeg o ela: lau b u ru ak , kaikuak... erabil zitezkeen. Hori bai, karlisten eta nazionalisten artean gorroto han­ dia zegoen.

G erra aurretik eta ondoren (Erref.: oia-044 zinta, 015. pasartea):

— Sartu ‘ta zuk kantatu ber izaten al zenun, Cara al Sol ‘ta hoi denak?

— A yo no, no, no, eso en la vida.

— Biño obligaziyua ez zenun ‘o...

— AItziberren itten zun kontua a ittu nun, biño ni in gabe libratu nitzan.

In gabe libra... Biño garaiya izandu zela uste ‘ut, akaso ne aurretik zen hoi e! Cuando estuvo en lo suyo suyo. Biño nik ez nun behiñ ‘e Cara al Sol...

Frankon erretratua eskolan bai, hoi bai. Frankon erretratua bai, biño gaiñe­ kun Cara al Sol ‘ta hoi...

— Zuk nahi zenuna ezingo zenun in! Ze geo inspektorik eta pasatzen baldin bazin, batez ‘e horrei beituko ziyoten, gauza hoiri! Zuk Frankon erretratua kenduko bazenuke ‘ta inspektoria...

— A karo! No, no, no, no, no, no... Hortan bai, e! Hortan zeatu ber genun, no, no, no. Hortan bai, hortan bai.

— ‘Ta zuk sum atu al zenun, zea, gerra aurretik, sate ‘ute republikan, republika garaiyan irakaskuntza ‘ta asko kambitu zela onea, zeaxio...

— ^Libertado gehiyo, ordun laburuk eta, guk ez genakiun zer zen lauburua! Biño ordun republika zeatu zenin, ordun denak gen laburukin ‘ta gen zeakin. Ya presumíamos, kaikuk, eta hoi. Biño geo beste ayekakuk ‘e bazin, que nos odiaban. Zertik ordun kariistak kariistak zin e! Zertik kadistak eta nazionalistak era odiarsel Oiartzunen gorroto gaitza zen bata bestiri! Hala jon zen geo el La matanza que hubo. Zertik gehiyen gehiyena izandu zen gorrotungatik, eta... Nik ez dakit ba, imbiriya ‘o... Ze izandu zen! Zertik hoi izugarriya izandu zen Oiartzunen, e! Larraburun bertan hamairu haurren atta hil zuten, e! ¡Fusilarle!

G erra garaian, ""írabaJadore”ak etortzen ziren Portuberrira. L apurreta asko izaten Zen. ‘"Trabajadore”en artean, jatorrenak andaluziarrak zirela dio Portuberriko alaba Arroxak.

"T ra b a ja d o re”dk. (Erref.: oia-052 zinta, 025. pasartea): — ...Hogei ‘ta geyo laun, beak... Ta hoik jaita n, jaiero gue itxiin, berindua prepatzen ziyon gue amak. Eta hola... Gue am ak jana asko jartzen zun.

‘Ta hola.

— ‘Ta zue gizona izandu zena ‘re torko zen? Ez, hua apopillua zen.

— Hua apopilua zen. Hua geo, gerra ya bukatua zen hua torri zeneko, bai.

— Miño ordun, dantza ze izandu zen, gerra arte?

— Gerran, ya gerran. Ordun ez zon... porke trabajadoria ‘ta ze naspilla izaten zela uste ‘zu? Beira jarriyak denak lapurtzeko ‘ta e'zuten ta ... Gerran taberna ezin zen izan biño... Taberna ez gen... ez zen itxi sekulan. ‘O baten batek nahi baldin bazun botil bat ardo eam ateko ‘o... Batzuk m utillak izaten

zin itxetikan dirua biaitzen ziyotena eta ongi bizi zinak trabajadori haltan ‘e.

Denetik bazin. I_apurrik haundinak ttunen de los de Bilbao, Bilbaotarrak ‘ta personik jatorrenak andaluzak zin, trabajadori haitan, andaluces.

— Trabajadorik zer zin prisioneruk h artu ta ku k ez? Ze geo aparte zin soldauk?

— Ez, ez, ez. Haik trabajadorik haik kartzelan in ber zuten tokiyan, lanin itten zuten be pena.

G erraren ondoren, pobrezia handia gelditu zen. Lan asko egin behar zen fam ilia hazteko. A popilo asko hartzen zen, eta fam ilia askok etxebizitza konpartitzen zuten.

E sneketara jo aten zirenek, txerri-jana jaso tzen zuten hirietan, baina etorkinen auzoetan ez zen asko biltzen lanik. M aria Jesus Enbil U rdanpilletak esan zizkigun kontu horiek.

G erra ondorengo gabezia (E rref: oia-034 zinta, 020. pasartea): — Pentsa ‘zu nola bizi genittun urti haik... Bordaxarren andre bat izautu nun nik bost sem e-alaba eta baratzia zun, bost sem e-alaba hazitzen ai zen, baratzeko lanak itten zittun, baratzia haundiya zun eta hala ‘re biziko baldin bazin, fa m ili kom pletua zen, gizona ‘re bazun, gizonak lana itte n ziyon. Biñon hala Ye biziko baldin bazen beste senar-emazte batzuri kuar­ tua aikilatua zun harrek. Eta harrek bezela askok. Bai. ‘Ta hemen kampotikan jen dia bizitzea torri zenin Learrea ‘ta horrea... Learren frailik zin. Eta geo frailinetikan zea erosi zutenin horko lurrak eta itxiak eta erosi zinin ‘ta, ordun kampoko jendia asko sartu zen, kastillanua holokua, ‘ta frailik bodegak zittuten lekutan ‘ta, itxe bizitzak iñ zittuten. Eta han ‘e bi ‘ta hiru fam ili bizitzen zin. Hori, kuarto bat bizitzeko eta sukalde bat denantzako. Deretxo kozina saten zen. Bai. Eta len nik hasieran ‘o aipatu z a ttu t zuri, esnia ‘ta berdura ‘ta eam anta txerri jana kartzen genula, biño askoikan ez. Ni ibi­ lli nitzan dem bo pixka batin, hillaete batzutan osabari launtzen Donostira esniakin. Eta Trintxerpen hasitzen giñan eta Alta M iraKruzen bukatzen genun. Eta Trintxerpen ez genun biltzen txerri jan ikan . T a geo Trintxerpetikan jo te n giñan Herrerara. Trenan estaziyuan zubiyan azpitik pasa eta gainkaldin zozte kasas baratas ‘o saten zittutenak. Itxe... Pareta grisako batzuk leiyo urdiñakin. Hasiyeran denak berdiñak iruitzen zin. Igual esnia ematea bi aldiz itxe batea jo te n nitzan. Denak igual-igualak! Eta han ‘e ez.

Han 'e ez genun biltzen. Eta geo Herreran hartzen genun tram bi txuriya, oandikan Herreraiño tortzen zen, lengo, aurreko u rte ta tikan ... Bai, urtiak atzegotikan Errentiño tortzen zen, Iztietaiño tortzen zen trena txuriya ya...

Bai, ni ai naz esaten berrogeita ham asei ham azazpiko kontuk ‘o hola.

‘Ta ordun tortzen zen Herreraiño. ‘Ta trena txuriy hora hartzen genun eta utzitzen zigun Ategorrietan. Zubi aurreko tabernako estaziyun. Eta ya han­ dikan Ategorrietako hortan, hor bai, hor biltzen genun Txerri ja n a , biño Trintxerpen ‘ta Herreran ez. Hor ezzen txerri janikan.

Inaxi Irasto rtza A rtolaren gizonak, ahal zuenean, baserritik kanpo ere lan egiten zuen, baina gerra ondoren, zaila zen lana harrapatzea. Gero bai, portzelanetan jende asko hasi zen lanean. G izonak sem eak nahi zituen, eta lehendabiziko hirurak neskak atera ziren. H ala ere, neskek lana berdin egiten zuten, segan m utila gogorragoa bazen ere.

G erra ondorengo lan eskasia {Erref.: oia-015 zinta, 021. pasartea): — Ezkondu ‘ta ya Maldaburura ‘ta zea in ziñanin geo ya kanpoa ‘ta lanea ‘ta ez, ez? Dena baserriyan?

— Baserriyan. Ez. Ne gizona faten zen, hola, iñon billatzen bazun lantokiyak... ham abostaldi bat pasata 're hura, diru hura geyo eta faten zen iñon harrapatzen baldin bazun, miño zalla zen, zalla lantokiya harrapatzen, ezin zen harrapatu. Gerra ondorin oso eskas... mixeia zen. Bai. — Geo handik urte batzuta hasi zen igual...

— Geo polikigo. V entas, ‘o Irungo... bai, Porcelanas, Porcelanetara jende asko okupatu zen, bai, asko jendia. Zean, Ventasen... jakingo ‘zu nun den Porcelanas. Ez dakizu?

— Bai, Pocelanas Bidasoa.

— Bidasoa.

— Hua aspaldikua da.

— Aspaldikua. Gerra denbuan... alem anak ‘o ez dakit zer din hor, horko nausiyak zien. Hillak izango dia honezkio. A ber zenbat denboak.

— Eta zenbat u rte k in ...? Lendabizi ze euki zenun sem ia ‘o alaba lendabizi?

— Lendabizi alaba. Ne gizonak sem ik nahi zittuen, baserria genula ‘ta “semia torriko, semia baleo, se m ia ...” Hiru neska aurrena! Batin bat, bestin besti, bestin besti ‘ta hiruak neskak! Laugarrena m utilla torri zen.

— Miño neskak baserriyan iual-iual aiko zin?

— Bai, bai. Igual-igual-igual itten zuten. Zen; sayera bat. Segan ‘ta hola, beti m utilla gorragua; segako.

E k on om ia

G oiko lerroetan aski ederki adierazi diguten bezala, gerrak m iseria besterik ez zuen utzi. H eriotzak eta indarkeriak uzten duen m iseriaz gain, gosea ere handia zen.

Industria guztia hondatuta gelditu zenez, ez zegoen lanik, eta baserritarrek zeukaten baino gehiago entregatu behar izaten zuten bere uztatik. 50eko ham arkadan, industria berriro hasi zen indartzen. Lana erruz sortu zen orduan: etorkinak hasi ziren, eta bertakoak, baserrian ez ezik, lantegietan ere hasi ziren: gizasem eak bezalaxe em akum eak ere. H ainbesteko b eharra zegoen, denari h eltze n zioten: gizonezko asko, baserritik

nahikoa ateratzen ez, eta lantegietan aritzen ziren, baina hango soldatak eskasak izaki, horretaz gain, destajoan ere aritu behar izaten zuten lanean.

Joxe L uix Irasto rtza M itx elen a eta G regori A lm andoz H u itzi senar-em azteek azaldu ziguten sosari hobeto kontzen zitzaiola lehen. O rduan, zorrari ikaragarrizko b eld u rra izaten zitza io n . Jo rn ala hartu eta lehendabiziko gauza erren taren dirua altxatzea izaten zen. Em akum eentzat ez zegoen aukera asko: baserrietara jo aten ziren lanera, je rtse a k egiten aritzen ziren... A hal zena egiten zuten. Lantegietako soldata eskasa zen, eta senar-em azteek, biek, beste nonbaitetik atera behar izaten zuten dirua.

Lantegiko soldata eskasa {Erref.: oia-078 zinta, 022, pasartea): Oiartzuarren Baitan: Len diruri gehiyo kontzen zen!

Gregori: A bai! Hoi bai, hoi bail Karo, xoxak konta ahala ‘ta , eutsi biharko! Beti bakizu, bildurra, oker bat ‘o ‘ta, ordun zorrai ikarrizko beldurra!

Joxe Luix: Gu ezkondu ‘ta honea ja rri giñanin, ham abost duro genun errenta.

G.: Errenta bai. Haundiya baizen. Haia saten ‘men zuten.

J .L : H am abost duro. Jesus, ham abost duro! H am abost duro nondik iraazi!

G.: Irabazi zem at ingo genun, hogeita ham ar duro?

J .L : E? G.: Ez, gehixio. (Axaldinakin) ‘ta abargehixio.

J .L : Bai. G.: Hogeita ham ar duro gehixio. ‘Ta ham abost duro ‘ta ni akortzen naz beti gue gurasuk “ beira umiak, besten itxian bihar bauzute errentan, lendabiziko Jornala hartzian, errentan dirua ja s o !” . Klaro, bestela itxetik kampo giñala! “ Errentan dirua ja s o !” Eta nola sate ziun ama d ifu n ta k nik gouan daukat ‘ta. Beti beti, honek kartzen zunlan, han ziak, hillero zuzen patzen genlttuen, errenta!

O.B.: Hua gorde ‘ta gaiñe...

G.: H am abost duro ordurako asko om en zen. Baatza punta ‘a t bage­ nun hor, biño hala saten zuten. Jendiak hala saten ‘men zun: “ Nundik...

Hamabost d uro? ” Klaro, goiko bl bizllaunak eta...

J .L : Jose Luisek amakin bat ordu sartuak lanin! Batin ez bada bestian!

G.: Bai. J.L.: Batetik ate ‘ta bestea zeatzen ‘ta amakin bat ordun sartu...

O.B.: Fabrikan bakarrik in bazun zailla.

J .L : E? G.: Ni ‘re bai.

O.B.: Fabrikakukin bakarrik zailla.

G.: Bai, zailla.

J .L : Zailla, hoixe zailla!

G.: Ta ni ‘re faten nitzan baserrira. Haik ‘e launa bihar zuten ‘ta base­ rrira ‘ta haik ‘e baratza gauza ‘ta, m aten zioten. Hura ‘re han izaten zen ‘ta hola. Ordun ez baizen interina xoxa atetzeko zeikan. Hemen ordun. Gu fan giñezken garaiyian hiru um e txikikin nitzala ez, ‘ta geo kozkortuta re ez.

Geo hemen itxi hok in zittuenian hasi zian.

O.B.: Hoi da. Ordun.

G.: Bai. O.B.: Ordun.

G.: Biño gu *re... Ni ‘re ez pentsa je rsia k itte n , da denian saiatzen nitzan. Sos batzuk atetze.

O.B.: Karo.

G.: Gizasemiak ‘e sos batzuk gehixio hartzen zian ‘ta abar da, ‘ta hola m oldatzen giñan. Hantxe, pasiatzen ibilli ‘ta ‘re ez zen. Zintzo ibillita. ‘Ta dirui zintzo eutsita! Va te digo. Hala da. Hala zen garaiy hartan. Zorrik behiñ ez. Zorrik behiñ ez, biño saiyatuta.

Joxe L uixek eta G regorik, gauzak asko aldatu direla zioten. G regoriren iritziz, em akum earentzat orain gogorragoa da, kanpoan eta etxean egin behar duelako lan.

Baina senarrek laguntzen dietelako poza hartzen du. L ehen ez zen fabriketan-eta lan aukera handia izaten. O rduan, baserrian izaten zen nahiko lana.

L ana eta dirua: aldaketak (Erref.: oia-078 zinta, 021, pasartea): Gregori: Bizitza gorra zen garaiy h aitan, e! Oaiñ ‘e lanea fan bihar dunantzako ‘ta gorra da, em akum iantzako sobretodo, itxian in bihar ‘ta lanea fan bihar. Oain, san zaun, oaingo gizonak laundu itten ‘yotela emakumiaiy. Nik askotan hor kusten dut, ‘ta arropa zabaltzen gizonak eta nola aitzen dian ‘ta me a hacen ilusión. Andriak faten zaizkiyoe lane ‘ta ilusiyua itten naute neiy, el Bai ‘ta laundu biharra dakate!

Oiartzuarren Baitan: Karo!

G.: Klaro!

O.B.: Biyek kartze baute dirua...

G.: Bai, bai, biyak lanea ‘ta biyak etxeko zea.

Joxe Luix: Ordun uan bezelako zeak ‘e, fabrikik eta gue gazte demboan ez zin izaten hom beste. Bat ‘o beste baldin bazin! Oso gutxi. Ordun jenealin baserriyan ‘ta hola jendia.

G.: Bai ba.

J.L.: Uan bezela lanin ‘ta hola ez.

G.: Ez ba. Lanik ez garaiy haitan.

O.B.: Biño baserriyan diroil^ ez zen ingo!

J .L : Hoi ba.

O.B.; Baserriyan jateko aiña.

G.: Jateko aiña bai.

J .L : Hoixe. Ta aziendan zea...

G.: Jateko aiña.

J.L.: Ni akortzen naz behiya lendabiziko Larrazaalen saidu zena milla peztan! Jesús! M illa pezta, hoi dirua! Jesús! M illa pezta? Han zeaiy, Albixturreneko Jaxinton ‘ta atta hoiy ez zenun zuk izautuko, ez. Inazio.

G.: Ez, honek ez!

J .L : Horrei zen ‘ta m illa pezta! Jo, hoi da hoi dirua! Hoi da hoi dirua!

Mila pezta, sei zak oain zea!

O.B.: Karo, oain milla peztakin...

G.: Ta biño, m illa pezta hura ya noiz arte... Handik jan biharko zuten, handik.

J.L.: Oain hontza txokolate, milla pezta ‘ta fuera!

In d u stria

Inguruko h erriek in alderatuta, O iartz u n en ez da industria ask o rik izan, baina 50eko ham arkadan industrian gertatu zen boomd. gurera ere iritsi zen. A rditurriko m eateg iak , K arrikako harro b ia, A ltzib ark o arrain - eta p ap er-fab rik a, A rraguako bakailao-fabrika... H erritar asko aritu ziren horietan lanean, eta gainerako guztiak kanpora jo aten ziren; E rrenteria-O reretako fabriketara asko.

Lan-baldintzak oso eskasak izaten ziren: bai soldata aldetik eta, batez ere, segurtasun aldetik: lan istripu asko izaten ziren, eta lanak eragindako gaixotasunak ere pila bat. E m akum eak gizonezkoak bezala aritzen ziren lanean. IV4erezi du lan-baldintza horien berri ed u k itzea, baina luze jo k o liguke. E m akum een ikuspegitik idazten ari garenez, hortik helduko diogu gaiari.

Joxepa Z abalegi L azkanotegi M artinm otzene baserrikoa zen; baserrian aritzeaz gain, ondoko arrain -fab rik an ere lan egiten zuen. P asaiatik eto rtzen zen arraina.

K axatan txu k u n -txukun jarri, eta B artzelonara bidaltzen zuten. G auez egiten zuten lan. G izonak bezala aritzen ziren. E txetik kanpo lan asko egina da Joxepa. A rtajorran ere aritzen ziren.

A rrandegian lanean, (Erref.: oia-017 zinta, 012. pasartea): — Asko kusiya! Lan asko iña ‘ta ! Jende klase asko ikusi ‘re in genun.

Arrandeiyan ‘e bertan genun, Itxetik bertan arrandeiya, ‘ta gabez lana in ber izaten nun. T a arratsin leatza lapurtu, nausiya loaletzen zenin ohiyea joten

zen, ‘ta “ izortuko ñeu b a !” Ta nei leatzakin korñka itxea jon ta ... bertan baigenun itxia! Arraskan bota ‘ta ixi-ixillik ate ‘ta martxa. Amak, guriak bai poz erra!

— Harrek ez zun gaídetuko nondik agertu zen!

— Leatza ez zun eozeñek jaten ordun!

— lerriko zun zuk karriya zela!

— Hombre!

— “ H arrapatzen b a za ttu zte !" saten zun harek beldurra berriz. “ Bai, zaude beldurrez b e ti!”

— Ba ordun leatza izango zen...

— E? — Leatza ja tia izango zen...

— Oi...! Leatza ‘ta , bixigua ‘ta , denetik tortzen zen.

— T a ze, ze arraindeiy... Biño ze arraindei...

— Pasaiyatik tortzen zen arraiya horrea. ‘Ta hor itten genun kajatan jarri dena, eta geo biaitzen zuten kam ionatan Bartzelona!

— ^Hara!

— Arraiya, bai! __‘Ja ze fabrika 'ro zen, ze izena ‘ro daka? Nik ez nakan aittua. __Hua zen... Arrandeiya! Arrandeiya, leno Errota izandutako tokiya zen.

Biño, geo arraiyakin hasi zin negoziatzen ‘ta...

— Ta hoi zerzen, geo Pitusa ‘ta ja rri zuten inguru hortan?

— Bai, bai.

— Dena inguru hortan?

— Bai, bai, bai.

— Oain pabelloiak dia baita ‘re.

— Bai. — ‘Ta gabin lana, e?

— Gabez lana in ber... Hua zen tristina, e! Ñea...! Oyin eoki ‘ta bozinak joka hasitzen zen zea, kam ionak ‘ta martxa. Sos batzuk atetzetik pozik!

— ‘Ta garbittu ‘ta ‘re in ber izaten al zenuten arraiya?

— Bai, ongi jarri behintzat kajatan. Txukun txukun jarri itten genun. Kaja haik... Izango zuten kaja... Kajak karga... Hoeita ham ar kilo iual. Leatza zea batzuk, peskadilla, bestik bixigoz...

— ‘Ta kargatzen ‘ta ‘re zuek aitzen al ziñazten kamioitan?

— Bai! Guk gizonak bezela lana! Ez ga eozein izandu, ez! O...!

— Berko sasoya euki!

— Osasuna zer ‘te da, e!

— Bai. ‘Ta gehiyo non za lana iña, Joxepa?

— E? — Kampun... Etxetik kampo ‘re toki gehiyotatik lana iña za?

— Bai,

SOS

batzuk irabaztetik pozik! Artajorra ‘ta.

— Artajorra... Patu... Zea kobratzen?

— Bai, bai.

— Bai, e?

— Bazin fam iliyak ez zinak laneko ‘ta ... Holakuk aprobextu itten genittun.

Joxepak kontatu zigun, gainera, Errenteria-O reretako fabriketara neska asko joaten zirela. Garai hartan asko saiatzen ziren ofizioa ikasten. E zkondu eta gero, gutxiago jo aten ziren. B aserriko gizasem eak ere jo aten ziren fabriketara.

Fabriketara (Erref. Oia-019 zinta, 006. pasartea): — Fabriketa ‘ta asko joten zen zue erareko neskak eta?

— Bai, bai, bai, bai. Batzuk fabrika haundita, tela fabrika asko joten zen Oiartzundik.

— Errentiko Linoa ‘ro hola?

— E? Bai. — A ...!

— Errentira, bal. Errentira. Ne ahizpa ‘re bazen han Errenteiyan fabrikan ibilliya. Ze fabriketan, aztua dakat, biño.

— Pekin ‘o... Holakon bat?

— Ez. Esmalteiyan uste ‘ut. Ne laun bat ‘e bal. Esmalteitik harek atetzen zittun rebajakin ontziyak. Hola zerbatten tatxa zutenak ‘o...

— Itxeko.

— Bal. Fabrika asko zen Errenteiyan leno, e! Jesus Maria!

— Eta, zea... Em akum ik gizasmi aiña jo te n zin? ‘0 e m a kum ik beti gutxiyo fabrlkata?

— Emakumia ‘re asko jo te n zen hara lanea ‘e. Bai. Ordun ikasteko...

Beno, uaiñ ‘e bala eskolak eta ikastolak eta ordun biño gehiyo, biño...

Ordun ‘e bazen em peñua, e! Ni kozinan ikastea jon nitzan m onja horren Itxea ‘ta kozinan Ikasi biño gehiyo in nun han tabernan lana, ‘ta hoa jantzi ‘ta komei ‘ta ... Biño kozinan ‘e bal.

— Ikasteko ‘ta dirungatik ‘e jongo ziñazten, ba, ez? Kampoa!

— Ba... Sos batzuk... Ordun gutxi patzen zen, biño sos batzuk iraaztetik bai.

— ‘Ta ezkondu ‘ta geo ‘re bai?

— Ez. Ez. Ezkondu ezkio ez.

— Ordun ezkondu arteko zea izaten zen!

— Bai, ezkonduk ‘e Errentiyan fabriketan asko zin ibilliyak, e!

— A! — Errenteiyan fabrika asko zen, e! Papelera zela ‘ta , Pekin zela ‘ta ,...

Jesus Maria! Asko, asko.

— Eta gizasemik zer zin, baserriko, e... Baserriya zakaten gizasemik jote al zin kampoa lanea?

— Bai, bai, bai. Baserriyan azienda asko zittuztenak eta, itxian zuten lana, biño gaiñekun, jenealin lanea ate ber izaten zen sosa izateko. Aziendakin ‘e dirua atetzen zen, e, biño... Asteroko jornala bezela ez baita hura.

A ltzib ark o O lald e ing u ru h o rretan , b azego en p a p e r-fa b rik a ere. O iartz u n g o em akum e askok lan egin zuten han. H orien artean, M aitxo B ikandi A ristizabalek.

Paper-fabrika hartan istripu latza gertatu zen: goiko solairua erori, eta bertan ari ziren langileak harrapatu zituen; ia denek lortu zuten ateratzea, baina bi oiartzuar hantxe hil ziren. M aitxo ere lanean zen zoritxarreko egun hartan.

Lan-istripu latza (E rre f: oia-020 zinta, 002, pasartea): — Papelera ez zen haundiya. Biño in zen han... Jende... Ez dakit zembat izango zen. Berroeita ham ar biño gehiyo izango zin han behintzat, eta nombatte gaizki in zuten, zean... Gu giñan beko plantan. ‘Ta goiyan jarri zuten m akina bat, trapuakin aitzen giñan, trapua beeixten ‘ta botoiyak kentzen ‘ta hola. ‘Ta jarri zuten m akina bat zea, papera... Beno... Trapua puskatzeko kortadora ‘ro ez dakit nola saten yoten horrei. Eta holako bat. ‘Ta harren m oim entukin nom batte in zen m uittu ‘ta tetxua eroi bi ayeketa. Hola! ‘Ta beko pisora. Beno, erdiko pisora. Lembiziko bizitzan giñan ‘ta hautsi ‘ta. Eta han giñan hamalau neska ‘ro hola, eta gehiyo ‘re beste aldin bazian gizase­ m iak eta hola, biño. ‘Ta geldittu giñan barrenian, goiyan ura baizen, terraza bezela ‘ta ura hora dena gotik b etti, burutik betti ‘ta han geldittu giñan.

— Ai ama! __je tx i ber ‘zandu genun leiyotik betti. Lembiziko bizitzatik.

— ‘Ta iñor... Denak ate ziñazten? __Bi hillak. Batek hem endik horreako difentziya baldin bazun. Bat hil zenak. ‘Ta bestia paretan kontra geldittu zen zeakin, paretakin. ‘Ta hura bizi zen itxeko bazterrin. Nik mixeiya ikusi besteik ez dut iñ!

— Jesus!

— ‘Ta handik leiyotik ‘o jarri ziguten eskaillerak ‘ta handik betti jetxi ber genun. Hola.

— Beldur erra! ‘Ta ate ziñaztenin kontentu!

— Bi hiliak! Juanito Iragorri.

— Juanito Iragorri. Hemen e...

AItziberren bizitzen zin hoik len-leno. Biño geo hura zean bizi zen, iturriotzen be familiyakin esposatua. ‘Ta hura hil zen eta bestia Otsuenenekua. M utilla gaztla.

Lan-baldintza eskasek ondorio latzak uzten zituzten. Arditurriko meategietan, esate­ rako: asko ziren istripuz edo gaixotuta hiltzen zirenak. M eazuloetako hautsak eta harria tratatzeko produktu kimikoek biriketako gaitza eragiten zuten; hainbeste jende gaixotzen zen, herritarrek izena ere jarri zioten gaitzari: “Arditurriko gaitza” esaten zioten.

A rditurriko m eategiak.

Jo x e P ag adizabal A rtola urte askoan aritu zen A rditurrin lanean; berak k o n ­ tatu zigun alargunek ez zutela ezer kobratzen hasieran. G ero hasi ziren zer edo zer ja so tz e n . S enarra m eategietan hil zitza io n am a bati sem ea ere m eategietan hasi zitzaion, beharrak eraginda. Lan zikina eta arriskutsua zen.

— Geo jarri ziyoten noizpatte, bai! Pixka ‘t jarri ziyoten. Monika xarrak ‘e gizona hola galdua omen zun ‘ta ... Hua ez nun izautu nik, biño... Hairi ‘re bostehun peztako ‘a t jarri ziyotela ‘ta poza errakin izautu izandu nun. Biño urte asko deus ‘e gabe.

— Gaiña familiya aurrea...

— Bai ordun... Geo m utilla, Patxiku, hamaiau urtetan ‘o hartu ‘men ziyo­ ten. Atta han hilla ‘ta, pam ili haundiya ‘ta miseiya, pobre izugarriyak eta, haingatik ‘o pixka ‘t ikusi.

— Bai. Biño hala ‘re ez zun gozua izan ber e, gizona m inatan hil ‘ta geo semia hara biali berra lanea, e?

— Bai, bai. Orduko jarriyak izango zin noski, urakin. Biño geo ‘re mina beti zikiña da.

— Bai, hoi san ber nizun. Plomuk gehiyo ingo zun, biño zolotan aitzen zinak ‘e beti hautsa ‘ta ez?

— Bai. Geo makina hoik ‘e... H autsik ez zun ordun, biño oliyun kia ‘ta ...

Oiiyu ‘re asko ber izaten zuten ‘ta... Zikiña mina. Beti zikiña! Geo hoimbeste hauntz barrena jon ta ...

— Karo.

— Kampoko zeaik ez ‘ta, txim eniya pasa arte ‘ta, txim iniyan betti gotti ‘ta bentiladorikin ‘ta, mangak jarrita ‘ta...

— Bai, nahiz ‘ta adelanto gehiyo euki, hua beti zolua.

— Beti zolua! Bai, tristia. Bai, bai. Holaxe a ittu giñan bai.

A largunekin ez zen inor g ogoratzen. A rroxa P ikabea A rtolak, esaterako, bere senarraren ofizioa ikasi behar izan zuen, baina alargundu zenean, ez ziren asko gogoratu berak egindako lan guztiaz. Izan ere, A rroxaren senarra O killegiko zentraleko arduraduna zen, baina A rroxak ere ikasi zuen zentrala erabiltze: eguneko 24 orduetan em e egon behar izaten baitzen, eta senarraren faltan, bera izaten zen arduraduna.

A rgindarra (Erref.: oia-052 zinta, 023. pasartea): — Bai, zentralin ‘e e a ku tsi ziten, m akina k m anejatzen n ittiñ e n nlk d enak. Bai, bai, bai, e a ku tsi ziten. N ik zentraleko m artxa banekiyen, gizona n o m a tte a eam ate n bazuten ni g elditzen nitzan . Beno, gehiyo, beste bi glzonek ‘e itte n zuten lana, m iño tu rn u n Itte n zuten lana. Nik kasi nun. A! Oiaft berriro torri da... san niyon... “Aizu, Okilliko berri jakin nahi luteke ", bi to k itik baizen indarra ‘ta oaiñ saldu in zen fa b ri... hura, Iberduerok saldu in zun beste norbaittei, ‘ta beste a ie katik heldu zen indar harrek m akina diferentia zun ‘ta “jakin nahi d u te ” ‘ta horrek san ziyon hoi Iberdrolan e npieatu ‘ta “ Bueno, ni Iberdrolan e np ie ato eondu naz m iño

nik deus ez d akit hem en andre bat bada, seuraski harrek jakingo ‘u ” , ‘ta honea torri zen ‘ta nik san niyon: “ Harrek lanin ai baldin bada sei ordu bakarrak t t ik ” deposittu haundi bat zen “ M akina lanin ai bada sei ordu" eta bost kilom etroko kanalia zun treinta p o r trein ta, ttik i-ttik iy a , ‘ta zotz bat aski ziñen itxitze ko , ‘ta geo presa h u ts a ! ‘Ta hura ne gizonak geo haundittu zun dena.

— Bai e?

— Jornalaz aparte.

— Be borondatez?

— Bai. Hura dena... haundiyugo, geo ez dakit cincuenta p o r cincuenta ‘o ze in zuten. Gue honek, neska... oaiñ den, beno oaiñ, Goizutan bizi den Mari Carmenek hamaika ondar karralttu ziñen mando ttik i batekin. Hoi ‘re lan asko iña da, asko, denak gue um ik lan asko in dute. Hoik e, hamairu urtetako lanea jon dia denak gue itxian. Denak.

— Berko!

— Berko ‘o, eskola miño nahiyo zutelako lanea jon , hara! Eskola...

— Bai e? Gañekun zuk eskola ‘ta man...

— Bai, eskola badute. Be... nola izaten da? Eskola korrinti hori denak baute. ‘Ta hola.

— Ta zea... Zentrala hoiken aurretikan argi korrintik eta ez zen izango, hoik izango zin lendabizikuk?

— Ez, ez, ez zen. Lemizi, ni neskatxa... beno, e ’nitzan oaiñik, lemizi Portuberri ‘ta hoita argiya ja rri zutenin deposito ttik i bat ja rrita , m oto r ttik i batin jarri zittuzten. Zenbat urte da ba? Nik ordun zenbat urte izango nittiñen? Beno, hamasei bat urte ‘o, argiyak jarri zinin han, barriyu haitan.

Gañekun ez zen... herriyatan ‘ta hola bazin biño barriyutan, barriyo askotan ezzen argiyikan. Tz-tz-tz. Geo hasi zin jartzen barriyutan.

— ‘Ta argiyik gabe nola moldatzen ziñazten?

— Ui, kandelakin ‘ta kinkiya. Petroleokin izaten zen, kinki batzuk, kinkiyak izaten zin, m uturrin izaten zun algadona... algadoiya bustiya eoten zen beti petroliokin ‘ta xintxilik haik ja rrita . ‘Ta geo A rd itturritika n to rri... karburua izaten zen ‘ta karburua eosteko modua zunak ‘o batzutan lapurtu Konpañiyai ‘ta kandilla haik...

A rroxa gazterik alargundu zen, eta bakar-bakarrik gelditu zen 11 sem e-alabarekin. Esan bezala, orduan ez ziren asko gogoratu berak zentralean egin zuen lan guz­ tiarekin: lau hilabete baino lehen atera behar izan zuten O killegiko zentraletik, eta A rraguara jo an zen bizitzera. A rraguako bakailao-fabrikan hasi zen lanean.

11 sem e-alabarekin eta alargun (Erref.: oia-052 zinta, 018, pasartea):

— Asko. Nik bizimodo asko, klase asko eam an ttu t. Nik hemen bakallo fabrikan ‘e zazpi urtian lana in nun e! Handik etorri honea ‘ta um e asko ‘ta jo rn a la k bazittuzten, bi ‘o hasiyak lanin m iño ttikiya k, jorna l ttikiya k, eta hamaika laun jateko eta... Bakallu fabrika itten nun nik goizian etxeko lanak, gauzak prepatu ‘ta ordubitan sartu, ‘ta hamarretan atera. T a bittarti hartan, ne nausiyak beti ordu erdi bat m aten zin, berendatzeko ordu erdi bat, ‘ta nei “geyo pasatzen bada ‘re etzu inportik" um ik to rri ‘ta txapan gañin apaiya berotzen jarri ‘ta denak iñ ‘ta berriz jo n . Zazpi urte ‘ta erdi pasa nittun.

— ‘Ta bakallo fabrika non zen?

— Hortxe bihan, oaiñ zea do; prontoiya.

— A, hor zen?

— Hor zen bakallo fabrika bai. Hor larogei ‘ta geyo launek itte n genun guk lana. Martxa geitza eondu zen hor bai. Ongi (zon), aldian zen ‘ta...

— Bai. T a noiz itxi ‘ro in zuten hoi?

— Itxi zuten... bai, bastante denboa nausi bat... bi nausi zin ‘ta sepaatu zen ‘ta geo itxi in zuten. Geo, hainbeste denbun itxiya eondu da ‘ta geo fubola ‘o partidua hoi ereki zuten ‘ta hoi in zuten.

— ‘Ta zu han ziñan bittartin? Nola m oldatzen zin hok?

— Eskolan zin, ‘ta eskolatik torri ‘ta hortxe. Ez zen ordun telebisiyuik eta deuse. Ahal zutena... ‘o ben zeak itten, ben gauzak itten.

— Bai, ‘ta zarrenak ya igual ttikiyak zaintzeko mouan ya?

— A bai, hok ya lana itte n zuten hok e! Honea to rri zinin, biyek.

Esmalteiyan itten zuten, ‘ta hau geo jon zen, ez zun fabrikan ongi hartzen ‘ta neskame jon zen, zazpi urte pasa ‘inen itxe batin, bai. Hola. Geo gue m utikozkorra hoik ‘e ... denak opiziyua baute hoik. Benez, halakuk etorri zilako. Gue M anolo da gaztina, m utilleta n ... hua denetan gaztina oaiñ, bi alaba hil ‘zkinianen ‘ta. Eta harrek, berak ikasi zun de moderadoria, burniyakin itten ttu oso zea... ona da, ‘ta berak, berazkua. Sartu toki batin ‘ta han ikasi.

— Hantxe ikasi, hartako baliyo.

— Bai, baliyo. Hola.

— ‘Ta haikin ziñalik... bueno, jon go ga zea... P ortuberritikan Okillira ezkondu ziñan.

— Bai. Handik in nitzan, handik ezkondu nitzan. Han pasa nittun hemezortzi urte, han nitzala gizona hil zin, akzidente batin hil zen ‘ta hemezortzi urte. ‘Ta ordun, gaur e ‘nittitekenen bialiko miño libratu ber izandu nun lau hillate miño lehenuo itxia ne umikin, ‘ta eskerhk asko ne kuñadu gizajua, beñe ez zin aztuko...

