2004 oiartzungo baserria kalearen eta nekazaritzako jardueraren artean

OIARTZUNGO BASERRIA KALEA ETA NEKAZAL ih a r d u e r a a r t e a n

JUAN CRUZ ALBERDI • MIKEL CENDOYA AINHOA AMUNDARAIN

Juan K ruz A lb e rd i, A inhoa Amundarain eta Mikel Zendoia, liburuaren egileak, Behemendiko partaide gisa burutu dute bere ikerketa.

Behemendi, Donostialdea-Bidasoako Landa G arapen Elkartea da eta berari dagokio O iartzu n g o nekazal gunearen garapenaren ardura. 12 urte dira lan honi ekin ziotenetik, e ta o rd u z g e ro z tik u rte k o plangintzak burutzen joan dira, bai Oiartzunen eta baita bailara osoan.

B ehem endik egindako lanari esker Oiartzungo nekazal guneak zaborra biltzeko zerbitzu batekin kontatzen du, bideak desbrozatu, garbitu eta porlanarekin egokitu egin dira, nekazal laboreetan lagungarriak diren zerbitzuak m artxan jarri dira (desbrozeak, segamakinak, minda eta ximaurra zabaltzeko zerbitzuak, besteak b e s te ), m e n d i k o l ar r ea k m a n t e n t z e n l a g u n d u da, g a z ta g in tz a g a ra tu da e ta, o ro k o rre a n , h e rria re n tz a k o aberatsak izan diren ekim en ezberdinak burutu egin dira.

Hemen aurkezten dugun liburuaren edukina urte guzti hauetan bizi izandako experientziaren ondorio da. Epe honetan, paisaiak eta erabilerak berdintsuak izan arren nekazal egituraketa sakonki aldatu da eta horrekin batera herriaren iza e ra re n p a rte h aundi bat.

Nekazari gazteen falta da egun, nekazaritza arloan aberatsa izan den herri baten garapen aukerak mugatzen dituen harresi nagusia.

OIARTZUNGO BASERRIA: R ALEAREN ETA NEKAZARITZAKO JARDUERAREN ARTEAN

Egileak: Juan Cruz Alberdi Mikel Cendoya Ainhoa Amundarain

IAzaleko Argazkia: Arane baserria (Oiartzun) Argazki egileak: Ainhoa Amundarain eta Mikel Cendoya

Ale kopurua: 500 Argitaratzailea; Oiartzungo Udala, Kullura Batzordea Ilzulpenak-Traduccion: SHARE S.L. Hizkuntz Zerbitzuak Argazkiak: Juan Cruz Alberdi, Mikel Zendoia eta Ainhoa Amundarain.

ISBN: 8 4 - 8 8 9 1 7 - 12 - 0 l.g. S S - 7 5 9 / 0 4 Inprimategia: Danona

ACURRA Jada eskuartean daukazun aurtengo “M ugarria” nekazaritzaren ingurukoa izatea erabaki dugu. Mugarri bildumaren hamaikagarren alea da hau, herriko hainbat alorren inguruko informazio oparoa ekarri digun bildumaren hamaikagarren alea, baina Mugarri bilduma hankamotz geratuko litzateke mendeetan zehar Oiartzungo ekonomi jardueraren oinarria izan den nekazaritzari ale bat eskainiko ez bagenio.

Oiartzun, mendeetan zehar herri nekazaria izan dugu, baserritik bizi izan den herria. Nekazaritzak eta abeltzaintzak emandako etekinetatik bizi izan dira oiartzuarrak orain déla gutxi arte. Pasa den mendeko hirurogeigarrena eta ondoko hamarkadan, ordea, hori aldatzen hasi zen, industria nagusitzen hasi zen Oiartzunen. Orain eremu industrializatu batean bizi gara bete-betean. Europa osoan gertatutako industrializazio-prozesua gurera beranduago iritsi bada ere jada hasiak gera gure landa lurrean prozesu horren eragina pairatzen. Gure baserria produkzio-unitate txikikoa da, hiria landa lurretik gero eta gertuago dago askotan nekazaritzarako egokienak diren lur eremuak bereganatuz eta, ondorioz, gero eta zailagoa da nekazaritza-ustiapenetik bizitzea. Horregatik, baserritar gehienek kalean lan egiteko erabakia hartzen dute, baserriko lanak alde batera utzita edo aktibitate txiki bat mantenduz kasurik onenean.

Baserri jarduera desagertzeak baditu herrian bestelako eraginak ere. Batetik, gizarte nekazariaren zenbait ezaugarri galtzen hasiak gara, auzolana, esate baterako.

Bestetik, gure paisaia ere aldatzen hasia da, ez bakarrik lehen landa lurra zena orain hiri lurra delako, baserri jarduerak gure mendiak garbi mantentzen zituelako ere bai.

Ikusi besterik ez dago gure mendietan sasia ñola ugaritu den azken urteotan.

Hala ere, badira oraindik baserritik bizi nahi duten gazte bakan batzuk.

Nekazaritzako produktuen gainean balio erantsia bilatuz aurrera egiteko m odua bilatu dutenak. Produktu ekologikoak merkaturatuz, esnea saldu beharrean esnekiak -gazta, mamia, jo g u rta- produzituz, sagarrarekin sagardoa edo sagar-gozokia eginez, eta abar. Horiek erakunde publikoen babesa merezi dute, gure izaeraren zati garrantzitsu bat bizirik irautea ahalbidetuko dutenak baitira.

Bukatzeko, ñire esker ona adierazi nahi diot lan honen egileari, Behemendiko Juan Kruz Alberdiri udalaren izenean, egin duen lan eskergagatik. Irakurleak gure izaera­ ren gakoak horri hauetan aurkituz gozatuko duelakoan nago. Hala izan bedi.

JAGOBA LARBURU IZA MENDIETAKO BATZORDEBURUA

^?Ms-

m

;K'

io r .

M

t*v*.

••

_/

■'

.t»-'—

'Jÿ.£ 3UXlh8?ÄiÄ ,nsd.i#tó*^^

«iiM .« tt a»n!iÂ**’«*É«wÎ a(N«fwWî(Î

ineiSf

m t í k ' Ojww ^ i t^ m t o ^

£» ássi

otó- •fTwúio

Wí^

J iM ÜMMÍtH 3b^m«Sj$KÍK

\öW %iu3f

j m f isid f u t ^

’j f ï 9

( « M i l ^ K # i i ' « > t ^ i ■ ■ > I N i«_i « . ^ ' -

?-<íááííbO^ íftiiO Ä ttJw M i * ß i|? l» ;ll* l^ N iS í^ Fjft «temías; «>9 tm ft i» i n

n*#Ti«l¿^

;îiçinwt lÄiLiiil pyi^itO ¡rUtttStiC P W í « « #©i

ÜVJ l?^ .v d foWt?i *!2Ä^ Jl (»tr. ä:^

m :ib m tiiä » ' L'ftvMnJ ii3ÍEI.9A3^)MtfS

0C»A1

Br-

AURKEZPENA BEHEMENDIkoek esan zidatenean aurtengo MUGARRI liburna beraiek egin beiiar zutela, Oiartzungo baserriari buruz, eta liburu horren aurkezpena egiteko eskaintza luzatu zidatenean, sektore horretan adituak diren eta baserritarrekin harreman estuan lan egiten duten teknikariek idatzitakoaren atañan nik ez nuela zer esanik pentsatu nuen eta hórrela adierazi nien beraiei. Nik baino askoz hobeto ezagutzen dute baserriaren errealitatea eta gaia oso landua dute, doktore tesia ere egina du Juan Cruz Alberdik gai horri buruz. Baina bai M ikelek eta bai Juan Cruzek, batik bat honek, behin eta berriro adierazi didate interesgarria izango zela gaiari buruz ñire ikuspuntua ematea eta liburu horren aurkezpena egitea. Azkenean Ierro hauek idaztera animatu naute.

Baserri mundua ikuspegi askotatik begiratu daiteke, baina oraingoan merkatuarekin eta inguru naturalarekin izan dituen gorabeherei buruz hausnarketa labur bat egin nahi nuke. Baserria, gizakiak bere historian izan dituen beharrei erantzunez, momentu zehatz batean sortu zen, bertako inguru naturalari (lurzoruak, topografía, klim a,...) erabat lotua eta etengabeko aldaketak egin behar izan ditu garaian garaiko eta lekuan lekuko baldintzetara moldatzeko. Nik txikitan ñire inguruan ezagutu nuen baserria artisau hutsa zen, ekoizten zenaren gehiena bertakoek kontsumitzeko zen eta saltzen zena, diru pixka bat ere beharrezkoa baizen beste produktu batzuk erosteko, inguru hurbileko merkatura zihoan, gehienetan herrian bertan edo gertuen egiten ziren ferietan saltzen zen.

2. Munduko C erra bukatu zenean, Amerikako Estatu Batuek eta Europak nekaza­ ritza eta abeltzaintzari bultzada izugarria eman zioten, gose gehiagorik ez izatea izan baitzen erabaki politiko garrantzitsuenetako bal. Hórrela, ordura arte industrian soilik erabiltzen ziren metodoak nekazal munduan hasi ziren sartzen: makineriaren bidez sail handiagoak azkarrago eta errazago lantzen ziren, abereak gizendu edota esne gehiago emateko pentsuak erabiltzen hasi ziren, autokontsumo maila murrizten joan zen eta geroz eta gehiago saldu beharra zegoen. Abere eta landareen gaitzak sendatzeko botikak erabiltzen hasi zen, erditzeak eta uztak nolabait programatzea posible izaten hasi zen eta abar luze bat. Hitz gutxitan, nekazal mundua industrializatzen hasi zen.

Euskal Herriko baserrietara berandu iritsi zen industrializazio hori, baina iritsi zene­ an ez zuen errukirik eduki. Merkatua irekitzen hasi zen eta Oiartzungo baserritarrak, beste lekuetakoak bezala, lehian hasi ziren beste nekazariekin. Horri aurre egiteko baserritarrak geroz eta abere gehiago eduki behar zuen lehiakor izateko. Baina horrek zama handia suposatu zuen baserriko instalakuntzak egokitzerakoan, makineria eros-

terakoan edota abereak behar duten elikadura eta osasuna zaintzerakoan. Ustiapenen tamaina handituz soilik baserria errentagarria izatera iritsi zitekeela uste zen, baina sektorearen bilakaerak erakutsi digu ez dela hórrela.

Merkatuak geroz eta zabalagoa izaten jarraitu du, gaur egungo globalizaziora iritsi arte eta orain lehia ez da ondoko baserritarrarekin, ezta inguruko eskualdeekin ere, orain mundu guztiarekin lehiatu behar da aurrera ateratzeko. Herrian ditugun merkataritza guneetan eta beste hainbat dendatan ia edozein lekuko produktuak eros ditzakegu: Argentinako haragia, Galiziako esnea, Txileko mahatsa, Txinako esparragoak, Norvegiako izokina, Hego Afrikako leg atza,... Beraz, baserritarrak merkatu horretatik bizi nahi badu, merkeago eta gehiago ekoiztu edota ekoizten duena garestiago sal­ du behar du.

Ikusirik Europako eta mundu osoko zenbait lekutan nekazal produkziorako ematen diren baldintza naturalak: maldarik gabeko sail izugarriak, lurzoru emankorrak, klima aproposak eta abar, ezinezkoa da hemengo baserritar batentzat leku horietakoekin lehiatzea kantitate eta preziotan. Baserritarrak ezin izango du bizi produktu generikoak salduz, hau da, esnea, haragia, gazta, barazkiak; produktu horiek munduko beste leku askotan ekoizten baitira eta baldintza askoz ere hobeagotan. Guk dugun lur kopuruarekin eta topografiarekin zailtasun asko ditugu merkatu horretan.

Nire iritziz, badira zenbait adibide baserriari bidea erakusten dietenak. Idiazabal gazta, Getariako txakolina, Lumagorri oilaskoak eta horrelako produktuak bere merkatua edukitzera iritsi dira, eta ez dira ia lehian sartzen mundu zabaleko beste antzeko produktuekin. Kontsumitzaileak ezagutu egiten ditu eta bere kalitateaz badaki. Beraz, horrelakorik nahi duenean ez du beste produktuekin alderatzen, zuzenean hori erostera doa. Bertako eta kalitateko produktuak ekoiztea eta hauek komertzializatzeko bideak irekitzea da nire ustez irtenbide bakarra.

Hauek izango lirateke baserrien irtenbiderako nik ikusten ditudan ardatz nagusiak: kalitatezko produktuak ekoiztu eta kontsumitzaileari konfiantza osoa eskaini, eskuratu daitekeen balio erantsia eskuratu (gazta hobe baserrian egitea esnea gaztandegi bate­ ra bidali beharrean edo barazkiak kontserban saltzea, adibidez), merkatuak irekitzen saiatu eta irizpide garbiekin jokatu (ezinezkoa da “gaur bonbon eta bihar hor konpon” jarrerarekin iraun) eta, orokorrean, kontsumitzaileari eta merkatuari kalitatea, zerbitzua eta konfiantza eman.

CARLOS ASEGINOLAZA

SARRERA Oiartzungo nekazaritzaren gaur egungo egoera Gipuzkoako baserrietan bizi denaren isla da. Udalerriaren azalera zabala, mendi publikoak mantentzea, bailarako belardi oparoak edota erriberako lur aberatsak, baserriaren garapena lagundu duten faktoreak dira guztiak. Oiartzungoa da, Gipuzkoa osoan, baserri-kopuru handiena duen herria, Donostia, Bergara edo Azpeitiarekin batera.

Oiartzungo gizartea nekazaritza-jardueraren inguruan antolatu ohi da. Oinordetza etxearen zaintzaile gisa eta auzolana, auzotarren arteko harremanak indartzeko elementu bezala, gizarte honen oinarriak izan dira. Herriko biztanle gehientsuenak nekazariak ziren eta baserrietako gorabeherek oiartzuarron bizitzaren testigantza utzi digute.

Nekazarien herri izaera, XX. mendean zehar galduz doa, progresiboki. Industrializazioarekin batera, baserriko lana erabat baztertu gabe, eginkizun berriei aurre egi足 ten hasten da Oiartzungo biztanlea, hirurogeigarren hamarkadatik aurrera bereziki.

Nekazaritzako lanari eusten dio baina lurretik bizitzeak etxearen sostenguan duen garrantzi ekonomikoa galtzen hasten da.

Egun, nekazaritako lana baserri gehienetan mantentzen da. Abeltzaintzarekiko zaletasuna handia da herritarren artean baina oso gutxi dira baserriko lanaz bizi direnak eta hauen artean gehienak jubilatuak dira edo jubilatzekotan daude. Gazte gutxi dago gaur egun Oiartzungo baserrietan lanean eta, datu horrek, zalantzarik gabe, baserriaren jarraipena baldintzatzen du.

Nekazaritzaren jarraipen ezaren ondorioak ez dira ekonomikoak soilik. Izateko era konkretu baten desagerpena, gizarte-eredu baten antolaketaren galera, lur-eremuen eta paisaiaren aldaketa izan daitezke, besteak beste, nekazaritzaren jarraipen ezak datozen urteotan eragin ditzakeen aldaketarik esanguratsuenak.

Liburu honetan, Oiartzungo gaurko baserriaren egoeraren azterketaren inguruan sortzen zaizkigun galdera-sorta ugariari erantzutea dugu helburu nagusitzat. Etorkizuneko baserriaren nondik norakoaren berri eman nahiko genuke eta, horretarako, bi iturri garrantzitsu baliatuko ditugu. Aide batetik, Oiartzungo Nekazal Ganbarak kudeatzen dituen datuak, errealitate orokorraren abiapuntu eta hizpide gisa. Eta bestetik, Oiartzungo baserritarrek nekazaritzaren geroari buruz daukaten iritzia eta ikus足 puntua. Beraz, egungo nekazaritzaren egoera abiapuntu bezala hartuz, etorkizunari buruzko zertzelada batzuk marraztean datza liburu honen xede nagusia.

jK'

iffím lnsíí Uwatei»^

rtWiTiWâï»-

¿ aKÍW

OIARTZUNGO BASERRIA; MENDIAREN ETA HIRIAREN ARTEAN

Oiartzungo herria gune geografiko zabalago batean garatzen da eta inguru honek badu eraginik bertako giza formazioaren eta trebakuntza fisikoaren alorretan. Oiar­ tzungo nekazaritzaren ordezkaria den elementua, baserria, zabalpen handiago bateko partaidea da eta, zentsu honetan, gaur egungo izaera bilakaera komun baten ondorioa baino ez da. Atalburu honetan. Oiartzungo herriaren zenbait ezaugarri geografiko zehaztuko ditugu, lehenik partaide deneko Donostialdea-Bidasoa eskualdearekin lotuz, eta ondoren baserriak, nekazaritzaren euskarri eta gizarte-egitura den heinean, izan duen bilakaera eta ezaugarri orokorrekin batuz.

J.- B e te rrik o g u n e g eo g ra fik o a rek ik o h u rbiü ze-saioa.

Donostialdea-Bidasoaren ezaugarririk esanguratsuena bertan bizi den populazioaren multzo zabala da. Laurehun mila biztanletik hurbil, Gipuzkoako populazioaren %55a bizi da bertan. Eskualdea txikia izanik (376 Km-), populazio-dentsitateari dagokionez, Km^-ko mila biztanleko kopurua gainditzen du, eskualde honen hiritartasun izaera azpimarratuz.

Hirigintzaren dentsitatearen azalpena, neurri handi batean, bere ingurune fisikoa­ ren berariazko ezaugarrietan oinarriturik azal daiteke. Euskal Herriko izaera menditsuaren barruan, Beterriren erliebea leuna da zenbait zonaldetan eta Europa eta Iberiar penintsularen arteko korridore naturala osatzen du. Komunikazioko ardatzak, jarduera ekonomikoak, populazioaren desplazamenduak, bertan burutzen dira ekimen horiek guztiak, jatorrizko garapena izan duten giza jarduera ezberdinak bultzaturik.

Beterriko gune fisikoa, hala ere, askoz aberatsagoa da. Bertan, 30 km-ko luzera eta 15 km-ko zabalera duen eskualde honetan hiru badia eta lau ibai ditugu. Erhebe bera ere oso aldakorra da, itsasoaren paretik gora 800 m-ko ahuera duten hegoaldeko mendi-lerroan barrena. Aberastasunaren honen lekuko, bertako erliebearen unitate ezber­ dinak dira aipagarri. Hiru unitate nagusi bereiziko ditugu. Kostaldeko mendi-katea ipa•Taldean (Jaizkibel, Ulia eta Mendizorrotz), kostaldeko norabidearekin bat egiten duen barne korridorea eta, azkenik, Pirinioak eta Euskal Mendietako estribazioak. Azken bauek dira ahuera gehien dutenak, baina berezko garrantzia dueña mendebaldetik ekialdeko norabidean doan sakana da, hain zuzen ere bere baitan garatzen direlako giza jarduerak eta komunikazioko korridoreak, eta hauen baitan baita nekazaritzako jarduerak ere.