E rreleb o g a b ek o lan ak

G erra ondorengo m iseria hartan, diru gutxi eta gose asko zegoen. A hal zen guztiari h eltzen zitzaion. B atzuk lantegietara jo a te n ziren, baina beste asko ahal zuten m oduan saiatzen ziren diru pixarra etxeratzen. D enetik egin behar izaten zuen em aku足 m eak. L an horiek beltzean izaten ziren, zer edo zer irabaziko zuten, baina lantegi bateko langile batek eduki zitzakeen eskubide eskasak ere ez zituzten; soldata finkoa, oporren batzuk, pentsioren bat... em akum e horiek, ezta hori ere. A sko neskam e ibili ziren, etxeetan edo tabem etan; K axilda Zubeldia, K om eli Egim endia, Inaxi Irastortza, Joxepa Z abalegi, M aitxo B ikandi, A nttoni A ldalurria, G regori A lm andoz, R oxario Zalakain, M aitxo Gazta単aga...

Lan gogorrak izaten ziren, eta arriskutsuak ere bai: gure elkarrizketatuen artean inor ibilia ez bada ere, kontrabandoan aritutako em akum eak ere asko ziren. H ala ere, gerrako kontuekin aritu garenean, elkarrizketatuetako askok irin eta ogi estraperlean aritu behar izan zutela jak in dugu.

1946ko m aiatzaren 15a. San Isidro ja ia k O iartzu n en . E m akum e zerb itzariak , K ontzejupean, jaieg u neko bazkaria em aten.

In d ustria b erpiztu zenean etorkin asko etorri ziren; g erora euren etxeak erosten hasi baziren ere, b itartean apopilo egoten ziren. M aria Jesusek kontatu digu O iartz u n en etx e askotan h artz en zirela apopiloak. K o rn eliren lek u k o tasu n a ere

irakurri d ugu leh en ag o , ap o p ilo ak z itu ztela etx ean . A rro x are n ja io te tx e a n ere, P o rtu b errin , b az iren ap o p ilo ak , eta alarg u n d u eta gero, berak ere eduki zituen A rraguan. 11 sem e-alaba zituen, fabrikan lana egiten zuen eta, hala ere, fam ilia bat hartu zuen apopilo. E torkinak ziren, eta etx ean hartu ezean, gaua kanpoan pasatu beharko zuketen. B ere gelan sartu zituen, eta berak lurrean egin zuen lo. B aina asko estim atu zion em akum eak; geroztik, tratua izan dute beti.

A popiloak (Erref.: oia-053 zinta, 003. pasartea):

— Hori? Gaixua! Bueno hiru alaba bizi dia. Hiru alaba zittuzten. Hoi... beno, hennen... Paxana sa ten ziyoten. H em en lana itte n zuten nekin fa b rika n , e ta gizona, asko to rri zen bezela, hoi ‘ re to rri zen lan billa horren nik saten d ute n horren gizona, ‘ta a po pilo ja rri zen hor, o a in ­ dik bizi da andria hura. M iño erren... hura ‘re bizi zen errentan. Ta geo apopilo zon tokiya hartan bazola tokiya ‘ta be fam iliya karri ber zula. ‘Ta be Faixan ‘o horrek d irijitu zun nola ‘ta , ekarri z ittiñ e n , ya birian zozten eta geo saten yo e txeko andriak, etxeko and ria k eyola u tzitzen fa m iliyik kartzen ‘ta ya kam pun zoztela. ‘Ta ni la n e tik itxea heldu nitzan ‘ta san zin: “S e ño r R o sa ...’’ nola heldu zin ben parajatik eta nik san niyon: “¿Por qué no llevas tú ? ” bera za ld ite... “ Porque m i m arido es d ueño y n i p ensarlo. Y ya está en e l ca m in o ” beno, beno. Nik san niyon: “ Biño nola h a rtu ko t t u t ba nik? H oim beste um e d au zkit neo ne k ‘ta ! H aik lo dozte g añea” hala zozten bezela. ‘Ta geo p en tsatu nun ne baitan: “ Nik hoim besteko itxia... Kanpun lotan ... beno, b e n o ..." Karri z ittu n , to rri zin.

G aixuak! Ikatzako tre n a n m a jin in to rriy a k izango zin, d en ak ikatxakin b e ltz-b e ltz iñak: hiru nexka ‘ta senar-m aztik. Beno, ne m u ttila k , um ik, jaikizi n ittu n bi ku a rtu tik, ‘ta haik ja k in ez, klaro! H aik nik lo itte n nun kuartoa pasa, ne oyea ‘ta , beno, ja rri n itttu n . “Ta beno, oaiñ ordun nik in berko d u t lurrin lo ” . Lurrin in niñen lo, nik, gaba hartan. Beste kuarto bat banakan hem en, ja rri gabia, hutsa, gu ‘re honea to rri berriyak giñan ‘ta ... u rte be te ... urtebete ‘ro hola to rri giñala. Eta... m iño zen em akum e b a t e stim a tu zuna in niyon fa bo ña hura; geo ni b egitik o pe tuta eunero klinika, ya ordun Errenteiyan bizi zen, eunero jo te n zen nena hura, ni garbitzea ‘ta gauzak itte a . ‘Ta gaixua... hem endik ‘e jo n zinin, saten zun gue sem e batek: “ Entierrua h artuta near geyo in du M ercedesek gaur, bire guziya nearrez jo n d a" ‘ta bai, hem en ez bazun ‘e ja te k o nik beti prepatu a ‘ta '‘có m e le e s to ” ‘ta , um iri prepatu ‘ta . Berak dirua zuten. Ordun bostehun pezta errentan ja rri ‘ta lem biziko gauza... asko zen! Lemiziko lana itte n zunin errenta patu nei. Hillin asko zen bostehun pezta. Beak eskeiñi zin ‘ta b ue no ... eta lau urte t'e rd i pasa z ittu zte n eta geo noia sartu bainun Niessenin gizona. Niessenek in zittu n o breruntzat ‘ta itxiak, ‘ta haitako bat hartu zuten ‘ta han bizittu zin ‘ta . Geo hua, ez d a k it zengatikan, utzi zuten ‘ta beste to ki batin eosi zittenen eta... oain dela urte pare bat ‘o hil zin; gizona, ‘ta andria lehenuo hil zen.

A rro p arek in lan asko ateratzen zen: jo ste n , k onpontzen, lisatzen , garbitzen...

Z erbaitengatik ia em akum e gehienak jo aten ziren jo sten ikastera. O llokineko M aitxon izebek jostundegia zuten: irakasteaz gain, arropak ere egiten zituzten enkarguz, baita konpondu ere pila ederra. Lisatu ere egiten zuten; izeba bat horretara bakarrik aritzen zen, eta M aitxo beste izebarekin aritzen ziren josten. M aitxo errietaka aritzen zitzaion enkargu gehiegi hartzen zituelako. Izeba onegia zen, eta kapaz zen dirua ez zuenari ez kobratzeko. A sko ziren, berria egiteko dirurik ez eta, traje zaharrari buelta em aten ziotenak.

A rropa berria egin bakarrik ez, baita konpondu ere pila ederra (E rref.: oia-031 zinta, 024. pasartea): — Ez, ez, ez. Gure izebak pillaka han eukitzen zittun hartuak, biek aitzen giñan sesiyun... Nik saten niyon “Zertako aintzen yozu geo ez ‘zu posible ittia ‘ta? Zertik aintzen yozu, geo ezin iñik, m uturrak hausten gau ‘ta egun hor ai ber ‘zu” . Biek aitzen giñan diskutitzen. Iñoi ezetzik esateko zeaik kapazidadeik ez, ba!

— ‘Ta geo ezin alletuik?

— ‘Ta askotan debalde ‘re ai ber izaten zun. Ikusten bazun... hortan zea zen... ikusten bazun behartsua ‘ta eziñin zebillela ‘ta kapaz zen ez kobratzeko itten zun lana. ‘Ta beste batzuk berriz zea abusu gehiyegi: "Jarri nazu zeak, entretelak eta, botoiak eta... onak jarri e! Onak!" Bai... jarri ‘ta geo... tsiu ! Ezta akortu ‘re zea pagatzia, noizpatteko ‘atin itten bazizuten!

M iño ordun ez zen diruik, ez zen dirurik.

— ‘Ta nei san izandu naute, ez zakatenak eta, trajiri buelta eman ‘de bai.

— Noia?

— Kanpotik gastatu, eskatu dena...

— A bail Hamakin bat lan bai hortan, arropak eta, ui! abriguk eta... asko iñ izandu dia hórrela, jesus!

— Hoi zuek itten zenuten ‘o hoi ya itxian itten zen?

— Ez, ez. Eskatu balitteke etxian ingo zuten, m iño gaiñekun...

— Zuek?

— Bai, bai, jesus! Ez zen holako... Gaurko gaztiak probatu ber luteke pixka bat orduko bizitza zer zen, jesus! Hamakiñ bat arropa bai zea... ‘o bes ahizpa batena igual, ‘ta bestiri txikittu, urratu dena eta ttíkiyagui egiñ arropa harrekin o abrigua edo txaketa edo soiña edo... bueno, holako arregluk!

Ikaragarri.

In ‘ta konpondu pilla ‘rra. Ze eosi batez. Saldu itten al zen arropa iña?

— Bai, itten zin, miño oaiñ bezela ezta pentsatu ‘re, keba, ezta pentsatu ‘re. Telak ordun. ‘Ta gaurko eunin te lak denda gutxi dia telak saitzen ttuztenak. Hainbeste arropa dago egiña ‘ta.

— Oaiñ kapritxua da geyo, ittiana.

— Bai, bai, leno arregluk? Jesus! Zarragunak edo norbattek eman ziyola ‘ta berri'berriya eoki ‘ta dena eskatu ‘ta berrikotik egin... hoi bai, asko.

— Zurtzittu ‘re bai geitzerdi pilla ‘rra.

— Baita ‘re! Jesus! Gure izebak hamakin bat...

K axilda Z ubeldia O laskoagaren am a josten aritzen zen, eta izeba lisatzailea zuten.

Elizako arropa eta O iartzungo beste etx e b atzu etak o ak ere lisatzen zituen izebak, alm idoiarekin. K axildak zestoan eram aten zuen arropa, E rgoiendik O iartzungo kalera.

K ontu ederrarekin ibili beharko zuen neska gaixoak arropa haiek txukun eram aten, sta, gainera, zer eta, bidean zein aterako beldurrak jo a n behar.

Izeba lisatzailea (Erref.: oia-012, 005. pasartea): — Gurasuk Ergoinguk zenittuzten zuek?

— Bai! Ama ‘ta Ergoinguk zin, Ergoinguk zin!

— Zer zin Txampaiñekuk?

— Txam paiñekuk! Bai, bai, Txam paiñekuk! Ama d ifu n ta k Xelodin zun izena eta lengusua hor... Hemen hil zenak Maxpa. Plantxadora zen. Elizako arropa guziyak denak beak plantxatzen zittun. T a gu hantxe saltxan aurrekaldin ‘ta harrek joteko, plantxan ia zela ‘ta atetzeko handik eta gu beti gaiñin eta ahizpak, honek, eskua erre zun.

— Plantxakin?

— Beti han. Hura dem bo batin bakizu noia eam aten zin... Zuek ez zazte akortuko, biño elizan apaizak hola alkandora dena brillo gaitzakin ‘ta puñokokuk ‘e bai ‘ta Arkatexarrenea entregatzen genittun, Don Pabloi. Don Pablon itxea arropa hai denak elizako. Eta izeba guriak, horrek, plantxatzen zittun, eta ni tortzen nitzan askotan holoko zesto haundi batekin. Hartu ‘ta barrenin arropak Arkatexarrenea.

— Oiñez Ergoindik?

— Txampaiñetik!

— Txam paiñetik oiñez?

-T x a m p a iñ e tik oiñez.

— ‘Ta nola kartzen zenun xiextua?

— Oiñez, oiñez. Ui, ahal genun bezela! Okerruo izaten nun bíldurrak etortzen nitzan askotan birian Don Regino harrapatzeko! Meikua. Akortzen al zazte Don Regino?

— Ni ez.

— Aberikin biltzen zen, aberin gaiñin eta birin harrapatzen giñunin abe­ rikin hor hasten zen saltsan heldu giñanal! Apropos jostatze n! Eta apuru errakin bai behiñ biño gehiyotan! Ezin karraituk siestua! Bai...! Mimbrezko zesto lasaiy hoitakua!

— Karo, ez zimurtzeko!

— Biño ederki jarriyak arropak. Elizakuk eta aldareko tra p u k eta hain alkandorak, apaizanak eta denakin!

— Karo!

— Holaxe biltzen giñan.

— Ze ai denak... Haimbeste lana hartu plantxatzen ‘ta geo ez zimurtzeko ahal zen xabaiena jarri ber haik.

— Plantxatu ‘ta petxera itte n zun alm idoiyakin izebak dena argizeiya man, kin kin, zea, bai...! ‘Ta brillua atera. Puñutan ‘ta hemen petxeran ‘ta kuellun, apaizantzat. Eta aldare nausiko trapuk ‘e beko aldia almidoiyakin plantxatua. Brillua ateria.

— Hau lanak.

— Lan haundiya izaten zun. Haundiya.

— Karo. Hoi bai, apaiza dotore!

— Ta gu hortxe, askotan Arkatexarrenea torri ‘ta apaiza fa lta zela ‘ta arrebak; “ Eliza jon nahi al zenuke? Eliza, akaso elizan harrapatuko ‘zu, ‘ta mango ‘izkazu berai” . Eta atzea berriz Arkatexarrenetik eliza ne zestukin. ‘Ta utzi elizan arropak ‘ta zestu hutsa hartu ‘ta itxea.

— Itxea berriz.

— Atzea Ergoinea, Txampaiñea.

— ‘Ta hoi zematero ‘ro garbi, itten ‘te zen?

— E? — Zem atero karri ber izaten ‘te zenuten arropa?

— Arropak? Ba, hillin bi aldiz ‘o behintzat bai gutxinin! Bai, bai bai, bai.

Eta bestela ‘re Sekundinoneko... Ez zazte akortuko, biño alm azena, Jose Main ‘ta atta...

— Jose Mai Errandonea?

— Errandonea. Hain a tta ‘ta haik ‘e alkandorak hola eam aten zuten petxera hola dena brillua a terikin . Harrei ‘re itte n ziyoten. Harrenak ‘e kartzen genittun. Hortxe ibiltzen giñan, ni enitzan...

— Hemendik kalea ‘ta kaletik Ergoina.

— Beti jon ‘ta torri, jon ‘ta torri, jon ‘ta torri.

— ‘Ta garbittu ‘re izebak itten zittun?

— Ez! G arbittuk m aten zuten.

— A...!

— G arbittuk eman, biño atzea berriz busti in ber zin denak.

— Karo.

— Almidoiya m ateko petxerua ‘ta denak busti.

A rropa garbitzea, beraz, ez zen oraingo kontu bera garai haietan: garbigailuaren fal­ tan, m akina bat ordu behar izaten zen lan horretarako. Em akum earen lana izaten zen.

E txerako ez ezik, b atzuek kanporako ere egiten zuten gobada. K orneli Egim endia Aranbururen etxean, apopiloak edukitzeaz gain, udatiarrei arropa garbitzen ere aritzen ziren. Sutako hauts egokia izaten zuten kuelarako. Lehendabizi, kuela egin, eta gero, errekara joaten ziren arropa jotzera. Oso ongi azaltzen du gobada nola egiten zen.

G obada (E rre f: oia-Ol 1 zinta, 018. pasartea): — Zuek ‘e arropa garbitzen ¡biltzen ziñazten kampoko jendintzako!

— Kampoko jendintzako.

— Haik ze tortzen zin, udako? Udara pastea, ‘o...

— Udara, udara pasata tortzen zinak zin haik ‘ta m aten zuten arropa ‘ta neguan ‘e askotan biaitzen ziuten, hango arropak usai txarra izaten zula ‘ta honea arropa garbitzea.

— Zuek usai onakin uzten zenutelako!

— Ez, han lejiakin garbittuko ziyoten ‘ta, guk ez baigenun lejiaik ibiltzen.

Guk ibiltzen genun surtako hautsa ona, eurra ona izaten zen ‘ta ! Hautsa txu i-txu iya . S uilla ‘o kuela b atin ja rtze n genun, ‘ta denak xabal-xabalxabal han jarri, jarri jarri ‘ta betetzen zenin, ura botiz, ura botiz, ura botiz, betetzen zenin, geo surtako hautsa... Egurra ‘re ona izaten zen, zen pizarra guk herreruk genittun onduan ‘ta, egurra ona maten ziuten ‘ta, haik egurra ‘o zerra... Handik zerra... Zerrautsa karri ‘ta zerrautsa jartzen geniyon gaiñin eur puxka batzukin ‘ta ur berua irakitten bota ‘ta hala garbitzen genittun.

— A! Ura irakitten bota itten zeniyoten? ‘Ta ez zun betikan sua eukitzen, zea harrek?

— Ez, ez, ez, ez, ez.

— Bota itten zeniyoten ura irakitten!

— Ur berua... Urak irakitten zunin bota ‘ta kuela harrek zun azpiyan hola xolo batzuk, ‘ta han zittun hola trapo batzuk sartuak. Kompaziyo batea, bi...

Lau xulo zittun ‘ta ... Bi ta bi lau, lau xiri... Lau trap... Lau puxka hola xintxilik jarri ‘ta geo ura itten zen handikan atera, ur berua. ‘Ta uantxe ura berua atetzen zen dem boan ya eosiyak zozten arropak pronto zozten.

— Señalke denin pasa zela!

— Pasa zela ur berua! ‘Ta hala geo erreka jo n m aiyak ‘ta denak hartu ta ‘ta hantxe pantorrilletan ez zen krak haundiyik izaten ordun! Geo han jarri ta maiya haundi bat eam aten genun, maiya haundira bota arropak garbittuta ‘ta silla ‘o maiya ttik i bat bagenun arropa jotzeko ‘ta arropa hartan zea hura, lengo hango usaiya ‘ro zea hora kendu, astiñ astiñ in, jo jo iñ, astiñ astiñ iñ, ‘ta hara bota ‘ta geo anilla pixkat eman ‘ta, libre. Han ura kentzen zuten, han maiya hartatik zintzilik b e tti, ura botzen zuten ta ura botzen zutenin biyurrittu pixkat eta m aindirik baratzin zabaldu.

— Hoi ze itten zen erropa kolorekukin ‘o txuiyakin bakarrik, bakarrik itten zen?

— Txuiya... M aindirlk bakarrak m ate ‘izkiuten. M aindirik eta m alndirik eta alm oadak eta ontzi trapuk. Bakarrak em aten ziguten. Gaiñekun koloezko ‘ta liola ez.

— Ez, e?

— Haik itxian itten zittuzten.

— Biño kolorekuk ‘e garbittu zittezken hola? Zuek itten zenuten bezela?

— Ez, haik ben itxian.

— Haik ben itxian.

— Kolozkuak... Kolozkuk nola ez baizun eosi berrik. haik ben itxian itten zittuzten. Bai. — T a zuek zuen erropak ‘e erropa txuiya hola g a rb ittu zenuten? ‘0 haikena bakarrik itten zenuten hola?

— Haina bakarrik itte n genun hala, geo e am ate ko , entregatzeko, ja k itte k o . Batzuk m arka izaten zuten, bestik ez, ‘ta bestela itxekua, bo!

Itxekungatik ‘e importa ziun guri!

— Ahal zen bezela hua!

— Ahal zen bezela, jaboiya ‘ta urakin garbittu...

E skolarako aukera gutxi izaten zela ere aipatu dugu aurretik. A hal zen m oduan erakusten saiatzen ziren, eta asko ziren m aistra ibiliak; batzuk, zekiten huraxe erakus­ ten; Joxepa Zabalegi, esaterako, A randaranera ezkondu eta gero, herritik eskatu zioten m aistra lanak egiteko, auzoko haurrek ez baitzeukaten inor ikasteko. M aistra ona izateko, afizioa eta pazientzia behar direla dio.

A uzoko haurren m aistra (Erref.; oia-017 zinta, 022. pasartea); — Herritik abixtu ziten. Nik eskola ona nula ‘ta um ik gaizki zoztela. ‘ Ta neria ‘re banun ‘ta...

— Eta, ‘ta nondik hasi ziñan hairi iakusten? Libruk ‘ta bai al zenittun?

— Neonek afiziyo haundiya nun eskribitzeko ‘ta. Bai. Hoi berez ‘e ber da, e! Gaiñekun, afiziyua ‘ta pazintzlya 're ber da! Nik ez nun um eik sekula jo izandu! Ona izan in ber du! Nik maixtra ona izandu nun, neonek egiya san.

Harek ‘e sekula ez zun jotzen umeik.

L uixa B errondo lartzab al em akum e ausarta da. B ere garaiko em akum e gutxik ja rra itz e n zuten ikasten, eta berak -o s a b a apaizari e s k e r- irakasle ikasketak egin zituen, eta gero, ezkondu aurretik, U galdetxoko eskola ireki eta 80 ikasletik gora edu­ kitzeko ausardia eta indarra izan zuen. U m ila izaki, berak garrantzia kentzen dio lorpen horri.

— Nei lana itteko ‘ta ... Goizin jaikitzeko ‘ta ... Nei lana ittik, gaiña Jaunai eskerrak osasun ona. ¡A m í no m e ha costao trabajar, e!

— Bai, biño gauza bat da zuk lana ittia, Luixa, biño beste gauza bat da satia, haimbeste haur ne ardurapin... Hoi iozeiñek ez dula... Ez dula ahazten.

— Akaso ez nun pentsatuko banula.

— Gaztia!

— Bai, gaztia denin ‘e gauza asko itten da. Hoi egiya da.

— Bai, indar gehiyo izaten da, nik uste.

— Bat, Txantxangorrina, bizikietan jota bota ‘ta hua ‘re ekarri niyen Don Reginona, meikuna, nolazpatte. Ordun ez genun ez kotxeik ez ezer ‘e. Heldu gaitzarbetik eta nolazpatte karraitu hua ‘re haraiño... De eso ya m e acuerdo.

Biño lo de más, mayores contra tiempos tampoco he tenido. Saten zattut...

Luixak ez zion lanari beldurrik. U galdetxoko eskolez gain, partikularrak ere em a­ ten zituen, eta hiru sem e-alaba hazi zituen bitartean. Gero, erretiratu ondoren, bilobak zaindu zituen.

Em akum e langilea, (E rre f; oia-043 zinta, 033. pasartea); — H anketako hotz erra bai, gaiñea lendaiziko sem ia ja io zenin, puf!

Arratsin loik itte n ez. Hurrungo eunin loalik am orratzen! ‘Ta lana in ber!

‘Ta negu biziya! Leiyuk ereki kamiyo ayekakuk ‘ta hotz errakin bai, zeai kontzetik, lúa pixka ‘t despejatzetik.

— Jo! — Jo! Sí! Hok ez dia konturatzen.

— ‘Ta geo etxea torri ‘ta etxeko lanak! ‘O gizonak itten zittun?

— Asko artoxua zen. Artoxua zen.

— A bai?

— Artoxua zen. Ez, geo hok zeak am onak iukitzen zizkin, e! Gizonan am ak iukitzen zizkin umik. Harrek haziyak zin ‘ta geo hoi nijun ni leno satea, neriak ez nittun ne gustoa hazi, eta nik bukatu nunin, hau esperun eoki! La tuntuna de mí, en lugar de ir a viajar p o r ahí, le dije: “ya te voy a cria r y o " eta nik haziyak, launduk, behintzat. Lotako béak hartzen zittu n, biño gai­ ñekun ez zun kuidaduik haurranik euki izandu honek. Bi haurrak nik zeatu dizkat. Eta hoi ‘re pentsatzen eoten naz, hirugarren pisua, zertikan geo bizitzea torri giñan handik, itotiya ikaragarriya ‘ta , pasteleiko atzi hortan, ‘ta hirugarren pisun haurra nola antolatzen nitzan! Ordun ‘e bazkaiya jarri, hairi jaten man, bestia ikastola zeatu, no sé cóm o m e arreglaba, pero ya pasó todo! Eta behiñ ‘e ez nitzan berandu jon eskola! Eaman berandu behiñ ez, ‘ta billa ‘re billa behiñ ez.

M añoli A duriz L opetegik 18 u rterek in ireki zuen ile-apaindegia. O rain, edade horretan, gazteegiak ikusten ditugu, baina, orduan, ardura eram aten ohitu behar izaten zuten.

Gazte arduratsuak (Erref.: oia-055 zinta, 009, pasartea): — Beti dirua eskura. Porke karo, beti jendia, eunero bazenun jendia! Ta ordun beti bazu dirua! Oaiñ, egiya, e! Lendabizi kontuk atera ze patu berrak zin!

— Karo, bestela... Auro jongo zen!

— Ez, hoi sekulan ez! Nik hemezortzi urtekin pelukeiya ereki nun, eta sekadorik eta letrak patu nittun, e!

— Karo.

— Eta ne lan a... Ne, ne preokupaziyo guziya hem ezortzi u rte kin ...

Horrengatikan saten ‘ute “ hemezortzi urtekin um iak dia ‘ta hemezortzi urte­ kin” . Bai, bai, um iak dia, biño gue garaiyin ‘e um iak giñan hemezortzi urte­ kin, e?! Eta ni goatzen naz oandikan zeiñ ixkiñetan firm atu n ittu n letrak, hillabetero letra haik patzeko, e! Eta jendia tortzen zenin, aurreneko, aurreneko gauza izaten zen letra hura, dirua atera. Ta hua jaso!

— Hua lendabizi obligaziyua.

— Hua, hua. ‘Ta hura zeatzen zenin, geo ya “ pues hau iña do ” eta ordun lasaittu. Biño hura sagrau izaten zen, e!

— Karo ze zuk iziñ zenun jo n “ama ez nau ailletu letrantzako ‘ta !”

— Bai! Ya, ya! Ya! Eske ezin zen!

— Karo, zue responsabilidadia zen.

— H om bre! Pelukeiya zen! Gue am ai esan ziyoten, e, pelukeiya jartzekun: “ Horren gaztia ‘ta, pelukeiya jartzia ‘ta zea ‘ta ...” ‘Ta nei ordun ezzin iruitzen hain gaztia, nei iruitzen zin ordun ya pelukeiya ingo nula! Eta lenoztikan lanin hasitakua ‘re, hem engo je n d ia ikusiya tortzen zela, hori banun segundadla.

— Bai. — Hori banun segundadla. Biño letrak?

— Letrak patu gabe zozten.

— Patu in ber zen, e! ‘Ta patu nittunin letrak, sekadoriak neriak zinin!

— Deskantsua?

— Bueno! Ya! Eta beti ikasi dut hoi: Bueno autonom osentzako hau, gastuntzako hau, hau karri ‘ttu te n zeangatikan... Porke klaro, IVA ‘ta denak...

Pelukeiya nahiz ‘ta ttikiya izan, ez da horren errexa, e! Nei uan gaztiak sate ‘utenin “ Eske itxi in du porke..." Karo, eske o hittu baldin bazea zu... Errax!

Biñon hiru hillabetero kontu guziyak eam aten zenittun, fatura guziya in ber zen, udaletxeko dena, urtekua, patu in ber dia, autonom es patu In ber da eta gastuak, argiyak, eta gaiñeko gauzak. Oseake...

— Dena gastua.

— Diro bat, diro bat beti jartze n nun “ya h a u !” Eta hua dena jarriya zonin, — Ordun...

— Esaten nun: “ Bueno..."

B aserria

B aserritar asko hasi ziren fabriketan lanean. B aina fabrikan hasigatik ere, ez zen b aserria u zten. B aserriari eu tsi egiten zitzaio n . D ena b aitze n eskas garai hartan.

Fabrikara jo a n aurretik, eta etorri eta gero, egin behar izaten zituzten aziendaren lanak eta b aratzekoak. O iartzun baserri herria izaki, ia elkarrizketatu guztiak dira baserritarrak. K alean bizi izan direnak ere, baserriarekin lotura handia izandakoak dira.

H orregatik, baserriaren m unduari eta lanari buruzko lekukotasun asko ditugu. Ezingo ditugu hem en denak sartu. Em akum eak baserrian zuen eginkizunetik jorratuko dugu gai hau.

M aitxo S agardia O lanok aski ongi azaldu zigun nolatan hasi ziren baserritarrak fabriketara ateratzen: lehen, baserrian fam ilia guztia aritzen zen lanean. G ero hasi ziren g azteak fab rik etara-eta neskam e jo aten . E tx ean , m aiorazkoa g eld itzen zen.

M aiorazkoa em akum ea ere izan zitekeen. Lehen, baserritarrak ez zuen ikasten, baina orain bai. Lehen, aberatsek bakarrik ikasten zuten. Em akum eak gauza bakarra ikasten zuen: jo sten eta sukaldean.

A ldaketak baserrian eta orokorrean {Erref.: oia-031, 016. pasartea): — Eske gaur dakazu den etika n, san z a ttu t ba, leno aberatsai beira eongo pozikan hau erosíko ‘ta hoi aberatsak, buf! Eta oaiñ, aberatsan graduta gehixkunak... lana itten da, lana bada, eta baserriyak ere ez dia leno bezela. Denak errextasunakin jarriyak dia ‘ta leno baserriyan fam ili guziya enpleatzen zen e! Arta-jorra zela ‘ta, belar-ontzik zila ‘ta, ‘ta illar-biitzia zela, h osta-ittia... bueno, ze lanak ez zian baserriyan! Famili osuak. Eta gero urte batzutatik hasi zen, ya ‘o neskame, edo fabrikara, baserritatik. Itxian ber zena, bat, geldittu; geoko izango zena, itxea: mayorazkua.

— Mayorazgua ze izaten zen? Igualtxu zun gizasmia ‘o em akum ia? ‘O beti gizasmia gelditzen zen?

— Itxeako bat zeatua zeona, mayorazgua saten zen. Lomismo em aku­ mia izango zen, igual.

— Zarrena normalin?

— Bai, jenera lin bai. Jeneralin bai. ‘Ta geo leno denak batian, denak baserriyan bizitzen zin ‘ta baserriyan, hango bizibidia, gañekun ez. Gaurko egunin lanea joten za, zure soldata badakazu, y es m uy distinto.

— Lotua baserriya.

— Bueno! Lotua ‘ta lan asko iñak dia baserritarrak e. Goor lanak iñak baserritarrak dia. Enkambio gaurkun erraxtasun haundiyak daude, eta gaiñera esan zattutena, baserriyan bat, gero baserriyan jarraittu ko duna... ‘ta gañekuk, pues ‘o neskame dela, edo... gaiñea aber gaurko egunin eozeiñ baserritarrek karrerak badakazkite, neskak eta mutillak.

— Bai, bai, OSO difentia da.

— Leno pentsatzen zen baserritarrak ez zutela baliyo ber estudiatzeko, y hoy en día cualquiera te tiene una carrera, y m uy bien además. Beste dlrodunak, ai ‘ta ai ‘ta ai ‘ta ai, ‘ta igual tu tik ‘e baliyo ez. Hala da, hala da.

Zenbat... Jesus! Zenbatek zenbat diro bota alperrik eta alperrik kategoria nahi zutelako, enkanbio gaurko eunin pues normalidade guztiyakin edozeiñ base­ rriko neska edo m utillek dakazkitzu karrera ónakin. Leno ez zen posible.

— Hoi onea behintzat, in da.

— ‘Ta gaurko eunin pues baliyo dunak, baliyo du ‘ta ateratzen dia aurrea. Askok eta askok.

— Ze zue erareko em akum ik ikasten seittu gutxik, josten gehiyenak ez?

— Bai, ordun ohittura hala zen. Eta ezkondu ber zunak kozinan ikastea pixka bat. ‘O taberna zean batin edo... kozinan ikastea hori ‘re bai. ‘Ta geo jostia iruitzen zen gauza bera, gaurko eunin ondo da zeozer arreglo ttikiyak itteko ja kittia , ja k ittia ona da...

E z zen h arritz ek o a, industriak eskulana b eh ar izan zuenean, em akum eak ere hartzea: ez zen berdintasuna onartzen zelako, baizik eta em akum ea lan gogorra egi­ teko ere prestatua zegoelako. B aserrian bakoitzak bere ardura zuen, eta lan askotan denak batera aritzen ziren. Lan banaketa ez zegoen sexuaren arabera banatua, edo bai: etxearen zain tza {garbitasuna, janaria, eta abar) eta haurren heziketa, em akum earen gain zeuden. Eta baserriko gainontzeko lanak, gizasem een eta em akum een artean egi­ ten ziren; beraz, hem en ere, em akum eak edukitzen zuen lan eta ardura gehien. Baina horrek ez du esan nahi gizasem eek lan egiten ez zutenik; baserrian ez ezik, fabrikan ere aritzen zirela aipatu dugu. Baina, gizonaren faltan, em akum eak egin behar izaten zituen gainontzeko lan guztiak.

H alere, ta rte -ta rte a n , b a z ire n em ak u m eei eg iten uzten ez z izk ie te n lanak: G arm endin, b eh iak je z te a , esaterako. G auzak asko aldatu direla diote F rantxiska Iragorrik eta M aitxo Gaztañagak.

E m akum eak baserrian (Erref.: oia-009 zinta, 031. pasartea): Frantxiska: lual-iual ez. Gui a tta k bi gauz galazitze zizkiun. Bi hiru. Azken aldea ez zon beste errem eiyoik. Behiyak je tx i ‘ta azpiyak atera. Hoiy ez zigun a tta k gui behiñe uzten. Hoiy ez zela em akum intzako itten zen lana.

Eta geo, karo, gerra torri zen ‘o, soldauxka ‘ro komei ‘ta Antonio bakarra

zen itxian ‘ta ordun bai, ordun... Segan Luixa zen artista gue itxian. Harrek itten zun hokina! Nik punta sartzen niyon lurran hogeita ham ar aídiz ‘ta hala ‘re segi. Biño gaiñekun... Gaiñekun baserriyan dena.

IVlaitxo: Gu ezkondu giñanin, zue am ak hala san zin nel: "behiyak jeixten ez ikasi behiñ ‘e, e? Ez ikasi" F.: Ez, ez M.: Zue amak. “ Bestela geo zeorreik iñ berko ‘ttuzu ‘ta !” .

Oiartzuarren Baitan: Hara!

F.: Gue itxian, gue itxian em akum ik ez genun behiñ ‘e behlyik jeixten.

M.: Nik ikasi nun. Ikasi berra tokatu zenin gaiña! Ikasi in nitzan orduako, baiñon aber, azidentatuta ‘ta nola eondu zen ‘ta...

F.: Bai. M.: Berra ‘re bazen!

O.B.: Berrak!

M.: Berra ‘re bazen, biño ikasiya nitzan ni ordoako.

F.: Gu ez. Guk beno, behiya jetxi Ta behi denak lo. ten ‘ta batek itoti

Karmen ‘ta biyek eun batin txokolatia in ber genula eta ber genula. Katillua hartu dugu sukaldin ‘ta jo n ga eira.

'Ta banan-banan altxatu ‘ta guk jakin ez ba behiyak jeix­ bat ‘ta bestik itoti bat eta “ katillu honekin, honekin ze

txokolte ingo ñeu ba?”

M.: Ta ezzuna igual izango zuten, antzu zona ‘re!

F.: -T a geo {Gillairo), hoi hoik, bazenekite izena zeiñei jarriya dugun guk, gue neskak itte n ‘ttu par errak! Harena jon ‘ta harek hizketan ez gaiñeko guziya bazekin behi zar harrek! Ta hura ‘re altxa zin ba! ‘Ta “ bañeu, bañeu Karmen, botze 'in titiya" ‘ta halako batin da...! Ostikua!

M.: Ostiko’ at!

F.: Horra gue katillua gorotz gaiñeiño! '‘Oaiñ ze in ber dugu? Ez gattun ba txokoltia hartu gabe g eldittuko !” Urakin!

O.B.: Txokolatia?

F.: Txokoltia amai harrapatu geniyon sukaldin ‘ta txokolatia in ‘ta tolarin Jan ogi pusketakin biyen arte ‘ta . Karmenei san niyon lengun ‘ta “aizu bai, akortzen naz ze in genun” . Nei ez zin aztutzen.

O.B.: Oaiñ ‘e izaten dia light eta hola!

F.: Bai, asko zin light!

O.B.: Harrek ez zun askoik gizenduko!

F.: Kontentu bestelakua harrapatu genunin armaiyun sobra ‘ro... Iruittu ziguna! Oi, oi, oi, ze bizitza! Hoi aldaketa!

M.: Oso diferentia izandu dugu! Oso oso! Zuriya ‘ta beltza bezela kam ­ bitu da hau dena!

B aina gutxi ziren egitera uzten ez zizkieten lanak; alderantziz: gizonezkoentzat ere fisikoki oso gogorrak ziren lanak egiten zituzten em akum eek. Garai bateko argazkietan, gizonezkoak ikusten ditugu segan, itzain eta antzeko lanetan. G ure am onak holako m akina bat lan eginak dirรก, baina inork ez zien argazkirik atera. B aina guk euren lekukotasunak ditugu, eta nahiko froga badira guretzat.

H arri-jasotzaileak , B eheko Plazan.

B aserri b atzu k gurdiaren ja b e ziren. B aina ez zirenek itzainen zain egon behar izaten zuten, iratze jo rra ekartzeko. Saastiarrenen, gurdia behiek tiratzen zuten, eta itzain en artean em akum eak ere bazeuden. M aria Jesus Enbil U rdanpilletaren am a, esaterako

— Eta geo, je n e ra lin , erdiya ‘ro hola m ozten genunin, hasitzen giñan ya karraitzen. ‘Ta oso penosua zen hora ‘ re. latze lekun hartuko genun pixka b a t eta a teko genun kam iyun ondoa. Gurdika b a t iatze igual hiru b ia je ta n a te ber izaten genun kam iyun ond oa . ‘Ta geo beste arrisku haundiya genun guk, guk eta handik pasatzen giñanak, zea, Babiloniku hortan, e ... Borrokazelaitaku hortan kanalin billatzen zuen zeak, este...