Korridore honen presentziak hiri eskualdearen izaera bultzatu egin du baina erabilera hauek bereganatzen duten azalera ez da horren handia, bailararen azaleraren %10a

inguru bâtez beste. Hirigintza oso kontzentratua azaltzen zaigu, behe-zonaldetan eta kostaldean bereziki. Oso kasu zehatzetan gune altuagoak bereganatzen ditu, beti hiri kontzentrazio handiko guneak (Aiete, Altza, Beraun,... ). Ikusten dugun hiri paisaiak eskualdeko haranari eta sakanari jarraitzen dio, bereziki Donostiaren eta Errenteriaren artean, baina orokorrean Andoaindik eta Usubildik, Irun eta Hondarribiraino luzatzen den etengabeko hiri korridorea osatzen da, beti behe zonaldeak bereganatuz. Oiartzungo herriak korridore honen eragina pairatzen du. Ugaldetxo eta Arraguako auzoak honen barruan daude. Oiartzungo ibaiaren barneko lurrak hiri erabileratik kanpo gelditu dira orain arte nahiz eta azken hamarkadan dentsitate baxuko eraikuntzaren bitartez zenbait auzo berezko nekazaritza erabilera galduz joan, Elizalde alderantz bereziki.

Hirigintzak duen garrantziaz gain, Beterriren beste ezaugarria mendia eta hiriaren artean garatu ohi den nekazaritza-zonalde zabal baten presentzia izan da. Zonalde honetan nekazaritzako jarduerak dira nagusi eta, baserriak, berriz, paisaiaren antolatzaileak. Berezko garrantzia du Bilbo-Behobia autobiaren hegoaldean garatzen den gune ruralak, Bidasoa, Oiartzun eta, ekialdetik, Urumea ibaien arroari jarraituz. Bertan, mendixkak dira nagusi, populazioaren kontzentrazioak oso txikiak, eta nekazaritza-zonaldeak etengabeko jarraipeneko gune berdea osatzen du. Bidasoa, Meaka, Olaberria, Irungo Bentak, Gurutze, Ergoien, Iturriotz, Karrika, Txikierdi, Zamalbide, Santiagomendi, Oialume, Akarregi, Portu, Erenozu, Goiburu, Lategi, Xoxoka, Ergoien, Leizotz edo San Esteban auzoak, besteak beste, egongo lirateke, Irundik Andoainera bitarteko eremu horretan. Baserria eta hiria hurbiltasunean garatzen dira baina bakoitzari dagokion eragin-guneari eutsiz.

2 .- N a tu r gu n earen eza u g a rria k n ekazaritzaren baldin tzatzaile.

Beterriko paisaia leunak egon arren, erhebe maldatsuak dira gehien garatzen direnak. Hiriak beheko zonaldeak bereganatu ditu eta nekazaritzako lanbidea aldapetan burutu behar da askotan. Bestalde, eurite indartsuek, urte osoan etengabeak direnak, mugatzen dituzte nekazaritza garatzeko aukerak. Hala eta guztiz ere, baldintza fisikoak hain gogorrak ez diren lurretan, nekazaritzak aurrera egiten du.

2 .1 -Erliebe maldatsuak nekazaritzarako gune erabilgarria mugatzen du.

Gipuzkoako lurraldea, maila ertaina eta txikiko mendi zonaldea da. Oso adibide gutxitan 600 m-ko altuerak gainditzen dira eta hasiera batean erliebe egokia dela pentsa genezake. Hala ere, itsasoaren hurbiltasunak eta haranen sakontasunak malda han­ diko eriiebea sortzen dute. Desnibelak indartsuak dira eta nekazaritzarako lur erabilgarriak mugatzen ditu horrek, baso erabilerak bultzatuz eta, oro har, nekazaritzaren egituraketa, baserria, ahulduz. Oiartzungo eriiebea, berezitasunak eduki arren, antzekoa da eta eriiebea da, bereziki, nekazaritzaren garapenak gainditu behar duen oztoporik nagusienetakoa.

Aipatu dugun bezala Beterriko eriiebea hiru unitate nagusitan banaturik dago: kostaldeko mendikatea, Nafarroarekin muga egiten duen mendikatea eta eskualdeko ibai arroak batzen dituen korridore eta mendixkak.

Kostaldeko mendikateak kostaldearen berariazko norabide berberari jarraitzen dio, Igeldotik Hondarribiraino. Ez du altuera handirik (Jaizkibel 543 m.) baina duen egituraketarengatik itsasoaren sarrera sailiestu egiten du. Ibaiak dira mendikate honen formazioa hausten duten bakarrak, eta ibai ertzetan osatzen dira hondar-formazioak.

Hegoaldeko mendikateak, itsasotik urrunduz goazen heinean, altuera irabazten du progresiboki, Aiako Harriaren inguruan 838 m.ko bere gailurra lortuz. Mendi-katea Aiako Harritik Adarraraino luzatzen da, Gipuzkoa eta Nafarroaren arteko muga bere足 ganatuz. Bi mendi-kate hauetan maldak handiak dira eta, aldiz, nekazaritzako erabileraren aukerak oso txikiak. Baso-erabilerak dira nagusi eta, zenbait zonaldetan, udako abeltzaintza garatzen da, mendi hauen gailurrak leun samarrak direnez, larreak osatzen dira.

Bi mendi egitura hauen artean, barnealdekoa eta kostaldekoa, malda gutxiko zonalde zabal bat irekitzen da. Bertan sakanak, haranak eta ibaiaren arteko mugak markatzen dituzten mendiak altxatzen dira. Besteak beste, Oiartzungo arroari dagozkion mendien artean San Markos, Urkabe eta Altzu ditugu, Bidasoarekiko eta baita ere Oriarekiko berezko arroa markatuz. Unitale handi honetan giza jarduera garatzen da, bereziki hiriarena baina baita nekazaritzarena ere. Baserria hemen garatzen da bereziki, berrehun metroko altuerako mugatik behera alegia, ia kasu gehienetan.

Ikusten ari garenez, erhebeak nekazal lur erabileraren presentzia mugatzen du.

Ekoizteko aukerak duen gune bakarra baiiaretan eta sakanetan osatzen den bitarteko korridorean ematen da eta ezta bere zabalera guztian, izan ere mendixkak eta hiri erabilpenak nekazaritzarako erabilgarria den eremua oraindik are eta gehiago mugatzen baitute. Agrologi Lur Ahalmena gune fisikoak nekazaritzarengan duen eraginaren adierazlea da eta gune horren azterketak nekazaritza garatzeko aukera aztertzera hurbiltzen gaitu. Gipuzkoako lurraldeari dagokionez, Foru Aldundiak aztertu ditu lur agrologikoen mota desberdinak eta bere kartografiaren bitartez, lagungarria zaigu lurrek berariaz dituzten nekazaritzarako eta basogintzako ekimenak aurrera eramateko muga fisikoak aztertu ahal izateko.

Eskualdean dauden lur arruntenak, landaretzari eusteko gaitasuna dutenak dira bai足 na ez nekazaritza laborerako (Sailkapen VI eta VII). Agrologi sailkapenaren arabera lur arruntenak %30eko desnibelak dituztenak dira, kasu gehienetan gune maldatsu eta menditsuekin bat eginez eta nekazaritzako edota abeltzaintzako erabileretarako aukerarik gabeak. Agrologi sailkapen honetan eskualdeko lurraren %58a dago sailkatuta eta bailarak dituen mendi zonalde gehienak bereganatzen ditu.

Nekazaritzako erabileratarako %20-%30eko (Sailkapen V) malda duten lur-eretnuak aukera gutxi ematen dute, kasu gehienetan harritsuak eta sakontasun gutxiko lurrak direlako. Nolanahi ere, desnibela gutxituz doan heinean, zenbait kasutan larrerako erabilerak dituzten lurrak dira.

Beste multzo batean (Sailkapen VIII) eskualdeko lur-eremuen %15a egongo litza足 teke sailkatuta. Landaretza garatzeko aukerarik ez dituzten zonaldeak (harkaitzak) dira hauek eta hiri zonaldeak etengabeko jarraipeneko gune bat bereganatzen dute eskualde honetan, Donostiatik Iruneraino, lurraldearen %15a okupatuz.

Nekazaritzako erabilera duten lurrak, %20ko maldan beberá garatzen dira. Hauen artean, sailkapen bikoitza egin dezakegu, %12 bitartekoa aide batetik (Sailkapen II eta III) eta %20 bitartekoa bestetik (Sailkapen IV). Lehendabizikoak goldatzeko aukerak dituzte baila eskualdean garrantzia gutxi dute, bailararen %4,7a bereganatzen dute, ez besterik. Bigarren taldekoak, aldiz, garrantzia handiagoa dute baina hauek ekoizpenerako muga gehiago dituzte, higadura handiagoko eremua delako hain zuzen ere. Gehiene­ tan belardiak dira eta, zonalde honek bailararen azaleraren %6,7a hartzen du bere baitan.

Donostialdea-Bidasoako erliebearen egituraketak, hirigintzaren garapenarekin nekazaritzako makinariarekin erabilgarriak izan daitezken lur-eremuen presentzia mugatzen du. Eskualdearen azalera, 37.000 Ha.rekoa baldin bada, horietatik 4.297 Ha. Bakarrik erabil daitezke nekazal makinariarekin, hau da, bailararen % 11,4a besterik ez da belardi edota soro bezala erabil daitekeena. Gainerako guztiak larrerako edota nekazaritzarako baliorik gabeko lurrak dira.

Oiartzungo herriak ondo islatzen ditu aurkeztu dugun gune naturalaren ezaugarri gehientsuenak. Lehendabizi egitura geomorfologikoak bertan tartekatzen direlako.