H egu-hazik e ta ig u a l... Zea itte n zigun, ira u itz e n zigun iatze jo rra d a .

Bai, ‘ta suertia baldin bazen beste n o rb a tte heldu zela iatzikin kargatua h arrek behiyak kendu g urditika n ‘ta , zea, sokakin ‘ta lo tu ta ‘ta buelta gurdiyai m aten baldin baziyon, biñon ez baldin bazenun suerteik, berriz h ustu , kargatu gurdiya eta han bire o n e ta n karga, oi, ze a... Gurdika haundiya hartzen baldin bazenun, Xixtiyoko kruzea a illetzin nola estrata estutu itte n zen, ber zenittun beste behi pare bat, hora itxea ailletzeko.

Oso lan luzia ‘ta penagarriya zen iatzina!

— Zuek zenittuzten iriyak?

— Ez. — N orbattei...

— Bi behi pare. Bi behi pare genittun guk ibiltzen genittunak.

— A! Haikin!

— Bai, haikin kartzen genun. Biño geo ya, izebak eta espostu zinin, ‘ta osaba miñez ‘ta geldittu zenin ‘ta, ya bestiri karrazitzen geniyon. ‘Ta uandikan hora da e... Ukerruo, zertikan Ion ber zu, iatzia prepatu eta izango zun itzaia kartzeko ro ez. Bat da lan gorra ‘ta bestia kezkagarriya zen. Bai. — ‘Ta zeiñ ibiltzen zin itzai?

— Ba ne ama. Ne ama ‘ta geo osabak ‘e bai. Osabak ‘e hasi zin, biñon erabat esateko ne am a. A ttan ... Attona ez nun nik izautu, ni jaiyo biñon, gerra ‘ta ... Ni jaiyo b itta rtin hill zen a tto n a , biñon geo a tto n a n lekukua hartu zun ne amak. ‘Ta attona ibiltzen zen bezela, hor kale aldeko baratzia zun personal lurra prepatzen, eta hoi dena, geo urte batzutan ne ama ibilli zen. Bai. — ‘Ta em akum ik gizasemik bezela ingo zuten?

— Bai, bai, bai, bai, bai, bai. Bai. Em akum ik ordun lan gor asko itte n zun ‘ta gaiña gizasem ik ez zuna in ber izaten zun kam pun ‘ta itxian .

Zertikan nik izebak ikusten n ittu n , ezkondu zin b itta rtin haik itte n zittu te n itxeko, baserriko lanak, jo te n zin jo rn a lin ibiitzea auzota, eta gaintikan itxe ko g a rb ita su n a ‘ta , ‘o ben arropa g a rb ittu k o bakarra g a rb ittu ber bazuten ‘e, klaro, ez zuten izaten auke rik! Eta... soin b a t aste guziyan igual ibiiko zuten, kam poa lanea jo n ber zutenin eta hurrengo igandin Pikoketa billera jo te k o soiñ hura bea g a rb ittu ber izaten zuten. ‘Ta xar-xar b a tja n z i. Bai.

Joxepa Zabalegi L azkanotegi ahizparekin jo ten zen iratze-ebakitzera, egun guztirako, zakotearekin. A ita jo aten zen bila, gurdi gainean kantari. B esteek ez bezala, iratz ea lo tu ta ja rtz e n zuten, h aizeak ez eram ateko. K arrik atik gora jo a te n ziren, Irau rtzatik gora, Z ald in era ia ailegatuan den iratzelekura. A itak, lanetik etortzen zenean, behien azpiei begiratzen zien, ia ongi zeuden.

Iratze-ebakitzen {Erref.: oia-018 zinta, 018. pasartea): — latze lekuak ‘ta bai! Jesus! latze ebakitzen amakiña ‘t aldiz aittu ga.

Gu bi ahizpa iatze ebaittea! Eun guziko! Zakotikin. Ta atta billa geo, illunabarrin ‘o hola. Atta bai erki, gurdiyan gaiñin! Kantari "eso es verdad, eso es verdad, porque lo he visto y o !" “A tta! Erki kantatzen ‘zu oaiñ, gu lanin ‘t a l” Hoik egi berdaderuk dia, e! Gu eun guziya mendiyan pasa, txiki arraiyo iñak.

— Ta zuek ze in zenuten, moztu ‘ta prepatua utzi ‘ta atta billa jon.

— Bai. ‘Ta gaiñea iatzia lotu itte n genun. Bestek itten ez zuna dembo haitan. In berko! Gue attakin. Hola bi hanka beste bi bestin, iatze mordoska han sartu ‘ta lotu, erdiyan korapillua inta. ‘Ta haiziak ez baizittun eam aten!

Biño ba al dakizu ze lana? Saten ziuten gui auzokuk eta: “Zuek bezelakoik iatze eballeik ez da hem en!" “ Ui, ikasi guekin!” ‘Ta haik kompaziyo batea, eun geyokin ez baziñan jo te n ‘ta haizia ate, ez zittu n eam aten haiziak!

Bestela, berriz, suelto baldin bazozten, ririrririrri martxa!

— Ta sokakin ‘o lotu berko zenittuzten!

— Ez, ez. latzin zeakin bekin.

— A! latzikin!

— Con las ramas d e... Bai, iatzikin.

— Gariya ‘ta itten zen bezela!

— Bai. Ba al dakizu zembat lana iñak gan gu?

— Geo karraitzeko ‘re erraxuo ‘re bai!

— Bai...! Oso erki gelditzen zen. Plegatu bezela.

— Geo kantai atta!

— Atta kantari erki gurdiyan jarrita!

— Alabak lana erki inta!

— “Eso es verdad... ” — ‘Ta noaiño joten ziñazten iatzeta?

— Ba Karrika pasa, geo Iraurtzako onduan izaten zin loiyak ikaragarriyak!

Oaiñ ez, oaiñ, geo bota ‘men zuten zea, m orterua ‘ro ez dakit ze ‘ta seko sekua eoten ‘men da. Urtiak dia e ’nazela pasa e, biño gu ibiltzen giñan dem boan, euriya iña baldin bazen behintzat, hantxe ezin pasik ibiltzen giñan. ‘Ta kaxkoa ailletzen giñanin, kontentu! Han iatze lekuk. Zaldindik...

Ba al dakizu Zaldin? Zaldiñea ailietu. Lana in ber izaten zen, astua bezela, e! Ez giñan eozeiñ ez. Jesus!

— T a geo iatzia...

— Biño iatzia ber izaten baizen, behiyak zin tokiyan!

— Azpitako?

— Bai, ba.

— T a geo itxian metan ‘o bildu berko zenuten hua?

— Bai, m etak itten genittun itxe ingurun. T a atta lanea jo te n zen harrobira, ‘ta itxea torri ‘ta aurreneko lana, behiyak kusi, azpiyak ongi ‘te zakazkiten. Kuidao! Zikinduk kustia behiyak!

— Ordun rebista pasten zuni?

— Atta! Hola genun guk! Jo ‘ta hola sekula ez, biño... Txukuna!

— Txukuna?

— Bai. — Zuek ‘e halaxe ikasiko zenuten?

— Hombre!

— Txukun eukitzen?

— Oaiñ akabo! Itxia oaiñik zutik dona da.

E lkarrekin aritzen zirenetan ere, em akum eak gizasem eak bezalaxe aritzen ziren lanean, eta m ak in eria gutxi zegoenez, pertso n ek egin b eh ar izaten zuten lan guzíia: lurra jo rra tu bezalaxe, uzta garraiatu. A bereentzako pentsua, esaterako, ia dena baserrian bertan egiten zen, eta horrek berak lan asko em aten zuen. Inaxi Irastortza Artolak, adibidez, artoak zer-nolako lana em aten duen azaldu zigun. A rtaburua jaso, ganbaran jarri eta gero aletu. A rtaberdea aziendarentzako bazka zen, eta, horretaz gain, arbia eta errem olatxa ere em aten zizkieten. Jorratzea lan handia zen, eta askoren artean egiten zuten.

A ziendarentzako bazka (Erref.: oia-016 zinta, 009 pasartea): — Artuan lanangatik ai giñan, ordun bi aldiz jorratzen zenuten?

— Bai, bai. Bi aldiz in ber zen.

— Hoi da.

— (Kiikiya) ‘ta bost-hortzakua gaiñea.

— Hoi da.

— ‘Ta azkeneko jorraa denak kargatu ‘ta geo ya buruan form ak eta...

Artua ya itten joaten zen, joaten zen itten.

— Hoi da. ‘Ta itten zenin?

— E? — Itten zenin, hurrengo lana zer zen? Jaso?

— Hoi, jaso. Itten zen, hostuak eta denak ihartzen zizkion, barrena koskorra arto kolorekua han... Según nolako artua zen. Batzuk arto hobiak, bestik txarraguk... Nola gobernatuak.

— Hoi da. Ta geo arto buru guziyak hartu eta haik denak aletu in ber!

— Ba, errotara jo a te n giñan ‘ta ordun ez zen ogiya haum beste jaten .

Errota eam ateko aletu ber zen.

— Hoi da.

— Gambaran ja rri, tokiyan, haundiyak aiyeka batin, ttik iy a k bestian...

Artuak, zelaitik billu ‘ta gambaran.

— Eta geo noiz aletzen zin haik?

— Hoi? Jaten ai giñeia. Saguak ‘e bai galanki ‘ta ! Saguak ‘e ibiltzen baizin!

— Haik ‘e aletzen zuten!

— Haik ‘e aletzen zuten! Holaxe.

— Eta oaiñ itten den bezela, artaberdia ‘ro...

— Horrek ez zun buruik. Hori izaten zen belarra attutzen... Attu itten zien berdiak. Bero haundiyak baldin bazin ihartu, ‘ta artua... Arto berdia esaten geniona han itte n zen. Itten zen trozo bat ‘ta belarra berdin tokiyan artu berdia eman. Biño hura janaiy ona zen. Hura buruik itten ez zuna.

— Hoa aziendai m ateko!

— Bai. Berdia berdetan.

— ‘Ta ze gehiyo maten zen aziendari belarraz aparte?

— Belarra ‘ta hoi, arto berdia. Arbiya neuan ‘ta erremolatxa ‘ta ... Jorratu ber zin haik ‘e! Hoik.

— Jorratzen ‘ta ordu pilla erra...

— Jorratzia... Altxurtzia.

— Bai, belarra kendu.

— Bai. Belarra kendu altxurtuta.

— Ordu pilla erra pasako zenittuzten?

— Bai, según! Jende asko giñan! Kuadrillan jun ta tu ‘ta altxurrak ‘e bai.

Eta ez bakarrik baserriko lanak (segan, aizkoran, lur-jiratzen...), em akumeen lanak zirenak ere, gogorrak ziren edozein gizonezkoentzat: arropa garbitu eta garraiatu, egurra m oztu eta garraiatu, ura ere garraiatu, eta, zer esanik ez, haurren eta guraso zaharren zainketa. Gainera, ez zegoen oraingo aurrerapenik, eta lan guztia bikoitza zen.

B orrondiko senar-em azteek, E nrikek eta M aitxok, azaldu ziguten garai bateko am onek lana erruz egin behar izaten zutela etx ek o lanak egiteko. T aloak egiteko bakarrik, adibidez, aurretik ura ekarri, egurra garraiatu, beheko sua piztu...

Enrike: Dem bo ‘atin, pentsa ‘zazu, pentsa ‘zazu lana zer zen! Gaurko suan lanin aitzia ez da ezer ‘e, butano dela... D em bo batin su bajua, sua pistu, talua erretzen ze lanak! Dem bo 'ateko am onak ze lanak itten zittuzten!

Oiartzuarren Baitan: Bai, hortako bakarrikan!

E.: Hortako bakarrik.

O.B.: Geo 're según arropakin ‘ta...

E.: Ta dena.

O.B.: Dena, dena.

E.: Erruz! Lana erruz. Dembo ‘ateko... Gaur aiña arropa ez zen, biño...

O.B.: Bai, biño igual du.

E.: Biño garbi ibiltzeko...

O.B.: Biño arropa zlkiñaua longo zen.

E.: Bai, bai, bai, bai, bai, bai, bai.

O.B.: Zlkindu ‘re gehiyo.

Maitxo: Zlkindu gehiyo.

O.B.: Karo oaiñ garbittu itten dia, biño...

E.: Oaiñ arropa berriya itte n bazu igandeko ‘ro ongi altxa, e? Biño ez gaur... Gaur eosi ‘ta bihar ‘e igual jo n harrekin lanea 'ro zeara ‘o... ‘Ta gaur eun...

A rro p a g a rb itz e a b e ra lan h an d ia zen. A rte an , g a rb ig a ilu a k asm atu g ab eak zeuden, eta h o rretaz gain, e tx ee tan ez zegoen u r k orronterik. E tx e ondoan iturrib at zu ten e k su erte h an d ia zuten; g a in o n tz e k o e k g ertu e n zu ten errek ara jo a n behar izaten zu ten, eta b atzu e k o rduetako ib ilb id ea izaten zuten. Eta jo a n -e to rria beti zen kargarekin: jo atek o nonbait hor, arropa lehorrarekin, baina etortzerakoan, arropa b u stiarek in karga gehiago. Eta, gainera, errekako ur h o tzetan g arbitu behar.

E m ak u m e ia d en ek k o n tatu izan d ig u te arro p a n o ia g a rb itz e n z u ten ; K o rn elik , esa te rak o , g o b ad a ren p ro z e su a n o ia zen az ald u zigun. E z d itu g u d en a k hem en sartuko, b ain a ad ib id e gisa, R oxario Z alak ain Irasto rtzaren lek u k o tasu n a hartuko dugu.

E rrekan g arbitzen zituzten arropak, M akutsoren ondoan. R osariok am a gaixorik zeukan, eta goiz hasi zen lan horretan; am ak, etxean xaboia em aten zien, eta berak, ^irekan garbitu eta xaboia kendu. B uruan eram aten zuen baldea. G obada egiten zuten, baina ontzi txikietan.

E rrekan arropa-garbitzen (Erref.: oia-021 zinta, 002. pasartea):

— Ez gu oain beko irriyoa jo n ber izaten arropa garbitzea ni jo te n nitzan bezela. Hamakiña bat iña no, jesus! Ura itxian jarri ‘ta in zizkiguten arte.

— Itxea ura sartu zuten arte?

— Bai. Ura sartu zuten arte bai. ‘Ta segi irriyoa, anda! Hotza zenin hotzakin eta berua zenin berua zenakin.

— Han ez zon kalentadorik...

— Ez da kalentadorik han. Ai...! Oaingo jendia ondo bizi da.

— 'Ta Iturriotzen ba al zenuten zea...? Beko erreka noa jaixten zinazten?

— Beko erreka. Pues, beko erreka jo te n giñan ‘ta han aitzen giñan arropa garbitzen. Beno, jabonatu etxian itten genun erropa, eta geo jon ta aklaratu han.

— M akutsoko erreka...

— M akutsoko erreka saten geniyon. M akutso d a... zean... presa bat bada han. Bazen. Oain ez dakit nola don, ‘ta presa haren onduan M akutso da. Etxian izena M akutso. Eta ondua harta jo te n giñan ‘ta hantxe aitzen giñan ahal genun bezela, je la baldin bazen je la tu ta k o urakin... Geo near pixkat iñ, etxea jonta ahal genun bezela berotu eskuak eta, holaxen...

— Eta ba al tzen harriyik ‘ta jarriak al zozten arropa garbitzeko?

— Nun, zea irriyun?

— Bai. — Bai, harriyak bazin zeak... harri zabalak bastante onak eoten zin ‘ta haitan itten genittun. ‘Ta geo jabonatu, berriz, etxian, geyena itten genun.

Etxetikan...

— 'Ta errekan ze itten zen jo , arropa jo ‘ro?

— Pues aklara... pixka bat ibili ‘ta geo aklaratu han irriyun, ta ura hua kendu ta etxea eaman ‘ta zabaldu.

— Nola zabaltzen zenuten, lurrin ‘o zintzilik?

— Lurrin ‘e in izandu dugu, ‘ta zea, belarretan miño gañekun zintzilik, bai, zintzilik. Pintzákin.

— ‘Ta gobara ‘ro gotzen al za zu?

— Goara? Bai zea kubutan ‘ta ... nik baserritan ‘ta ikusten nun bezela ez genun guk itxian itten. Itten genun guara m iñón untzi ttikikyan ‘ta itten genun guk guara, bai, itten genun. Haikin arreglatzen giñan.

— Ur berua bota ‘ta... ez?

— Bai. — Su hautsa ‘ta...

— Bai ‘ta ... garbi-garbiak jartzen gen ittun behintzat eta. Txuriyak a te ­ ratzen zin.

— Miño lan pilla erra in da?

— A bai bai.

— Eun osoko lana, ez?

— Aski gaztia nitzala hasi nitzan zeara... erreka saten geniyon... irriyua... ura hem en dijuna hoi da erreka esaten da. Erreka jo n ‘ta han akiaratu.

Amak jabonatze ‘izkin etxian ‘ta ni jon ‘ta han akiaratu. Gazte-gaztia nitzala.

— ‘Ta kantidadia emango zenun ba?

— Hoi buruan eam aten nun barriñua. Hoik ibilliyak e? Hoik bizimoduk e?

— Xuxen-xuxen jongo ziñan...

— Hoik bizimoduk e? Ordutikan honea, jesus! Oain zein jongo da buruan barriñua hartu ‘ta putzoa?

— Oain labadora hondatzen denin bai, madarikaziyo errak.

— Bai, egiya. Oain dena kanbitu baida, dena, kejatu itten da oain ‘de jendia miño, oi!

— Bai, kejatu beti.

— Ez da kejatu ber den zea e... jesus, gu bizimodutikan. Ni zazpi urtetako ‘ta hasi nitzan. Ama ez zen gauza izaten, hankatako m iñak eoten zen, hankatan asko izaten zun miña ‘ta... harek jabonatu itte ‘izkin ni gazte-gaztia nitzan ‘ta ... beak jabonatu eta ni putzoa, baldia buruan hartu ‘ta irriyua ju te n nitzan. 'Ta irriyun itten nun, pues, akiaratu. Akiaratzen nittun ‘ta itxea eam an ‘ta zabaldu haik ‘ta bueno, txuri-txuriyak atetzen zin denak. Holaxen bizittu izandu na, urte askuan ni. Bai, hara, kontu politta k battuzute...

B aserrian egindako hura kalera eram an eta saldu egin b eh ar izaten zen: esnea, arrautzak, barazkiak, fruta, oilaskoak... Lan hori, norm alean, em akum eak egiten zuen.

M aitx o G aztañ ag a E tx eb e rriak , esaterako, b erro g eita h am ar urte egin zituen E rren teria-O re retak o p laza n saitze n . E ram aten z u ten g u ztia e tx e a n e g in a zen.

B arazkiak ongi g arbitu behar ziren, salduko baziren, eta azenarioak, adibidez, lan handia zuen garbitzen, baina beraiek asm atu zuten nola egin.

A zenario-garbitzen (Erref.: oia-009 zinta, 019. pasartea): — A, ni bai! Oaiñ, Antonio hill zen bitartin. Nik berroeita ham ar ‘ta gehiyo urte plazan. Ezkondu ‘ta geo ‘re...

— Aski erki jakingo zenun zuk saitzen!

— Bai, beno ez eunero eunero ez, e? Astin hiru biaje itte n gen ittun .

Oaiñ ya bi itten genittun, ya astiartin ez zen sartzen.

— ‘Ta dena Garmendiko zea m aten zenun? ‘0 norbatte...

— Ez, ez ez ez, itxekua, itxekua.

— Dena itxekua?

— Itxekua.

— Karo, hua ‘re iñ in ber zen!

— Hom bre. Begon, Begon itxe tik, Tolosatik, azenaiyuak kilo erdiya!

Pentsatu, azenaiyua kilo erdiya zem bat hazi izango den! Ereintten genuk guk! ‘Ta beti, klaro, neua etorri ‘ta gaizki! Guantikin ‘ta atera ‘ta geo zepillo batekin “’ta garbitzen (kandarun) banan-banan ‘ta kom eitan ‘ta gue Antonioi gotu ziyon... E... Gue Jose Inazio lanin hasiya zen orduako ‘ta bea... Be kontura ‘ta horm igonera ttikiy a k in ‘ta hola. ‘Ta lendabizikua in zitzaiyon hautsi! Eta itxian utzi zun. Zulatu in zitzaiyon ‘ta klaro, hormioiya dena ai zela eroiy itten! Eun batin gotu in zitzaiyon... Ez, hortako...

Mikelentxonin ‘e pilla gaitza eamaten.

— Bai, bai.

— ‘Ta hua enteratu nahi izaten zun nola itten ote zuten. ‘Ta zean, labadoran itten ote zuten ‘o... N orbattek...

— E? — Laba... Ez baidakit seuru! ‘0 zerbatte hola... Zerbattekin Itten zutela behintzat, makinan batekin hoi zeatu zun. ‘Ta geo gue Jose Inazioi tokatu ziyonin hoi, “oain prueba in ber dut" ‘ta azenalyo mordoska atera ‘ta bota ‘ta primeran! Zuk ba al dakizu nola garbitzen zun! Ezzun hausten!

S aastiarreneko M aria Jesusek kontatu zigun E rrenteriako p lazara jo a te n zirela saltzera. A rrautzak, oilaskoak, barazkiak... denetik eram aten zuten. G erezia, berriz, p iiaka eram aten zuten: burutia ja rri eta saskia buruan, oinez, G u ru tzetik kalera.

Plazan salm enta egin, etxerako erosketa batzuk egin, eta E rrenteria eta O iartzunen arteko m ugan zerga ordaintzen zuten.

B aserriko uzta saltzera (Erref.: oia-028 zinta, 016. pasartea): — Kalea baserriyan Intako gauz asko eamango zenittuzten?

— Bai. — Ze Itten zenuten saldu? ‘0 ...

— Saldu, trukatu onana dena! Handikan ateratzen zen dirua!

— Ze eam aten zenuten?

— B a ... Guk eam ate n g en un ... A rrautzak, o illasku k, o illu a k ‘e bal, eta dena biziylk, e! Dena. Kalea, ka le a... Itxe p a rtik u la r batea eam an ber baldin bagenun, biziyik eam aten genun, eta Errentira ‘re asko jo te n giñan plazara eta hara ‘re biziyikan eam aten zen. Eta geo... H oitatikan aparte, pues eam ate n genun berdura. B erdura, letxua ‘ta holokua ez genun guk asko itte n. Biñon... Tipula, eta patata, baina, illar m otxa... llar m otxa asko itte n genun guk, lana ‘re gutxina harrek izaten zun. Eta geo fru ta ... Gereziya. Zean... Bi bizitzatan gerezi asko, gezi asko, arbola asko gen ittun . Eta gerezi klase bat biñon gehiyo ‘re bai. Eta... hori dena saldu itte n genun.

— Ta eaman nola itten zenuten?

— Eam an? B a... Itte n genun guk, ka ntid ad e h aundiyak eam aten gen ittun eta itte n genun hiru ‘ ro lau personek biliu gereziya. Eun guziya arbolan gaiñin . B iltzen genun eta bezperan eam ate n genun kaleiño, utzitzen genittun Antonenin, xiextuk. Eta geo xixterak izaten zin zabalak eta haitan nola altura gutxiyon gelditzen zin, gutxiyo hondatzen zen. Eta zea xixtera zabal hartan eam aten genittun eta utzitzen genittun Antonenin.

— Nola eam aten zenittuzten?

— Buruan.

— Buruan?

— Bai. Tobaill batekin burutia iñ, buruan jarri hora buruan xiextuk direto miñ gutxiyo m ateko eta harren gaiñin.

— Oiñez?

— Sastiarrenetikan zeaño, Learreko malda dena jetxi eta San Juan kalin zon Antoneneko, Antoneneko denda eta han utzitzen genittun. Pues hora ittea ‘re jo te n giñan hiru person ‘o. Batzuk buruan zea, xiexto zabal hura, bestik xiextua besuan sartua ‘ta han utziko g enittun. Hurrengo goizin e...

Joten nitzan ni, haik handik hartuko n ittu n , norba tte i m esedia eskatuko niyon autobusin sartu arte, eta autobusin sartu ‘ta Errentiko plazara. Ta hara joten giñanin, beste hambeste. Eta geo Errenteiyan... Según, batzutan gehiyo saitzen genun, bestetan gutxiyo ‘ta sobratzen zena, bai fruta, bai berdura utzitzen genun, zea, Elizegin ta karnizeiyan. Aranbideko... Karnizeya zuten Errentiko plazan, ‘ta han utzitzen n ittu n . B enitak jasotzen zizkin, eta hurrungo goizin jo te n nitzanin haik saitzea, berriz eam aten nun gehiyo itxetikan eta harrek urakin bustitzen zin, freskatuta jartzen zin e ta... Ba saitzen baldin bazin, kontentu! ‘Ta aurreko egunin eam antakoik ez baldin bazin saitzen berriz ‘e buelta itxea. Baina ‘re bai, baina asko saitzen genun.

Eta tipula ‘ta patata ‘re bai. Patata asko itten zen ordun eta hoi izaten zen, prozesua hoi izaten zen. Eta geo Errenteiyan itten baldin bagenittun erosketak, Arraun hom besteko bat ordaindu ber zen, erosketa hura Oiartzuna pasatzeko. Bai. Nik uste ‘ut horregatikan zula Arrauko itxe... Fatxada gñxa zun horrek Arraguako benta izena. Bai. ‘Ta hantxe patzen genun.

H arrem anak G erra ondorengo m iseriari aurre egiteko zela edo aurrerapen gutxi zegoelako, bai batengatik bai besteagatik, lana besterik ez zuten egin gure aitona-am onek, baina, beti ed u k itze n zuten tarte bat aisialdirako. A isialdirako eta h erritar gisa zituzten betekizunetarako.

Elizan, esaterako: aisialdi eta betekizunak bat egiten zuen eliza inguruan. Izan ere, kalera jaitsi eta m ezetara jo ate hutsa ikaragarrizko festa zen orduan.

E lizak eragin han d ia zuen herritarrengan; eskolari buruz aritu garenean ere esan dugu: irak u rtzen eta idazten ikastea baino g arran tzitsu ag o a zen dotrina ongi ikas­ tea. A paizari errespetu handia zitzaio n , lana bera ere eten egiten zen hura azalduz gero.

M aitxo esneketara jo a te n zen astoarekin. M akina bat aldiz belauniko ja rria zen, apaiza pasatu bitartean. E liz a ra jo a n ezin zirenei jau n a em aten ibiltzen baitziren apaizak, baserriz baserri.

A paizei errespetua (Erref.: oia-057 zinta, 005. pasartea): Oiartzuarren Baitan: Ta ze jo te n ziñan astuakin ‘o?

IVlaitxo: Astuakin.

O.B.: Ta han zea zen, ez?

M .: Goikoetxeko malda hartan goiti betti elurra zenin ‘ta!

O.B.: Estrata ‘ro herri biria ‘o zerbatte bazen?

M.: Estrata, txarra gaiña. Ze bire! Jesus! Arron txarra.

O.B.: Biño ez zen... Biria nondlkan zen? Ez zen uaiñ bezela pista den bezela. Ez al zen zea, Olalde aldea?

M.: Ez, hoi lenuokua.

Enrike: Hoi herri biria.

M.: Gu behiñ ‘e ez giñen handik ibilli. Beno, behiñ ‘o behoñ pasa bai, biño gaiñekun biria beti oain den bezela.

O.B.: A! M.: Oan, biria txarra, txarra, e? Bueno!

E.: NI behin akortzen naz...

M .: A m akiña bier loh itan belauniko jarriya ! Don Jose Luis zeakin, Pazkuzkukin tortzen zen Garizuman. Eta harrek... Axeiya Manolo, zeakin...

O.B.: Monagillo ‘o?

M .: M onagillo. T a biyek tortzen zin beti. T a zintzerriya. Astua aurrea biali ‘ta lohitan belauniko zea, haik pasa arte. Hola.

E.: Estrata gaizki zen ordun.

M.: Holoko zeik. Biño haik ‘e sufritzen zuten ordun, e? Hala ibiltzia ba al dakizu zuk zer zen?

O.B.: Ta hoi...

M .: Goizin tortzen zin e, goizin goiz.

O.B.: Eta hoi noiz itten zuten? Pazko eunin?

M.: Bai. Pazko... Zea, Gaizuman.

E.: Urtian behiñeko zea hoi.

M.: Tortzen zin itxian joten ez zinak, attona guria ‘re larogeita hamaiau urtekin hil zen, attan osaba genun guk itxian. A tta... Béak fam iliyik ez, osabak eta, ‘ta zuten gue atta hartua. Behintzat.

O.B.: A! M.: Eta harena urtian beti bi biaje, hiru iual ingo zittun, zea, Don Jose Lui sek beti.

O.B.: Eta harrekin zea ittin , in ber zen belauniko jarri?

M.: Belauniko zea...

E.: Birian baldin bazon ‘ta zintzarhya jotzen zuten ‘ta belauniko...

O.B.: Ordun belauniko jarri ber.

E.: Txapela kendu. Txapelakin ibiltzen giñan.

M.: Nik ez nun txapelik izaten, biño.

E.: Haiyek, gizasemik bai. ‘Ta iozein lekutan zu bazuzten ‘ta apaiz bat ikusten baldin bazen heldu zela harek pasaeran beti txapelan saludatu. Bai. Zea haundiya zen.

M .: Hola.

E.: Errespeto gaitza. ‘Ta beorika hitz ein beti apaizai ‘ta...

G u tx ien ez, ig an dero jo a te n ziren m ezetara. la denak g o izek o seitako m ezetara (b ed eratzietak o m ezari “alferren m eza” d eitzen zitzaion). Igandeetako irteera horixe ap ro b etx atzen zuten baserritarrek erosketak egiteko; horregatik egoten ziren kaleko denda guztiak goiz-goizetik irekita. O hiko m ezaz gain, urtean zehar hainbat ospakizun edo errito egiten zituen E lizak, horietako asko, aurretik zeuden o h itu ­ rak b ereganatuta. A urretik zetozen ohiturak zirelako, E lizaren b etebeharrak zirelako, gerra ondorenean beste kultur ekim enak debekatuta zeudelako edo elkarrekin biltzeko aitzakia polita zelako, behintzat, horiexek izaten ziren herritarrak elkartzeko ekitaldiak.

C orpus egunean, prozesio ederra egiten zen O iartzunen. K aleak m aindire zuriarekin eta ihiarekin estaltzen zituzten. K albarioak ere egiten ziren. M aitxo S agardia O lanok halaxe kontatu zigun.

C orpusa eta kalbarioak {Erref.: oia-032 zinta, 010. pasartea): — Aste Santua ‘ta. Korpus eguna...

— Korpus eunin ze itten zen?

— Oan pasa da. Lengo igandin ‘o aurrekun zen.

— Eta zerbait bereziya itten da? ‘0...

— Prozesiyo ederra itte n zen. Bueno kalian! Xabaleko hortan jartzen zuten aldare b a t oso p o litta , oso p o litta ! Dotore jartzen zuten. ‘Ta gero

hor dago zean, liburu batin oain ayuntam entuk p a rtittu ‘ttu n liburu batin prozesiyo... Biño ordutikakua... Jesus! Hoi muestra ttik i bat besteik ez da.

Atetzen zittuzten iya, iya beíarrak ekartzen zittuzten. Elizan barrenin botzen zuten. Eta gero prozesiyuak jo n ber zun zea guztiyan, iya. Zam ak kartzen zittuzten iya, belarra. Bakizu zer den iya?

— Bai, bai. Ni gotzen naz, e? Iya gotzen naz ni.

— Eta hoi botzen zuten eta gero gaintikan kale bakotxeko zeak fam iliyak, m aindirik, hola. IVlaindire zabalak hor zea... Jaunak pasa ber zun to k i­ yan. Bajo palio, apaiza bere zeakin, kustodiakin eta prozesiyo politta izaten zen. Biño, pixkan pixkan a ttu . Geo kotxia zela ‘ta bat zela ‘ta ez zela ‘ta, pixkan, pixkan attutzen Jon da. Oain azkeneko elizan gaiñin barrena itten dute. Biño len oso politta izaten zen. Eta ilusiyo gaitza gaiña denak el Eta orduko ‘re bai, arropa berriyak eta zeiñ biño zeiñ dotorio ‘ta ... Biño...

— Ordun prozesiyua itte n zen Korpusin? Aste S antun ez zen itte n prozesiyoik?

— Bai! Hombre! Erramo eguna batez ‘e! Kalbaiyuk zea, kalin.

— Kalbaiyua... Hoi ze itten zun Urkabea iyo?

— Ez, ez, ez, ez. Kalian, kalian.

— Kalin?

— Jartzen zittuzten gurutziak, egurrak, gurutzik eta estaziyoz estaziyo por toda la calle se hacía. ¿Los calbario? Jesus! Amakin batek bai “ bai, nik galtzerdiyak hautsi nittiñen behiñik piñ belauneko jarrita ‘ta ” mar-mar errak bai.

H ain ziren garrantzitsuak Elizak m arkatutako ospakizun horiek, arropa berria egi­ teko ap ro b etx atzen zituzten. O llokineko em akum eak m akina bat eginak dira. A ste Santuan, prozesiorako egiten zituzten traje berri pila. Sortzez G arbiaren egunerako, berriz, berokiak ugari. Berriro ere M aitxok kontatuko digu: Trajeak eta berokiak (Erref.: oia-031 zinta, 020. pasartea): — Eta biyek aitzen zin eakusten ‘o nola banatzen zuten lana?

— Ez batek zekiyen... zea... bestia ‘re hor aitzen zen, elkarrekin aitzen zin, m iño harek gehiyena plantxa ‘ta hórrela. Plantxako asko baliyo zun, arropa josi bakarra ez, plantxa ‘re in ber da geo! Entregatzeko ‘ta. Bueno!

Hor garaia hartan, esto, Aste Santurako ‘ta ze traje pillak jo ste n zittu z­ ten. Ordun ez zen jen dia sastreira jo te n . Komuniyuko ‘ta, Aste Santurako ‘ta, gizasemin trajik eta, gure izebak... iñun ibili gabia zen zea e! Ikasten.

Berezko zea zun, berezko doaiya zun, izebak bai.

— Amakin ‘o ez zun ikasi? Beak ikasi zun?

— Ez, bere-berezkua zun, oso, zea... eta zenbat gero, Aste Santuan, leno san zattut, trajik: Erramu Eguneko ‘ta, zea prozesiyoa joteko ‘ta... O! Ze kanbiyua gauzakin! Prozesiyo zea, Aste Santun, bueno!

— Ordun denak illunak ingo zin ba! trajik?

— E? — Denak illunak ingo zin, Aste Santuko itten bazin?

— Ez, ez, ez, ez... grisa! Grisa gehiyena, rayatua ‘ ro lisua edo, grisa gehiyena.

— ‘Ta askok traje bakarra izango zuten bizi guziko?

— Ordun ez zen... sastreira jende aberatsa jongo zin miño gaiñekun. Ta m utikozkorrak Kom uniyuk zila... geo Eguarritan ‘o zean Ama Birjiñ euna, Kontzeziyoko, zenbat abrigo jesus! M iño gau ‘ta egun, hor, ui! Bizimodu latza! Negua ‘re? Oaiñ ez bezelakua ‘ta te illa tu tik betti ziriyak iñak hola...

E lizaren erritual horiez gain, esan bezala, kultur m ailan eskaintza gutxi zegoen.

A ntzerkiak, dantzak... denak debekatu zituzten. A isialdirako gelditzen ziren aukera bakanak herriko festak (horiek ere hainbat santu eta am abirjinen izenean ospatzen zirenak) eta igandeetako bilerak ziren (dantzaldiak).

Lehen, herritik g utxi ateratzen ziren, ez ziren inguruko herrietako jaie ta ra asko joaten; beraz, X anistebanak noiz ailegatu zain egoten ziren. K axilda oso ongi gogo­ ratzen da zer ekitaldi eta nolako giroa izaten ziren: zortzikoa, zahagi-dantza, bizkarrean saltoka ibiltzen zen beste “jo staketa arraro” bat. B ederatzietarako erretira. Hiru egun festetan. K anpoko jen d e asko etortzen zen X anistebanetara.

X anistebanak (Erref.: oia-013 zinta, 028. pasartea): — Xanistebanetan zortzikun ate zuten. ‘Ta nolako zortzikua itten zuten!

Oso dotore! Ez, Xanisteban p o litta k itte n zittuzten. Dantza p olitta kin ‘ta, dena sueltun ‘ta, zea iñ, biño polittak oso!

— Dantza asko?

— Bai, bai. Dantza asko, dantza asko! Zortzikua dotoria dena! Kolorez jantziyak em akum ik eta gizasemik, ‘ta denak korrun plazan erdiyan.

— ‘Ta hoi ze izaten zen, m u tilla k hasten zin ‘ta geo neskak atetzen zittuzten, ‘ 0 hasiyeratik neskak ‘ta m utillak ibiltzen zin? Gotze al za?

— Dena hasiyeran.

— Dena hasiyeran.

— Bai. Ez, OSO ederki, hua ederki itte n zuten Xanisteanak. Oso poliki itten zittuzten.

— ‘Ta zein atetzen zen, edozein dantzara, ‘o, ‘o... Talde bat ‘o zen dantza itten zuna?

— Itten zuten talde batzutan, talde batzutan. Geo arratsin erretira goizo.

Betzitako fix...! Dena itxiya.

— Dena!

— Dena.

— Dena itxiya.

— Dena itxiya. Bakotxa ben itxeta.

— Ta zem bat eun ‘ta izaten zin Xanistebanak?