Jaizkibel eremutik kanpo, iparraldean, Oiartzungo haranak baüarako beherapena herriaren bihotzean barneratuz eta hegoaldean Aiako Harriaren bitartez, Bortziriko egitura paleozoikoarekin bat eginez. Bigarrenik, erliebe egituraren ondorioz, nekaza­ ritza laboreetarako egokiak diren lurrak nabarmen gutxitu dira. Hórrela, Oiartzunek baldin 5.97] Ha. Baldin baditu, hautetatik % I,49 dira soilik bigarren sailkapenekoak, %3,2 hirugarrenekoak edota %5,5 laugarrenekoa. Beraz, Oiartzungo Udalerriko eremuaren %lOa besterik ez da egokia laborantzarako eta belardien aprobetxamenduetarako. Beraz, larreak, basoak eta nekazaritzako probetxurik gabeko lurrak izango dira hemen nagusi.

2.2.- Klim aren hezetasunak belarraren garapena areagotzen du.

Euskal Herriko atlantikoaren aldean daukagun klimatologiak nekazaritza ereduarengan eraginazuzenadu. Baserrian lortu diren ekoizpen motak aldatzen joan diradenboran zehar baina klimaren berariazko ezaugarri hezeak eta epelak produktu zehatz batzuen ekoizpena bultzatu egin du eta horien artean, besteak beste, esnea ekoizteko ezinbestekoa den belarraren emankortasuna.

Oiartzungo kokapen geografikoak, hego Europako Atlantiar aldean, zonaldearen ezaugarri klimatikoak baldintzatu egin ditu. Zonalde hauen ezaugarririk esangurat­ suena mendebaldeko haizeteen mendekotasuna eta urte osoan barrena gauzatzen diren prezipitazio ugariak dira. Horrekin batera, itsasoaren hurbiltasunak eraginda, tenperatura epelak nagusitzen dira urtaro guztietan.

Beterriko eta Oiartzungo ezaugarri geografikoetara hurbilduz, erliebearen eragina da nabarmendu beharreko faktorea. Fronteek. itsasotik iristen direnean, mendi-kateak gainditu behar dituzte eta prozesu honetan lainoak eta hezetasuna bertan metatzen dira, prezipitazio-kopuruak ere gehituz. Aiako Harria natur parkea da Europako zonalderik euritsuenetarikoa, 2.500 mm-ko batez besteko prezipitazio kopurura iritsiz. Kostaldera hurbiltzen garen heinean, euriteak ere gutxituz doaz, Hondarribiko datua 1.700 mmkoa izanik.

Prezipitazio altuaz gain, eguraldiak duen beste ezaugarrietariko bat euritearen estazionaltasuna da. Prezipitazioak hilabete guztietan jaso arren, udazkenean eta neguan, Urritik Urtarrilera bitartean, kontzentratzen dira gehien bat. Euri gutxiago, berriz, uda partean, bereziki Uztailean, botatzen du. Euria egiten duen egun-kopuruaren arabera, urteko egun erdietan egiten du eta liilabete guztietan, baita Uztailean ere (11 egunetan euria).

Tenperaturen arabera, epeltasuna da nagusi, 13 graduko batez besteko tenperaturarekin. Urtaroei dagokienez, aldaketak ematen dira abuztuko (19") beroena izanik eta Urtarrilekoa (8”), berriz, hotzena. Martxotik Iraila bitartean tenperaturak progresiboki igotzen dira, Irailean eta Urrian udako bataz bestekoari eutsiz. Aldaketa, neguko hasieraren adierazgarri gisa, Azaroan gertatzen da.

Tenperatura epelek eta urte osoko eguraldi euritsuek, klima atlantikoaren ezauga­ rri, nekazaritza mota baten garapena bultzatzen dute. Daukagun klima mota hau belardiak. larreak. eta fruta arbolak, bereziki sagarra, ekoizteko egokia da, desnibela oso altuak ez dituzten lur-eremutan bederen. %20-25etatik gorako maldetan euriteek higadura sortzen dute, landaretza garatzeko aukera mugatuz eta lurren elikagaiak garraiatuz. Nekazaritzako eta abeltzaintzako aukerak mugatzen dira, izan ere lur erabilgarriak zailtasun handiko lur-sailak direlako eta berez eman ditzaketen emaitzak ere urriak direlako.

Erliebea desegokia ez bada, hezetasunak eta epeltasunak ganaduarentzako bazkaren ekoizpena bultzatzen dute. Ohikoa da hirugarren, laugarren eta bosgarren ebakialdia ere ematea gure belardietan, Euskal Herriko beste zonaldetan ebakialdi bakarra ematen zaion bitartean, batez ere Nafarroako Iparraldeko herrietan.

Forrajeko ekoizpenen artean artoa da zabalpen gehiena duen produktua. Apirila aidera ereinda, belarraren lehendabiziko ebakia lortu ondoren. Urria aidera biltzen da.

Ekoizpena udako klimaren ezaugarrietara eta dagoen argitasunera ondo egokitzen da.

Haia ere. artoaren ekoizpena azken mendean izan duen zabalpenarekin alderatuz, egun duen zabalpena oso urria da, herrian desagertzear dagoen ekoizpen baten isla.

Frutondoen ekoizpena ondo garatzen da gure inguruan, izotzaren eragina urria bai­ ta. Ekoizpen guztien artean sagarrondoa da nagusitasun osoz inportanteena. Hala ere, urtare guztietan ditugun tenperatura epelak tropikoko ekoizpenak garatzeko aukera ematen digu eta hórrela, fruta berrien artean, kiwia da gehien hedatu den produktua.

Hala eta guztiz ere, ditugun ezaugarri klimatikoak zenbait ekoizpen garatzeko mugak jartzeaz gain, ereiten eta landatzen ditugunen artean hezetasunaren soberakinak eta argiaren gabeziak arazo asko sortzen dute. Belarra ontzeko arazoak, sagarraren gaitzak, barazkien mugak urtaro gehienetan zehar, e.a.

Gure klimaren ezaugarriak, orokorrean, Hego Europako Atlantikoaren aldean ema­ ten diren antzekoak dira. Zonalde guzti honetan, klimaren eraginaren ondorioz. belardiak nagusitzen dira, bazka-ekoizpen bakarra artoa da, eta fruta arbolen artean, saga­ rrondoa da nagusitzen dena. Neurri handi batez, gure inguruan daukagun nekazaritza mota Kantauriko Kornisa osoan dagoena da, Europaren barruan esnetarako behi sektorean espezializatutako gune bat osatzen delarik.

Oiartzungo lur-eremua egoera orokor honen baitako lurraldea da. Aiako Harria edo Artikutzako eremuan ematen diren prezipitazioen gehikuntzaren berezitasunaz aparte, baldintza klimatikoak belardien ugalkortasuna bultzatzen du. Hala ere, gune nagusi honen osaketa ebidentea izan arren, badaude bailarak eta herria berak dituen zenbait ezaugarri nekazaritzaren baitan berezitasun bat markatuko dituztenak, hain zuzen ere hiriaren hurbiltasuna eta mendi izaera, artzaintza eta baratzako ekoizpenak bultzatzeko egokiak liratekeenak.

3 .’ E u sk a l B a serria : leh en h u rb ilp en bat.

Nekazaritzaren bilakaerak Europak daraman nekazal politikarekin bat egiten badu, Oiartzunen garatzen den ustiategi motak ezaugarri berezi batzuk baditu, eta hauek Eus­ kal Herriko Atlantikoko isurian garatzen den ustiategi eredu baten barruan kokatzen da Euskal Baserria. Jarraian, baserriaren ezaugarri orokorretara hurbilduko gara, Oiar­ tzungo baserriaren azterketan aurkituko dugunaren lekuko gisa.

Euskal baserria, aipatu dugun bezala, Atlantiar isurialdean garatzen da, bereziki Gipuzkoan, Arabako Aramaion eta Kantauri aldeko eskualdean, Enkarterrietan izan ezik, Bizkaia osoan, Nafarroako Ipar mendebaldean eta Behe Nafarroan, Zuberoan eta Lapurdin.

Baserriak betetzen dituen funtzioen artean, bi dira aipagarrienak: etxebizitzarena eta nekazal ustiategiarena. Azken honetara, etxebizitzaren zati handi bat zuzentzen zaio ukuilu edo ganbara modura, erabiltzen dituen lur sailaz gain, kasu gehienetan jabetzan.

Eraikuntzaren ezaugarriak antzekoak dira kasu gehienetan: teilatua bi aldetara, ata­ ñ a hegoaldera, etxeko hormak egurrezko egituraketarekin, e.a. Antzekotasun honetan ezberdintasunak markatzen dira, bai íekuaren arabera eta baita une historikoaren arabera ere.

Etxebizitzaren egituraketa berdintsua da adibide guztietan. Neurri handiko eraikuntzak izan arren, 300m^ solairu bakoitzeko, familiari tradizionalki zegokion lekua txikia zen eta ez zen eraikuntzaren azalera osoaren %20a baino handiagoa izaten.

Familiaren bizilekuak bi gune ezberdin ohi zituen: sukaldea eta logelak, gehienetan sarreratik hurbil.

Beheko solairuaren erdia baino gehiago ukuilua zen. Bertan behiak ziren nagusi.

Bakoitzak bere jantokia eta etzanlekua zuen, iratzea eta lastoarekin prestatu eta gero, nahasita, ongarri bezala erabiltzen zena. Ukuilua ez zen irekia, leiho estu batzuk izan ezik.