— Him. — Him eun!

— Him eun Xanistebanak.

— Ta ze gehiyo itten zin? Dantzaz gaiñ, ze itten zen gehiyo?

— Dantza ‘ta geo, zea ‘re bai, este... Beste jostaketa bat bazuten, raro, rarua! Saltoka bizkarrin gaiñin barrena, ‘ta, geo zaiya ‘re bai. Zaiya joka ‘ta, hoi ‘re, hoi ‘re bazuten.

— Bai. — Holako gauzak itten zittuzten.

— ‘Ta e... Jigandik ‘ta bai al zin ordun? ‘O geo karri zittuzten?

— E? — Jigantik eta burundiyak eta...

— Bai, bai, bai, bai, bai. Bazin, bazin. Bazin, bazin.

— Oain dinak, beak?

— Beak, beak.

— Berak?

— Berak, berak.

— Urtiak battute ordun?

— Bai. Ederki itte n zittuzten, Xanisteanak p o litta k itte n zittuzten, oso p o litta k! ‘Ta kam poko je n d e asko tortzen zen. Ba... Asko e! Ez pentsa!

Irundik eta tortzen zin, honea! Fuego jendia. Guk saten genun: “ honea zerta tortzen dia jendi hoi dena?" “Oi, fiestak kustea!”

— ‘Ta zuek jo te n ziñazten kampokota?

— E? — Kampoko fiesteta joten al ziñazten zuek?

— Gu? Milagroz! Behiñ Irunea joan giñan. San M artzialeta. Behiñ.

A u zo e ta ko ja ie n artean, Itu rrio z k o “ S a n tiy u k ” fam a g a itza zeukaten. G a rm e nd in senide asko zire n , eta dantzan ateratzen z ire n “ S a n tiy o ta n ” A u z o ta rra k titir ite r o a k ikustera jo a te n zire n e tx e tik a u lk ia hartuta. San Ig n a z io eguneko desfiiea, O ia rtz u n g u ztia n bueltaka. L ehen ez zegoen hainbeste aukera, eta auzoko festen za in egoten zire n . IVIari José A ra n a A ra n b u ru k , M a illo lli IVlanterola A rrie ta k eta D o m i U nsain la rtza b a le k ko n ta tu ko dig ute h o ri dena, eta noia ez, h ika , ze rb aite ng atik d ira itu rrio z ta r petoak eta.

Domi: Bai. bai, bai. Garmenditarrak zin hor, senide pilla gaitza. Haik oso fam osuk zin hemengo fiestak-eta itten.

Mari José: Bai. jolin!

Oiartzuarren Baitan: Dantza ‘ro ez zuten itten?

D.: Eta dantzariyak eta zin.

M.J.: Dantza ‘ta dena itten zuten.

D.: Artixta gaitzak zin.

M aillolii: T a zuek gotzen al zazte titiriterukin? Titiriteruk tortzen zinak...

D.: Bai, ‘ta ateratzen giñanin zea denak aikiyak hartuta ikustea, bai.

M.J.: Klaro, hoixe baietz.

M .: Götze al zazte? Zuberun aurrin.

D.: Zean...

M.: Desiatzen tortzeko titiriteruk.

D.: Soruan. Etxetikan aikiya hartu ‘ta ikustea.

M.J.: Eaman berko, bestela!

D.: Bi sos ‘o etzekiñet ze patuko genun ‘ta...

M.: Hoi bai ez dakitela patzen genun ‘o... patze al genun ba?

D.: Klaro!

M.J.: San Inaziotako zea ‘re...

D.: A, martxa famosu hura... Desfilia.

M.J.: Desfilia. Ta ongi (itte ‘unen hua) e! Politt askua! San Inazio eunin.

D.: Oiartzun guziyan bueltaka.

M.: T a be m aindire zuiyakin.

M.J.: Soldau jantziya.

D.: Ben ezpatak ‘ta zea guziyakin.

M .: Bai oso politta yunen. Miño bes? Hoi ya... pues galdu in ttu n gauza hoiek.

M.J.: Bai dena.

D.: O aiñ... lana izugarriya din horrek e! Hoi dena oaiñ... hasi ñai hoi dena prestatzen!

M.: Hombre! Nahi izanez kio Domi, ez dun zailla ‘re, lo que pasa que lana in ber da.

D.: Bai, in ber dun organizatu. M iño ni gotzen naz festa haik preparatzeko urte guziyan sateko...

M .: Bakin ze ber dun hor? Jendia. “Ateko al yaz hi d e s filin ? ” , “ Bale, ateko nan’’ miño m aindire zar bat hartu hola jarrita.

D.: M iño hortako in ber dun, ya sei h ilabete aurrez hasi ber dun prestatzen.

M.J.: Bai, hoi bai. Hombre!

D.: Hoi organizatzeko Izaugarrizko lan pilia itten geniñen.

M.: Bai, hoi bai.

M.J.: Dudik gabe gaiñea.

M.: Bai, hoi hala duri, hoi hala dun... m iño hua politta yunen. Bueno, n ik e ’tz a k iñ e t oaiñ izango luken azeptaziyua m iño guri b eh iñ in pin desiatzen... desfili hua etortzeko desiatzen eoten gattunen. Leno, leno...

D.: Bai leno bai.

M.J.: San Inazlyuk.

M.: Miño oaiñ, etzakiñet...

D.: Geo antzerkiya ‘re bai, Izaten yunen ‘ta geo gotzen nan...

M.: Hemen, saten geni... hemen itten geniñen. Bueno, itten geniñen...

Karmele Santxokuk ‘ta hemen itten zIten antzerkiya, zea hontan. Ordun hau zea yunen; garajik.

D.: Bajo batzuk.

M.: Ta hemen itten zitenen. Ze antzerkiyak itten zittuzten.

D.: A n tto n eta A n tto n in zea hua ‘re, antzerki p o litta askiya: Inazio Garaño ‘ta Karmele. Karmele A nttonI ‘ta zea; Antton. P o litt askiya! Eske aldatu in dun dena.

M.J.: Dena!

M.: La modernidad.

M.J.: Bal, modernidad ‘o. Eske leno fiesta...

D.: Badakin ze gertatzen zen?

M.J.; Astebukaeretan ezzela la deuse, ‘ta oaiñ...

D.: Ta iñoa joteko posibilldadikan ez. ‘Ta ordun auzoko fiestak noiz e to ­ rriko zai. Oaiñ kotxikin eozein tokita jo te n ttu n ‘ta ordun...

M .: Hoi hala dun bal.

D.: Ez dun auzoko festan berrikan.

M .J.: Leno udara bakarra fiesta ‘ta oaiñ beti fie sta. Astebukaerero bado...

D.: T a errextasuna nahi den lekura joteko.

M.J.: Baita ‘re.

M.: Fiestak ‘e nik uste ñet pixkan-pixkan galdutzen ai dila. Gaitzen ai dila fiestak e.

D.: Beste bizimodu desberdiña hartu dugulako ‘re bai.

H erri eta au zo etak o festa h o riez gain, igandeetako d an tza ld ia zegoen: hilera gisa ezag u tzen zena. Toki askotan egiten ziren: A ltzibarkoa eta T x ikierdikoak oso ospetsuak ziren, eskualde guztitik etortzen zen gazteria.

A ltzibarko bileraz elkarrizketatu asko aritu zitzaizkigun; hem en, Joxepa Zabalegi L azkanotegik kontatua jarrik o dugu. Edade batetik aurrera, A ltzibarko bilerara jo a ­ ten ziren. M utilak neskei dantza-eske aritzen ziren. Filarm onika-jotzaileak balkoitik aritzen ziren jo tzen . Lezoko jen d e asko etortzen zen; ez zituzten harrika bidaltzen.

A u zo etak o fe sta k ere b az iren g arai haietan . M u sik a eta d a n tz a g o g o an ditu: zortzikoak, m akila-dantza...

A ltzibarko bilera (E rre f oia-019 zinta, 008. pasartea): — AItzibarren billera haundiya itten zen. Eta... San Pedrotan AItziberren fiestak, eta gaiñekun billera izaten zen, e! Filarmonika jotzaillik... Han dantzaiyak izaten zin errak, neska ‘ta mutil, ‘ta hala! Jon ‘ta neskak hasi lehendabizi ‘ta faborez m utillak ‘ta bal ‘e, gustuko baldin bazin bai, ‘ta bestela ez! Anda!

— Biño beti m utillak eskatu?

— M utillak faborla eskatu neskai, bai.

— Neskak ezin al zun eskatu dantzik?

— Beste aldea izaten zen ordun behintzat. Oaiñ ez dakit ze itten ‘uten, biño...

— Oaiñ, oaiñ iñorrek ez du dantzik itten!

— Biño filarm onika Jotzaille errak ‘e bazin ordun. Bai. Bat Altziberko Irundarrenekua zen. M anuel. Aspaidi hilla da. Soiñu jotzaille erra zen. ‘Ta beste bat Arkale, hemen bada Arkale, m util bat.

— Bai. — Horren a tta . Harrek Albixturrenekotik, biyek txandan aitzen zin. ‘Ta jendia hola, e! Lezotik jendia kantidadia tortzen zen AItziberra. Lezoarrek ‘e bazin Oiartzungukin ezkonduk.

— T a ongi, ongi... Kampokuk ongi hartzen al zin?

— Bai...! Bai, bai, bai, bai.

— Bai? Ez al zin harrika biaitzen?

— Harrika? Fama bau Oiartzunek! Harrikelaiyana!

— Horrengatik galdetzen zattut.

— P olitta zen Altziberko billera, e! Jesus! Fam osua! Geo Santiyotan Iturriotzen. Xanixtebanetan Oiartzunen. Xanixtebanetako fiestak Oiartzunen, tres de agosto hasi, t a hiru ‘ro lau eun izaten zin. Bai, bai, fiestak ‘e ordun jartzen zin, e! Musika ‘re kartzen zuten ordun.

— ‘Ta ze... Ze fe st... Ze gehiyo izaten zen m usikatik aparte fe statan?

Gotze al za?

— Zortzikukuk ‘ta, m akil dantzak eta. Haik ‘e dantza p o litta k zin oso.

Horrek honezkio ikusi ‘ttu bai! Makil dantzak eta, e! Oso polittak, bai. Biño izaten zin barriyo guziyak. Santiyotan Iturriotzen, San Pedrotan Altzibarren, Karrikan Ama Birjiñetan uste ‘ut izaten zela. Aztu ‘re in nau, biño. Denetan, barriyo guzitan, behintzat, txandan txandan.

— ‘Ta zuek denata jo te n ziñazten?

— Posible baldin bagenun, bai.

— Gurutzea ‘ta Ergoina ‘ta re bai?

— Bai, bai. Bai, Ergoina gutxitan ni. Behiñ ‘o jo n izandu nitzan. Han taberna batin Bialden ‘o, lengusuk nittun, ‘ta lanea! Fiestetako partez. Haik ‘e hil zin ‘ta ... Ni hazitako geldittua hem en. Denan tartetik.

— Karo, denan berri m ateko zuk el — Amakiña ikusi ber izaten da bizitzeko!

Txikierdiko bilera ere oso ezaguna zen, gure elkarrizketatuetako asko joaten ziren hara ere. Txikierdikoa, gainera, beranduago itxi zuten, eta gaztexeagoak direnek ere gogoan dute. Iturriozko hiru em akum eak oso ongi gogoratzen dira hango gorabeherekin: neskatxa egin, eta dantzaldietara joateko, erdaraz ikasi behar izaten zuten. Dena bekatua zen, eta arrim atzeko beldurrez ibiltzen ziren. B aina garai haietako kontuak kontatzen aritu zitzaizkigunean, um ore ederrarekin kontatu zizkiguten.

Txikierdiko dantzaldia (Erref.: 066 zinta, 007. pasartea): M aillolli.: Zuka, hika o lo que sea, m iño jo lin , Txikierdira jo te n giñanin dantza ‘ta teníamos que saber en castellano maja.

Domi: Txikierdin e ’zin asko importa, porke hor euskaldunak asko yunen.

Okerragua yunen Errenteira ‘ta joten yitzanin.

M.: Ni Errentira gutxi jon nan; ni Txikierdira ‘ta Oiartzunen.

D.: Ta Hernanira ‘ta.

M.: “¿Bailas?” y “Sí”.

Mari José: “Sí” ate ber!

M.: 'O “N o ” , hola buelta em anta, ez?

D.: Kalabaza.

M .: Kalabaza, hoi dun. Eta jo lin , eso de que te digan “¿De dónde eres?”, “Yo de Oyarzun”, “Ati, caseras ¿eh?” .

M.J.: Caseras.

M.: Qué rabia chica te da: caseras. Klaro...

D.: Miño gusto aski tortzen ttunen guekin dantzan ibiitzea.

M.: Hombre! Ikus zan zenbat jende torri den kanpokua Iturriotzea, hi!

D.: Hoixe!

M.J.: Hemenguk hala saten ziuten: “Zuek kampoa joten baiziñazten” .

IVI.: Aldrebes: denak honea tortzen ttu n en , Txikierdira ‘ta geo Oiartzunea joten bukatzen geniñen.

D.: IVliño ze am bientia zon Txikierdin, e?

IVI.: Bai neska! ¡Qué gozada!

M.J.: Zuk izautze al zenun?

D.: Bai zea! Hau gaztia dun.

M.J.: Terraza zarra hua nola ez zen eroitzen.

D.: Bai neska, goitik bera, haum besteko kargakin, aguantia erra bazin.

Azpiya hartan, ze izerdiyak!

M.; Eta ebiya itten zunin, que gua¡. Saten geniñen: “Ze ondo bian” , ‘ta hola jarriyak denak, eta dale vueltas y vueltas y vueltas, ‘ta arrimatzen zenin pixka ‘t: ‘‘¡Eh, q u ie to !’’.

D.: Eskusa geyo yunen arrimatzeko.

M.: Batzuk, batzuk bazekiñet hoi nahi zutela. Pero aquí las tontas, hola jarriyak ‘ta... pekatua baizen ordun dena, pekatua baizen dena.

M.J.: Dena pekatua.

D.: Desiatzen arrimatzeko m iño...

M.: Bai neska, que cosa...

D.: Gaiñea, te tocaba un chico guapo ‘ta jo , arrim atuko m iño...

M .: Según que vuelta le dabas, si a ti te interesaba hor baldin bazion: ra!

D.: Kambiyua!

M.: Kambiyua!

M.J.: Autotxoketan m iño okerruo!

M.: Ta gaiñea piezak no pegaba pero...

D.: Bai, hik indarra iñ zeatzeko bestikin gelditzeko.

M.: Jolin ze politta zen neskak.

D.: Erki kam bitu dun.

M .: Netzako bai, oso politta zen. Hombre, oaingo gazteiak ‘e be gauza polittak izango ‘ute beantzako ez, m iño... gu inuzenteguak... Inuzentik giñan ‘o, yo no sé, ez dakit...

D.: Naturalaguak ‘e bai.

M.: 'O hola eakutsi zigutelako ‘re bai. Porke dena pekatua yunen; muxu bat em atia pekatua yunen.

D.: O! Jesus, M aria... eskandalo errak bai.

M.; /A ver cuando le dabas e l beso, p a ’ cuando te ibas a casar.

D.: Geo beti bayunen, zea, lanzada b a t ‘o hola, ‘ta gu ‘ re gaixtuak gattunen, e! Gu ‘ re gaizki saka, inbiditan bea hola ibiltzen zelako, nniño gaintikan gaizki saka. Gu ‘re hola aitzen gattunen.

M.: Bai, bat arrimatzen zelako, nik bazekiñat ne kuadrillan, mekauen la letxe!

D.: Kristonak esaten harrengatikan ‘ta inbiditan de paso barrendikan ‘ta.

M.: Miño fam a haundiya zinen harrek ordin. Mutil guziyak barrena joten yunen. Buelta ‘ta dena eman miño, letxe, barrena joten yunen denak.

D.: Dena harrekin ibili nahi, hombre, kriston exitua.

M .: Hala zinen, hala zinen... ¡Que si tenía éxito! ‘Ta geo Oiartzunea, betzitan... ke betzitan...

D.: Ham arretako itxea, gotzen nan. Eta oaindikan Txikierdin azkeneko pieza jo tze n hi, dantzan sueltun ‘ta geo izaten yun kriston korrekalles.

Asfisiatuta a ber norbaittek kotxia bazun, hi.

A uzoetan eta m endi aldean ere bilera asko egiten ziren: nahikoa zen norbait soinua edo kriskitinak edo zer edo zer jo tzen , gazteak bildu eta dantzan jo eta ke aritzeko: A izegain, Pikoketa, Ergoiengo T olaren eta Portuberrin...

Ergoiengo T olaren ere izaten zen bilera. A nttoni A ndalurria U rrutia hango neskam ea izaki, oso ongi gogoratzen zen horretaz: M anuxio Borreiak jo tz e n zuen soinua.

B ertako eta kanpoko jen d ea biltzen zen.

Tolareko bilera (Erref.: oia-084 zinta, 016. pasartea): Oiartzuarren Baitan: Zeiñek jotzen zun soiñua?

Anttoni: Zeiñek? Borreyan Manuxiok. Izautzen al zenun? Ez... Miño, u, jaiero-jaiero, beti be filarm onika hua bizkarrin ‘ta tortzen zen. Jediak hua poza hua alletzen zenin. Gaitza... Gaitzak mil rayas dem bo batin eam aten zin. Gotzen al ‘za zu? Jesus! Garbi-garbiyak eta ongi plantxatuk eta alkan­ dora xuihxka bat eta, jesús, ez oaingo asko bezela. Senar-em aztik ongi eam aten zuten hoik e? M atte zun andriak hoi, e? Jesus! Hau jo te n zenin noski, oyea joten zenin... Hau beandu joten , bukatzin ó jongo zen, beandu jongo zen itxea ‘ta ... Andria gaixua hantxe oyin bero-berua ‘ta honei hankak ezin berotuik noski. Gaixua! Harrek m aitte ‘men zun andria ‘re: “ Nei hankak ezin berotuik han zon gaixu hura!” . M atte... Elkar ongi eam aten zuten. O! Jesus!

O.B.: Ta jende asko juntatzen... Jende asko tortze al zen?

A.: Asko, asko, asko.

Mari José: Dantzin e?

A.: Dantza ze?

M.J.: Dantzan, bileran, jende asko juntatzen al zen?

A.: Bai, asko, asko. Asko jo te n zin.

0 .B .: Ergoindik bakarrik?

M.J.: Miño, hemengua Ergoingua bakarra ‘o beste to kita tik ‘e bai?

A.: Etorko zin, bai hoixe! Irundarrak ‘e bazin, aski kontent etortzen zinak!

Bueno, bueno, bueno... Jesus!

M anuel Iñarra Lizaratzu eta Inaxi O iartzabal Etxeberria, O iartzun eta ErrenteriaO reretako m uga inguruko bilerez gogoratzen dira. Iturralden (Frailetarren baserrian) bilera egiten zen. U nzaskon ere jo tzen zuten soinua, Listorreta inguruan. Garai hartan ez zeuden orain bezalako aurrerapenak, baina je n d e a k ja k ite n zuen dantza non izaten zen.

B ilerak nonahi (Erref.: oia-063 zinta, 025. pasartea): Manuel: Fraileña bal, Frailenak. Han zen billera, han Itten zen.

Inaxi: Harren itxian.

Oiartzuarren Baitan: Han ittten zen, e? A, ez nun aittua!

1.: Harren itxian. Harren itxian billera itten zen ‘ta pasatzen genun una gozadal Biño bakizu ze...

0 .B .: Ta zeiñek jotzen zun soiñua ‘ro han?

1.: Txiklerdikin... Bi zea, anai tortzen zin Txikierdira jotzea ‘ta tarteka hara jo te n zian haik.

0 .B .: A! M .: Hara asko zea jo te n zen, zuk hura akaso izautuko zenun, Bertzalleskua. Restaurantia do oan.

1.: Baita ‘re.

M.: Bertzallesen restaurantia bakizu non den?

0 .B .: Bai. M .: Hango nauziya jo te n zen askotan. Hua soinu-jotzaillia zen.

1.: Bai, bai. ‘Ta han kriston juerga izaten genun, ‘ta klaro hara jon ‘ta dantzan ibiltzen ziñan ‘ta alpargata guziyak m uturretik se ittun hondatzen zenittun ‘ta ordun am ak saten zun: M .: Handikan lllundu biño len ate ber zen, e!

I.: A bai!

0 .B .: Karo.

1.: Dudik ez jarri.

O.B.: Hamarretako ailletzeko...

I.: ’ Ta “ez, ez, ham abost egun aiyeka batin baldin battuzu, kambiatu ‘ta beste ham abost e un in !" T a jo , bihatzak airin genittula Frailenea! Importa ziun ba gui! Alpargata hautsiyakin ‘o berhyakin jon.

0 .B .: Jon ezkio...

1.; T a gustoa gaiña.

0 .B .: Joe...

1.: Gustoa, bai, bai. Guk hoi denak in ‘ttugu.

0 .B .: T a noiz arte izandu ‘te zen han Prailenin zea, billera? Noiz arte itten ‘te zen...

1.: Dem bo pranko in zuten! Geo nik ez d a k it nola g e ld ittu zen hua!

Dembo pranko in zen han. Bi urte ‘ta gehiyo.

M.: Bi urte behintzat bai.

I.: Bai, bai, bai. Bai, bai. Geo ez dakit noia geldittu zen.

M.: Geo beste batin ‘e bai. Lendabizikua han dola, hemen bada Usasko, Listorreta ‘ta bakizu non dozten?

O.B.: Bai. M .: Listorreta! Ba hor Usasko baserriya. Han do oandikan ‘e hua, lorez betia ‘ta do. Han ‘e jotzen zuten soiñua (debezenkuando hura). Oan ez d a kit iñorre bizi den, biño itxia ondo jarriya do kam potikan hua. Oan ez dakit iñorre bizi den, ez dakit. Leno bai, leno Usaskon fam ili haundiya bizi zin. ‘Ta ordun soiñua jotzen zuten hola, “ bihar ‘o etzi ‘ro jo k o ‘yeu berriz” ‘ta segi. ‘Ta jendia enteatzen zen.

O.B.: Bai, oaingo m obilia ‘ta zeik gabe!

M.: Bai, bai, bai! Ezzen m obillikordun!

B ileretan hasten zirenerako, neskatxa eta mutil bihurtuak izaten ziren. A ste osoan lan eta lan aritu ondoren, ongi pasatzeko gogoa edukitzen zuten, baina horretaz gain, bilera horiek izaten ziren neskatan eta m utiletan hasteko aukera ere. G erra ondorengo m iserian bizi ziren, baina zeuzkaten arropa politenak jan tzi, ahal zuten apainen jarri, eta gaur egun baino ilusio gehiagorekin prestatzen ziren.

IVIaria Jesus Enbil U rdanpilleta beti konturatu izan da bere am aren garaian-eta ez zegoela baliabide askorik, baina, hala ere, zer apain joaten ziren. A rropa gutxi izaten zen, baina hura ongi pentsatuta egina. Soin berari lepo eta aplike bat baino gehiago jarri ahal zitzaizkion.

Pobre, baina apain (Erref.: oia-034 zinta, 008. pasartea): — Launakin ‘ta argazki asko zittun a terik eta jostun dikukin ‘ta , despidakukin, ‘ta karnabaletan ‘ta hoitan. Nei beti atentziyua m aten zin ze apainak jo te n zin. Argazki pilla bazen guen itxian eta nik atentziyo haundiya

T erexita O ñ atib ia eta M ari K arm en G an zarain , F erm iñ en e etxearen aurrean, K astroneko plaza ttikian.

m aten zin am an laun haik, kuadhlla haik ze apaiñak jo te n zin. Soiñ bat igual izango zuten haik, biño solñ harrek, hura pentsatuta iña. Soiñ hura dena kolore batin nula eam ango zuten igande batin, biño hurrengo igan­ din eam ateko soiñ harrek bi kuello diferente iukitzen zittun. Soiña lore ttiki batzukin ‘o, rayak ‘o ze rb aitt baldin bazittun, kuello txuriya, soiña kolore batekua baldin bazen, igual bi koloreko kuellua ‘ro izango zun. Eta soiñan eskotin barrenin botoiyak jartzen zizkaten eta geo kuelluk izaten zittun ojalik. Ordun soin bera hiru form a diferentea eaman posible... Eamateko moun itte n zuten. T a zinturoiya ‘re berdin. Eta m angan rem atik ‘e bai, nahiz m otxak eta nahiz luziak. Eta baita ‘re, gue aman garaiyin ‘e bai, biño pixka ‘t atzexiokuk baita ‘re petxerak. Eta hoik ‘e kuelluk bezela jarri ‘ta kendutzen

zinak zin. Eta petxera hoik jeneralin izaten zin hiru bolante aldikin ‘o hola.

Bai zea, kuello pikuri Jartzen zizkatenak eta redonduri ‘re bai. Nei horrek atentziyo haundiya m aten zin. ‘Ta hanketakua ‘re bai.

M aria Jesusek kontatzen zigun gaur egun beltzaran egotea dagoela m odan, baina, gure aitona-am onen garaian, azal zuria izateak fintasuna erakusten zuela. Baserriko neskatxak eginahaletan aritzen ziren zuri egon eta kaletarrak zirela irudikatzeko, baita horretarako egosiko baziren ere.

Azal zuria, m odan (Erref. oia-034 zinta, 012. pasartea): — ‘Ta zea, geo beste moda zen txuiya izatia.

— Bai, txuiya izatia.

— Lan errak, ez?

— Bai. Ez dakit nondik erosten zin iastozko zapelak. Ta uandikan ‘e lastozko zapela haiken azpitikan Jartzen zittuten zea... Zapi bat. Eta anaiyan alkandora jantziko baldin bazuten ‘e manga luzia arropa eta guaintik.

— Belartan igual kriston berua...

— Eta albarkak eta galtzerdiyak. Eta dena zertikan, eta b ase rrita ­ rrak ez zila erakutsi nahi zutelako! Biño ya gu ez. Ya guk ez genun holako komplejoikan.

G arai batean oso diskretu ja n z te n ziren, eta gauza batzu k ez zeuden ongi ikusiak; sandalia tak oidunak, esaterako. M aria Jesusen izeba batek gordeka jan zte n zituen, baserritik urrunduta, baina ez zituen inoiz erabili izan. O inetakoei dagokienez, gehiena alpargata eta abarkak erabiltzen ziren. Eta oinutsik ere asko ibiltzen ziren.

O inetakoak (E rref: oia-034 zinta, 015. pasartea): — ‘Ta Ízate al zen oain izaten den bezela gustoa jantzi ‘ta igual erropa bat garaiy hartan atrebittua zena, ‘ta itxian uzten ez ‘ta ... Kampoa jo n ‘ta jantzi ‘ro... Hola?

— Bai. — Gordian ‘ta ibiltzen al ziñazten?

— Bai, bai, bai. Bai, bai, bai. Ni haumbeste ez, biñon ni akordatzen naz ne izeba gaztinai in zizkaten zapata erekiyak, zandale batzuk takoiyakin.

Lembizitakuk izango zin, eta errealo in zizkaten. Eta ez ziyoten jazten utzitzen, ‘ta harrek itten zun beri haik hartu eskuan eta zea, Jon itxetikan pixka 't urru­ tiyo, ‘ta jantzi, ‘ta haikin ibiltzen zen, ‘ta berriz eskuan hartu eta berriz armaiyoa. Ni ez naz akordatzen harrek iñoiz zapata haik nom attea jo te ko Jantzi zittunikan. ‘Ta alpargata. Ordun alpargata eta albarka. ‘Ta ni akortzen naz amona erabat hankutsik ibiltzen zen. ‘Ta harrek ohittura haundiya zun goizin

goizjeiki, eta zea baratzin ezerez bazun in berrikan ‘e, baratzin ondoko muntun, belarretan, oiñez ibiltzen zen hura intza fresku hartan. Bai. Eta ama ‘ta izebak eta ‘re bai. Haik ‘e belarratata joten zinin, izebak eta ‘re hankutsikan. bai. Eta haik badakite nom attea jon alpargatakin, ‘ta eudiya hasi ‘ta alpargatak lepotik zintzilik eta beák hankutsik tortzen.

— Ez hondatzetik?

— Bai. Bai, bai, bai. ‘Ta albarka, ‘ta albarka baju hoi. Eta hoik arron­ tin hotzak. Hankatako hotza da. Geo baita ‘ re ibiltzen gen ittun albarkan m ateriala bera, biño zapata gomazkuk. Zapatan itxura zuten, biño dena gom a, albarka bezela ‘ta haik azpitikan auro zulatzen zin, ‘ta ni neone ‘re ibilli naz, ibilli izandu naz haitakuk xulatu, gaitzerdiya xulatu ‘ta hanka larrutukin. Bai.

G au r egun zen b at ile-apaindegi dauden ikusita, eta ja k in d a em akum eak diru gehiago daukala horretarako, pentsa daiteke gure ilea asko zaintzen dugula, baina ez da hórrela; lehen askoz ere gehiago zaintzen zen ilea.

H alaxe kontatu zigun M añoli A duriz L opetegik, U galdetxoko pelukerak. Lanik ez zuten em akum eak ere eto rtzen ziren ile-apaindegira; izan ere, ilea zaindu eta apaintzeko, ez ziren zuhurkerian ibiltzen. Lehen orain baino gehiago orrazten ziren.

Entierroetara joatek o ere ilea txukuntzen zuten. lleari garrantzia (Erref.; oia-055 zinta, 011. pasartea); — Karo, ja n a ta ko ‘ta itxeko bai, biño norbeantzako kosta Ingo ziyon emakum iri eskatzia, ez?

— Ez pentsa, ez pentsa, e! Jendia... Asko, asko, e! Kobratzen ez zuten jendia asko gizonan dirutikan etortzen zen. Ta asko, e! Asko, e! Ez zin xurkeiyan ibiltzen pelukeiyan, e! Ez, ez, ez. Uandikan ‘e amona asko be garai­ yan ez zutenak kotizatu ‘ta ez dutenak zeatzen... Eske asko! Pelukeira etorri eta etorri maiz, e! Etorri maiz! Gustatzen ziyoten ateratzia ‘ta zea ‘ta ... Eta pentsa ‘zazu zertaíño, entierro bat baldin bazen ‘e, entlorra jo te k o pues goizian ongi orraztuta intlerroa joteko, e? Bai, bai, bai, bai.

— Orraztu ‘ta hoita igual len gehiyo itte n zen uaiñ biño? Uaiñ eozer m odun...

— Netzako jendia leno gehiyo.

— Gehiyo?

— D udikan gabe! Gazte gaztia ez d u t esango. Neska kozkorrak eta hoik... Eske nik m uti kozkorraiy ‘e moztu niyoten lllia! Bai. Bai, bai, bai, bai.

— mia beti izandu da im portantia.

— Bai. G arbitasunan zea ‘ta e m a ku m ik asko gustatzen zaigu ongi zeatzia, e!

— Bai, bai.

— Ni jon ‘zandu naz, eta ez batea, senarra ‘ro hill eta intierroa... Uan...

Lendabizi ez zen jo te n hiltzen zenin fam iliya hola andria ‘ta ez zin joten senarran intierroa, biño geo hasi zenin, pues etxea jo n eta burua apaiña jarri pes gaizki ez azaltzeko. Ni itxe askota jon naz bai ezkondu ber zutenin, miñez eondu dinin, “aizu pues jongo naz, ingo z a ttu t” Bai residentzira ‘re!

— Jo! — Bai. Esan eta behiñ ez. Nik pelukeiya ez niyoten behiñ ‘e esaten jendiri “ aizu, etortzen za, patzen nazu ‘ta aiyo!” Ez! Gaixo baldin bazaude ‘re in ber baldin bada iñ. Bai, bai, bai, bai.

— Ordun amakiña tokita ailletu za?

— Bai. Bai, bai, bai, bai. Zuk esan ‘zuna, pixka ‘t launtza bezela ‘re bai.

— Hoi da. Bai eta beste bat jon ezkio ez like hain gustoa geldittuko ‘ta zu jo tik ba...

— Ez, beste batek jarriya bazaude ba igual. Nola jartzen zean nik uste ‘ut dela... Personal ze m aten ‘yozun, ze hartzen ‘zun... Horrek asko san nahi du, e! Ez da ‘zaten, ez da ‘zaten dena dirua, dena ittia ! Dembuakln m aittatu itten dia!

— Karo!

— Ez, egitan, e! Kumpleaiñuk eta... hola zinin, urtebetetzik eta... Horrea jo n taberna ‘ta karri bandejan zeak eta hartu ‘ta ... Bai! Bai, bai, bai, bai, bai.

— Karo azkenin ham beste urtian!

— Karo!

O rdura arte, em akum eek ile luzea eram aten zuten, m ototsean bilduta. G ero hasi ziren m ozten. M añolik gogoan du am ona bati zer pena em an zion ilea mozteak.

Ile luzetik m otzera (Erref. oia-055 zinta, 004. pasartea): — Bai. Andre batek, Iturriozkua zen, hil zen, eta atera zitzaiyon eszema bezela. Bai. ‘Ta nik esaten niyon: “ Hemen orkilla hoik eta ja rtze n ..." Moiñua zun OSO dotoria, lllia dena ondakin dena. Biño dena, e! Hemendikan hasi ‘ta honeaiño dena hola osuan heldu zila! ¡Ondas, e ! Egiya da. ‘Ta geo atzian m oiño bat. Elegantia. Emakumia ‘re hala zen. Eta atera zitzaiyon hola, gorritasun bat bezela ‘ta esan niyon: "Orkilla hoik kalte itten zattuzte buruan. Hor miña dakazu" ‘Ta ‘‘Bai, sum atzen d u t goizetan hola azkuria bezela ‘ta ” . ‘Ta m eikuna jo n zen. Eta san ziyon illia m ozteko. Iturriozkua zen. Jon nitzan, alaba torri zen ‘ta san zin: "Aizu, am ai hola ‘ta hola san ‘yo meikuak, biño béak ez du moztu nah i...” eta “ bai pues oso gezki daka, e ? ” Orkillak miña maten ziyoten. Eta jo n nitzan bere itxea, Iturriotzea. Sartu nitzan eta bea hola suan... Sua... Sua, ‘ta suan aurrin hola barra bat izaten

du, eta harren kontra jarri hola eta ez zen aurreatzen illia moztea. Eta esan niyon: “ Maria, illia m oztea heldu naz ‘ta illia moztu ber dugu” Ez dakizu ze penakin moztu zun harrek illia. Penakin, e! Nik ‘e bai, e! Pena ematen zin. Biño penakin moztu zun illia. Biño halaberra izandu zun. Moztu in ber zun. Eta hua bezela askoi illia, traka traka illia moztutzen. Biño luziak, e!

Moiñuak.

— Eta geo ya ingo zuten komodidadingatik?

— Komodidadingatik.

— Karo erarikin ‘ta besuak...

— Bai, bai, kom odidadingatik. Kom odldadia ‘ta pues moda ‘ re gehiyo m otzakin eta... Pues jen dia m uittu in zen pelukeira. M uittu in zen jendia.

Bai, bai, bai. Jendia m ulttu in zen pelukeira. Pues moiñuakin bai, asko.

Ilea zain tzen zen, bai, eta denak ah a leg in tzen ziren horretan; balere, M añolik dio ile-a p ain d eg ira fa b rik etan lan eg iten zuen em akum ea e to rtz e n zela gehien.

B aserritarrak gutxiago etortzen ziren.

Fabriketako em akum e gehiago ile-apaindegian (E rref; oia-055 zinta, 002. pasartea); — Ereki zenun garaiyan ze erareko ‘o ze kondiziyotako em akum e...

— Ne garai... Ne edadeko jendia asko etortzen zen.

— A! — Bai. — Gaztia?

— Gaztia. Fabrikan ‘ta lana itten zutena.

— Hoi da.

— Geo baserritikan etortzen zin, biño hoik etortzen zin, pues igual hillabetin behiñ, ‘o bi hillabete... Luzatu zitzaiyotenin permanentia in zuna, ordun permanentia, oaiñ bestela saten da, biño ordun permanentia esaten genun eta permanentia luzatzen ziyoten eta hua moztu ‘ta beste bat iñ... Eta pues igual hillabete, igual bl hillabete... Beharra zutenin. Eta geo pues eliza jende asko joten zen ordun, uain gutxiyo joten da, biño bueno. Geo peregrinaziyua zenin eta... pues ordun izaten zen... Biño karo, eske uaiñ imajinatu hillabetero eskursiyuk ‘ttuztela jubilatuk eta denai nahi ‘yotela jon polittak!

— Karo.

— Ordun d ife re n tia ... Aldatu da pilla b ati Ordun zen gaztia gehiyo.

Fabrikan ‘ta ibiltzen zena.

— Karo.

— Dirua zuten, eta pues kobratzen zuten eta pelukeira. Eta geo gaiñeko jendia ba hiru hillaetikan etortzen zena. Eta nik suertia Izandu nun horrengatikan, garaiy hartan oso ondo etorri zen ni Errenteiyan oso izauna nitzan ordun

pelukeiya e... Ni izandu nitzana Biyok hoi ona zen, eta jende asko han izautu nun, eta han itxitzea ‘ta ezkondu in zelako ‘ta jendia etorri zen nekin. Ordun, Oiartzungo jendia ez nunin, Errentikua banun, lanteiyak, fabrikakuk banittun.

A pain-apain ja rri, eta bilerara, kontentu arraio. A steko penak ahaztera. B aina Elizaren itzala haraino iristen zen. O rduan ere ezin lasai ibili. G azte asko kongregazioetako kide ziren (Elizako ordenak), eta horietako kide zirenek ezin zuten baltsa dantzatu, sueltoan bakarrik ahal zuten.