Behiak bezala, baserriko animaliak eta ekoizpen-mota ezberdinak berezko lekua zuten baserriaren barruan. Goiko solairuan ganbara, biltegi moduan erabiltzen zena, eta batzuetan honen azpiko solairua funtzio berdina betetzeko. Ukuiluaren gainean lastoa gordetzeko tokia, ukuiluarekin zulo baten bitartez elkarturik, ganaduaren elikadura errazteko.

Gaur egungo Oiartzungo baserriak egitura berdintsua mantentzen du baina pertsonei zuzentzen zaion lekua gehituz joan da. Hórrela, baserri askotan ukuilua manten-

tzen den arren, lastoa gordetzeko biltegia zegoen solairua etxebizitza bezala erabiltzen da orain.

Beste kasu batzuetan, nekazaritza jarduera ez da baserriko egituraren barruan gara足 tzen eta erabat kanpoaidera atera da. Makinaria, jaisteko gela, ganadu kopuruaren geiiikuntza, bazkaren beharrak..., horrek guztiak kanpoaldean pabilioi berri bat egitea bul-tzatu du, etxebizitzaren funtzioa lehengo egituraren barruan geratu den bitartean.

Pabilioiaren itxura berdintsua izaten da kasu gehienetan: prefabrikatutako porlana, txaparekin egindako bi aldeko teilatua, lauki egituraketa eta 300 eta 800 m. bitarteko solairua.

Baserriak, etxebizitzaz gain, oinordetzaren barruan lur-sailak ditu. Lur-sailen neurriak aldakorrak dira eta hein handi batean, baserriaren garrantzia hauen kopuruaren baitan egon da. Hala eta guztiz ere, baserri gehienek azalera berdintsua dute. Ohikoa da 10 Ha.ko baserri bat izatea, hauetatik erdia basoa eta beste erdia belardi erabileratarako prestatua. Euskal Herriko bailara guztien berezitasunen gainetik, baserri gehie足 nek 4 eta 6 Ha.ko lur erabilgarria dute oinordetzan. Oiartzunen, salbuespenak salbuespen, baserri gehienak eman ditugun azaleraren barruan egongo lirateke.

Erabileraren artean, aipatu dugun bezala, belardiak dira gaur egun nagusi. Beste garaietan artoa, garia eta ganadurako beste ekoizpenak garatu diren arren, egun belarretarako prestatu dira oinordetzaren lur-sail onenak. Guzti hori abeltzaintzaren garrantziaren isla da. Are gehiago, zaila egiten da abeltzaintzarik ez duen nekazaritza jarduera duen baserririk ikustea, eta abeltzaintza motaren artean bereziki behiak.

XX. mendearen erdialdetik aurrera esne-behiak izan dira gure baserriaren sostengu nagusia. Baserriaren sektore honek izan duen bilakaeraren baitan egon da eta neuiri handi batean egungo egoera jardueraren bilakaeraren ondorioa besterik ez da. Behiesneren jarduerak intentsifikazioaren aldeko apustua egin du azken berrogeita hamar urteetan. Ganadua gehitzeko apustua egin da. Horrekin mekanizazioa, behiak jaisteko gela berriak, bazka beharrak, lurra elikatzeko ongarriak, e.a., orokorrean, baserriaren enpresarializazioa dator. Europaren sorreraren eta Nekazaritza Politikaren aplikazioaren eraginez, intentsifikazioaren aldeko politika jartzen da indarrean Europan dagoen ekoizpen mailara iritsi nahian. Politika guzti honek gehiago eta m erkeago ekoiztea du helburu. merkatu zabal batean eskualde guztiak baldintza berdinetan lehiatu ahal iza足 teko.

Ekoizpen eredu berri honetan ustiategi handiak dira aurrera egiteko abantailak dituztenak. Ukuilu txikiek jarraitzeko aukera gutxi dituzte inbertsio handiak egin behar dituztelako, gainera emaitza oso apalak lortzeko. Ekoizpen, instalazio eta sanitateari buruzko araudiak gogorrak dira eta baserri txiki askori ezinezkoa zaie erroka hauei aurre egitea. Euskal baserria lur-eremu txikia du jabetzen, maldatsua da oso, ekoizpen aukera gutxikoa, eta ezin dio intentsifikazio eta modernizazioko bide honi jarraitu.

Lehendabiziko hamarkadetan familiako errentak industriak ematen dituztenekin osatzen dira, andreak baserriko ianak eramaten dituen bitartean, familia osatzen duten gainerako kide guztien laguntzarekin. Urteak aurrera egin ahala eta modernizazioko prozesuan exijentziak gehituz doazen heinean, familiakoek ezin dute denbora partziaeko nekazaritza egituraketa honi aurre egin, ez behintzat intentsiboa den jarduera bati

dagokionez. XX. M endearen asken hamarkadan esne-behiak gutxitzen hasten dira, larreko behiei lekua eginez. Baserri gehienetan abeltzaintzaren jarduera mantentzen da baina intentsibitatea eta etekinak behera egin eta marjinalizatuz doaz. Oso gutxi dira orain arte jarduera bertan behera utzi dutenak baina uzteko edota marjinalizatzeko prozesua abian dago, zalantzarik gabe, dagoeneko. Baserriaren titularitatea ekuratzen ari den belaunaldi berriaren esku dago erabakia eta, esan beharra dago; ez dirudi erabakia nekazaritzaren aldekoa denik.

Oiartzungo baserria prozesu honen aurrean aurkitzen da gaur egun. M eategiak, burdindegiak, errotak ohizkoak izan dira herri honetan eta nekazaritza beste diru iturriekin osatu ohi da. Euskal Herriaren industrializazioarekin gehitu egin da denbora partzialeko nekazaritza eta, bidenabar, izaera eta balore urbanoak nagusitu egin dira.

Nekazal gizartea eta beronen instituzioak (auzolana eta oinordetza bereziki) desagertzeko zorian daude gazteek hiri jarduerak aukeratzen dituzten heinean baina, bere gurasoekin alderatuz, beti ere nekazaritzako lanbidea baztertzeko joera nabarmena delarik.

OIARTZUNGO BASERRIAREN IRAGANA ETA GEROA

i-'<f~

-•H'^'^l

Oiartzungo baserriak bere garapen historikoaren zehar, gainditu izan ditu krisi-une asko. Une horietan, nekazaritza jardueraren krisialdia baserriaren gainbehera zekarren.

Nekazaritzaren aberastasuna, aldiz, baserriaren jarraipena eta garapena ziurtatzen zuen. Ondorioz, egun daukagun baserriak nekazal jarduera eta berezko oinordetza mantendu egin ditu. Hala ere, ez dirudi joera horrek denbora luzean iraungo duenik.

Azken hamarkadan nekazal jardueraren utziera nabaria da oso eta etxebizitzaren ohiko erabilera da gaur egungo Oiartzungo baserriak betetzen duen funtziorik nagusiena.

1 .' O ia rtzu n g o ba serrien sorrera Baserria zentzu ekonomiko eta familia ekoizpenerako oinarrizko unitate bezala hartuz gero, esan daiteke jatorria Erdi Aroan duela eta XII. eta XIII. mende bitartean gorpuztu zen erakundea dela. Nolanahi ere, harrizko egitura duten baserriak ez ziren XV. mendera arte eraikitzen hasi.

Aldiz, baserria, eraikin mota jakin bat bezala ulertzen bada, gehienez bostehun bat urte izango dituen lurgintzarako etxe modernoaz hitz egiten ariko gara; Gipuzkoan gaur egun baserri bakar batek berak ere gainditzen ez duen antzinatasuna.

Behe erdi aroan, Oiartzunen, Gipuzkoan bezala, nekazariak ziren gizarte talderik ugariena, baina jauntxo eta aberatsak ez bezala, bigarren mailakotzat jotzen ziren baseiTitarrak. Baserriko jabeen errentaren mehatxupean beldurturik bizi ziren familia m ul­ tzo handia osatzen zuten.

Nekazariak ez ziren talde homogeneoa, mailakatutako hiru kategoriatan banatzen ziren. Aitonen-semeak ziren onuradunenak, landatzen zuten lurraren gainean eskubide osoa zuten eta ez zuten zerga betebeharrik. Horien azpian gehiengoa osatzen zuen taldea zegoen, nekazari askeena zeritzana. Orokorrean , baserria autonomiaz ustiatzen zuten gizon askeak ziren.

Erdi Aroko gizarte piramideko behe mailan nekazari-morroiak zeuden: askatasunik ez zuten nekazariak ziren. 1320. urte inguruan, Oiartzungo Kontzejuak nekazariak zein egoeretan bizi ziren adierazi zion Alfonso XI.ri, ondorengo era honetan; "sus casas de morada eran apartadas las unas de las otras e non eran poblados de so uno (•■■) e tan aína no se podían acorrer los unos a los otros para se defender de ellos de ^os males, e tuertos, e robos que les facían “ (Murua, 2002).

XIV. mendeko nekazari populazioaren mapa berreraikiz gero agerian geratzen da aldapa ertain eta txikietan nekazari gutxi piiatu zirela, lurrik onenak berriz jendez gai-

nezka geratu zirela. Era berean, oso goian zeuden baserriak oso urriak ziren, aldiz bai­ larak edo auzoak ondo itxuratuta zeuden.

Erdi Aroko txabolak gaur egungo baserriak baino askoz txikiagoak ziren. baina animalia, lasto eta familiarentzako lekua bazegoen. Hala ere dolarea. txerritegia eta bor­ da etxebizitzatik kanpo zeuden.

Gipuzkoan harrizko lehen baserriak XV. mendean hasi ziren eraikitzen. Nekazari aberatsenek bakarrik egin zezaketen etxea, harria atera eta landu behar zuten hargin taldeei ordaintzeko aukera baitzuten. Haritz egurra berriz, merkea zen eta nekazari apalenek ere lor zezaketen.

Dena den, gaur egun ezagutzen ditugun baserri gipuzkoar gehienen jaiotza XVI. mendearen lehen erdialdean izan zen. Orduan, nekazari familien bihotzetan txabola zaharkituak aide batera utzi eta etxebizitza iraunkor batean bizitzeko nahia nagusitu zen. Baserri ugari egin ziren harriz eta egurrez, gehienetan bi materialak ezin hobeto nahasten zituzten teknikak erabiliz. Oraindik ere zutik diraute XVI. mendean eraikitako baserri askok, zurgintza eta harrilanagatik bereizten direlarik; baserri-mota asko dauden arren. guztiek bi solairu dituzte: behekoa, familia eta abereentzako, goikoa berriz uzta pilatzeko.

XVI. mendea izan zen seguruenik Gipuzkoako baserrien bizitzako unerik oparoena. Lurraren jabetza era onuragarrian zegoen banatuta eta nekazariek beraien lanaren fruituak ekonomi giro baikorrean goza zitzaketen. Klima, lur-mota eta lurraldeko oro­ grafía zaila ez ziren laboreak iantzeko batere egokiak baina etengabeko ahaleginen bitartez lurretik bizitzeko adina lortzen zuten. Sagardoa, gaztaina, haragia, behi adarrak eta larrua saltzeak gutxieneko sarrerak ekartzen zizkieten.

XVI. mendearen amaieran Gipuzkoako ekonomiako sektorerik aktiboenak krisialdi handian sartu ziren konpon ezin zitzaketen hainbat eta hainbat arazoz inguraturik, Gipuzkoako gizartea berehala baserritartu zen. Aberatsenak. bavserriari begira jarri ziren hor bakarrik inberti baitzezaketen arriskurik gabe. Pobreak ere baserriari begira jarri ziren, bertan lanaren bitartez beste lekuetan ukatzen zitzaizkien bizibideak lor baitzitzaketen.

Baina laborantza tradizionalak ez ziren nahikoa probintziako biztanle guztiak elikatzeko. Estuasuna zabaltzen hasi zenean, euskal baserritarren ohitura guztiz aldatuko zuen landare amerikarra iritsi zen: artoa.

Jabe handiak, artoa beraien lurretan landatuz, etekin onak ateratzen hasi ziren.

Baserri berriak egin eta alokairuan eman zituzten, ordura arte baso eta zelai ziren lurrak garbitu eta artasoro bihurtu zituzten. Larreak desagertzeak ganaduari sor ziezaiokeen kaltea konpontzeko arbi soroak egin ziren. Artoaren hedapen zikloa XVIII. mendea­ ren erdialdera arte luzatu zen. Gipuzkoako familiarik dirutsuenak ahaiik eta baserri gehien bereganatzen saiatu ziren. Agirietan garai horrctarako Oiartzunen ondoren izendatzen diren baserri hauen nekazal jarduera zutela aipamenak jasotzen dira, Anto­ nio eta Vicente de Sarastiren arabera: Aristizabal Aldaco Aldahe Arozcone Azaldegui Azalene Aurelondegui Alquicho Altamirayaxa Ascorasti Azcue Alza Ambulodi Asinrriqui Araldene Arrietá Anachiiri

Amazcar Aizaga Anchuse Arrache Almachene Algorri Aspendegui Min. Arquiñene Aristihuru Arochochene Adochene Adochene-Iturrioz Aguirre Arochene Amolaz Arizabalo Aristegui Arain Arana Arangidhel Alunda Arragua berri Abiz Ansilla baja Aguinaga Ayerdi Arampurii Asgendegui Aurela Ardoz Arbelaiz Arizmendi Altamira alta Arguiñene Ergoyen Alzachiqui Alchuecho Arralde Aranguren Arana Oyarzabal Aramburuene Ansillaz Aguirre Albiztur Aranaburu Alcala Aguirre herri Ayzabe Apalondo Arburu Aingueru Aranbide Apacho Araneder Arrasase Arocene Alza chiqui Albizturrene Aídaburu Am arra Añaquegui Arteaga Arregui Aniguruce Arragua zarra Andueza Arpide Arpide Añarbe Arbide Almolacene-Carnic Aldacozarra Aldapa Anderregui Bordagaray Berindochipi Barbero Bunsa Borda-Garardi Ambulodi Borda Bidasoro Bordazoco Baldene Belvetrene Berin Bengoecheá Baltasarrene Bolinchoné Elizalde Borda Zulachipi Belderrañene Barbene Baldiarra Bordasarasti Beorralza Bordazar Babilonia Burgos Bacarrastegui Bentacho Bastida Bordaberri Berindoiz Bordacho Buenosayres Bortene Chopocone Churio Casa nueva de Ribera Chocoa Echeverría Zelayco-echea Chalaca Chaparra Oyarzabal Chamene Cinto Celaycho Chipito Catalinchone-Iturrioz Cheborra Chopiene Chocorrone Chulágañe Casavilla Camichipi Carranchabaxa Charancha alta Chubro Gavióla Gasanueva de Sein Cha­ parra jacue Catalincho Chorreo Camio DonPedro Echeverri Puente Echebra Portu­ gal Echebra Unsain Echeverri Ergoyen Executore Echeverri.Mendibil Esteverene Echeandia Echezarra Erdicoechea Echeverri Iturrioz Errementaricho Echenagusia Echeprestuene Emparan Esnan Errecalde Echeverri Aristegui Estrataburu Egurcegui chiqui Echeverri Garrica Eguaras Eguzquiza Eguieder Errotazar Elizalde Eldoz Eoconsari Entre-olaiz Emeta Egurrola Eyzaguirre Echeverri Poltu Erro Egurcegui Feloaga mayor Feloagaberri, Feloaga Ant. Feloaga Miguel Fagoaga chiqui Francia Fagana Francinene Fagoaga Gambaracho Garchiene Gonzalo Garhan Garro Garchitene Gariño Gamboya .Garmendi M iguel Gardelene Garayalde Gastañadi Goicoechea G arda borda Garagarza Garate Granada Gorrinzuloaga Galardi Gurdividegui Gareterar Gotruizene Sorondo Garmendi Olano Goraya Galardi Alzaga Id.junto a Larzabal Ychacho Ysase chipi Ydalgo Yparragirre Ydiso Ychachuri Ysasa Alcibar Yriirte Ynchaurrandi Yeroa Yrripa Yerobi alta Ylarra vaxa Ybarburu mayor Ybarburu chjquj yrastalza Yturburu Yllarraalta Yraurza Ygarza Ysasa Yndartene Ysastj Yrihaf f en Yocenona Ysasene Yro Yturralde Ybarburuerie Yurrita Ychechiqui Ychecho Garrica Ybarra Oyarzabal Ysasola Yragorri Yturriene Yncharraundjene Yribarri Yradi Juan Sendo Juanena Juanguerrena Jaro Alza Fagoaga Juanchone Julianene Lecuona vaxa Lecuona alta Lezoti Layóla Larzabal Lápurdi Larrien Laguntarrene Lega^'f'echiqui Leriñene Lambarren Larrechiqui Laurcain Lujea Lekumberri Lasao Larral^apa Uzarraga Lesanzin Lazcamburu Legarra Larraburu Lamarrivia Uzardizabal Lete Larrea alta Lechimborro Machio Mariandresene M añchillono Malpaso Mandiaf‘ain Machilanda Molino de Azcotiraso Madalburu Marquesene Martaborda Míravalles Machínene Marícho M artíchurf Milliene M artínmotene M íchelene Marazagane ^ a c u s o M íchelene Alzíbar Marotene M erienzí M artinandiene Mateone Miguelchone ^ u x u d o M ariritene Malpaso M irandíl Maistahorda Mari M igueleña M endibil Masburu Molino Bacarrias Morrondegui Molino Yurrita Midaregui Miranda borda M ili­ cho Marichone Marquelaín M artiaguinene Maxalen Oyarzabal Olazabalene Oxabene Otsoena Oyarzabal aundi Oyarzabal chiqui Oyarzabal Yragorri Ollarraguirre

Orma Olalde Olazene Olaiz mayor Olaiz Clemente Olagaray Olaciregui alta Olazar Olaizola Orcharte Olazaga Olachea Olandrechone Picocarate Presondo Portaleza Peruene Petriene Garrica Paradiso Pillitene PetrienaAñarbe Piemunta Pesterò Perochone Pellibar Pasqualene Penaday Pintorene Parada Perceceañe Ortuéne Peñene Petricone Reteguimayo Retegulhecerro Retegui-chiqui Santuene Soroeta Soroeta chiqui Soroetaborda Sanjoanene Sagatzazu Saroe Sein Saroe Bengoechea SoroeGaraño Saroe Arrieta Saroe Olaciregui Saroe Ergoyen Saroe Chiqui Sarasti Sein Sedero Iturrioz Sastarra Sancho Samateta Santiagone Suanz Simonene Savada Saracene Sola­ na Sor azar reta Sagaroicti Sorahuru Sabana Sepulcro Salvatore Torrea]uanes Torralve Talaya Torrealta.Iturrioz Toncodo Tierra de Viuda Tierras de Bardayaga Torrea Alcibar Torres Tolarea Telleria Torrepe Tomas andi Udicibar Vicariotegui Lecuona Viuda Lizaso Urtiene Uzoco Urdanitivar Ugarte Ulbieta bera Vicariotegui Olaciregui Uspalda Urdiñola Ergoyen Urdinola Elizalde Urdaide Vidalde Urbieta Vidabe Vidaguruceta Zulachipi Zubitegui Zulotivar Su Borda Zapatariene Zornoza Zubiaurre Zamora Berrondo Zocolo Zerradi Zistiaga chiqui Zuloaga Zubletene Zistiaga Zureo Zuaznavar XVIII. mendean. Gipuzkoako baserrietan gizon eta emakumeak baserriko zeregin berdinetan aritzen ziren. Bi etxebizitzatako baserri batean sega eta laiarako prest zeu­ den amama beso aurkitzea oso arrunta zen. Nekazaritzako ustiagune bakoitzetik iortutako ekoizpena handia zen, aldiz pertsona bakoitzeko errendimendua oso txikia zen eta lurra agortu arte behartzen zen. XVII. eta XVIII. mendeetan artoaren hedakuntza garaian eraiki ziren harrizko baserri dotoreak ez bezala, XIX. mendeko baserri asko neurri txikikoak eta itxura kaskarragokoak ziren.