A garraua ez zen libre. B ehin, K om eliren sem e bat eta soinu-jotzailearen arreba b altsean ibili ziren. N orbaitek bikarioari esan, eta karta iritsi zitzaien etxera, kong regazio tik kanpo zeudela esanez. Bi g azteak ez ziren beldurtu: X anistebanetan arratsalde guztia baltsean ibiliko zirela erabaki zuten.

B altsa eta Eliza (Erref.: o ia -0 10 zinta, 008. eta 010. pasarteak): — Ez. Agarraua ez zela libre ‘ta ... ‘Ta sueltua denak! ‘Ta zeak, batin agarraua... Hoi zen M anuelek, Manuel Iruñarrenekuk jo zun agarraua, oso oso oso soiñujotzaille ona zen. Agarraua jo ‘u, ‘ta baita, zeiñ ibiliko ‘ta be arrebai Xaturi difunta, oso dantzaiya zen hora. ‘Ta gue m utilla... Zeiñ zen m util kozkorra ordun? Juanito izango zen! Hori da zarrena ‘ta ! ‘Ta baltsin ibilli! Biyek baltsin! ‘Ta baten batek bikaiyui san! ‘Ta karta itxea! Aleiya, kongreaziyotik fuera zoztela ‘ta zea, e... Baltsin billi zilako.

— Karta ‘ta dena?

— Karta bat. “A b a i!" ‘Ta geo biyek ja rri ‘ta algarez hasten dia biyek!

“Oain ba al dakizu ze in ber dugun? Xaturi, Xanistebanetan kalin hasten denin soiñua, han jo n ‘ta arrasalde guziyan balsin billi! Arrasalde guzi­ yan balsin bilko g a !” . Ekusi ‘ta zeiñ biltzen zin ‘ta zeiñ ez! ‘Ta zeai san, musikerui san “ bai, hola ‘ta hola ‘ta in ziutek ‘ta M anuelek soiñua jo digulako, kongreaziyotik fu e ra !" “Guk jo ko yeu pieza bat ‘o bi ‘ta zuek fuego dantzan baltsin b illi!" “ Bai, bai, nahi zutenln jo , biyek Ibilko gattuk balsin!"

Hala, hasten dia! Jende dena baltsin!

— Hara!

— Ez guriak bakarrak! ‘Ta Iruñarrenekuk bakarrak! Gehiyo ‘re izaki! Biñon hemen ibiltzen zinak ez, Errentiyan. Errentiko musika jon ‘ta Errenteiyan bai baltsin, biño Errenteiyan ez kusten hem endik! ‘Ta geo hemen ‘e berriz beste karta. Biarren txanda bazela ‘ta ez bazuten, nahi bazuten eliza sartzeko, biñon fede gabeko jen dia zela! Aleiya, baltsian lengo galazi ‘ta geo berriz ‘e baltsin billi zila! ‘Ta kontestaziyua, ez d akit neskak ‘o guriak, ‘o biyek ‘ 0 zenek mana zen, biño zerbatte kontestatu ziyon baten bat izango zen.

Jangoikua ‘re baltsin billi zela! ‘Ta ez dakit ze... 0 ...! Izugarrizko karta zelebria ‘ta par itteko moukua izan ber zun. Aber haik bakarrak zin aintzen zute­ nak m undu hontan! Jesukristo ‘re balsin ibilli zela, Am abirjiñakin ezkondu zela ‘ta familiya ‘re Izandu zula! Jo! Ze errepllka ‘ta ze zeak ibilli zin ordun!

Josus! Hoik eskandaluk! Guk saten genun: “ lotsaarri zuegatik Ibilli ber dugu guk!" “Zuek ez ‘zute lotsaarri ber, gu ibilli ga! Hor kompon ‘ttezela! Zuek ez

kasoik in ...” “ Erra iñ zattuzte!" “ Erra? Ba! Ez da guria bakarra! Baia hamakin bat! Donostiyan ‘ta Errenteiyan ibiltzen dinak!" ‘Ta hartara pasatzen zen.

‘Ta halaxe. Halaxe gazte dem boa. Geo ni saarteita hasi nitzanin, nik san nun: “ nik ezin d u t posible denakin!” Geo itxian ‘e lana nun 'ta...

F ran tx isk a Iragorri Iriartek eta M aitx o G aztañaga E txeberriak kontatu ziguten am ezkilak jo tzen zuenean denek etxera egin beiiar zutela erretira. B ileran dantzan ari baziren ere, denak korrika etxera. A m ezkilak, ilunabarretan jo tzen ziren kanpai-hots m ota bati esaten zitzaien.

A m ezkilak {Erref.: oia-009 zinta, 007. pasartea): Frantxiska: Hamazazpi urte ‘ta hemezortzi ‘ta ya Daniel nobiyo nula ‘re Amezkillako itxea! Ta...

Maitxo: Nik ez nun holakoik...

F.: Dantzan hasten giñan ya, Aldapako m aldan ya M anuel hasten zen ez dakit noizko balkoitikan filarm onika jotzen gue Enkarnazio Garbunokua ‘ta Tesa Xlxariona 'ta Altzatxikiko M aitxo ‘ta ... Bagiñan kuadrillatxo bat... Jesus!

H om besteko takoiyakin! Haik dantzak Altziberko plazan! ‘Ta Albixturreko ixkiña beitu ‘ta : “ Ba, o a in d ik ez zionen kam p an to rreko argiya p ixtu a ” Amezkilla jotzin argiya pixten zuten.

Oiartzuarren Baitan: Amezkilla zer da?

F.: Amezkilla? Kampanak.

M.: Kampanak.

O.B.: A! M.: Ta itxea erretiratzeko zea.

O.B.: A! F.: Anjelus errezatzeko... Oaiñ ‘e jotzeun ‘te.

M.; Illunaarrin ‘e bai?

F.: Bai, bai. Zortzitan! Zortziyak eta bi, hiru m in ututa n . Konturatzen bazazte, beste kampana batzuk jotzen ‘ttu Oiartzungo kampanak.

M.: Eguardiyan bai leno! Biño oaiñ ez dakit hoi ‘re jo...

O.B.: Itxea ez da iñor jongo!

F.: E? O.B.: Itxea ez da iñor jongo?

F.: Lo oaiñik, geo atetzeko!

O.B.: A! geo atetzeko!

M.: Biño ordu jakintsu hoi ordu jakiña izaten zen hoi jotzen zutena...

F.: Ordua ez, udaran illunakin batikin...

M.: Txikierdin ‘e zembat denak dantzan han zabiitzan ‘ta oaintxe jotzen zun denak korrika! Batzuk aiyeka batea, bestik bestea, denak korrika!

Erne ibili b ehar izaten zuten, beraz, gazteek. Eta neskek erneago; E lizaz gain, baziren ju stizia euren eskutik jartzen zutenak ere: kanpoko m utilen batek O iartzungo neska batekin dantzan egiten bazuen, harrika bidaltzen zuten herritik. Hortik datorkio oiartzuarrari harrikalari fama, eta ez San Esteban m artiria harrikatuta hil zutelako bakarrik.

K axilda Z ubialde O laskoagak kontatu zigun O iartzungo jaie ta ra koadrila asko etortzen zirela kanpotik. Ongi m oldatzen ziren bertakoekin, baina arratsean, harrikalariak ateratzen ziren bidera. H erriko zaindaria ere, San Esteban, harrika hil zuten.

H arrikalariak (E rref: oia-013 zinta, 029. pasartea): — Ta zu dantzaiya al ziñan?

— Ez, ni ez nitzan dantzaiya! Ekusi itte n , gustatzen zitt. Ekustia gustatzen zitzaidan, biño neone, neone ibilli ez. Biño haik ekustia, bai, gus­ tatzen zin.

— Ta zea, kampokuk... Kampoko... Kam potik ze tortzen zin, m utillak ‘o neskak? Denetik?

— Denetik! Denetik! Kuadrilla gaitzak tortzen zin ‘ta!

— Kuadrillaka!

— Bai! — T a kam poko bat hasten zenin bertako batekin dantzan in nahiyan ‘ta?

— Denak, denak elkarrekin.

— Denak elkarrekin.

— Denakin, elkar.

— ‘Ta hemengo m utillak ez al zin haserratzen, ‘o?

— Ez, ez.

— Kampoko m utillak tortzen zinin ‘o...

— Ez, moldatzen zin erki! Erki moldatzen zin. Ez zin haserretzen. Saten genun: “ bakotxa be herrira jon ‘ta, ez ‘ttu k ba haserretzen e !” Ta hoik etorri ‘ta dena libre. Bai. Ez, ez, jende, jen de ona zen. Jendia borondate onekua tortzen zen. Bai. — Eta hem engungatik ez ai zen saten oiartzuarrak harrikaiyak giñala, ‘ro...

— Harrikalaiyak esaten ziyoten, bai. Arratsin itten zuten hoi.

— Ze itten zuten?

— Harrikan iual aurrin biali!

— A! Kampokuk?

— Oiartzunguk kampokuri!

— Harrika biali!

— Hemendik biali! Hori bai, arratsin itten zuten.

— T a zertik biaitzen zittuzten?

— Erokeiya m aten ziotelako! Eranak ‘o, auskalo! N ahastuko zin ‘ta l Gaiñekun zertik? Guk hoi saten genun; “ Biño, zertik? Hoik gizajuk etorri ‘ta, baijuzte! Utzi yozute pakin jo te n !”

— Ya. — Harrika, bai! Horrengatik du Oiartzunen harrikan fam a. Xanisteban ‘e, Xanisteban ‘e harrika hilla da, e!

— Bai. — Hor dugu m uestra! Harrika hilla!

— Handik hasita izango zen.

— Bai, ba! Hortik, hortik, horrei, hortik horrei seitzen ‘ute! Horrek seittu du. Bai.

G azteak elk artzek o beste m odu bat, tab ern etan eta sag ard o teg ietan izaten zen.

S ag ard o teg i ask o zeuden O iartz u n en , b aserri asko ziren sag ard o a egin eta saitze n z u ten a k : b a s e rriz b a se rri b id e z id o rra k e g in a k e g o te n z ire n sa g a rd o d e n b o ra ldian. G aizki ik u sita zegoen em akum e b at tab ern a edo sagardotegi b atean sartzen, b ain a, ho ri b ai, sa g a rra eg itek o eta sa ltz e k o , h o rre ta ra k o b ai b e h a r iz a te n zela em akum ea.

R oxario Z alakain Irastortza A duriz sagardotegian aritzen zen lanean. Sagardotegia gizonez jo sia egoten zen. B atzuk latan aritzen ziren, eta R osariok ura bota izan die batzuei.

Sagardoaz gain, ura (Erref. : o ia-0 2 1 zinta, 018 pasartea): — Saardotegiyan gizon... geyena gizasmia ibilliko zin? Ordun em akum ik ez zin joten.

— Ez gizasmia zen geyena, gizasmia bai.

— ‘Ta toritu ‘ta ingo zizuten?

— Bo! Batzuk bai ‘ta bestik berriz e ’zekiten to ritu ‘re nola itten zen. Ze san ‘de ba al zekiten batzuk?

— Batzuk zea ber gañea: launtza?

— Launtza. Denetik izaten zin. Jesus! Denetikan izaten zin. Latoso zikin batzuri... lata ‘ta zikiña nazkatzen ziten ‘ta, bai? Hartu zea sardua zetzeko potuk, litroko potuk eta izaten zin, ura ‘re bai, han izaten nun bertan basuk ‘ta garbitzeko, handikan hartu litroko potukin ‘ta m uturrea titze n “ segi hem endikan!” .

— Atrebitzen ziñan e?

— Hombre! In berko! Bestela beák lata geyo jartze n zuten ‘ta “ segi hem endikan! Fuera!".

— Ta nausiyak ez zizuten ezer saten?

— Ezta deuse.

— JakInkI haik?

— Haik bazekiten. Neonek Igual saten niyon bealy ze In nun. Ta ongi In nula saten ziten. Erki In nula, mezl zunal Iñ In berzitzalola in ber zena.

— HaIri ‘re tokatuko ziyoten?

— Hola bizittu Izandu ga. Oain berriz, xintxo-xintxo hementxen.

— Lehen ‘de txintxo Ibiiko ziñan?

— Bai, bal. Saiatzen nitzan. Xoxak nahi balnittun ‘ta haik sortzetlkan nonbaltlkan. Al Jesus!

G aztetasunak alaitasuna izaten du m otor, eta m aitasuna helburu. H ainbeste lan eta debekurekin, harrem anak zailak ziren, baina m aitasunak beti bilatuko zuen zirrikitu bat, eta uste gutxien zen tokian agertuko zen.

Joxe Luix Irastortza M itxelena Larrazabal baserrikoa zen, eta G regori A lm andoz H u itzi A ranokoa. Joxe Luix zauritu egin zuten gerran, eta, sendatzen ari zela, Gregorirekin eskutitz trukean hasi zen. Lehen, ohitura handia zegoen eskutitzak idazteko.

E skutitzen bidez ezagutuak (Erref.: oia-077 zinta, 003. pasartea): Oiartzuarren Baitan: Eta, nola izautu ziñazten?

Gregori: Aber, noia Izautu giñan!

Joxe Luix: Nola izautu? Guk... Nlk orduan gerran herittuta zean ibiltzen nitzan, beno, ordoko hasiya n itzan... Hau Izautu nuneko Donostira torn zen... Lendaiziko eondu nitzan Bltolyan, eta geo torri nitzan Donostira. ‘Ta hospital (Mola) ez daklt, aitzia Izango ‘zu Igual... ‘Ta gerra dem boan han eoten nitzan ‘ta handikan geo tortzen nitzan... Itxea tortzen nitzan Hernanln barrena, H ernaniko autobusian etortzen nitzan zeara, Urralreko lepoa, Santuxko lepua. Aitzia Izango ‘zu Igual... ‘Ta geo handikan Larrazabala.

O.B.: Karo.

J .L : NI Larrazabalekua naz eta ‘ta Larrazaalea tortzen nitzan. ‘Ta batían tokatu giñan hau be attakin. Eta ni heldu nitzan ‘ta Hernanln.

G.: Osaba Joxe.

J.L : E? G.: Atta ez zen, osaba Joxe.

J .L : Osaba Joxe?

G.: Osaba Joxe, ne atautxiya.

J .L : Atautxiya...

G.: Atta ez.

J .L : Zeatu ziñanin zu han torri giñan dem boan...

G.: Autobusian torri...

J .L : Autobusin ez giñan torri.

G.: Kamionian torri giñan ordun.

J .L : Autobusa abeittua ‘ta etorri giñan... Kamiona jarri zuten ‘ta kamionin torri giñan...

G.: Bai, ‘ta ordun zen osaba.

J .L : Ta ordun izautu nun ‘ta honek nei beitzen zin ‘ta nik ‘e bai honei, ‘ta honei beitzen ziyon ‘ta geo... Handik ate ‘ta ebakuatu niyoten Pamplona ‘ta Pamplongo ospitalin neola beste aranoar bat tokatu zen han, aranoar bat, honen auzokua. ‘Ta harrek san zian hola am istadla bagenun ‘ta san zin: “ Nik mango ‘izut seiñak neskatxa batenak m ango ‘Izut” Eta orduan bakizu, gerra dem boan (eskriitzen) aitzen giñan ‘ta hola ibiltzen giñan ‘ta hola honen seiñak eman zizkian.

G.: Pentsa ‘zu...

O.B.: Biño harrek bazekiyen zuk hau izautzen zenula?

J .L : Ez, ez, ezzakin.

O.B.: A, ez zekin? Kasuelidadia.

J .L : Ez, ez, ez zakin. Harek ez zakin.

G.: ¡Casualidad que fué!

J .L : Eta man zizkin honen seiñak ‘ta nik karta eskribittu niyon honei, eta honek ‘e seittun kontestatu zian. Kontestatu zian ‘ta hartatik hasi giñan ‘ta am istadla In genun ‘ta. Geo gu Aranon ‘e asko jo te n giñan gaztiak giñala ‘ta mezata... Oiartzun biño oañik aldeo gelditzen zen Arano eta hara askotan jo te n giñan ‘ta geo handik aurrea zeatzen ibilli giñan ‘ta holaxe hasi giñan.

L uixa B erro n d o la rtz a b a l, gerran, ah izpak lan eg iten zuen e tx e ra jo a n zen.

Linonera. H an ezagutu zuen gero bere gizona izango zena. E zkondu aurretik, aurrezten aritu zirela kontatu zigun.

Senargaia (E rre f: oia-045 zinta, 005. pasartea): — ‘Ta ordun dantzik eta ez? Deus ez! ‘Ta noia izautu zenun zue gizona?

— Ordun... Nik gizona? Pues holaxe tokatu zin! Horrek pelukeiya zakan, ni eondu nitzan bar hortan un cuchitril tenía. ‘Ta han izautu nun.

— Linonín?

— Bai. Hantxe. Nada más.

— Ta nongua zen gizona?

— Pues bertakua, oiartzuarra. Txipikua berez. Ama, behintzat Txipikua uste ‘ut. Txipi, Txipi Berri ‘o Txipi?

— Txipi.

— Txipikua. Hoi izandu zen fletxazua y nada más, ¡atada ya!

— ¿Fletxazo?

— Han ya han geldittu nitzan. Nada, sin disfrutar más.

— Biño nobiyo...

— Nobiyo ibilli giñan, bai. ¡Nos tocó ahorrar, qué rem edio! Iraazi in ber genun. Eskola jarri ‘ta dirua pixka ‘t in 'ta, itxia jarri ‘ta... No, no, bien, bien, bien. Bien. Zazpi ‘a t urtian ibilli giñan gu elkarrekin.

Askok bileran egiten zuten nobioa, baina M aitxo G aztañaga Etxeberriak, T xikier­ din lanean ari zela ezagutu zuen Garm endiko Antonio, bere senarra izango zena. Behin Donosliara joan ziren danborrada ikustera. Garai hartan, m utilak ordaintzen zuen dena.

N obio kontuak (E rref: oia-009 zinta, 008. pasartea): Oiartzuarren Baitan: Denak han dantzan kusten zenittun, biño zu lanin!

Maitxo: A klaro! Guk lanin eon ber genun!

O.B.: Imbiriya pasako zenun?

M.: Ez! O.B.: Ez? M.: Ez nitzan o hittua ‘ta!

O.B.: Karo, hoi ‘re bai!

M .: Atetzen ez nitzan o h ittu . Beti itxian... Netzako zen hua, am biente bat bezela!

O.B.: Hoi da, hoi da. ‘Ta Antonio zen zue gizona?

M.: Bai. O.B.: Ta hua ze eoten zen tabernin? ‘O...

M.: Hua ju te n zen behiyak eta gobernatu ‘ta In ‘ta geo jo te n zen hua.

Afai-meinda inta. ‘Ta geo ne osaba nola eoten zen beti jaita n han... Osaba ‘ta Urdaintturrikuk eta be launak lanteikuk... Eta jokun aitzen zin. Eta hua hantxe, haikin batin jokun aitzen zen. Han hua! ‘Ta hola, tartia harrapatzen bagenun mostradorin ‘o hizketan ‘ta.

O.B.: Hantxetik hasi ziñazten?

M.: Geo tarteka tarteka igual zerbatt baldin bazen ‘o... Batin akortzen naiz jun giñala zeara, e... Donostira tam borrada. Bai. Hua ‘re (jokaera) in genun guk! Istulztik atera ‘ta Astiarraiño jun giñan!

Frantxiska.: Jesus!

M.: Oinez! Hoi klaro! Ez zen beste ezer! Biyek! Han tram bia ‘o, tram bla uste ‘ut izaten zela...

F.: Bai. M .: Tram bia hartu ‘ta D onostira. ‘Ta han ta m b orrad a ham abitan ‘o hasten zen ‘ta nik lengusun... Ne aman lengusu propiyuk zin Donostiyan, M irakrutzen bizitzen zinak, oaiñ hillak dia. ‘Ta nik han lo Itteko. Hango tam borradak eta denak bukatu zinin, ni han g eldittu ‘ta nik ez d akit ze ordu izango zin hua handik alde itteko... Ordu ba... Gehiyo igual! Ez dakit!

F.: Hoixe!

M.: Ta hua dam ba-dam ba itxea! Oiñez!

O.B.: Hua bakarrik?

M .: Hombre! Donostitikan!

O.B.: Biño orduko zer ziñazten ya noyikuk? ‘O...

M.: Bai, ya bai, ya orduako... Ya... Handik ez dakit urte betea ‘o hola ezkondu ginan.

F.: Formalizatuk.

M.: Bai, bai.

O.B.: Formalizatu gabe izingo zen biyek taran-taran hor barrena ibilli, ez?

Oaiñ... San nahi ‘ut se ittu tik mutil bat izautzen ‘zu ‘ta beria harrekin joten za zinea ‘o...

M.: A bai...

O.B.: Biño len zea gehiyo berko zen...

M.: Ez...

O.B.: Gezki saka ‘ta ez hasteko jendia, ez? ‘O ze?

M.: Ordun horrembesteiñeko al zen ba?

F.: Ez. M .: Ordun, ordun zen zea txa rra ... e ... Zuk kompaziyo batea dantzan ibiltzen ziñan, ni ez nitzen ibiltzen, biño guk kusi itten genittun. Han Ibilli dia ‘ta “ beno guazen zerbatt hartzea"! ‘ta dena m utillak patzen zun. Sekulan em akum ik ez! Ordun hoi zen!

F.: Bai, bal M.: Merinda ‘o itten bazuten m utillak.

O.B.: Biño, neska a tre bitze al zen satea “ guazen gu biyek z e rb a tt hartzea!”

M .: Ez, m utillak esango zun!

O.B.: Hoi m utillak sango zun.

M.: Ez, m utillak esango zun!

O.B.: Ta dantza eskatu?

F.: Bo... Eoziñek!

O.B.: Bai? F.: Goua zunak! AItziba...

0 .B .: Neskak ‘e bai?

F.: Bai, bai bai!

Inaxi O iartzab al E tx eb e rria eta M anuel Iñarra L izaratzu ezkongai zeudenean, Inaxik lanak bukatu zain egoten zen M anuel; Inaxi zigortua egoten baitzen, dantzalditik berandu etxeratzeagatik.

Goiz erretiratu behar (Erref.: oia-063 zinta, 011. pasartea): Inaxi: Pilla bat! Nlk Zamoan pilla bat! Sango ‘u nahi baldin bau béak!

Sango ‘u! T a egiya san nahi baldin badu, hau nekin hasi zen dem boan, nekin hasi zen dem boan, bazkaldu ‘ta nlk ahizpak zarraguak b a n ittu n , d ifun ta ‘ta Lulxita, Errenteiyan bizi dena, biño ni izaten nitzan bazkaldu ‘ta sukaldia jasotzeko ni Izaten nitzan. ‘Ta egiya san nahi badu, ni sukal­ dia ja so biño leno, hau jo te n zen nere bilia ‘ta hau eoten zen sukaldian.

‘Ta ni sukaldia ja so tze n hasteko, a m a k pena m aten, ‘ta saten niyon: “ A m a ", Karbonera b a t genun, g au r ez dia Izaten, biño karbonera bat eurra lukitzeko. ‘Ta saten niyon: “Ama, segi karbonera horren gaiñea ‘ta lo e g lñ ” . Biño bea ez gaiñea, e? Karboneran gaiñin hola ja rrita . Exeita jarri karbonera gaiñin, hua lotan. Ni sukaldia jasotzen, ‘ta hau nei beIra ni sukaldia jaso arte. NI sukaldia jasotzin, “ beno alyo am a, baguaz". IViartxa!

Biño etxea puntual arratxln, puntual! ‘Ta ni ez izaki puntual tortzeko per­ sona. Beste bi ahizpak bai. ‘Ta ne hitzak ez ‘zala o fen dittu hllta dagona.

Haik lendabizi atetzen zin billera Txlklerdira ‘ta ni atetzen nitzan azkena, Itxia txu kun du , sukaldia txukundu ‘ta azkena atetzen nitzan ni. Geo ni, yaketa azkena atetzen nitzan, billera bukatu bitarte han gelditzen nitzan.

Biño bestiak lenuoztik Itxea to rtzen zin. Hoi zuk ez nazu xlnistatuko nel, b iño x ln ista tu , garai b atin la n te iko a rrop ak ez zin oain bezela izaten, oaingo m u tilla k Itte n ‘tttu n a k karri lau m b a tin ‘ta bl aldi Izaten ‘ttu ‘ta asteleneko bestia prepatua dozte.

Oiartzuarren Baitan: Len bakarra.

1.: Biño orduan ez. Orduan ekartzen zenittun laum batian, haik garbittu, sutonduan, len san dutena seka-seka Iñ, ‘ta hautsiyak baldin bazien kandela argiyakin ‘o, bom billa ‘re oso txarra izaten zen argiya ‘re garaly har* tan, iya batez. Eta kandela argiyakin ‘o haik kompondu ‘ta komei. Biño ni Txikierditik Itxea beandu joten , beandu joten . Sukaldin sartu ordoko errita goiyan bian. ‘Ta gaintik xlnistatuko al nazu? Arropak kompondu! V p o r cas­ tigo, sin cenar a ia cama.

0 .B .: Biño berandu... Ze ordutan jongo ziñan hala ‘re?

1.: Betziyak ‘o, betzi terdiyak ‘o...

M.: Hamarretako itxian ber izaten genun.

0 .B .: Hamarretako.

1.: Ta bestik jo te n zin...

M.: Betzitan hamarretan itxian ber izaten zen.

I.: Bai. M.: Legia hala zen.

1958an, A ltzib ark o bileran bi L am b re tta agertu ziren, eta, handik aste batzuetara, bi V espa. N e sk a g u ztiak , V esp a nork e stre in a tu k o ote zuen, eta z e r d a eta, V espakoak e tx era lagundu M aria Jesus. V espakoa José L uis zen, orain bere sena­ rra dena.

“El que tiene V espa, tiene neska” (Erref.: oia-038 zinta, 002. pasartea): — “El que tiene Vespa, tiene neska!” M otuk hasi zinin ‘ta gotzen za zu?

— B ueno, m o tu k le n o tik bazin, biñon ni gogoratzen nauna da, ‘o bueno, ordun gertatu zelako ‘ro, e... Berrogeita hemezortziyan, nik hem e­ zortzi n ittu la , AItzibarrea billerara jo te n giñala, agertu zin bi Lam bretta berri. G orri-gorriyak, eta klaro, denak hairi beira. Bazin lenotikan AItza aldi hortatikan ‘ta tortzen zinak m otukin ‘ta, biñon harek atentziyua man zigun. Ordu arte, ni behintzat ez naz akortzen ikusi g en ittu la m odelu har­ ta ko L am brettak. Eta geo, handikan egun batzuta agertu zin bi Vespa.

Eta bagenekiun Vespak zeiñenak zin. Bat oan ne gizona denana, ‘ta bes­ tia harren launana. Eta ni biño urte b a t ‘o bi ‘ro zarroko neskak han ai zin. "Jo, gaur Joxe Luixen Vespa hoi zeiñek estrenatuko ote du! ‘Ta zeiñei launtzea jo n g o o te d a ? ” . ‘Ta hola b eh in tza t. ‘Ta gu ordoko haikin dantzan ‘ta hasiyak giñan, biñon gutxi, oandikan igande gutxi zen zea...

Oan ne gizona dena jo te n zigula dantzan itte a eskatzea ‘ta. Eta behintzat, dantzara to rri zen ‘ta lem biziko aldiz galdetu zin, a pirillan hirua ‘ ro hola zen, bai hirua eta galdetu zin aber launtzia nahi nun itxea. Eta ni kezkatu a pixka bat, eta launari san niyon; ‘‘Joxe Luixek zea esan nau, aber launtzia nahi duten e txe a ". ‘Ta nik galdetu niyon: “ Eta Xixtiyoko kruzia pasa ‘ta abitzen baldin bada aurrea ‘ro, ze in ber d u t n ik ? ” . Launak san zin: “Tapaki ‘yozu begiyak” . Eta Xixtiyoko kruzea ailletu giñan ‘ta geldittu zen ‘ta san zin: “ Launduko z a ttu t itxe a ” ‘ta nik: “ Ez, ez, hortxen arbola hoiken atzin d u t itxia ‘ta jo n g o naz n e o n e ” . ‘Ta Irunen zabizten ordun lanin, ‘ta hurrengo goizin ‘o, lanea zijula ‘ro, bueltan heldu zela ‘ ro hor ikusi ‘men zun bastante urruti ni bizi nitzan baserriya eta ordun pentsatu ‘men zun: “ Ba hoi ez zun nahi n o m a tte n ekin... Nik beai la u n tzia ” . Eta bueno, behintzat hartatikan... Hara, hom beste urtian ne senarra!

M aitx o S agardia O lanok, Felix bere gizona noia ezagutu zuen kontatu zigun.

A ltzibarrera irundar pila etortzen ziren. M utilak eskatzen zuen dantza. N eskek kalabazak ere em aten zituzten.

Kalabazak (Erref.: oia-035 zinta, 014. pasartea): — ‘Ta zuk nola izautu zenun Felix?

— AItziberren. Tortzen zin Irundarrak pilla bat! Pilia bat etortzen zian AItziberrara. Bueno! Han AItzibarren.

— ‘Ta zer zen, normalin m utillak neskaiyzea? ‘O...

— Bai. — Neskak dantza eskatzen al zun?

— Ez, neskak ez. M utillak, m utillak. Lotsati lotsatiyak, biño bai, ber zutena itte n zuten. Ui, karo, ber bazuten, bestela... Pozik jon go ‘ta hola eoten bazian, ¡pues ahí te quedas!

— ‘Ta kalabazak maten al zenittuzten?

— Hoixe! Amakin batei bai! Bueno! Amakin batei bai!

— Bai, e? ¿Rompecorazones?

— No sé si rompecorazones, ‘o s/n pensar nada de romper.

— Gustokua ez bazen, ezetz ‘ta yasta.

— Hoixe.

Joxepa Z abalegi Lazkanotegik esan zigun m utilek eskatzen zutela dantza. D antzak ez zuen konprom isorik adierazten; gauza garbia izaten zen. L ehendabiziko bikoteak ez zuen zergatik bizi guztirako izan, senargai edo andregai bat baino gehiago izaten ziren; ez zegoen hain gaizki ikusia.

N obio kontuak (E rref: oia-019 zinta, 009. pasartea): — Eta ordun m utillak itten zun dantza eskatu.

— Hoixen, hasiko giñan lau neska ‘o sei ‘o korrun dantzan ‘ta beste ham beste m utili eongo zin ‘ta “faborez” ‘ta gustukuk baldin bagenittun, bai, ‘ta hala denak ordun dantzan. G ustukuk ez bazin, “ ez" ‘ta m artxa.

Muturrezur errakin bai!

— Eta zea, e... Behin dantza eskatu, eta horrekin ez zen ezer promesik, ez? Izango?

— Ez. Ez, ez, ez, ez.

— Hurrena nahi bazen beste batekin.

— Geo etxea laundu gustatzen ziyona baldin bazen ‘ta, ‘o neskak ametitzen baldin baziyon ‘ta. Nobiyuk in ‘ta hola. Ezkontzak eta. Gauza garbiya zen demboa batin, e! Politta zen. Biño oaiñ kambitu da dena.

— Eta itxekui noiz saten zen, ya? Noiz... Noiz ya konsideratzen zen nobiyua zela ‘ro? Auro? ‘O dem bo mordoska batea?

— Auro... Bai, ez. Aseuratzin, aseuratzin. Geo itxe ondoaiño jon m utillakin ‘ta atta zai leiyotik. Harrek ejua: “Joxepa, barrena!" Hala, “aiyo” .

— Ordun ezzun uzten kombersaziyo asko?

— U...! Gue atta zorrotza zen, hua zen... Oaiñ ez da halakoik, e!

— Eta...

— Ordun ilíuntzeko itxea. Biño gaur illuntzen kampoa ateatzen da jendia.

— Aldrebes.

— Bai. — Eta m utilla... Nobiyua bakarra ‘ta izango zin!

— E? — Uain bezela ez zen izango! Len, lendabiziko nobiyua ya harrekin ezkondu?

— Según! Gustukua baldin bazenun bai.

— Kambitu ‘re itten zen?

— Bai, bai, bai. Haserretu ‘ta bestikin ‘ta. Nei, nei ez zin tokatu izandu biño askok bai.

— Eta... zea, nobiyo batekin biño gehiyokin ibilli zen neskak fam a txarra Iual eukiko, hartuko zun? ‘O ez?

— Denetik, denetik. Denetik. Ordun ‘e uan bezela. Biño oso difentia bizi­ modua. Oso difeentia. Ordun ‘e gaztia ongi. Sasoi zen bittarte. Zartu ezkio Izorrai!

— ‘Ta Joxepa, zea, nahi zenuten m u tilla , gustatu zizuten m utilla ‘ta hartzen zenuten? ‘O fam ilikuk nahiyo Izaten zun bat ‘o bestia hartzia ‘ro...

— Ez, nei ez ziten familiyan galezi izandu. Ez, ez, ni batekin enamoratu nitzen, ‘ta harrekin ‘ta hua hll zen ‘ta kitto.

— Nongua zen?

— Arandangua.

N esken eta m utilen artean errespetu handia zegoen. F rantxixka Iragorri Iriartek koad rilak o biri elk artzen lagundu zien, lehenengo p ausoa em ateko lo tsatu egiten zirelako.

"C asam entera ” (Erref.: oia-009 zinta, 025. pasartea): IVlaitxo: Biño garly hartan... Biño gaur bezelakua ez zen ordun. Ordun beste era batea, ez dakit. Bengantza ‘re...

Frantxiska: Beno pes, hura zen gure am bientia, hura zen gure edukazlyua, hura zen gure jokabiria, pes... Hartan!

M.: Bai, biño... Beti bagiñan bat biño bestia...

F.: A. bai!

M .: Harroxiuk eta komei! Eta...

F.: Hombre! Hoi beti izandu da!

M.: Ittten zittuzten, biño gaiñekun...

F.: Ba! Oiartzuarren Baitan: Bai, ‘ta geo len ‘re em akum ik aixua aiko zin gaur eun ez, biño len emakum iri beti...

F.: Hombre, mendeko!

M .: Beti e rresp etu haundiya. Ni jo s te tik a n e to rri izandu nitzan .

Añaitarteko Jexus Mari ‘ta ... E... Zein zen? Fernandokin ez, Pedro ‘ta ...

Ezta ‘re! Fernandokin! Hola jo ste tik Itxea ‘ta hola “guazen!” ‘ta beko iya ne itxeaiño laundu ‘ta “ aiyo” ‘ta “aiyo” ‘ta martxa itxea ‘ta.

F.: Bai. M.: Tan campante.

F.: Beste...

M.: Ibiltzen giñan ‘e, ez ‘zu oaiñ bezelako... Zeik ez zen, ez zen! Oso difentia zen! Errespetatu itten ziñan. Ni zukin ‘ta zu nekin.

O.B.: Errespeto gehiyo bata bestikin?

M .: Bai, errespeto gehiyokin! Sekulan ez arrim atu, ez heldu aldi bat, ez...

O.I.: Kenduta... Sinvergüenza batzuk kenduta, gaiñekuk...

M.; Deus ez! Nei... Ni behintzat... Ni behintzat hola bizittu izandu nitzan.

F.: Bai, gaiñekuk ‘e bai.

M .: Ta gaiñekuk ‘e estilo beretxua ordun. Txikierdin soiñua bukatu zai korrika neskak harrapatzea! Eun argiz atrebitzen ez ‘ta illum petan neskai launtzea ‘ta jo ! loten zin.

O.B.: Hol ‘re...

M.: Geo batzuk bueltan igual tortzen zin ‘ta afaidu ‘o ‘ta “ bai, holakukin jon nak, ‘ta harekin jon nak e ta ...”

O.B.: Zuk erki aitzen zenittun.

M.: Hombre! Aitzen zin. Biño ez zen zea txarrekoik. Intentziyo txarrakin ez zen joten ordun. Jon ‘ta laundu ‘ta...

O.B.: Holaxen hasiko zin gaiña relaziyuk, ez?

F.: A klaro!

M.: Klaro! Hortaxe, holaxe, hola, holaxe... Dena hola zin.

F.: Hol A ltzatxikiko A n tto n in a ... Beno, Jainkotarra, Jainkuk... Nola dia hor? Zuk izautzen ‘ttu zu , Jainkunak deitzen ‘yotenak? Pes hoin a tta ‘ta

a m a ... Ama A Itzatxikiku a zen ‘ta gu giñan ahizpak bezela launak! Bo! Eta Iñaxiotaz g u sta tze n ba! ‘Ta Inaxio bea ‘ re g u sta tze n zen, biño ez ziyon launtzen ‘ta ! Pazkutan! Hor d u t e rretra tua karteran o a iñ ik nik, e!

Zea, Lezoa, beno, Lezoa... Han e rretra tua ate genun, ordun d u t k a rte ­ ran erretra tua , e a ku tsiko z a ttu zte t ze p o litta ! Eta, “ Frantxiska, gaur guk biyek n o la zp a tte a p a rta tu ber dugu k u a d rilla tik ” Klaro, jo n giñan zazpi laun ‘o, sei ‘ro, ez d a kit zem bat gan. “ bai, b a i” “ Beno, gu A n tto n in a ‘ta biyek zea, habitzea guz” ‘ta m utilla han zea Santo Kriston Elizako ixkiña hartan.

M.: Zai? F.: Zai. Hura ‘re ez zen atrebitzen ‘ta ! Ni A n tto niri “ Guazeman! Gaur e ngantxatu ber ñeu hoi ‘ta !" Torri zen ‘ta o ... A n tto n in a ko nte ntu! Ni lyurritako ondoa alletu ‘ta zapatak kentzen! Orpuan hom besteko babak iñak! H ankutsik! Zapatak eskuan n ittu la ! Beno, etxeko gaitzerdiyakin!