XIX. mendeak ekarri zuen nekazaritzaren gainbeheraren hasiera. Oiartzungo neka­ zaritzak ere krisialdi sakona jasan zuen. Hala, 1877. urtean Gipuzkoako Foru Aldun­ diak krisiaren nondik norakoak bilatu nahian, Batzar ikerle bat izendatu zuen. Batzar haren esanetan, krisiaren oinarrizko arrazoia barazkiak saltzen ziren salneurri txikian zegoen. Ondorioz barazkien merkaturatzetik lortzen zuten diru sarrera apala kontutan izanik, nekazari askok baserriko lanak industrietakoez ordezkatu zituzten. Hamarkada batean nekazal ekoizpena %48 jaitsi zen.

XX. mendeak ez du baserri berrien sorrerarik ekarri. Alderantziz, hirurogeigarren hamarkadaz geroztik Oiartzungo ingurunea oinarritik aldatu zuen egoera iritsi zen.

Lantegien eraikuntza etenik gabekoa izan zen. Lehenengo arioaren gainbehera. biga­ rren arloaren gorakadaren itzala izan zen.

Hain zuzen, XX. mende hasieran hamar baserritik zortzi maizterren esku zeuden.

Donostialdeko eskualdean lantzen zuten lurraren jabe nekazarien %10 bakarrik zen.

Urte gutxiren buruan Oiartzun eta inguruko herrietako bizimoduak goitik behera alda­ tu ziren, industrigintzak sortutako gizarte modernoaren bidea hartuz. Garapen bilakaera horretan Oiartzungo baserriek hiru oztopo nagusi izan zituzten: ardura mistoko nekazaritza. baserriek lur eremu txikiak izatea eta lurraren garestitzea.

Gaur egun Oiartzungo nekazaritza bizimoduaz zera esan daiteke, nekazaritzako sendi gehienak beraien baserri eta lur-eremu txikien jabe direla. Eta beraietan nekaza­ rien gehiengo nagusia dedikazio mistoz aritzen dela.

Baserritarren buruaskitasunaren oinarria nekazaritzan egon izan da. Baina nekaza­ ritzak ezusteko asko ekarri izan die nekazariei, edozein ustekabekoren aurrean oso erraz galtzen baita ekoizpenaren oreka. Nekazal zikloak hiru etapa nagusi ziten: ereinaldia, jorraldia eta uztaroa.

Eguraldiak lagunduz gero, ziklo hau udazkenean hasiko zen garia ereiteko lurra goldatzearekin batera. Gariaren zikloa irailean bukatzen zen eta, ondoren, jasotako uzta banatzen zuten: alearen parte bat elizako hamarrenak ordaintzeko, beste parte bat zorrak ordaintzeko eta bestea hurrengo urteko ereinaldirako gordetzeko, etxeko kontsumorako...

Aipatu bezala nekazal zikloa hórrela hasten zen eta hortik aurrera baserriko lanak etenik gabekoak izaten ziren.

"Urtarrila. Egurra txikitu, erremintei konponketak egin... Otsaila. Txerria hil eta urte guztirako txerrikia moldatu, haziak aletu (batez ere babarruna)...Martxoa. Patata sartzeko lurra landu, ongarriak bota, zelaiak ximaurtu... Apirila. Patata jorratu, baratza egin (letxuga...)...Maiatza. artoa erein, babarruna sartu, pagotxa ekarri...Ekaina. belarra ebaki, baratza zaindu. lehenengo fruituak batu...Uztaila. belar lanak egin, bara­ tzako lanak jaso, urteko txerria jarri... Abuztua. soro lanak egin, arbiaegin, patatak ate­ ra, fruituak jaso...Iraila. basoak garbitu, arbi-jorra... Urria. artoa, kalabazaeta erremolatxa negurako etxean sartu, egurra ekarri... Azaroa. otia ekarri eta jo, pagotxa ardiak hil, negurako fruituak jaso (gaztaina, intxaurra, pikua...) Abendua. Txekorra kendu, erremintak konpondu... “ Dena den, lan horiek guztiak gizonak menperatzen ez dituen bi eragileren menpe egon ohi dira: eguraldi aldaketak eta izurriteak. Eguraldi aldaketen aurrean herri sinismenean oinarrituriko errogatibak eta eguraldia nolakoa izango zen jakiten laguntzen zien tenporak ziren garrantzitsuenak. Tenporen bitartez berriz, batez ere baserritarrek, hilabete batzuen buruan eguraldiak nora joko duen asmatzen jakin izan dute.

Nekazaritzarentzat ere denbora ez zen alferrik pasa. Hala, XVI. mendeaz geroztik artoa ereiten hasi ziren. Hórrela, XVII. mendetik aurrera nekazaritzak gorakada nabaria ezagutu zuen. Hedadura handiagoko lur berriak prestatzen hasi ziren. Sail txarrenetan garia ordezkatua izan zen. Abeltzaintzan behi eta ardien hazkuntza nagusitu ziren. Nekazaritzaren garai oparo hauek bere geldiunea XVIII. mendean izan zuen.

Lur berrien zabalkuntzak basoetan eragin handia izan zuen, berauetariko askaren galera ekarri omen zuelarik. Ekoizpenaren jaitsiera, lur txarrenak lantzen hasi zirelarik. Garia ereiteari utzi zitzaion, artoaz ordezkatzeko.

XVIII. mende erditik aurrera, baserrietako lur sailak ongarritzeko ezinbesteko ongarria bihurtu zenak benetako garrantzia hartu zuen. Ongarri karea izan zen. Kareak, lurrak gorri mantentzeaz gain, buztin-lurrak zulatu eta urari sarrera irekitzen zion.

Oiartzunen karobiak ugari izan ziren. Batzuetan bi edo hiru baserritarako karea karobi berean egiten zuten eta askotan herri lurretan kokaturik egoten ziren; beste basen’i batzuek berriz norberaren karobia izan zuten. XIX. mendeko lehen hamarkadetan karobien zeregina bertan behera gelditu zen.

XVIII. mendean frantsesen eskutik benetako aldaketa izango zena iritsi zen: pata-

ta. Hasierako urte haietan abereak elikatzeko bakarrik erabilia izan bazen ere, batez ere txerriak. XIX. mendeak benetako aldaketa izango zena ekarri zuen. Patata giza elikaduran oinarrizko elikagai bihurtzea.

Cariaren produkzioa, Gerra Zibilaren (1936-1939) ondoren gutxiagotuz joan zen, 50eko hamarkadarako bere ekoizpena ia desagertu egin zela esan daitekeelarik. Lezoko gari ekoizleei dagokien azken udal agiria jaso dugu: “Orduan haharruna eta artoa asko egiten zen. Taloa, esnea, potajea eta urdaia jäten ziren. Eta arraia ere beti asko izan da hemen, arraiketaiak deituak etortzen ziren. Kaxa buruan hartu eta Errenteriatik baserriz ba.serri arraia saltzen ibiltzen zien emakumeak zien. Noiznahi etortzen ziren, astean bi aldiz edo arraifresko freskoa ekarriz. Bixigua orduan antxoa baino gehiago jäten zen, legatza ere egunekoa izaten zen. Txerria hazi eta hil etxerako egi­ ten zen, gose garaian urtean bat edo bi hiltzen zien. “(MURUA, 2002).

Dena dela, edari nagusia sagardoa zen. Baserri ia denetan egiten zuten sagardoa, askok toiarea zuten eta ez zutenek auzokoenean egiten zuten. Gehienetan egiten zuten sagardoa etxeko kontsumorako izaten zen eta gutxi batzuetan txotxean saltzen zen.

Oiartzungo baserritarrek etxerako egin ohi zuten sagardo mota “pittarra” izenez ezagutzen dute.

Nekazaritza gizarte honetan oinordetza zen baserriaren izaera urteetan zehar man­ tendu duena. Tradizio historikoak baserriaren jabetza lur eta guzti familiaren barnean esku-hartzea eskatu du beti. Jokaera horrek ustiakuntzen azaiera ez zatitzea eta nekazariek bizi iraupena ziurtatzeko beharrezko zutena baino gehiago ez edukitzea ekarri zuen. Hala ere nekazarien artean, lur jabetzaren arabera, lau talde nagusi osatu ziren.

Klase pribilegiatua, zenbait baserriren jabeek osatzen zuten eta nekazaritzako errenten onurak izerdirik atera gäbe eskuratzen zituztenak ziren. Beraien ondoren jabe txikiak zeuden. Herentzian jasotako baliabideak ustiatzen zituztenak bereziki.