Handikan aurrea hasi zin Anttoni ‘ta biyek jaitan geo launtzen ‘ta hortikan in zin nobiyuk! Hautsi zuten barrera hura! Yo la interm ediaría!

O.B.: Eskerrak zui aittu!

F.: Ezkondu zin ‘ta yasta!

M.: Ez, oso oso...

O.B.: Batzutan ber izaten zen, ez? Hirugarren b at...

F.; Bai, bai, bai, bai, bai.

O.B.: Atrebitzen ez zinantzako.

M.: Ezin.

F.: Karo! Gu biyek komplize iñak. Karo, ham beste neskan tartea ez zen atrebitzen ‘ta bina bai! ‘Ta san “ Benga A n tto n in a , guazem an! Guk gaur aurretik jon ber ñ eu !” ‘Ta geoztikan nobiyuk. AItzIbartikan launtzen ziyon ‘ta hasi zin ‘ta ezkondu zin ‘ta familiya izandu zuten ‘ta yasta.

M aitxo Sagardia O lanok kontatu zigun bazirela bikotea egiteko ausardia ez zute­ nak eta apaiza erabiltzen zutenak bitartekari.

A paiz “casam entero ”ak (Erref.: oia-035 zinta, 016. pasartea): — Hoixe bai. Ezkondu ‘re bai. Apaizak ezkontzen zittula ‘re san izandu dute. Ezkondu, ezkondu ‘re baton batzuk apaizan bittartez. Ezkontza sortu.

— ‘Ta gurasuk zea ingo zuten ba?

— E? — Gurasuk tratua ingo zuten eta apaiza zea, interm ediante?

— Batzun batzutan bai. Gutxik kontatuk izango zin, biño bal. Izanduk bai.

— Hoi gehiyo izango zen fam ili onekuk eta hola, ez?

— Ez preziso fam ili onekuk. Famili onekuk ‘e izango zin, biño bestela beharbada atrebitzen ez zinak, gizonak, ‘o em akum ik... Pozik ingo ‘ta ...

Oain bezela ez baizen ordun hoi atrebitzen hortaratzea.

Età gaiñea gizasemik ez bazun pausua m aten, em akum ik zai eon ber. ez?

— Bai ba, bai ba. ‘Ta karo, b itta rte k u hoik apaizak batzun batzuk.

Batzun batzuk, e. Asko ez, baiño bai, bai. Batzun batzuk bai.

FAMILI BERRIA G ure am a eta am onek ikasketak em an dizkigute, eta ahaleginak egin dituzte em akum ea lanerako eta bizim odurako prestatua egon dadin, baina ez beraiek hala haziak izan zirelako. A lderantziz; ahal zen senargai egokiena egin, eta ezkontzarako prestatuak egon behar zuten. M aitem induta bazeuden eta errespetatuko zuten sena­ rra topatzen bazuten, ongi. B aina beti ez zen hori gertatzen. Hainbeste sufritu zuten, beren alabentzat beste etorkizuna bat prestatzen saiatu ziren.

Meza nagusia bukatu ondoren, prozesioa, San Joan kaletik,

E z k o n tz e k o p r esta tu a k

Inaxi O iartzabal E txeberriak kontatu zigun berari zer erakutsi zioten etxean, gizonari obeditu egin behar zaiola, alegia, baina bera ez zegoen ados horrekin.

Senarraren m ende (Erref.: oia-065 zinta, 018. pasartea): — Aindu ‘re in ber da batzutan!

— Hombre, karo!

— Hombre! Zer beti hori utzi? Ezta pentsatu ‘re!

— ¡Malo!

— Eso es e l cuento de antes. No, no. Ni kam biatu nitzan aspaldi.

— Bai, bestela...

— Hombre! Zer, bestela... Kukurruku a u ro jo tz e ‘ute hok! No, no.

— Biño iakutsi ingo zizuten gizonai kaso in ber zela, ez? ‘0 ez?

— Nei eakutsi ziaten ezkontzea jon nitzan dem boan, nei burutik betti zatarra ‘ta hori batez. Nik san nun: “Ze pasatzen da ai da hem en? Gu zer gea orduan, txo txo la n batzuk ‘o zer? Guri zatarra ja rri ‘ta hoiri deus zeik ez?" ‘Ta geo gizonaly o beittu ber zaiyola ‘ta ez d akit zer in ber zaiyo ‘ta ‘ta ... istorlyu hoik. Ne artin “ a bai? Akaso zem bat dem bo a rte ingo ziot, ‘ta handik aurrea pensatuko ‘ it ! ” . Oaiñ, oaiñ aspaldiko u rtita n hoi pasatzen da.

— Karo.

— Nik nahi ‘utenin obeittu ‘ta nahi ez dutenin ez.

— Hombre!

— Hor kompon!

— Bestela. beti bat aintzen...

— Hoi ba, hoi saten za ttu t ba!

— Txandaka?

— Biño garaiy batin zem bat em akum e biizittu da gizonan m endin? Aizu, zem bat em akum e! Pilla bat. Eta guarko eunin ‘e bai oaindikan, e? Gaurko eunin ‘e bai. Biño neria jon zen! Bai, bai. ¡Fuera fuera! ¡Hala!

Inaxik argi zeukan zer ez zuen nahi: M anuel baino lehen eduki zuen nobio batek ezkontzeko eskatu zion, eta Inaxik galdetu zion ea zer baldintza jartz en zion. M utilak halaxe erantzun zion: “A txarraztalua sufiziente” ibiliko zuen em akum ea behar zuela.

H antxe eten zuen harrem ana Inaxik.

A txarraztalua sufiziente ibiliko duen em akum ea behar (E rre f: oia-063 zinta, 017. pasartea):

— Hua ‘re hasi zen ba nekin ‘ta kaso in geniyon dem bo batzuk eta harrek ‘e “ Beno Inaxi, ezkontzia ‘re pentsatu berko dugu ba ” ‘ta “ bueno pues bale” . ‘Ta harrei ‘re gauza bera. “ T a ezkonduta zer? Noa jo n ber dugu ‘ro, ze kondiziyo dia, ‘ro zer día?” T a jartzen da m ás serio que no sé que ‘ta san zin: “ Nik bi hitzetan bukatuko zattut, atxarraztalua sufiziente ibilli ber dun persona ber d u t nik” “A bai? Nahi ‘zuna harrapa ‘zazu ordun! Nik ez za ttu t sango beti atxarraztalua sufiziente ibiiko ‘utela ‘ta segi nahi zun to kira !” .

A rroxa Pikabe A rtolak 18 urte zituenean ez zuen m utilik buruan. O rduan, enplegatutako batekin ezkontzea gauza handia zen, eta bere gizona hala zen.

E nplegatutakoarekin ezkondu (Erref.: oia-053 zinta, 012. pasartea): — Nada. Pena ‘man zin pero hola da mundua ‘ta. Gue a tta k beti san... “ Ez al yon kaso in berrik” ‘ta “ Nik? Beria da zea... kaso itte ko ” .

— Gorra ziñan e?

— Bai, miño nik hemezortzi urte; importa zionen nei! Jesus!

— Klaro, hemezortzi urtetan, beste gauzak buruan.

— Beste gauzak buruan ‘ta beste... miño ez dakit ba... iVlathmonlyoko ‘ta hola... berez e ’ nitzan ezkonduko m iño... berriz ‘e ne gizonakin ezkondu nítzanin hogeita hiru urte ‘ta ya... oaiñ ez dia (txorakiyak) hasi berko ‘ta geo ordun em pleatutako batekin ezkontzia gauz haundiya zen ‘ta ya empleatua zon ne gizona, ‘ta hola... Gue kontuk hola dia.

Inaxi Irastortza A rtolak kontatu zigun gurasoei bikotekidearen berri nola em aten zitzaien. G urasoek hala esaten zieten: ez baziren gustagarriak, ez segitzeko. O rain gauza hori okerrago om en doa, agudo aspertzen dira...

Ezkontzeko, gustagarria izan behar (Erref.: oia-015 zinta, 016. pasartea): — Eta ezkontzeko ze itten zen gurasui permisua eskatu ‘o hoi noia izaten zen Inaxi?

— Hoi? Guk ez genun permisuik eskatu. Gurasuk esaten zuten, (beurek) esaten ziguten, elkarrekin hasi ‘ta in giñanian, ba ezkontzeko kontuak eta hasi giñan esaten “ pentsatu zein hartzen zuten elkarrekin e? Geo ez torri hemen kontukin, asike, pentsatu ondo. Ez bazu nahi gustagarriya elkarrekin ez seittu, ez duzula nahi ta k itto ” san ziuten ‘ta hortan fan dia, gu hola fan giñen ‘ta guriak ‘e hola fan zien. Hala zan.

— Axertatu in zenuten ordun?

— Ui klaro, ze ingo zu ba? Oaiñ gauza hori okerrago doa. Separaziyua esate ‘utenez, separatzen eozein.

— Hoik ez dute ongi pentsatuko ‘ro?

— Aspertu itten dia num aitt! Berrizaliak.

— ‘Ta zuek ez al ziñazten aspertzen? Hainbeste urte elkarrekin?

— Ez, gu ez giñan aspertu. Gu ez giñan aspertu. Gu hantxe selttu genun elkarrekin.

— Gora berak izango dia m iño...

— Bai izaten zien m om entuak, eunan batin o ’ bestin igual erdi muturka antzin, miño geo atzea aixklattu.

A rro x ak esan z ig u n , leh en , b e ste k e g in d a k o e z k o n tz a k asko izate n zire la.

E zk o n d u eta, harrem an okerra bazen ere, em akum eak ja sa n egin b eh ar zuen, sena­ rra re n m en d e bizi b a itz e n . E m ak u m ea k an p o a n lan ea n hasi ze n ean a ld a tu zen egoera.

B estek egindako ezkontzak (Erref.: oia-053 zinta, 009 pasartea): — ‘Ta len izaten al zen, Arroxa, zea... e... Igual zuk m util batekin ate nahi ‘o... bueno, oain ate saten da m iño... nobiyo bat in nahi, ‘ta zea, gura­ suk beste bat nahi...

— Bai, jesús! Leno bestek intako ezkontza ikaarri izaten zen, ikaarri, jesús! Zenbat! ‘O hor baserri on bateko m utilla Izaki ‘ta bestik ‘ta ... gura­ suk In ezkontza. Holakuak? Kantidadia! Nobiazko m iño geyo, bestek intako ezkontzak, izaten zen leno.

— Gorra izango zen hoi e?

— Bai, m iñ o ... geo, gaur bezela, n ik s a te n ... d ib o rtz iy u a ... klaro, denbatin ‘e gaur bezela izan bazen: em akum ik irabazten ‘ta ... Izango zen dibortziyua. Miño ordun zapetekua man bazizun ‘ta, iñoa ezin ziñan jon ‘ta ahí tienes que aguantar porke gurasun itxea jo te ko ‘re han ezerre ez zon, anai baten etxea jo te ko ‘re... eta ahí tenias que aguantar. ‘Ta gaur zengatik da diburtziyua? Em akum ik irabaziya dulako eta esaten du: "H or kompon! NI neriakin biziko nak” . Bai, hola da. Hola da.

— Kanbiyu hoi izandu da.

— Kanbiyu hori. Hoi Izugirriya. Hori hola da.

— Lehen tokatzen zena?

— Tokatzen zena, bai. Nik ‘e... Bueno zuk e ’ttuzu ezautuko zea haik, aspaidi hillak dia. Atsua yunen, zea, pizpurriña hutsa. Hiru anal... lau anai zin noski eta nei asko seitzen batek eta, gu fam ili haundiya Izandu ga beti, eta “ m iño horrekin ezkontzen baa umIa besteik etzula Izango ‘ta " gue attak hoi a ittu , ez zun nahi: “ Eyanela m utili horrekin ibili, atso txarra hoi... bazterrin pasa ‘ta ‘re ez din ayoik esaten” . Saten zun. ‘Ta ne baitan: “ B a i...”

Istoiak zaten día ‘ta!

B aina baziren, arrazoi batengatik edo beste batengatik, ezkontzen ez zirenak ere.

A sko ezin ziren baserrian gelditu, senide asko zirelako, eta m akina batek jo an behar izaten zuten asko ziren apaiz edo m oja. Beste batzuk neskam e geldituko ziren.

B atzuk ezinbestean geldituko ziren ezkongai, baina beste batzuk, nahita. A nttoni A ld alu rria U rru tiak eduki zituen p reten d ie n te a k, baina berak nahiago izan zuen ezkongai gelditu. A uzoko lagun bat bisitatzera jo a n zen batean, eztabaidan aritu ziren ea nola bizitzen zen hobeto, ezkonduta edo ezkondu gabe.

Ezkonduta edo ezkondu gabe, zer da hobea? (Erref.: oia-084 zinta, 007. pasartea): — Eun batin jo n giñan bixitatzea Tomaxa ‘ta biyek hara, miñez zeola ‘ta zea... M om oti genun kotxikin, hiruak jo n giñan. ‘Ta nik e ’nun ezer eam an, ez zin gotu ezer eam atia ‘ta hoik eam an ziyoten, honek ze rb a itt eam an ziyon ‘ta zeak ‘e IVlomotik ‘e eam an... Nik deuse eam an ez ‘ta ... Hizketan ‘ta hizketan ‘ta hizketan ‘ta han IVlonika harrekin, bat galdetu ‘ta bestia galdetu ‘ta : “ Bai, hik nobiyua utzi in ‘unen, utzi! Hoi ez dun itte n , hoi ez dun itte n !” , “ Bai, kontua. Nik utzi niñun hi h arek” , “ Ez, ez, hik utzi ‘unen, hik utzi ‘unen. Z ertik utzi ‘unen hua? Z ertik utzi ‘u n e n ? ". Kizkur tzu r-tzu r iña hantxe ba oyin ‘ta san niyon: “ Ba! Nik e ’nun sekula pentsatu izandu solteretan m iño bizimodu hobia botako nunik ezkonduta", “Aizan!

Nik ezkonduta bizim odu hobia bota n iñ en ", “A b ai?" Hemezortzi urtekin ezkondu zen. “ B ai?" ‘ta “ Bai” . Geo, nik san niyon: “ T a horren gazteik sol­ tera geldittu ziñan ‘ta zertik ez ziñan berriz ezkondu?", “Aizan, leno zazpi um e b a n ittin ‘ta beste zazpi izango n ittu n b eldu rra kin ". Ezkonduta len zazpi um e euki ‘men zittun ‘ta beste zazpi izango zittu n beldurrakin. Nik san niyon: “ Ui, zea, nik uste nun ba zea solteretan bizimodu hobia botako zea... hobia botako zela ezkonduta m iño", “ Nik ezkonduta bizimodu hobia bota n iñ en ". ‘Ta hoi san zin, zazpi izandu zittu la ‘ta beste zazpi izango zin beldurrakin. ‘Ta hoi ba, kontentu. Bueno, bueno, bueno... ‘Ta geo san niyon... Gizona harei esan niyon... M onikai esan niyon: “ Bai M onika nik gaur e ’z a ttu t deuse e karri” san niyon “ e ’zattu deuse ekarri, m iño gizon horrei... Hoik ekarri dute m iño nik ez d u t ekarri ‘ta gizon horrei m ango yot dirua ‘ta bihar ekarriko ‘ izu pastelak honek", “ Bihar pastelak? Gaur ekarri ber ttu n e n , g a u r!". H artzan! ‘Ta gizon harei em an niyon dirua eta esan niyon gaur e ’yo t deuse ekarri ‘ta bihar karri yozu zerbaitt: “ Bai, karko y o t” , “ Ez du berrik", “ Bai ber du, karri yozu” . Miño M onika zar horrek... Aizan, hantxe ba! Jesus, jesu s...

E zkonduko baziren ez baziren, badaezpada, arreoa eg itea kom eni izaten zen.

E zkondu eta etxe berrirako behar zen arropa guztia egiteko, urteak behar ziren. Beraz, lehenbailehen hasi beharreko lana izaten zuen em akum eak.

M aria Jesus E nbilek esan zigun m utilarekin bastean edo hasi aurretik ere hasten zela em akum ea arreoa prestatzen. M oja jo aten zirenek ere egin behar izaten zuten.

E zkondu aurretik, arreoa erakusgai jartzen zen, lagunek eta auzokoek ikus zezaten.

— Arriua o rdun... Gehiyenak m utillakin hasitzen giñanetikan hasitzen giñan ezkontzako arriua prepatzen. Eta beste askok, berriz, zuten o hittura lenotikan ‘e bai. Eta m onja jo n ber zutenak ‘e arriua ber izaten zuten. Bai. Eta... Ordun gure kasun, ezkontzen giñanan kasun, ni ezkondu ‘ta geo hasi nitzan eta gehiyenak ‘e uste d u t hala hasitzen giñala, biñon bazin bakar batzuk lenotikan itten zutenak ‘e. Behiñ adiñ batea ailletzen zinin, pues hasitzen zin prepatzen. Ni hasi nitzan... Oan gizona dutenakin hasi ‘ta geo. Ordun jo te n giñan arropa, guk ber genun barrengo arropa, itxian ber zen arropa, eta arropatikan aparte gauzak ‘e bai. Itxian ber zin bajilla dela ‘ta ... hori dena erosi ‘ta prepatzen jo te n giñan. Jaso itte n genun. Eta m aindire, to ba illa dela, barrengo arropa dela... ‘ta hoi dena, berriz, bordatu. Zakiyena beak, nik... M onjetan ikasi nun bordatzen, eskuz in nittun eta oantxe arte, oan ‘e badozkit... M antela, berriz, lengusuk in zin puntokruzen eta gaiñeko m aindire eta toba illa ‘ta hoi, berriz, nik in nittun . Eta geo pues o h ittu ra hoi genun, gordetzeko. ‘Ta oan san za ttu te n bezela, oandikan ‘e arriuko gauzak badaude. Eta geo zen o h ittu ra ezkondutzeko fetxa jartzen zenin, intako gauz hoi denak, g arbittu, plantxatu, alm idonatu eta e ra kutsi. Itxian zen sala ‘o kuarto haundiyena ‘ro denak haik atera, bai arropa bezela bajilla... genun gauza denak atera eta han jarri ‘ta pues fa m iliku k, launak, auzokuk ‘o ze rb a tt oparitzen zizutenak ‘o ... Eta jen de pilla b a t e to rtze n zen ikustea ‘ta gu ‘re jo te n giñan b e s tin a k ikustea.

O hittura hoi zen. Eta geo pes hori, kom entaiyu hoi ez, geo: “Jo, holakok hura arriua eam an zu n !" ‘ta . Bai. Biñon hoi ni akortzen nazelikan hola izandu da.

E zk o n tz a

B ehin arreoa egin eta b izitzea nora jo a n erabakitzen zenean, ezkontzeko bidea hartzen zen. Eta h or ere, Elizak paper garrantzitsua zuen, ezkontza legearen barruan egongo bazen, E lizaz ezkondu behar baitzen. B aina ezkondu aurretik, elizak proba jartzen zuen: pregoiak.

M aitxo Sagardia O lanok arreoaren gainean ere hitz egin zigun, eta orduan aipatu zizkigun pregoiak; pregoiak egiten zirenerako-edo erakusten baitzen arreoa. H iru pregoi izaten ziren elizan, ezkontzaren berri em ateko, eta, norbaitek zer edo zer argitu behar bazuen, orduan zuen aukera.

E zkontza eta jaio tz a (Erref.: oia-035 zinta, 022. pasartea): — Leno ezkontzeko, jesus! Arreua itteko bordatuk, puntilla bordadurakin gaitzak, bueno! Lujo haundiya zen! ‘Ta denak, e! Ahal zun guztiyak itten zittun. Eta geo zertako ‘ta saten zutena okasiyo hoitako edo hantxe bazula, bazittula. Esposiziyun jartzen zian ikusteko. Askok, behintzat, bai.

— Ezkondu aurretik itten zen hoi?

— Bai, bai. Ya preoiya in zunin edo preoiyak. Hiru preoiy itte n zin.

Elizatikan esaten zin ezkontzen dia holako ‘ta halako ‘ta holako ‘ta hiru ja i­ tan edo esaten zin preoiyak. Que... Hoik o hitturak izandu dia! Ene! — ‘Ta hoi zertako zen ba? Baten batek...

— Anuntziatzeko! ‘Ta deskuidun pegan bat baldin bazun bai andriak, neskakin edo m utillakin honekin ibillli da, honekin hola izandu du edo zean bat baldin bazen, pues zeatzeko.

— Han esateko?

— Klaro.

— Hol da.

— Reklamatzeko ber zen tokiyan.

— Hoi da. Berandu biño len. ‘Ta zu gotzen al za baten batek iña hola?

Prego! batin baten batek... Lotsa erra izango zen ba hol!

— Ez naz akordatzen e. Ez naz akordatzen. No. — ‘Ta ordun baten batzuk beldur errra pasako zuten preoitan. Zerbatte iña baldin bazuten lenoztik, baten batekin ibilliya ‘o...

— Ez dakit. Hoim besteiñeko zeikan ez dakit.

E zkondu aurretik bakarrik ez, ezkondu eta gero ere, Eliza ahalegintzen zen ezkonduen bizim odua ahal zen garbiena izan zedin.

Inaxi O iartzabal Etxeberria konfesio kontuekin aritu zitzaigun. A paizek m atrim onioaren betebeharrak ongi egiten ziren galdetzen zuten garai batean.

K onfesioak (Erref.: oia-064 zinta, 019. pasartea): — Bai, e? Xinixtatuko ‘zu? Urtitako kontua da. Ni koiñatakin konfesatzea jo n ‘ta dena egiya san ber zenun konfesatzen m atrim oniyoko kontua, dena egiya. Hoik ze kristotako ja kin ber ‘ ute m atrim oniyoko kontua! ‘Ta hor san ‘yo harrek ez dula dena ber den bezela itte n ! Baita absoluziyoik man gabe biali. Atea ‘ta m arru ‘ta m arru ‘ta ... “Zer ‘zu marru itte k o ? ” ‘Ta “ Ez nau absoluziyoik eman, pekatuan naola san nau, ez dutela ber den bezela itten matrimoniyun ‘ta pekatuan nagola ‘ta ez naula m ango" “Zer?” Marru ‘ta marru. San niyon: “ B e itu...” Ni konfesatu berra nitzan, harren atzekaldetik in berra ‘ta ne artin “ kostako ziok ba erki neria aitzia! Ezta pentsatu ‘re gaiña, ez du jakingo nereikan!" San niyon “ Beitu, ez ‘zazula nearrik iñ, gozen bazu Errentira Kaputxinota. Zuk gauza bera san ‘zazu Kaputxinotan ‘ta aber ze pasten den, han ikusko d ug u!” . Errentiko Kaputxinota jon , hor bezela-bezelaxe frailiiaiy zeatu ‘ta a comulgar. Zuk uste ‘zu deretxua badola hortako? ‘Ta oaiñ zembat kristo apaiz ai dia atetzen beák gauza hoiy iña?

Zem bat ai dia?

— T a ezkondu ‘ta geo ‘re zue gizonakin ze itte n zenun ‘e galdetzen zuten?

— Bai. — Nobiyo garaitan bakarrik ez?

— Ez, ez, ez, ez. Ezkondu ‘ta geo g aldetzen zuten ze m b at aldiz...

M atrimoniyua ber zen bezela itten al zun. Nola sango zattut, (hesteatzea) itte n zenun ‘o nola itte n zenun. Ber zen bezela itte n zenun o si no p o r m artingala.

— Bai, bai bai.

— Ezkondu ‘ta geo galdetzen zun.

— Ezkondu ‘ta geo ‘re bai, e?

— Bai, bai, bai, bai! Bai, bai! ‘Ta horrek bi sem e zittun ‘ta horrek egiya san. Ezetz, bi seme izan zittula ‘ta ez zula gehiyon berrikan ‘ta ez zula ber zen bezela e g itte n . Pues ordun ez ziyola absoluziyoik em ango. Pekatun zeola ‘ta ez ziyola absoluziyoik em ango. ‘Ta atea zen ‘ta m arruez. San niyon: “Zer ‘zu marru itte k o ? ” ‘Ta “ hola ‘ta hola san nau ‘ta ez naula abso­ luziyoik em ango ‘ta ezin d u t kom ulgatzea jo n ” ‘Ta san niyon: “ Ez ‘zazula nearrik iñ. Guazen Kaputxinota, nik launduko z a ttu t” . ‘Ta efektibam ente, jo n giñan, autobusa hartuta Kaputxinota jo n giñan, gauz berak esan 'ta komulgatzea.

— Geo nola xinistuko zeniyon hoiy?

— Eske hoi da. Eske hoi da! Problem ak hoik dia m undu hontan, hoik dia. ‘Ta oain zer dago? Libertade guziya, dena dago. Dena! ‘Ta oaiñ ez da pekatuikan. Gue amona difuntak itten zuna: Bezpean arpeiyak eta garbittu, denak eta ohira. ‘Ta hurrungo eunian kom ulgatzea jo te ko , to ailla busti, m akarrak kendu, ez ezpaiñik busti, ‘ta ez ezer komulgatzea. ¡Qué pasa! ‘Ta oaiñ. bazkaidu ‘ta geo komulgatzea igual. Goizin gosalduta komulgatzea, ni holaxe jo te n naz esnia hartuta, ez d u t bate gezurrik sango, esnia hartuta.

Nik saten dut, ez al da lengo Jangoikua? Zeiñek pasa jarri ‘ttu gauza hoik?

Harrek ez, hemenguk, hemenguk.

— Karo.

— Bada pekatuik gauz horrekin? Ni hola nago, balantzan. Balantzan nago ni. Egiya, hoi denak egiyak dia. Hoi denak egiyak día.

— ‘Ta aindu apaizak, ez? Alkatik biño gehiyo.

— Bai, a lka tik biño gehiyo. Biño apaiz batei ze kristo im porta zaiyo m atrim oniyun ze itten dun. Ni horta nijua. Ze im porta zaiyo harrei itten baldin badu, ez baldin badu, lau aldiz itten badu, zortzi aldiz itten baldin bau harrei ze im porta zaiyo! Absoluziyoik mango gabe uzteko. Ez dakit, ez dut kompreintzen.

— Entetu erki ‘ta gaiña kastigua Jarri.

— Hoi da.

E zk o n tzak ez ziren izaten gaur egungoak bezalakoak. Ez ziren egiten oraingo bankete eta eztei-bidaiak.

Joxepa Z abalegi Lazkanotegiren gurasoek ez zuten ezkontzako argazkirik, baina berak eta bere senarrak atera zituzten. Ezkondu zenean, soineko beitza zuen eta gizo­ nak trajea. Joxepa-eta Lezon ezkondu ziren, O iartzunen denak begira egoten zirelako.

Errenterian bazkaldu zuten, eta arratserako etxean ziren.

E zkontza (Erref.: oia-018 zinta, 025 pasartea): — Haik erretratuk ‘ta ez zittuzten izango? Ben bodako erretratuk eta?

— Han ez zen hainik. Gaiñekun bai, gue senidinak eta denak bai biño hainik... Ez zittuzten ateko ‘re! Diroik ez zen izango dem bo hoitan.

— ‘Ta zuek ate al zenuten erretratua?

— Bai, bai.

— Zuek bai?

— Ui, e rre tra tu k eskolakuk eta zer ez zin atetzen geo! Geo oain ‘ta gehiyo berriz.

— ‘Ta ze, ze jantziya zenakan ezkondu ziñanin?

— Ezkondu nitzanin soiñeko beitza nun. Lana ‘ro, lanilla ‘ro hola, ona, ona. Hola perla batzuk adornua ‘ta ... Ba! Ordukoz nahiko dotoria.

OSO

— ‘Ta gizona?

— E? — Gizonak?

— Gizonak? Gizonak politta netzako!

— Zer zun, trajia?

— Bai, bai.

— Dotore ordun!

— Korbata ‘ta guzi joten zin. Orduko prepatzen giñan.

— ‘Ta geo, ze izaten, e ... Ezkondu a urretik pregoiyak ‘o ze izaten zin Joxepa?

— Ezkondu aurretik bai!

— Zer zin haik?

— K u lpittu tik esaten zuten, e! “ Hartu nahi al ‘zute eliza am ak aintzen dun eran ezkontzan halakok ‘ta holakok” . Hiru iandetan ‘o saten zittuzten.

Gu umik giñala behintzat bai, geo ya ez.

— ‘Ta hoi ezkondu aurretik?

— Bai, bai, bai, bai. Testiguk bezela. Testigu berrik ez.

— Ez zenuten haiken berrik zuek.

— Elkar nahi bayote.

— T a geo ezkontzea ze tortzen ziñazten, honea, parrokira?

— Bai, bai. Ez, ni Lezon in nitzan. Ez dakit, holaxe okurrittu zigun. Lezon in ber genula ‘ta! Honea Oiartzuna jon ‘ta denak a... Ahoko zulua zabalduta beira eoten baizin dem bo hartan! Oiañ ez dute beituko bestela miño ‘ta gu Lezon kotxin jon ‘ta...

— Eta geo? Ezkonduta geo? Bazkaiya ‘ro ze itten zen?

— Hoixe. Errenteiyan bazkaldu genun, ‘ta arratseko itxea. Adiós m uy buenas!

— ‘Ta zein Jon zin bazkaira? Oain bezelako jen de pilla ‘ta jó te al zen?

— Ez...! Batzuk bai, según ze fam ili zen.

— Zuenin zein zin?

— Padrinuk.

— Zeiñ zenittun zuk atautxi, am autxi?

— Am autxiya nun ne lengusu baten ni bezela izena zuna, Joxepa. Ta harek zun berriz be anaiya. Denak hillak! Ni a qu í estoy ia vieja.

Inaxi Irasto rtza A rtolak ere em an zigun bere ezkontzaren berri. A itabitxi-am ab itx ia k eta senide b akarra izan ziren bazkarian, beste inor ez. S oineko b eltzarekin ezkondu zen, orduan ez baitziren oraingo zuri eder horiek. B idaia T olosara egin zuten. G erran soldaduek etxeetatik harrapatutako arropak saltzen zituzten, eta haietatik ahal zuena erosita egin zuen arreoa.

L uxurik gabeko ezkontzak (Erref.: oia-015 zinta, 015. pasartea): — Ezkontza guria... atautxi-am autxiyak eta akabo! Itxian bi bat fam ilia ‘o bazkai bat in genun ‘ta ... nik ahizpa eaman nun ‘ta harek anaiya, atautxiam autxi ‘ta ez zen geyo bodik!

— Hara, senidik bakarrak?

— Senidi bakarrak, m iño san dizut, miño jun ta tu bi baserri, bitakuak ‘ta bazkai bat in genun. Ezauera bat eman elkarrei, zarrak ‘ta gaztiak ‘ta denak.

— ‘Ta zeiñen itxian? Non in zenuten Maldaburun ‘o zuenin?

— Guriin. Bazkai bat in zen ‘ta gue bodak!

— ‘Ta jantziak nola izaten zin?

— Soineko beltza. Nik hala eam an nun. Ez oaingo traje zuri elegante hoik. Soineko beltza, zapata beitzak...

— ‘Ta ze itten zen berria eosi ‘o etxian itten zen?

— Ez, berria eosi genun. Guk berria eosi genun. Modu askotan ordun ‘de jendia.

— Ahal zun bezela?

— Ahal zun bezela! Nik berriya erosi nuen. Harek traje azul marino ‘ta nik soiñeko beitza.

— T a erretratuik bai al zenuten? Ate al zenuten erretratua?

— Ne alaba baten etxian bada oaindik bodako erretratuak. M iño gue biyena bakarra, denekin ez genun atea. Ez giñen, ez genun um oreik ‘o... geoko.

— Justukua in ‘ta...

— Bai. — Gañea go ikarriya eukiko zenuten ezkontzeko?

— E? — Gogo ikarriya eukiko zenuten ezkontzeko?

— Ui! Denak juten ‘ta gu ‘re...

— Hiru urte espetu ‘ta geo.

— Gerran, aber! Holaxe.

— Eta geo otordua ‘ro in ‘ta kItto? Biajeik eta holakoik ez zenuten ingo?

— Ez, ez. Biajin Tolosaño jo n giñen! Irunen ezkondu eta Tolosa fan giñen, ‘ta Tolosan gaba pasa genun, ‘ta eun pare bat ‘o pasa genittun ‘ta bakotxa... hara, harén etxea, hara ezkondu nitzen.

— Maldaburura?

— Maldaburura.

— Eta ba al zanakan arriua ‘ro iña?

— Bai. Gerra denbun soldaduak itxetatikan ‘ta rekisatuta bidian salduta ‘ta ban ittun nik hartuak m aindire batzuk ‘ta bai, ban ittun ‘ta denak ongi etorri zian. Gañekun, oain bezelako...

— Bai ordun; m aindirik eta erropa batzuk?

— Bai. Arropa... aldagarriyak. Bai. — ‘Ta ze in zenittun, bordatu ‘ta?

— Bordatuak? Ez d u t uste bordatu nunik... ez, ez nittun bordatuko, nik ez. Hoinbeste eskola e ’genuen e ’nuen bordatu.

B atzuk, ezkondu eta etxe berri batera jo an g o ziren: jab etz an edo errentan. Beste asko, senarraren edo em aztearen baserrira ezkonduko ziren. Han, beren fam ilia berria sortzeaz gain, aurretik zegoen fam iliarekin bizitzen ikasi beharko zuten. Beraz, bikotekidearekin bakarrik ez; harén fam iliarekin eta baserriarekin ere ezkontzen ziren.

Inaxi M aldaburura ezkondu zen, senarraren baserrira. Han bi etxekoandreak nola m oldatzen ziren azaldu zigun; am aginarreba eta bera, alegia. Halakoetan, orokorrean, bi em akum eak izaten ziren etxekoandreak, baina agindu, zaharrek agintzen zuten.

— Inaxi, nola izaten da? Zu gizonan baserrira ezkontze za eta han oain­ dikan do hango itxeko andria? Eta zeiñek seitzen du itxeko andria izaten?

Lenguk 0 ’ torri berriyak?

— Biyek. Zerbait faltatze ‘enin alkarrei san ‘ta , hantxe. Lenguak geneal, lengo zarrak. Mayoria lengo zarrak, aindu, ‘ta holako to k ita tik zerbaitt nik kartzen banun... harek ez zun, zarra bastante ‘ta, joan ‘ta ibiltzeko gogorik ‘ta ni igual ‘ta hola. Bai, ni hara fan miño len berak harek itten zittun: Ollua asko zuten ‘ta arrautzak ‘eo saldu ‘ta batakin bestia azukrik eta karri itxea... hola zen bizimodua.

— Eta geo Maldaburura ezkondu ‘ta geo ‘re joten ziñan zuen baserrira?

— Bai, bai. Faten nitzen.

Esan bezala, ezkondu eta fa m ilia berria sortzeko asm oa izaten zuten g eh ie ne k. Eta hem en, libu ru aren hasierara itz u ltz e n gara: ja io tz a ra .

Dagoeneko kontatu dizkigute jaiotzaren inguruko gorabeherak.

ZAHARTZAROA Ezin jak in berezko dohaina duelako den edo besteek eginkizun hori em an izan diotelako den, baina egia dena da em akum eak b izitza osoa pasatzen duela zaintzaile iza­ ten. H aurra denetik, bere senide gazteen ardura izango du; neska koskortzen denean, haurtzain bidaliko dute; ezkondu ondoren, sem e-alabak zainduko ditu; ondoren, bere gurasoak, eta baita senarrarenak ere; eta, azkenean, senarra ere zaindu beharko du.

Eta bera, nork zaintzen du bera? Suerte askorekin, sem e-alabek zainduko dute, eta, beste askotan, sem e-alabok ez dugu edukiko denborarik edo aukerarik horretarako, eta zahar-egoitzakoen esku utziko dugu gure gurasoen zaintza.

G arai b atean, e tx e a n z a in tz en zitu zten zaharrak. B atetik, ez zeg o elak o orain dagoen aukerarik profesionalen eskuetan uzteko, eta, bestetik, halakorik egonda ere, b u rutik ere pasatuko ez zitzaielak o . E rrespetu eta m iresm en handia zieten etxeko aitona-am onei.

A rro x a P ik ab ea A rtolak o sasu n az eta z a h artza ro az du en iritz ia em an zigun: m edikuntza aldatu egin dela. O rain lehen baino zahar gehiago daudela. Lehen, etxean zaintzen zutela zaharra.

O sasuna eta zahartzea (Erref.: oia-053 zinta, 018. pasartea): — Haurrakin iñor gutxi ja its i izango hunen... beti itxea meikua...

— Eta haurrakin ‘re bai m iño, zea’re, sendatu ‘ re, sendabelarra ‘ta etxian ‘de erremeiyo geyo ez? Oaiñ ez dakigu ezer itten m iño...

— Ez... Ez dakit ba! Ordun erremeiyua zen belarmiña; burukomiña zunin ‘ta ... tentsiyua... beno! tentsiyua ezzun iñork hartzen. No sabía que... bal­ din bazen ‘de tesiyuik ordun. Nik hoi saten ñet: ez azukria... ordun ez zen

deus itten ‘ta ezekiyen. Lo ùnico pulmoniya zakiten zer, gaiñekun ez azukre, ez... iñork ez zekiyen deus’e. Iñork ‘e.

— Ta zartzen zenin gaixotu ‘ta...

— Gaixotu ‘ta...

— Oiañ ahal baldin bada atezi...

— Horrengatik da oaiñ hoinbeste zar. Zar erruz gaude, erruz. Porke oaiñ kuidatzen da, e... m edikam entuak jartzen ttu z te ... ‘ta oaiñ zartu itte n da hola. Miño leno ez zen m edikam entuik deus ‘e. Pulmoniya harrapatzen zen ‘ta enpiastu batzuk jartzen ttiztenen ‘ta holako gauza batzuk. Oaiñ adelantu hortan... zar asko zartu da, erruz. Zarra erruz gaude, erruz! ‘Ta lengun letzen nun periodikun, ez dakit... redondu hontan: ehun urtekuk, ehun emakum e eta betzi gizasme. Ehun em akum ik eta betzi gizasmik doztela. Emakumik geyo. Bai. ‘Ta parte zarrin bertan berrogeita ham ar pertsona ba 'm en dozte ehun da geyoko urtekuk.

— Donostiyan?

— Donostiyan.

— Jesus! Asko ‘ia hoik e?

— Asko. Periodikuk zakarren: “M ism o Parte Vieja, m ás de cien centena­ rias", centenarios. Beno...

— ‘Ta len san duguna: itxian ja io 'ta itxian hil ‘ta , itxian gaixotu ‘ta...

— Dena. Itxian kuidatu xarra. Oaiñ itxe... oaingo gaztiak ahal baa, ez da gaizki satetik, ez du nahi sakrifikatu 'ta noia baidozten ospitalak oaiñ nahiyago 'iten hara entreatu.

A rroxaren jaiotetxean, Portuberrin, apopilo asko ziren, baita bertan zahartu eta hil zirenak ere. A popiloak etxekoak bezalakoak ziren.

A popiloak (Erref. oia-052 zinta, 003. pasartea): — Bai, ze Portuberrin apopilo...?

— Asko.

— Asko, ez?

— Lau 're hillak gen ittun , lengun saten a ittu nitzan zeñei: '‘Gu etxiin, denbo batin zarrik ez dela itxiin, gue itxian apopiluk ‘e lau hll ttuken, lau !” .

Gue etxea jon apopilo ‘ta han bertan zahartu ‘ta miña bat harrapatu ‘ta ber­ tan hil, bai. Zuk izautuko zenun Mieitzo, Mieitzo Tromoiya?

— Bai. — Harren osaba bat ‘e ne... han hil yunen. Juergan jo n igandikin ‘ta kanpoa atera ja n a 'ta kazkarra 'ta San Antonak eta hoztu da ‘ta sotoa sartuta, han lau ‘o bost sotun, eta hoi ikaragarrizko hotzikarakin, 'ta goira eam an ‘ta ... m inan lana itte n zun ‘ta m inako gaitza zakan ‘ta pulmoniya

harrapatu ‘ta hantxe hil zen, gue etxian hil zen. Mutüzarra, mutilzarra? Bai, berrogei bat urte ‘o. Majua zen, miño juergista. Ixtoia? Ordun beztittu in ber izaten zen hiltzeko, no tenía ropa ‘ta be anai bat, meno oaiñ ez da iñor bizi, ikatza itten ai zen tokira jon ne atta ‘ta handikan ‘ta harén trajikin jantzi eta enterratu zen. Holako ixtoiak dia, bai.

— ‘Ta apopiluk ze itten zin: ya etxekuk bezela?

— Itxe ku k bezela. H o im e ste u rtia n ... B e stia ‘ re S e lp u u k u a zen, Selpuuko sem ia ‘ta m util zarra yunen ‘ta itxian ez zela ongi ‘ta hua ‘re gue etxea torri ‘ta (bire) geitza zuten. Hoi denak... ‘ta beste bat ‘e... geo hasertuta itxea to rri, Altxi, zuk ez zenun izautu, eta hura ‘re gue etxian sortu zionen, m eno, neskaaxta jo n ta eroi zela ez d akit non ‘ta herida in ez kasoik in ‘ta geo handikan pulm oita ‘ta ... behintzat, de noche a m añana, han hiltzen hua ‘re. Eta beste bada a tto n a , ne a tta n a tta , m utilzar bat Izaki anaia ‘ta gaizki jarri zen ‘ta iñoa ‘re jo te ko to kiyik ez ‘ta ... eta anaiak ja so ‘ta h am ar urte pasa ziñen harek oyin, ham ar urte. Hura ‘re han hil zen. Lau m utilzar, san niyon “ M util zarren to kiya ” . Aleiya, ate zen... oain nola jo te n din asko... fa m ili asko da eam aten ttu zte n a k ‘ta jo te n dinak eta ospitalea, ‘ta ordun itxian kuidatzen zela xarra, 'ta hola ate genun ixtoia, hem en.

HERIOTZÄ L ib u ru a ja io tz a re k in hasi dugu, e ta b iz itz a k o g a z i-g o zo ak p asa tu ondoren, heriotzara iritsi gara. Jaio etxean egiten zela irakurri dugu liburu hasieran, eta hil ere, etxean hiltzen zen.

M aria Jesus E nbil U rdanpilletak kontatu zigun, lehen, ja io eta hil etx ean egiten zela. N o rb ait h iltzen zenean, kanpoko senideak eta auzoak eto rtzen ziren kandela bedeinkatuekin. Beila egiten zitzaion hil berriari: gorpuaren inguruan kandelak pizten ziren, eta arrosarioa errezatu.

G aubeilak (Erref.: oia-038 zinta, 014. pasartea): — Ordun jaiyo eta hill itxian itte n zen. Eta m iñez ‘e bai. M iñez oan bezela ez zen ordun persona ingresatzen, itxian ioten zen, askok posible zutelako, beste askok, berriz, oan bezelako erraxtasunik ez zolako eta per­ sona ordun pes hori, jaiyo, bizi eta m iñez eonta hill itxian itte n zen. Eta hori dena ikusten zun itxekuk. Ordun erareko persona ‘re izintzen zenin, itxian eoten zen. Eta geo hill ‘e bai. Eta hiltzen zen ba... Denak ikusten genun ze... Esan nahi nuke, konturatzen giñanak erareko persona ikus­ ten genun miñez zola, bajatzen zijula, hiltzea zijula, ordun ikusko zuten be sem e-alabak, ikusko zuten haurrak zea hoi, prozesu hoi dena ordun ikus­ ten zen. Esan nahi nuke, oan bezela ez ikusiyan ez zen pasatzen, haurrak ‘e hura ikusi itten zuten. Jaiyotza ikusten zuten bezela, heriyotza ‘re ikusi itten zuten itxian. Eta ba hori, apaizan zea haundiya izaten zen, apaiza asko

aldiz tortzen zen itxea. Geo oso gaizki zonin, estremoziyua em aten ziyon eta hill ‘e pues hantxe itten zen. Geo hil ‘ta, beti... Hill biño lenotikan ‘e beti fam ilikua seme-alabak kampun bizi zinak ‘o lenotikan torriyak ‘o izango zin, fam ilikuk... Beti fam ilikun ze hura gehiyo, ez? San nahi nuke, kampun baldin bazin ‘e torko zin eta geo hortatikan aparte auzokuk. Auzokuk ‘e partizipaziyo haundiya izaten zuten. O an... Tarjeta ‘ro m aten ‘yozun bezela dolum iya eakusteko ‘ro, ordun kandela bedeinkatuk itxian izaten genittun eta kandela bedeinkatuk eam aten zin hiltakun itxea. Eta pistuko zen pilla bat gorputzan bueltan, gorputza kajin sartu ‘ta han jarko zen, gelan ‘o salan ‘o eta itxekuk eta auzokuk eta bisitara tortzen zinak eun ‘ta gau, beti per­ son mordoxka izaten zen. Han zean, hiltakun onduan. Arratsin ‘e bai. Eta beti izaten zen bat biño bestia trebegua arrosiyua errezatzeko eta mom entu guziyan arrosiyua errezatzen zen...

E tx ean n orbait hiltzen zenean, lagunen eta auzotarren babesa izaten zen. M aria Jesusen iritziz, pena partelcatuagoa izaten zen, eta horrek asko laguntzen zuen m ina gainditzen.

H eriotza (E rre f: oia-038 zinta, 015): — Arrosiyua errezatzen zen, errezuk itte n zin eta len san dutena, beti kam pokun ze hura, babes hora han izaten zen. Jende m ordoxka beti hantxe izaten zunun. Eta ja kiñ a , itxekuk near itte n bazuten, kam pokuk ‘e bai. Zea hori, e ... K o m p a rtittu , m iñ hura k o m p a rtittu a eoten zen. Babes hora. B estik zuékin dozten ze hori. Eta nik askotan p e n tsa tze n eoten naz oan 'ta ordun egun batzuk oso txa rra k pasatzen g e n ittu n , gaizki zon hura h iltzeko eun haik eta m om en tu hoik eta h iltaku haik e ta ... Ordun gaizki pasatzen genun, biñon nik uste d u t egun haikin, egun haik hain txa rra k pasatzen g e n ittu n , biñon geoko hobekiyo g elditzen giñala. Nik uste d u t horrek laundu itte n zigula. Oan askotan, ‘o gehiyenetan persona m iñez donin kam poa eam aten da eta han hiltzen da ‘ta zu zerbattegatik a n u rru ti xa m a r baldin bazaude itx e tik a n ‘o igual person hura zuk ikusi gabe e n te rra tuko da. Eta nik uste d u t zuri hura barrenin gelditzen zattu eta geo barrendika hori atetzeko o ’o n orm b a tte n launtza ber 'zu, ‘o galzkiyo pasako ‘zu. Dem bo gehiyo berko ‘zu hoi atetzeko. ‘Ta ordun, berriz, batetikan eun hoitan ustutzen g iñ a n ... Klaro, aztu ez za ttu ingo, biñon barrengo tristura hoi ateta gelditzen ziñan eta beste konform idade batekin.

H ilkutxa oinez eram aten zen etxetik elizara. T xandaka eram an behar izaten zuten jaso tzaileek , aldi bakarrean ezinda. G ero, ham aiketakoa em aten zitzaien kalean, eta etxean bazkaria egiten zen gertukoekin. Ez zen batere bazkari alaia izaten. Hori guztia ere M aria Jesusek kontatu zigun.

E ntierroa (Erref.: oia-038 zinta, 016. pasartea):

Hileta elizkizuna, Done Eztebe elizan.

— Eta geo entierrua ‘re bai. Entierrua ‘re... Entierrun ‘e ordun jasotzillik e... Familikuk baldin bazin, ez bazin, beste harreman bat izaten zen. Ezzen zea, zuk hartzen zunula kaja ‘ta m etro batzutan eam aten zunula ‘ta ez, itxetikan eam aten zen gorputza ahal zen bezela, askotan biria luzia baldin bazen ‘o gurdiyan eam aten zen eta geo bire onea atetzen zenin, ordun har­ tuko zuten jaso tzillik. Biñon biajetan, biaje luzetan. Bizkarnn hartu, txandaka ‘ta ... Geo kalea joten zinin, kalea ailletzen zinin, kajak zintak eam aten zittun, segun ze kategori batzuk lau, bestik sei. Ordun jo te n zin lau jasotzaille eta lau ‘o sei zinta emaille. Eta geo hairi kaleko tabernan batin hamaiketakua. Eta geo itxekuri ‘ta kam potik tortzen zen jendiri, ‘ta han auzuan zuri m om entu hartan, eun haitan eondu zinakin ‘ta, bazkaiya izaten zen. Bazkai ezzen alaitsua izaten, biñon bazkaiya izaten zen entierratutako eunin.

L uixa B errondo la rtz a b a l ere g o g o ratzen zen h ilk u tx a oinez eram aten zutela jasotzaileek. U galdetxotik ekartzen zutenean, T olarieta inguruan zegoen harri handi batean hartzen zuten atseden. Donostian, zaldiekin eram aten zuten gorpua. Lehen, elizara eram an aurretik, San Joan kaperan uzten zen gorpua.

H iletak (Erref.: oia-045 zinta, 013. pasartea): Luixa: Hijas de Maria baldin bazen, Hijas de Mariak zintak zeatzen zittun.

Eta gizasemina... Nik ez dakit zein din... Nik gue itxetik zintakin jona gizase­ m ik ez naz gotzen. Izeba, berriz, Hija de Maria bai.

Alaba: Ni ez naz akortzen hortaz. Zintak bazila bai, biño hoi ikusiya bai.

Apaiz gehiyo etorri, apaiz gutxiyo...

L.: Ualdetxotik ekartzen zen gorputza kompaziyo batea Tolaitan. Tolaitan harri haundi bat zen, ‘ta gorputza han jartzen zen deskantsatzeko. \Habia que traer a hom bros tam bién, eh! Eguaidi ona bazen, txarra bazen, negua bazen, zea bazen... Hua hartu ‘ta eam antzaillik izaten zin ordun. Ordun ez zen zeaik, e? Nada, ordun bizkarrezl Oiartzuarren Baitan: Bai, hoi igual abeetsen abeetsenak izango zuten igual...

L : Donostin bai igual, biño hem en...

A.: Nik ez d u t hemen iñoiz ikusi.

L.: D onostin bai. D onostin kusi izandu ‘ u t nik, zaldiyakin. S anta Katalinaiño gaiñea. ‘Ta Santa Katalinaiño launtzen zun je n d ik eta ya han despeitzen zen duelua. Eta ya funebrik... S elttu itten zen... Besten batek ‘o launduko ziyon, biño ya el público se despedía. Santa Katallnaku hortan ya... Geo Atotxa hartzen zun zeara joteko. Hoi gotzen naz ni. Eta San Junen uzten zen gorputza eta geo hasi zen gorputza eliza eam aten.

A.: Bal, hoi akortzen naz.

L : Eta Oiartzungo Kam posantua txukuntzen ‘e bai. Zertik Olartzungua leno dena buztlñan gaiñin ibiltzen giñan, e? Todo dejao.

E ntierroa aipatu dugu. H or ere, E liza zegoen tartean. H eriotza denentzat berdina om en da, baina entierroak kategorietan egiten ziren.

M aitx o S agardia O lano g o g o ratzen zen horrekin: “p rim era k o ” , “ seg undako” ’ eta “tertzerak o ” entierroak zeudela. A beratsen entierroetan, eliza gehiago apaintzen zuten.

H eriotza ere, kategorietan (Erref.: oia-032 zinta, 012. pasartea): — ‘Ta Intlerruk ‘ta nola Izaten zin?

— E? Entlerruk eta ‘re aberatsanak aldare guzitan Izaten zin entierroko demboran mezak. Saten zen mezak, atiem poko mezak. ErdI-erdiyan elizan

erdiyan jartzen zuten monum ento haundi bat, zapi b e iti batekin, buelta guzi­ yan kandela gaitzak, ziriyuk, kandela gaitza pistuak eta argi guziyak pistuakin.

Hoi zen, este... Nola saten ziyoten? Terzera ‘ta segunda ‘ta graduk zin.

— Graduk, e?

— Graduk zin.

— Segun zeiñ zen hiltakua?

— Karo aberatsa zen... Aberatsa baldin bazen, atiem poko mezak izaten zin zea, meza... Entierroko meza hasi baiño lenoztik ‘o basita.

ZAHARRAK BALEZA, GAZTEAK BALEKI G ure aitona-am onek ez zuten eskolarako aukera askorik eduki, baina bizim oduari aurre egiten ongi ikasi zuten. Filosofìa karrera egin gabeak dira, baina bizitzarekiko ikuspegi oso aberatsa dute denek.

A ldaketa asko bizi izan dituzte, eta h orietara m oldatzen ikasi dute, askotan guk baino errazago. A ldaketa gehienak begi honez ikusten dituzte, baina bidean gauza asko galdu direla ere oh artzen dira, eta h aiek faltan sum atzen dituzte: batez ere, auzoen arteko harrem ana eta lehengo bizipoza sum atzen dute faltan.

Joxepa Zabalegi Lazkanotegik beti eduki zuen um ore ona; ez zen haserretu zalea.

A m a halakoxea om en zuen; denekin ongi izaten zen. A uzokoekin harrem an handia zuen. Jendea goxoa zen, lehengoa.

A ldaketak (Erref.: oia-019 zinta, 013. pasartea): — Biño zuk umorikin hartzen ‘zu!

— Nik bai.

— Beste eozeiñ hasertu ingo zen!

— Haserre ez da ona iñoekin.

— Beti, umore ona euki al ‘zu beti?

— Bai, bai, gehinin. Bai, izan zandu ‘ttu t nik ‘e ne disgustu galantak, biño ez zit gustatzen haserhk. Ahal baldin bada, disim ulatu ‘ta martxa. Nik am a nun ne iual-iuala. Hare denakin ongi izaten zena. Auzuakin ‘ta joten zin guziyakin ‘ta denakin ongi. Bai, beste ahizpak ‘e hala genittun, e! Haik hillak ‘ttu t, beste bi ahizpa bagenittun.

— ‘Ta asko joten zin zuen itxea, ez? ‘Ta am ak kafesnia ate.

— Bai, harrek, jesus! Iñor jo n ezkio, seittun!

— ‘Ta tertuliyan aittu?

— Bai. — ‘Ta ze kontukin ‘ta aitzen zin?

— Ui! Haik ben kontuk! Haik ‘e ben gazte dem bokuk ‘ta , kontuak eta.

Jende goxua izaten zen, leno, e! Oain ba al dakizu zer, hau gehiyo, lan gehiyo... ‘Ta len bezelako astiyik ‘e ez, ‘ta ... Oso difentia da bizimodua.

Difentia da, bai.

A u rrek o ek b ain o g au z a g eh iag o d itu g u , bai g auza m ateria la k eta bai gainontzekoak ere. Guk ez dugu gerrarik bizi izan, ez dugu m iseria eta heriotza ezagutu, baina, halere, bizipoza falta zaigu.

A rro x a P ik a b e a A rto la k k o n tatu z ig u n , leh en , diru g u tx i e ra b iltz e n zela.

B aserritarrek diarioa edo kartilla izaten zuten. D endetatik hartzen zutena idatzi egi­ ten zuten, eta, gero, abere bat salduta ateratako diruarekin kitatzen zuten zorra. Lehen, lan asko egiten zen, baina pozik bizi ziren.

Pobre baina zoriontsu (E rre f: oia-052 zinta, 004. pasartea): — Len ja io ‘ta hil: itxian?

— Itxia n. Oain g añ eko ... oaiñ denak zarrak ‘e denak diaiyo pixkat badugu, ordun iñork ‘e ez zun e! diaiyoikan. Gabe jaso ber izaten zen gurasuai, itxea ezkontzen zen bat ‘ta itxian itte n zenakin bizi, ‘ta hola. Sos askoik gabe. Kartilla beti ‘ta dirua... ‘o zerriya kumen batzuk saitzen zinin ‘ta zokor bat saitzen zinin, ‘ta zorrak patu. Hola. Hola bizitzen zin. Miño, nik saten d u t beti, ordun parra in ‘ta bizi... Oaiñ ez din inorrek parrik itten!

Oaingo gaztiak ez du... beti... Nahikua izaki ‘ta beti haserre do!

— Bai. — Hoi da difentziya.

— ‘Ta lana ‘re asko itte n zenuten m iño beti berriketan aitzeko ‘ta denbua hartzen zenuten, ez?

— Ui, lana: Goizin jaiki 'ta lanea, geo gosaltzea, geo bazkaidu arte lanin zelayin ‘o artajorran ‘o ze denbo zen... udazkenin iatzia, iatzia ebatten ibitiyakin ‘ta beno, dena hola. Miño, bakotxak ben tenorin ben lanak eta... neua tortzin artaxuitzen iji ‘ta aja juntatzen bagiñan, norbatte jo te n bazen, gue itxian bakizu taberna ‘ta beti mutil gaztia ‘o norbaitt izaten zen... ‘ta iji ‘ta aja arto-txuitzen ‘ta... Holako bizimodua zen, diruik ez zen miño konform idadia. Oaiñ ez do, oaiñ... Oso diferentia. San niyon honea torri zenai: “ M undua? M unduak buelta bat eman du! Bakarra ez: bi! Bi gañea, eman ‘ttu ". Oaiñ errespetua galdu da ‘ta dena galdu da. Oaiñ iño... errespetua nik ez dakit nola san ‘e: gauza askotan errespetoik ez do.

H orixe ba, A rro x ak zioen: “N ahikua izaki ‘ta beti h aserre” dagoela gaztea, ez zuen arrazoi faltarik. Z enbat denbora eta diru gastatzen dugun zoriontasunaren bila, eta hara, gure aitona-am onetatik ikasi besterik ez. H oriek ongi dakite beste hark esan zuena: aberatsa ez dela asko dueña, daukanarekin nahikoa dueña baizik.

M unduak bat ez, bi buelta em an dituela ere esaten zuen A rroxak. Eta esku artean dugun liburu h o nek ere b uelta osoa em an du: ja io tz a tik hasi eta heriotzan bukatu, gure em akum e hauen lekukotasunari txoko berri hau sortuz.

Edo horixe izan da, behintzat, gure ahalegina. M ila esker, honaino jarraitzeagatik.

r ) '5 ^ jP S iË p i^ 3 IM -'I f t

ïiÊDnfi t/;Ét} m.'I j<axtfnA.> ,ti iìsA tf* n o n v .c k 0 |^ é ftiX

;

hüÉtóuj

A: I

- P l ÿ S § 8 ^ * t o ^ |Î ;

B-j^;^rii JíTei'¿«ríe)# { t u ;Afte^?í,'‘ctfú wr\ ^ e te

im'C' hí5^¿B 0btÉ ll (jS

L- .,

. 't c it í ú ^ . '^ jH

.

■v^' .' ;ítTi ' • , .

I..V A’. ;i-<iJM'bt;T_.

,:-. 'tv- t-'-'

- m íEiavtn ííV0Kía^'í*J Víeoa

4« tv ó ^ l

/

>

ñy,

M rl

.,Íí :v i.'v --.,x?fi..,tJ

ERANSKINAK

TTUR-TTUR EUSKALTZALEON BILGUNEA H isto ria p ix k a bat

2002ko m artxoaren 7an, herriko lau euskaltzalek deituta, kafe tertulia egin genuen O iartzu n g o Irratiaren egoitzan. O iartzunen euskarak zituen beharren inguruan hitz egitea zen b ileratxoaren helburua, euskararen alde lanean ziharduten taldeen arteko elkarlanaren beharraz, besteak beste. H orretarako, gonbidapena egin zitzaien euskara­ ren alde lanean ari ziren herriko talde eta norbanakoei. K afe tertulia hori gaur egungo T tur-ttur E uskaltzaleon B ilgunearen sorreratzat em an daiteke.

P a rta id ea k

P artaid eak u g aritz ek o egindako hainbat saioren ostean, talde eta norbanakoek osatzen dute, gaur egun, bilgunea: Euskal H errian Euskaraz; O iartzun Irratia, Intxixu A E K euskaltegia, E uskeran Itotiyak eta hainbat euskaltzale. H ala ere, gure ibilbide ttikian partaide gehiago izan ditugu, eta izango ditugu, noski.

Lan erem u a

B ilg u n ea o satze n duten tald een arteko elk arlan a eta inform azio tru k ak eta da T tur-tturren lehentasuna. Laburbilduz, T TU R -TTU R zera da: • E lkarlanerako gunea • H ausnarketa eta eztabaidarako gunea • Egitasm o berriak sortzeko gunea • Euskararen norm alizazioan herrian eta nazio m ailan sor daitezkeen egitasm oetan lan egiteko gunea

A ntolatzen diren ekintzak: • Txerri eguna (San Tom as inguruan) • Liburu eta disko azoka (G abonen bueltan) • U dazken jaia; TTU R -TTU R EBren urteurrena • H izkuntza eskubideen defentsa (B ehatokia gizarteratzea) • O iartzuarren Baitan: A hozko ondarea jasotzeko egitasm oa. (Esku artean duzun liburu honen m am ia, egitasm o horretatik sortua da) • M otibazio saioak Elizalde ikastetxean eta H aurtzaro ikastolan • G urasoentzako jolas eta kantu tailerra • K U A D R IL L A T E G Iegitasm oaren kudeaketa • Herriko elkarteetan euskararen erabilera areagotzeko egitasm oaren diseinu eta kudeaketa {Euskara elkartera) • M erk ataritzan euskararen erabilera areagotzeko egitasm oaren diseinu berria osatu eta kudeatzea • Euskara batzordean parte hartzen dugu A rdura eta eg itasm o m ardulak d auzka esku artean, beraz, T tu r-ttu rrek . G arai bateko kafe tertulia hark hazi osasuntsua erein zuen seinale.

B adakigu T tur-tturren biltzen garenoz gain, gure herrian euskaltzale asko daudela; zorionez. B ak o itzak bere arloan, profesionalki, pertsonalki..., euskaran alde egiten duen lana oso garrantzitsua da, eta horretan jarraitzera anim atzen ditugu. Eta antolatuta lan egin nahi badu eta gurekin elkartu nahi badu, Ferm iñeneko ateak zabalik ditu.

H antxe egongo gara, lagundu eta parte hartu nahi duen guztiari ongietorria egiteko.

O rrialde h au ek ap robetxatu nahi ditugu, bestalde, guregan k onfìantza ja rri eta lagundu d ig u ten g u ztiei esk errak em ateko: O iartz u n g o U dalari, gure egitasm otan parte h artu d u ten elkarte eta norbanakoei, o iartzu arrei eurei eta gainontzeko bidelagunei.

‘o i a r t z u a r r e n BAITAN’ EGITASMOA H elb u ru a

A urtengo M ugarri honetan ageri diren kontakizunak, O iartzuarren baitan egitasm o tik au k eratu ditugu. O iartzuarren B aitan proiektuaren so rtzailea eta egilea T tur-ttu r E uskaltzaleon B ilgunea da, eta O iartzungo U dalak hasieratik eta ehuneko ehunean fìnantzatu eta babestu du.

2006an abiatu zen ahozko ondarea jasotzeko proiektu hau, eta helburu hauxe du: azkeneko urteetan hain azkar aldatzen ari den O iartzungo hizkera jasotzea, eta horre­ kin batera, baita herriko m em oria kolektiboa ere. T tur-ttur E uskaltzaleon B ilgunearen

helburua euskararen norm alizazioa izanik, ahozko ondarea tresna garrantzitsua dela ikusten genuen. G ure aitona-am onen hizk era ab e ratsa eredu p o lita dela eta asko lagundu dezakeela denen hizkuntza kalitatea hobetzen, eta gure hizkerarekin eroso egonik, erabilera ere sustatu egingo dela.

H asieratik argi geneukan, presa handiena esk a tz en zuen lana ahozko ondarea jaso tzea bazen ere, ez genuela horretan gelditu nahi: jaso ondoren, landu eta hedatu ere egin nahi genuen. Proiektu honetan hasieratik lagundu digu B adiharduguk, D eba Ibarreko E uskara E lkarteak. A urretik lan asko egina zuen, herri askotako ahozko ond area b ild u a zuen helburu b erarekin (A h o tsak .co m -en ikus d aiteke lan horren em aitza). E uren p ro iek tu a ered u g arria iruditu zitza ig u n , gure h elb u ru a b etetzen baitzuen: ondarea jaso eta hedatzea.

E m a itza

2006an hasi ginen elkarrizketak grabatzen, eta 2008an aurkeztu genuen lehenengo em aitza: oiartzuarrenbaitan.com w eb-orria. W eb-orriari esker, grabatutako elkarriz足 keta guztiak ikus daitezke, eta, gainera, erabiltzaileak nahi duen gaia, hitza, hiztuna edo beste edozein datu aukera dezake. G ure herriko hizkera eta kontakizunak erraz kontsultatzeko tresna dugu oiartzuarrenbaitan.com ataria.

B aina h erritar guztiek ez dute Interneterako sarrerarik; beraz, beste bideetatik ere saiatu gara ahozko ondare hori hedatzen: O iartzun Irratian irratsaio bat eginez, D V D ak banatuz, ikastetxeetan ondarearen berri em anez... Eta baita aurtengo M ugarri hau aprobetxatuz ere. G uretzat oso garrantzitsua baita egin dugun lana denen eskura jartz e a : batetik, egindako lana aprobetxatu ahal izateko; zoko ilun batean ahaztuta geldi ez dadin. Eta, bestetik, lehen aipatu duguna; gure hizkuntza sustatzeko tresna praktikoa izan dadin.

L ehen ere esan dut ahozko ondarea etengabe han d itzen ari dela: hasierako 40 elkarrizketa haietaz gain, berri gehiago ere egin ditugu. B ideoen transkribapenak ere eginxeak daude, eta m om entu honetan O iartzungo hiztegia eta aditz-sistem a sortzen ari gara. H orretaz gain, herriko talde edo proiektuetatik sortzen diren hizkuntza-beharrak asetzen saiatzen gara: 2010ean, esaterako, H ikalaguna proiekturako, H itanoaren aditz-taulak eta esam oldeak osatu eta unitate didaktikoa egin dugu.

B ai galdeketak p restatzek o , bai elk arrizk etatu ak au k eratzek o , bai ad itz-tau lak eta hiztegia egiteko, eta abarretarako, laguntza handikoak izan zaizkigu orain arte O iartzungo zenbait argitalpenetan hainbat urtez ikerketa lanetan aritu direnen lanak.

B atez ere, M ugarri sail honetan argitaratuak: Id oia eta A inhoa F raile U galderen O ia rtzu n g o hizkera liburua eta Im anol G o ik o etx ea L opezek eta Idurre L ekuona A ntzizarrek argitaratutako O iartzungo Toponim ia. M ila esker den-denei.

A sm oak eta gogoak handiak dira, eta jaso tz e n dugun lag u n tza ez da txikiagoa; beraz, herritarren g an dik ja so tz e n duguna, ahal den hobekien inbertitu eta em aitza herritarrei itzultzen saiatzen gara. Ongi edo gaizki... etorkizunak hitz egingo du.

E g ile eta p a r te -h a r tz a ile a k

O iartzuarren baitan proiektuan, m odu batera edo bestera parte hartu duten herri­ tarrak eta taldeak asko izan dira. B eren laguntzari esker daukagu ondare eder hau, denon eskura. E gunetik egunera, zerrenda gero eta luzeagoa da. A hal den m aizena eg u n e ratze n sa ia tz e n gara, b ain a balitek e n orbaiten izen a orain d ik ez agertzea.

B arkatu aldez aurretik.

E gitasm oaren sortzailea eta egilea: T tur-ttur E uskaltzaleon Bilgunea Babeslea:0\2iriz\xi\%o U dala Sustatzailea eta koordinatzailea: A ne Lardi Enbil Parte-hartzaileak:

A h o lk u lari taldea: P ello A ñorga, M ikel M endizabal, M aid er L ekuona, A in tzan e G alardi, A inhoa eta Idoia Fraile, Iñaki A rbelaitz, Jabi Elizasu.

A ñorga, Pello: sustatzailea A rabolaza Zabala, Bakartxo: hizkuntza-zuzentzailea eta aholkularia A m aiz G arm endia, A itziber; aholkularia B adihardugu, D eba Ibarreko euskara elkartea; aholkularitza eta lankidetza Enbil U rdanpilleta, M aria Jesus; Elkarrizketatuen zerrendaren osaketa eta kontaktuak E txebeste M adariaga, Irati: transkribapenak eta hizkuntza-lanketa G orosabel Larrañaga, Oier: kudeaketa-aholkularitza eta argazkiak H arregi, Xabier: argazki zaharren artxiboa K A M T ele k o m u n ik az io A h o lk u la ritz a : w e b -o rria re n eg ile a e ta h ed a p en erak o aholkularitza K attin T xiki Taldea; elkarlana Lardi Landa, Joxe Luix: Elkarrizketatuen zerrendaren osaketa eta kontaktuak L asa Perez, Larraitz: Irudi korporatiboaren diseinua M artiarena, Exte; bertsoen gaineko inform atzailea M endizabal, Agustin: laguntzailea M endizabal C ristóbal, M ikel: aholkularitza teknikoa O iartzun Irratia: fonoteka eta lankidetza Petra L ekuona Z aharren E goitzako langile eta laguntzaileak: kontaktuak, elkarrizketak, aurkezpen-ekitaldia...

Pikabea Lasa, Joxe Luix; aholkularia eta grabaketa-teknikaria Toledo Lardi, M aitane: grabaketa-teknikaria

T oledo Lardi sendia: hedapen-lanak Zalakain, JosĂŠ A ntonio: toponim ia-infoim atzailea T tur-tturreko kideetako bakoitza K ontaktuak egiten lagundu diguten guztiak Elkarrizketa proposam enak egin dizkiguten guztiak

i c i r l z u o r r o n

TRANSKRIBAPENETARAKO ERABILI DIREN IRIZPIDEAK M ugarri 2011 honetako kontakizunak O iartzuarren baitan ahozko ondaretik aukeratutako transkribapenak dira.

L iburuan ageri direnez gain, lekukotasun gehiago ikus daitezke oiartzuarrenbaitan.com w eb-atarian. W eb horretan, ahozko ondarea osatzen duten elkarrizketa guz­ tiak daude. B ideoan grabatuak izaki, ikusi eta en tzu n egin daitezke. H orretaz gain, ondarearen zati handi bat transkribatuta ere badago, eta, hain zuzen ere, transkribapen horiek dira liburuan ageri direnak.

T ran sk rib ap en ak irakurri eta u le rtz e a ez da h ain e rraz a izaten. W eb-orrian, bideoaren lag u n tza dugu, baina liburuan ez. L iburuan, transkribapen b akoitzaren iz e n b u ru a re k in b a te ra , e r re fe re n tz ia b a t ja r r i d u g u (a d ib id e z : A m a ta su n a (E rreferentzia: oia-053 zinta, 014. pasartea). W eb-orriko erreferentzia da: hau da, baten b atek liburuan ageri den kontakizuna, irakurtzeaz gain, ikusi eta entzun nahi badu, oiartzuarrenbaitan.com w eb atarian sartu ondoren, E lkarrizketak atalera jo an eta oia-053 klikatuta eta ondoren, 0 14. p a sa rtea klikatuta, transkribapen hori irakurri eta

berari dagokion elkarrizketa zatia ikusi eta entzun ahalko du. Hartara, transkribapena eta, beraz, kontakizuna bera, hobeto ulertuko ditu, eta horretaz gain, elkarrizketatu horrek kontatutako gainontzeko guztia ikusteko aukera ere izango du, edo jorratzen den gaiaren inguruko bideo gehiago eskuratu ahalko ditu.

T estuak hobeki ulertzen lagunduko duelakoan, transkribapen horiek egiteko erftbili ditugun irizpide orokorrak azalduko dizkizuegu jarraian. A urretik, B adiharuu^u euskara elkarteko A sier Sarasuaren artikulua jarri dugu, gure irizpideak horretan oinarritzen baitira.

N o la tr a n sk r ib a tu a h o zk o eu sk a ra ?

H erri bateko hizkera ja s o eta aztertzeko orduan, arazo handienetako bat transkripzioak egitea da. O rain dela urte ba tzu k arte transkripzio h ertsi-h ertsia k egiten ziren, laburdura eta kontrakzio guztiekin. T ranskripzioak ziren hizkera k ja s o tze k o eta ikertzeko aukera bakarra. G aur egun, herrietako hizkera k M inidisc, D V D eta D C Rom -etan gordetzen dira. Transkripzioak, beraz, hizkera aztertzeko erabili beharrean, dibulgaziorako erabiltzen dira gehienbat.

H erri bakoitzak bere hizkera du, eta hizkera bakoitzak bere ezaugarriak. Eibarren aspaldi zehaztu genituen zenbait irizpide. O rain Zarautzen ere badihardugu lanean, eta Zarautzerako beste b atzuk m oldatu behar. O inarri berekoak (Euskal H erri osoan hainbat lanetan finkatutakoak), baina Zarauzko hizkeraren ezaugarrietara moldatuta.

K ontuan izan ez direla transkribapen filo lo g ik o edo fo n etiko a k; tesi linguistiko baterako ez lukete balioko, jakina. Baina helburua dibulgazioa denean (bai aldizkari batean p a sa rte b a tzuk argitaratzea, hai Interneten zerbait kaleratzea, bai CD batean b ildutako g ra b a zioen la g ungarri izatea) u lergarritasuna ere kontuan izan behar dela uste dut. A lderdi filo lo g iko hutsa baino, irakurlea da garrantzitsuena niretzat.

Irakurleak testua irakurri ahal izatea, ulertzea, gozatzea, eta identifikatuta sentitzea.

A sier Sarasua (eibar.org/blogak/sarasua)

N ola tr a n sk r ib a tu o ia r tz u e r a ?

Irizpide nagusia:

T ran sk rib ap en aren helburu n agusia hon ak o a da: ahozkoa u lertz en laguntzea, baina, era berean, euskalkiaren ezaugarriak nabarm entzea. Esan bezala, hori dela eta, guk egindako transkribapena ez da fonetikoa, baizik eta dibulgatiboa.

T ranskribapenak egiteko hainbat arau erabili ditugu, oso ongi zehaztuta ditugu eta ia denak gram atikalak dira. Ez ditugu hem en zerrendatuko, inor ez aspertzeko.

O rokorrenak bakarrik jarriko ditugu: â&#x20AC;˘ Orokorrean: hiztunak esan bezala idatzi da, baina beti euskarazko idatziko forma errespetatzen saiatuz. Adibidez, â&#x20AC;&#x2DC;orkustentzun txaolagueanaiyorrekintzunlengun '

esaten badu, holaxe transkribatu da: ‘hor imsten ‘zun txaola gue anaiy horrek in zun lengun H -ok ez dira entzuten, baina idatzian jarri egin dira, eta gure ustez, horrek erraztu egiten du irakurketa. Hori bai, bi bokal berdinen arteko h-ak ez ditugu jarri, ahoskatzerakoan bokal bakarra esaten da eta; lengun eta ez lehengun.

A hozkoan bi hitz elkartzearen ondorioz hizki berri bat sortzen den edo aldaketa bat gertatzen den kasuetan, irakurlearen ulerm ena ez galarazteko, banatuta idatzi dugu, eta gertatu den aldaketa EZ dugu adierazi. Adibidez, ahozkoan, hitz elkarketan t gehitzen da kasu askotan, baina idazterakoan hitzak bananduak jarri behar direnez, ez da idatzi t hori; kustentzun badio guk kusten ‘zun jarri dugu. Hori bai, esaten ez dueña ere ez da jarri: kusten idatzi da eta ez ikusten, ‘zww jarri da eta ez duzun, txaola eta ez txabola, anaiy eta ez anaia.

• A postrofearen erabilera: Bi hitz elkartzen direnean, eta elkarketa horren ondo­ rioz hizkiak desagertzen direnean jarri da.

E R E (lokailua), ED O , ETA (juntagailuak), O M EN , O TE (m odu-partikulak): K asu hauetan hiztunak dioena idatzi da. B okala gaitzen den kasuetan, aurreko hitzari loturik adierazi da, baina apostrofe batekin. A dibidez: hori ‘r e / n ik ‘o z u k / nik ‘ta z u k / ez 'men z e n / torri ‘te zen?

A hozkoan bi h itz elkartzen direnean eta hizkiak desagertzen diren kasuetan, hor ere, hiztunak esan bezala idatzi dugu. E ta hori ere, apostrofearekin. A dibidez: aditz nagusiaren eta aditz laguntzailearen kasua: K artze ‘izkiyonin / uste ‘ut. Beste kasuak: A te ‘a t / B e r ‘zaten...

• Azentua: A zentua bereizgarria denean, jarri egin dugu. Adibidez: sém in (sing.) / sem in (pl). B éak (berak) edo b eá k (haiek). B este kasu bat: hasúan (basoan, o ih an ean ) edo básuan (e d alo n tzian ). B erdin idazten diren h itzen esanahia bereizteko bakarrik erabili dugu, ez beste inon. A dibidez, norbaitek ti-ta hitza esango balu enfasi askorekin, ez da zergatik ti-tá ja r r i, nahikoa da barridura ikurra jartzearekin (!).

• G aztelaniazko hitzak: a) H itz solteak direnean, hiztunak bere gain hartuak, euskal grafìaz adierazi ditugu, eta hitz konposatuak direnetan, jarraian em an dugu: a rro zko n letxe. b) G aztelaniazko esaldiak direnean, berriz, erdal grafìaz, eta letra etzanaz adierazi ditugu.

• A ipam enak: a) H izlariak beste inoren hitzak errep ro d u zitzean edo hizlariak berak garai batean esandakoa aipatzean, esandako hori kakotx artean eta hizki norm alez em an dugu. b) A ipam en hori gaztelaniaz den kasuetan, kakotx artean idatzi dugu, baina letra etzanez.

• U lertzen ez diren hitzak: U lertu ez ditugun h itzak p arentesi artean adierazi ditugu, zalantzazko h itza bera niinuskulaz em anda; ezertxo ere ulertu ez den kasuetan, hitzaren ordez hiru puntu jarri ditugu: (...)

• E lk arrizk eta nola m arkatu: E lkarrizketak direnean, hiztun b akoitzaren interbentzio hasieran gidoia jarri da (-). E ta halaxe jarri diegu elkarrizketatzailearen

galderei ere. (M ugarrin ageri diren elkarrizketetan: elkarrizketatu b at baino gehiago izan direnean, hasierako esaldietan izenak jarri dira eta, ondorengoetan, inizialak. B ideoaren laguntzarik gabe, ezin baita jak in zeinek zer esaten duen).

• H iztunak zer esan duen edo nola esan duen zalantza dagoen kasuetan, euskara batura gehien hurbiltzen den form a idatzi da. A dibidez, ez badago argi m iño edo biño esan duen, biño idatzi da.

• Z alantza kasuetan erabili dugun irizpidea: irizpide hauek denak aurretik erabakita ere, arian-arian, zalantza gehiago atera izan zaizkigu. K asu horietan, hiru pauso jarraitu ditugu: 1. Irizpide hauek eta orain arte erabakitakoaren ildoari segi. 2. H ala ere za lan tza dagoen kasuetan, euskara batuko form aren aldera egin dugu: A naya/anaiya: A N A IY A , biño/m iño: BIÑO . 3. Eta orain d ik ere zalantza eduki dugunean, senari egin diogu kasu eta, batez ere, helburu nagusiari (ikus hasierako “irizpide nagusia”) A hozko ondarea hed atzen doan heinean, transkribapen lanetan dihardugu eten ­ gabe. Irizp id e ho riei eta g ehiagori ere ja rra itz e n diegu tran sk rib ap en ak egiteko garaian, eta ahal den zo rro tzen a k izaten saiatz en gara, betiere, irakurlearen lana erraztu nahian. B aina beti ateratzen dira za lan tza berriak, eta zalan tzaren aurrean, erabaki berriak. Beraz, baliteke, transkribapen batean erabili dugun irizpidea, hurrengoan ez berdin aplikatu izana. Akaso, horrelako asko topatuko ditu irakurle zorrotzak.

B arkam enak eskatzea zor dugu, beraz, baina betiere, akats baten aurrean bere buruari galde diezaiola: “H ako hau gaizki transkribatua do, m iño, enteinttu... en ttein ttu al dut?” . E rantzuna baiezkoa bada, transkribapenen helburua bete da, beraz, zorionak eta m ila esker, irakurle.

AURKIBIDEA A C U R R A ...............................................................................................................................

5

H IT Z A U R R E A ...................................................................................................................

7

G U R E P R O T A G O N IS T A K ..........................................................................................

11

SARRERA

...........................................................................................................................

23

E M A K U M E E N B A IT A N , O IA R T Z U N G O H IS T O R IA Z A T I B A T , E M A K U M E E K K O N T A T U A .....................................................................................

25

J a io ......................................................................................................................................

25

J a io tz a ...........................................................................................................................

25

J a io te tx e a ...................................................................................................................

34

F a m ilia ........................................................................................................................

37

H a u rtz a ro a ........................................................................................................................

40

H e z ik e ta ......................................................................................................................

40

E skola u k a tu a ............................................................................................................

45

H aur langile h aiek .....................................................................................................

51

A u z o a k ........................................................................................................................

55

B aina haurrak izaki...................................................................................................

^j

G aztaro a.............................................................................................................................

57

G e rra .............................................................................................................................

57

G erra aurreko g ir o a ............................................................................................

G erra nola sartu z e n ............................................................................................

gg

G erra h a s ie r a ........................................................................................................

-74

G erra betean..........................................................................................................

gj

G erra o n d o re n a ...................................................................................................

Iq -7

E k o n o m ia ...................................................................................................................

125

In d u s tria ......................................................................................................................

128

Errelebo gabeko l a n a k ............................................................................................

136

B aserria........................................................................................................................

145

H a rre m a n a k ...............................................................................................................

157

Fam ili b e r r i a ...................................................................................................................

190

Ezkontzeko p re sta tu a k ............................................................................................

191

E zk o n tz a......................................................................................................................

195

Z a h a rtz a ro a ......................................................................................................................

201

H eriotza ..........................................................................................................................

203

Z aharrak baleza, gazteak b alek i..................................................................................

207

E R A N S K IN A K ...................................................................................................................

211

T tur-ttur Euskaltzaleon B ilg u n e a ..............................................................................

211

‘O iartzuarren B aitan’ e g ita sm o a ................................................................................

212

Transkribapenetarako erabili diren irizpideak ........................................................

215

A U R K IB ID E A ......................................................................................................................

219

R E S U M E N .............................................................................................................................

221

R É S U M É ...............................................................................................................................

223

S U M M A R Y ...........................................................................................................................

225

Z U S A M M E N F A S S U N G ................................................................................................

227

M U G A R R IE N Z E R R E N D A ..........................................................................................

229

RESUMEN ‘Emakumeen baitan. Oiartzungo historia zati bat, emakumeek kontatua’ es el título del libro que tienes en tus manos. En él se recogen los testimonios de varias mujeres. Estas muje­ res forman parte del proyecto ‘Oiartzuarren baitan’, proyecto que tiene como objetivo recoger el legado oral.

‘Oiartzuarren baitan’ se puso en marcha en 2006. Su objetivo es reunir el legado oral de Oiartzun. Además de la memoria colectiva, también quiere recoger el dialecto de la zona.

Recogerlo y difundirlo. Se trata de un proyecto de Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilgunea, asocia­ ción creadora y autora de la obra. Desde su puesta en marcha ha contado con la financiación y el apoyo del Ayuntamiento de Oiartzun.

Como se ha dicho anteriormente, el objetivo del proyecto es recoger y difundir el legado oral. Sabemos que son múltiples las vías de difusión, y tratamos de alcanzar las máximas posibles. La manera más sencilla y completa de consultar el legado oral es visitando nuestra página web; oiartzuarrenbaitan.com. Sin embargo, teniendo en cuenta que no todo el mundo tiene acceso a Internet, intentamos difundir nuestro trabajo de diferentes maneras, y hemos considerado que este libro es una buena ocasión para ello.

Se trata de entrevistas realizadas a hombres y mujeres, y son diversos los temas tratados.

En este caso, nos hemos centrado en el testimonio de las mujeres. Hasta ahora, a la hora de buscar información se ha tendido a recoger el testimonio de los hombres y muy pocas veces el de las mujeres. Pero es muy importante contar también con el punto de vista de las mujeres, ya que la versión del mismo suceso, contado por un hombre o una mujer, es diferente: el hom­ bre se centra más en los datos o en las explicaciones técnicas y la mujer profundiza más en el aspecto sociológico y psicológico.

Las mujeres entrevistadas han nacido a principios del siglo pasado, por lo que han sido testigos de muchos cambios. De ahí el título: “Parte de la historia de Oiartzun, contada por las mujeres”.

El libro arranca con un nacimiento y acaba en una muerte; en su transcurso conoceremos todas las etapas de esa vida. La manera de nacer ha cambiado mucho en poco tiempo: antes se paria en las casas, con la ayuda de la familia y de los vecinos. Hoy en dia, en cambio, el parto está totalmente medicalizado.

La infancia de nuestros abuelos y abuelas también ha sido diferente a la nuestra. Muy pocos han podido estudiar, ya que se daba prioridad al trabajo: la suya ha sido una generación de niños trabajadores.

Llegaban a su juventud sin haber disfrutado de la infancia. Aprendieron desde pequeños a ser responsables, por lo que eran personas maduras para su edad. Además, a muchas de estas mujeres la guerra las alcanzó en plena infancia y eso hizo que tuvieran que madurar más rápido. Aunque no estudiaron, sabían más que nosotros de la vida.

La guerra arrebató ilusiones y dejó miseria. Tras la guerra, el trabajo era escaso y mal pagado: había que trabajar mucho para comer. También entonces las mujeres tuvieron que tra­ bajar el doble: además de mantener la familia y dedicarse a las labores de casa y del caserío, tuvieron que trabajar fuera de casa.

Se educaba a las mujeres para que se casaran muy jóvenes y, ya sin infancia ni juventud, se encontraban formando una familia. En muchos casos, la mujer tenía que ir a vivir a casa del marido y adaptarse a su familia. Tras haber pasado toda la vida trabajando y a las órdenes de los demás, no les parecía tan extraordinario, pero visto desde la perspectiva actual, resultan muy duras las situaciones que tuvieron que sufrir las mujeres.

El libro recoge el testimonio de las mujeres, pero el proyecto ‘Oiartzuarren baitan' tam­ bién recopila el patrimonio oral de los hombres. La situación de la mujer no era buena, pero no quiere decir que la de los hombres fuera mucho mejor. El hecho es que, a la mujer, por el hecho de ser mujer, se le han negado más derechos y ello empeoraba aún más su situación.

Incluso en la actualidad, a la mujer se le niegan muchos derechos. Queda mucho por hacer en ese sentido. De todas formas, conviene saber que nuestra situación va mejorando gracias al esfuerzo de las mujeres del siglo pasado y esperamos que también nosotros y nosotras sepa­ mos hacerlo y que gracias a nuestro esfuerzo las próximas generaciones gocen de todos ios derechos. Este libro es una manera de agradecer ese esfuerzo; el rincón donde se recoge el testimonio de estas mujeres. El lugar que merece la mujer.

RESUME « Emakumeen baitan. Oiartzungo historia zati bat, emakumeek kontatua » est le titre du livre que vous avez entre les mains. 11 recueille les témoignages de plusieurs femmes. Ces femmes font partie du projet « Oiartzuarren baitan », projet dont l’objectif est de recueillir l’héritage oral. « Oiartzuarren baitan » a été lancé en 2006. Son objectif est de rassembler l’héritage oral d ’Oiartzun. Outre 1a mémoire collective, il a également été conçu pour y recueillir le dialecte de la région. Le recueillir et le diffuser. C’est un projet de Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilgunea, association créatrice et auteur de l’ouvrage. Depuis son lancement, il compte avec le financement et le soutien de la Mairie d ’Oiartzun.

Tel que cela a été dit précédemment, l’objectif du projet est de recueillir et de diffuser l’héritage oral. Nous savons que les voies de diffusion sont multiples, et nous tentons d ’atteindre leur plus grand nombre. La façon la plus simple et complète de consulter l’héritage oral est se rendre sur notre page web : oiartzuarrenbaitan.com. Cependant, sachant que tout le monde n’a pas accès à Internet, nous essayons de diffuser notre travail de différentes façons, et nous avons pensé que ce livre était une bonne occasion pour cela.

Il s ’agit d ’entretiens auprès d ’hommes et de femmes, et les sujets abordés sont divers.

Dans ce cas, nous nous sommes centrés sur le témoignage des femmes. Jusqu’à présent, pour la recherche d ’information, la tendance portait sur le témoignage des hommes, et très peu sur celui des femmes. Mais il est très important de disposer également du point de vue des femmes, la version d ’un même fait étant très différente selon qu’elle soit racontée par un homme ou par une femme : l’homme est davantage centré sur les données ou les explications techniques et la femme approfondit davantage l’aspect sociologique ou psychologique.

Les femmes interviewees sont nees au début du siècle dernier, c’est pourquoi elles ont été les témoins de nombreux changements. C’est ce qu’explique le titre « Une partie de l’histoire d ’Oiartzun, racontée par les femmes ».

Le livre démarre par une naissance et finit par une mort ; tout le long de l’ouvrage, nous connaîtrons toutes les étapes de cette vie. La façon de naître a beaucoup changé en peu de temps : avant, on accouchait dans les maisons, avec l’aide de la famille et des voisins. De nos jours, en revanche, l’accouchement est entièrement médicalisé.

L’enfance de nos grands-pères et de nos grands-mères aussi a été différente de la nôtre.

Très peu eurent la possibilité de suivre des études, puisque le travail était la priorité : leur génération a été celle des enfants travailleurs.

Ils atteignaient leur jeunesse sans avoir profité de leur enfance. Iis ont appris, tout petits, à être responsables, c’est pourquoi ils étaient des personnes mûres pour leur âge. De plus, beaucoup de ces femmes furent touchées par la guerre en pleine enfance, ce qui les fit mûrir plus rapidement. Sans avoir étudié, elles en savaient plus long que nous sur la vie.

La guerre ôta les rêves et laissa la misère. Après la guerre, le travail était rare et mal payé ; il fallait travailler beaucoup pour manger. Les femmes durent alors, également, travailler le double : en plus de nourrir leur famille et de se consacrer aux tâches ménagères et de la ferme, elles durent travailler à l’extérieur.

Les femmes étaient élevées pour être mariées très tôt et, déjà sans enfance ni jeunesse, elles se trouvaient à former une famille. Bien souvent, la femme devait aller vivre chez son époux et s’adapter à sa famille. Après avoir passé leur vie à travailler et sous les ordres des autres, cela ne leur semblait pas vraiment exceptionnel, mais du point de vue de notre époque, les situations qu’ont dû souffrir ces femmes ont été très dures.

Le livre reprend le témoignage des femmes, mais le projet « Oiartzuarren baitan » recueille aussi le patrimoine oral des hommes. La situation de la femme n ’était pas très bonne, mais cela ne veut pas dire que celle des hommes fût bien meilleure. Mais la femme, du simple fait d ’être femme, s ’est vue refuser plus de droits, ce qui empirait davantage sa situation.

Aujourd’hui encore, la femme se voie refuser de nombreux droits. 11 y a beaucoup à faire dans ce sens. De toute façon, il faut savoir que notre situation s’améliore grâce à l’effort des femmes du siècle dernier et nous espérons que nous aussi, hommes et femmes, saurons le faire et que grâce à notre effort, les générations à venir jouiront de tous leurs droits. Ce livre est une façon de dire merci pour cet effort : le coin où est recueilli le témoignage de ces femmes. Le lieu que mérite la femme.

SUMMARY ‘ E m a k u m e e n b a ita n . O ia r tz u n g o h is t o r ia z a ti b a t, e m a k u m e e k k o n ta tu a ’ is th e t it le o f th e b o o k in y o u r h a n d s . I t c o m p ile s te s tim o n ie s f r o m s e v e ra l w o m e n w h o h a v e ta k e n p a rt in th e “ O ia rtz u a r re n b a ita n ’ p r o je c t c o m p ilin g o r a l h e rita g e . ‘ O ia rtz u a r re n b a ita n ’ w a s se t u p in 2 0 0 6 in a n a tte m p t to b r in g to g e th e r th e o ra l h e rita g e o f O ia r t z u n . I t w a s a t t e m p t in g to c o m p ile n o t o n ly th e c o lle c t iv e m e m o r y , b u t a ls o th e a re a ’ s d ia le c t: d o c u m e n t i t a n d le t p e o p le k n o w a b o u t it . T h is p r o je c t is r u n b y T t u r - t t u r E u s k a lt z a le o n B ilg u n e a , th e f o u n d in g a s s o c ia tio n a n d a u t h o r o f th e w o r k , fu n d e d a n d s u p p o rte d b y th e O ia r tz u n to w n c o u n c il s in c e th e b e g in n in g .

A s m e n tio n e d , th e p r o je c t a im s to c o m p ile a n d ra is e a w a re n e s s o n o r a l h e rita g e . W e k n o w th a t th e re a re m a n y w a y s o f le tt in g p e o p le k n o w a b o u t th is a n d w e w i l l t r y to c o v e r as m a n y as p o s s ib le . T h e s im p le s t a n d m o s t c o m p le te w a y o f c o n s u ltin g o ra l h e rita g e is b y v is it in g o u r w e b s ite : o ia rtz u a r re n b a ita n .c o m . H o w e v e r , t a k in g in to a c c o u n t th a t n o t e v e ry o n e h a s access t o th e In te rn e t, w e are t r y in g to sp re a d n e w s o f o u r w o r k in d iff e r e n t w a y s a n d w e c o n s id e re d th a t th is b o o k w o u ld p r o v id e a g o o d o p p o r tu n ity .

I t c o m p ris e s in te r v ie w s c a rr ie d o u t w it h m e n a n d w o m e n c o v e r in g m a n y d if fe r e n t to p ic s .

In th is case, w e h a v e fo c u s s e d o n te s tim o n ie s p ro v id e d b y w o m e n . U p to n o w , w h e n lo o k in g f o r in f o r m a t io n , th e te n d e n c y h a s b e e n to t a lk to m e n a n d r a r e ly w o m e n . H o w e v e r , i t is v e ry im p o r t a n t t o a ls o g e t a w o m a n ’ s p o in t o f v ie w , as m e n a n d w o m e n c a n r e c o u n t d if f e r e n t v e rs io n s o f th e sa m e e v e n t: m e n fo c u s m a in ly o n in f o r m a t io n o r te c h n ic a l e x p la n a tio n s a n d w o m e n g o in t o g re a te r d e p th o n th e s o c io lo g ic a l a n d p s y c h o lo g ic a l a sp e ct.

T h e w o m e n in t e r v ie w e d w e r e b o r n a t th e b e g in n in g o f th e la s t c e n tu r y , so th e y h a v e liv e d th ro u g h m a n y c h a n g e s . T h is g iv e s us o u r t it le : “ P a rt o f th e h is t o r y o f O ia r tz u n , t o ld b y w om en” .

T h e b o o k k ic k s o f f w it h a b ir th a n d fin is h e s w it h a d e a th ; in b e tw e e n w e w i l l e n c o u n te r a ll sta g e s o f lif e . H o w w e g iv e b ir th h a s c h a n g e d a lo t in a s h o rt sp a ce o f tim e ; w e u s e d to g iv e b ir th a t h o m e , h e lp e d b y o u r f a m il y a n d n e ig h b o u rs . N o w a d a y s , h o w e v e r, b ir th is e n tir e ly m e d ic a l.

O u r g ra n d p a re n ts ’ c h ild h o o d w a s a ls o d iff e r e n t to o u rs . V e r y fe w o f th e m w e re a b le to g o to s c h o o l, as p r i o r it y w a s g iv e n to w o r k : th e y w e re a g e n e ra tio n o f c h ild la b o u re rs .

T h e y re a c h e d a d o le s c e n c e w it h o u t h a v in g e n jo y e d c h ild h o o d . T h e y le a rn t to be re s p o n s ib le f r o m a v e r y y o u n g a ge m a k in g th e m m o r e m a tu re . I n a d d it io n , m a n y o f th e s e w o m e n w e re c h ild r e n d u r in g th e w a r a n d th is m a d e th e m g r o w u p m o r e q u ic k ly . A lt h o u g h th e y d id n o t s tu d y , th e y k n e w m o re a b o u t lif e th a n w e d o .

T h e w a r tr a m p le d o n d re a m s a n d le f t o n ly m is e r y in its w a k e . A f t e r th e w a r , w o r k w a s s c a rc e a n d p o o r ly p a id : y o u h a d to w o r k h a rd ju s t to e a t. W o m e n w e re th e re fo re o b lig e d to ta k e o n d o u b le th e w o r k : in a d d itio n to m a in ta in in g t h e ir f a m il y a n d lo o k in g a fte r th e ir h o m e a n d th e h o m e s te a d , th e y a ls o h a d to g o o u t to w o r k .

W o m e n w e r e ta u g h t t o g e t m a r r ie d v e r y y o u n g a n d so , h a v in g m is s e d o u t o n t h e ir c h ild h o o d a n d t h e ir y o u th , th e y fo u n d th e m s e lv e s a lr e a d y s ta r tin g a f a m ily . In m a n y cases, a w o m a n h a d to liv e in h e r h u s b a n d â&#x20AC;&#x2122; s h o m e a n d a d a p t to h is f a m ily . A f t e r s p e n d in g a ll th e ir liv e s w o r k in g a n d f o l lo w in g o th e r p e o p le â&#x20AC;&#x2122; s o rd e rs , i t d o e s n o t s e e m p a r t ic u la r ly s tra n g e to th e m , a lth o u g h seen f r o m o u r p e rs p e c tiv e th e se d a y s , t h e ir liv e s se e m v e r y to u g h .

T h e b o o k c o m p ile s th e t e s t im o n y o f w o m e n b u t th e â&#x20AC;&#x2DC; O ia r tz u a r r e n b a it a n â&#x20AC;&#x2122; p r o je c t a ls o c o m p ile s o ra l h e rita g e f r o m m e n . W o m e n h a d a h a rd lif e b u t th a t is n o t to s a y th a t th e m e n h ad i t m u c h e a s ie r. T h e fa c t is th a t w o m e n h a v e b e e n d e n ie d r ig h ts , ju s t b e ca u se th e y a re w o m e n , a n d t h is w o rs e n e d t h e ir s itu a tio n e v e n fu rth e r . E v e n n o w , w o m e n a re d e n ie d m a n y r ig h t s a n d th e re is s t ill w o r k to be d o n e in th is re s p e c t. In a n y case, i t is g o o d to k n o w th a t o u r s itu a tio n is im p r o v in g th a n k s t o e f fo r t s m a d e b y w o m e n o v e r th e la s t c e n tu r y a n d w e h o p e th a t w e w i l l a ls o b e a b le to f o l lo w th r o u g h so th a t th e n e x t g e n e ra tio n c a n e n jo y a ll t h e ir r ig h ts . T h is b o o k is a w a y o f th a n k in g th e m f o r th is e ffo r t ; p r o v id in g a p la c e t o c o m p ile t h e ir te s tim o n y . T h is is th e p la c e th a t w o m e n d e se rve .

ZUSAMMENFASSUNG ‘ E m a k u m e e n b a ita n . O ia r t z u n g o h is t o r ia z a ti b a t, e m a k u m e e k k o n ta t u a ’ is t d e r T it e l d e s B u c h e s , d a s S ie in d e n H ä n d e n h a lte n . I n ih m w e r d e n d ie A u s s a g e n m e h r e r e r F ra u e n z u s a m m e n g e s te U t. D ie s e F ra u e n s in d T e il d e s P r o je k ts “ O ia r tz u a r r e n b a ita n ” , e in P r o je k t d e sse n Z ie l d ie S a m m lu n g d e r m ü n d lic h e n H in te rla s s e n s c h a ft ist. ‘ O ia rtz u a r re n b a ita n ’ b e g a n n 2 0 0 6 . S e in Z ie l is t es, d ie m ü n d lic h e H in te rla s s e n s c h a ft v o n O ia r t z u n z u s a m m e ln . Z u s ä t z lic h z u r k o lle k t iv e n E r in n e r u n g s o ll a u c h d e r D ia le k t d ie s e r G e g e n d a u fg e n o m m e n w e r d e n . A u f g e n o m m e n u n d v e r b r e it e t. E s h a n d e lt s ic h h ie r b e i u m e in P r o je k t v o n T t u r - t t u r E u s k a ltz a le o n B ilg u n e a , d e m V e r b a n d , d e r g le ic h z e it ig S c h ö p fe r u n d A u t o r d ie s e s W e r k e s is t. V o n A n f a n g a n k o n n te d a s P r o je k t a u f d ie F in a n z ie r u n g u n d U n te rs tü tz u n g d e r S ta d tv e rw a ltu n g v o n O ia r tz u n z ä h le n .

W ie s c h o n o b e n a n g e m e r k t, is t d ie Z u s a m m e n s te llu n g u n d V e r b r e it u n g d e r m ü n d lic h e n H in te rla s s e n s c h a ft d a s Z ie l d ie se s P ro je k ts . W i r w is s e n , dass es v ie le V e r b re itu n g s w e g e g ib t u n d v e rs u c h e n , d ie m e is te n v o n ih n e n z u n u tz e n . D ie e in fa c h s te u n d v o lls tä n d ig s te A r t u n d W e is e , u n s e re m ü n d lic h e H in te rla s s e n s c h a ft n a c h z u s c h la g e n is t e in B e s u c h u n s e re r W e b s e ite ; o ia rtz u a r re n b a ita n .c o m . J e d o c h in d e m B e w u s s ts e in , dass n ic h t je d e r Z u g a n g z u In te rn e t h a t, v e rs u c h e n w i r u n s e re A r b e it a u f v e rs c h ie d e n e n W e g e n z u v e rb r e ite n , w o f ü r u n s d ie s e s B u c h e in e g u te M ö g lic h k e it s c h e in t.

Es

h a n d e lt

s ic h

um

In te r v ie w s

m it

M ä n n e rn

und

F ra u e n

zu

v e r s c h ie d e n e n

T h e m e n g e b ie te n , l n d ie s e m F a ll h a b e n w i r u n s a u f d ie A u s s a g e n d e r F ra u e n k o n z e n t r ie r t.

B is h e r h a t m a n b e i d e r S u c h e n a c h I n f o r m a t io n m e is t d ie A u s s a g e n d e r M ä n n e r u n d n u r in s e lte n e n F ä lle n d ie A u s s a g e n d e r F ra u e n in B e tr a c h t g e z o g e n . A b e r es is t s e h r w ic h t ig , a u c h d ie S ic h t w e is e d e r F ra u e n z u b e r ü c k s ic h t ig e n , d a d a s s e lb e E r e ig n is , e r z ä h lt v o n e in e m M a n n o d e r e in e r F ra u , A n d e r s is t: d e r M a n n k o n z e n t r ie r t s ic h m e h r a u f d ie D a te n o d e r d ie te c h n is c h e n E r k lä r u n g e n u n d d ie F ra u v e r t ie f t s ic h e h e r in d e n s o z io lo g is c h e n u n d p s y c h o lo g is c h e n A s p e k t.

D ie b e fra g te n F ra u e n w u r d e n z u B e g in n d e s le tz te n J a h rh u n d e rts g e b o r e n , w a s s ie z u Z e itz e u g e n v ie le r V e rä n d e ru n g e n g e m a c h t h a t. D a h e r d e r T it e l: “ E in T e il d e r G e s c h ic h te v o n O ia r tz u n , e rz ä h lt v o n s e in e n F ra u e n ” .

D a s B u c h b e g in n t m it e in e r G e b u r t u n d e n d e t m it e in e m T o d e s f a ll; in s e in e m V e r la u f le rn e n w i r a lle E ta p p e n d ie s e s L e b e n s k e n n e n . D ie A r t z u r W e lt z u k o m m e n h a t s ic h in k u rz e r Z e it s e h r v e rä n d e r t: f r ü h e r w u r d e m a n z u H a u s e g e b o r e n , m it H i l f e d e r F a m ilie u n d d e r N a c h b a rn . D a g e g e n is t e in e G e b u r t h e u tz u ta g e k o m p le t t m e d ik a lis ie r t.

D ie K in d h e it u n s e re r G r o ß v ä te r u n d G r o ß m ü tte r w a r a u c h g a n z a n d e rs a ls u n se re . N u r se h r w e n ig e k o n n te n s tu d ie re n , d a d ie A r b e it V o r r a n g h a tte : ih r e G e n e r a tio n w a r e in e G e n e ra tio n d e r K in d e r a rb e ite r.

S ie w u r d e n

J u g e n d lic h e

ohne

K in d e r g e w e s e n z u

s e in .

S ie

le r n t e n

von

k le in

an

V e r a n tw o r t u n g z u tr a g e n , w a s s ie z u f ü r i h r A l t e r r e ife n P e rs o n e n m a c h te . A u ß e r d e m t r a f d e r K r ie g v ie le d ie s e r F ra u e n m itt e n in d e r K in d h e it , w e s h a lb s ie n o c h s c h n e lle r v e r n ü n f tig w e rd e n m u s s te n . A u c h w e n n s ie n ic h t s tu d ie rt h a tte n , w u s s te n s ie d o c h m e h r v o m L e b e n a ls w ir .

D e r K r ie g ra u b te Illu s io n e n u n d h in te r lie ß E le n d . N a c h d e m K r ie g w a r d ie A r b e it r a r u n d s c h le c h t b e z a h lt: m a n m u s s te v ie l a rb e ite n , n u r u m z u essen. A u c h d a n n m u s s te n d ie F ra u e n d o p p e lt so v ie l a rb e ite n : s ie m u s s te n n ic h t n u r d ie F a m ilie e rn ä h re n , d ie H a u s a rb e it e rle d ig e n u n d d e n H o f v e rs o rg e n , s o n d e rn m u s s te n a u c h n o c h z u s ä tz lic h a u s w ä rts a rb e ite n .

D ie F ra u e n w u r d e n d a z u e rz o g e n s e h r f r ü h z u h e ira te n u n d o h n e K in d h e it o d e r J u g e n d g rü n d e te n s ie e in e F a m ilie . In v ie le n F ä lle n m u s s te d ie F ra u in das H a u s d e s M a n n e s z ie h e n u n d s ic h s e in e r F a m ilie a n p a sse n . N a c h d e m s ie das g a n z e L e b e n g e a rb e ite t h a tte n u n d s ic h d e n B e fe h le n a n d e re r u n te rg e o rd n e t h a tte n , e rs c h ie n ih n e n d ie s n ic h t u n g e w ö h n lic h , a b e r aus d e r h e u tig e n S ic h t d e r D in g e , s in d d ie S itu a tio n e n , d ie d ie s e F ra u e n e rle id e n m u s s te n , se h r h a rt.

D a s B u c h s a m m e lt d ie A u s s a g e n d e r F ra u e n , a b e r d a s P r o je k t “ O ia rtz u a r re n b a ita n ” s te llt a u c h d a s m ü n d lic h e E rb e d e r M ä n n e r z u s a m m e n . D ie L a g e d e r F ra u e n w a r n ic h t g u t. a b e r d a s h e iß t n ic h t, dass d ie d e r M ä n n e r b e sse r w a r. T a ts a c h e is t, dass d e n F ra u e n a u fg r u n d ih re s F ra u s e in s m e h r R e c h te a b g e s p ro c h e n w u r d e n u n d d ie s v e r s c h lim m e r te ih r e S it u a tio n n o c h m e h r. S o g a r h e u te w e r d e n d e r F ra u v ie le R e c h te a b g e s p ro c h e n . In d ie s e m S in n g ib t es n o c h v ie l z u tu n . ln je d e m F a ll is t es g u t z u w is s e n , dass s ic h d a n k d e r A n s tr e n g u n g e n d e r F ra u e n d e s v e rg a n g e n e n J a h rh u n d e rts u n s e re L a g e im m e r w e it e r v e rb e s s e rt. W i r h o f fe n , d a ss a u c h w i r d ie s z u tu n w is s e n u n d d ie k o m m e n d e n G e n e r a tio n e n a u fg r u n d u n s e re r A n s tr e n g u n g e n a lle R e c h te g e n ie ß e n k ö n n e n . D ie s e s B u c h is t e in e A r t , d ie s e A n s tr e n g u n g e n z u w ü r d ig e n : e in P lä tz c h e n , an d e m d ie A u s s a g e n d ie s e r F ra u e n z u s a m m e n g e tra g e n w e rd e n . D e r O r t, d e r d e r F ra u g e b ü h rt.

MUGKRR!

1 Lehen Liberalismoa Oiartzun Haranean

El prim er Liberalismo en ei Valle de Oiartzun (1800-1840) M a ria Teresa G a b a ra in A ra n g u re n

2

Oiartzun Zaharreko familia eta ondasunak. Mikrohistoria eta Genealogia Familias y fortunas del Oiartzun Antiguo. Microhistoria y Genealogia Juan J a v ie r P e sca d o r C.

3

Oiartzungo Hizkera Idoia F ra ile U galde A in h o a F ra ile U galde

4

Oiartzungo Esteban Donearen Elizako moneta aurkikuntza El hallazgo monetario de la Iglesia de San Esteban (Oiartzun) 1995 M ig u e l Ib a ñ e z A rtic a A rkeologia saila / A p a rta d o arqueológico:

M a ria n G ue re ñ u U rzelai M® del M a r L ó p e z C olom

6 Oiartzungo kantutegia. Bertako herri memoriak Ju a n M ari Leku o na

7

Oiartzungo natura C a rlo s A s e g in o la z a Ipa rrag irre

8 Oiartzungo San Esteban Parrokiako erretaulak

Los retablos de la Parroquia de San Esteban de Oiartzun M a ite B arrio O la no Jon B erasa in S a lva rre d i

9

Arditurriko meategiak Arditurri coto minero J e s ú s Itu rrio z Iba rluce a

MUGRRRt

10

Iturriozko torrea La casa “Torrea” de Iturriotz J u a n tx o A g irre -M a u le o n A lv a ro A ra g ó n R uano

11

Oiartzungo Baserria. Kalea eta nekazai ibarduera artean Ju a n C ru z A lb erdi M ikel C e n d o ya A in h o a A m u n d a ra in

12

Oiartzungo Kontzeju Etxeak Las Casas Concejiles de Oiartzun T x e m a G a z te lu m e n d i A ra n b u ru

13

Euskal Antzerkia Oiartzunen E ug e n io A ro c e n a E gim e n d ia

14

Oiartzungo Toponimia Toponimia de Oiartzun Im a no l G o ik o e txe a L óp e z Idurre L eku o na A n tz iz a r

15

Herri musikaren Txokoa Oiartzunen Centro de Mùsica popular en Oiartzun Ju a n M ari B eltran

16

Isiitzen ez den islltasuna. Lurpetik berreskuratutako memoria K attin T x ik i ta ld e a

17

Oiartzungo perretxikoen gidaliburua J o x e M a n ue l Leku o na

18

Emakumeen baitan. Oiartzungo historia zati bat, emakumeek kontatua T tu r-ttu r E u ska ltza le o n B ilgunea. A n e Lardi Enbil

f

Ane Lardi Enbil (O iartzun, 1971)

Ergoien auzoko Killim o etxean jaio zen Ane Lardi Enbil. 20 urte daram atza euskalgintzan lanean, baina euskaltzaletasuna jaiotzetik datorkio, gurasoengandik.

Errenteria-O reretan hasi zen euskararen alde lanean: X enpelar A EK euskaltegian, Lau H aizetara elkartean, Lau Haizetara aldizkarian (sortze-taldean eta koordinatzaile), O arso Telebistan partaide.

Errenteria-O rereta utzi, eta bere herrira itzuli zen, eta, han. O iartzun Irratia sortu eta koordinatu zuen. Ttur-ttur Euskaltza足 leon B ilgunearen sortzaileetakoa ere izan da, eta gaur egun, bertako kide eta langilea da: O iartzuarren Baitan egitasm oaren koordinatzailea da.

Irati Etxebeste M adariaga (O iartzun , 1985) Ugaldetxo auzoko Urtiene etxean jaio zen Irati Etxebeste Madariaga. Soziologian lizentziaduna eta Irakasle-ikasketetan diploinaduna, Atzerriko Hizkuntzan. Hizkuntzekiko zaletasuna betidanik izan du, eta tartean, euskararen egoerak kezkatuta, O iartzunen gazteen artean euskara bultzatzeko helburua duen Euskeran Ito足 tiyak taldean hasi zen. eta hango kide da egun, baita Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilguneko kide ere. Ttur-tturreko Oiartzuarren Baitan egitasmoko elkarrizketak transkribatu ditu; liburu honetan ageri direnak, hain zuzen.

OIARTZUNGO UDALA