Gehiengoaren taldea maizterrek osatzen zuten. Kontratu baten bitartez beraiena ez zen baserri batean bizi izaten ziren eta beraien uztarekin familia pribilegiatuak mantenizen zituzten. Azkenik beheko mailan baserrietako morroiak zeuden. Janari. aterpe eta jan-tzien truke nekazari askeei eta maizterrei laguntzen zietenak ziren. Gehie­ netan tratu ona jasotzen zuten, baina baliabiderik ez zutenez inoiz ezin zezaketen sendirik osatu.

Lurra lantzeko eskubideagatik ordaintzen zuten maizterrak osagarri izan ziren Gipuzkoako baserrietan. Urtean behin, maizterrak nagusiaren etxera joaten ziren onartutako errenta eramatea.

Errenta horrek atal desberdinak izaten zituen. Gehienetan dirua ordainketa osoaren zati txikiena izaten zen eta zatirik handiena gari-anega kopuru aldakorrak osatzen zuen. Hauetaz gain, derrigorrezko opariak zeuden: kapoi, ahari, sagar, arrautza, gazta, eztia eta beste zenbait janari gozok osatzen zituztenak.

Antzina kontratuak laburrak izaten ziren, lau eta hamar urte bitartekoak. Ondorioz nagusiak errenta igo eta baserritar langileenak edo konfiantzazkoenak aukera zitzakeen. Hala ere, normalean hori ez zen hitzarmena berritzeko orduan oztopo izaten, beharrezkoena nagusia gustura edukitzea izaten baitzen.

Industrializazioa iritsi zenean. nekazarielc baserria utzi eta hirirako bidea hartu zuten, jabeen agintea gutxituz. Orduan nekazariek egonkortasuna lortu zuten, ondorioz maizterren azken belaunaldiak ez dira beraien baserrietatik mugitu eta ia-ia base­ rriak beraienak izango balira bezala bizi izan dira.

XII-XIII. mendeetan aitaren ondoren nekazal ustiakuntzan jarraitzeko seme bakarra aukeratzen zen. gainontzeko senideak ondarerik gabe gelditzen zirelarik. Herentzia zatiezin honen oinarritik sortu zen jabe txikien taldea.

XVI. mende amaieratik XIX. mendera arte, Gaztelako erregetzaren legea errespetatuz, herentzia oinordeko bakar bati uztea posible egiten zuen era erabili zen. Base­ rria oinordeko izendatutako semeari ematen zitzaion ezkontzen zen egunean. Hórrela ezkonberriak ondasunen jabe egiten ziren, gurasoei ondasunen uzta eta errenten erdia utziz. Gainerako senideei diru-sari txiki bat ematen zitzaien. beraien irtenbidea aberatsen batekin ezkontzea, apaiz edo moja sartzea, Ameriketara joatea...

Bi belaunaldien arteko hitzarmenak izaten ziren, ezkontza garaian ezkongaien gurasoen, artean egiten zirenak. Beraien bitartez ondasunen jabego aldaketa egiten zen: gehienetan batek ondasun mugiezinak (etxea eta lur-sailak) eskaintzen zituen; besteak berriz ondasun mugikorrak (arropa, lanabesak. dirua...).

2 - O ia rtzu n g o b a se rria k d esa g ertzek o bidean Baserria, oinordetzari esker, guregana osorik iritsi da bere sostengua nekazal jardueran zegoelako. Belaunaldi berriarekin, gazteak aktibitatearekin ez jarraitzeko era­ bakia hartzen duen unetik maiorazgoaren iraupena kolokan gelditzen da eta nekazari­ tzako baserriaren bukaera hasten da. Prozesua luzea da. XXgarren mendearen hasieratik hasita dago dagoeneko, baina mende berriarekin erabat garatzen hasia da.

Oiartzungo baserriaren bukaera aipatzen dugunean, oinarrian aipatzen duguna ez da etxebizitza edo egitura arkitektonikoaren desagerpena, nekazaritza jardueraren desagerpena baizik. Azpimarratu nahi dena urte hauetan gertatzen ari den mendeetan zehar iraun duen egitura baten birmoldaketa bortitza da. Ohiko baserritik bi aukerak ari dira gauzatzen une honetan. Batetik, nekazaritzari lotutako modernizatutako egitu­ ra produktiboen garapena, oso intentsiboak baina zenbakitan oso gutxi direnak, Oiar­ tzunen ia batere, Europatik bultzatzen ari den ekoizpen aldeko ereduari jarraituz. Bes­ talde. gehiengo nagusia nekazal jarduerarik gabeko baserria-etxebizitza bihurtzen ari da. nahiz eta zenbait kasutan gutxiengo jarduerari eutsiz.

Aipatutako prozesuaren inguruan baserriko ikertzaileek bueltarik gabeko joera dela orain gauzatzen ari dela diote. Ohiko baserria ekoizpen handiko egituraren barruan •zango luke izpira hurbilena, besteak beste bertan bizi direnak nekazaritzaz bizi direlako baina ohiko baserriak zituen oinarrizko ezaugarri asko eta asko falta zaizkio, Jurraidetasun. kulturalak eta sozialak, besteak beste.

Merkatuaren liberalizazioa izan da ohiko ekoizpen sistemaren erorketa ekarri egin duena. Herritar ekonomi batetik nazioarteko merkatu batean lehiatzera pasa behar izan du Euskal Herriko baserriak. Horrek errentagarritasun eta ekoizpen intentsiboaren bidean jarri du gure ustiategia. Lehendabiziko garrantzi handiko unea hirurogeiko

hamarkadan gertatu zen. Baserri asko, txikienak bereziki, jarduera uzten dute eta bes­ teak, bitartean, espezializatzeko bide horretan, behi-esne ekoizpenaren aldeko apustua egiten dute. Euskal baserriak, eta bereziki Oiartzungoak, izugarrizko gabeziak ditu intentsifikazioaren aldeko bide honetan murgiltzeko. Ekoizpenaren hazkundea lurraren gabeziengatik gelditzen zen eta ganadu kopurua ezin zuten handitu. Mugak ireki gabe zeudenean eta baserritarra kalean esnea saitzeko aukera duen bitartean. baserriak irauten du. Mugak irekitzen direnean eta beste eratako produktu komertzialak nagusitzen direnean. kaleko salmenten kalte hasten da baserriaren bueltarik gabeko prozesua.

Oiartzungo gizartea. Arriciaren (2000) arabera, aipatu dugun prozesuaren islada da.

1930eko hamarkadan langileriaren erdia baino gehiago nekazaria da. Hogeita hamar urte ondoren industria da nekazaritzaren lekua hartzen duena eta nekazariak populazio aktiboaren %25 a besterik ez dira. Egun, nekazaritza aktiboa oso txikia da eta ez du aktiboaren %4 gainditzen, nahiz eta Oiartzungo baserri gehienetan nekazaritzako jarduera oraindik manlendu. Jarraian, 2000. urtean nekazal erregistroan azaltzen ziren baserrien zerrenda osatzen dugu: Arburu: Bordatxo; Etxeberri (karrika); Iriso zaharra Ardi horda; Bordatxo; Etxeberri (karrika); Iriso-txiki, Arditurri erlategia; Bordaxuri azpi; Etxebeste (Altzihar); Iritsi barrutia,Ardotz: Bordazar; Eutera; Irripa;Argiñenea; Borda-zelai; Eiiterako txahola; Iruak-hat etxea;Aristi-buru; Borda-zoko; Ezpaindegi; Isasea;Aristizahal Borrondegi; Feloaga: Isasenea etxea;Aristizabal; Bortane; Feloaga-txiki; Isla;Arka le zahar; Buena vista; Gabarione; Izatxipi;Arlepo; Buenos aires; Galardi-horda Josekruz-enea;Aroskene; Capitan etxea; Galharione; Juanene;Arozena;Casa gazta ñegi; Gaitzata; Kahiola;Arpide; Casa paraiso; Galtzihorda; Kanitxipi;Arpide-txiki Casa ugarteberri; Garaino; Kardelene;Arralde; Dolores enea; Garetxe; Koskote ne;Arralde; Eastegi; Garmendi; Larraburu;Arrasku; Egiluze; Garmendi txiki; Larra buru;Arraskue; Egi-ondo; Garmendi-txiki; Larreaundi horda;Arraskue; Egurrola Garogain; Larremotx;Arri gurutze; Egurtegi; Garro; Larremotx;Arrieta; Egur txiki;Gartxiene; Lauren borda;Arri-gain; Eizagirre; Gartxiene; Learre;Arritxuleg etxea; Eizagirre; Gartxitena; Learre etxea;Arteaga; Elbitxuri; Gaztanatxueta; Lekiie der;Askosti; Elbitxuri; Gaztelu etxea; Lekuene;Askosti; Elbitxuri; Gaztelu-garaikoa Lekuene;Auzokalte; Eldotz bigarrena; Gogorregi; Lekungarai;Axeri gorri; Eldotz zentrala; Gogorregi; Leku-ona etxea;Azkue; Emieta-zaldin berri; Goiara; Lekuona txahola;Bakarraztegi; Epele; Goikoetxe; Lete;Baleione; Episkar herri; Goikoetxea; Lete;Barraka; Erdiko etxe; Gorosketa; Lezoti;Bastida; Erreka goia etxea; Gorrinzulo berri; Lizarriturri;Bastida; Erretegi haundi; Granja sagardia; Luberri berri;Beartzana; Erretegi txiki; Guadalupe; M akutso;Begira toki; Errota-zahar; Gure aterpea; M aldaburu;Berin txiki; Ertxin; Gure kaiola; M aradi;Berinberri; Ertxin; Gure-izerdi etxea; M aritxu;Berin-hotz; Eskolaondo; Gurutze- txiki; Martxelin-berri;Berruaga txi­ ki; Eskontsegi; lerobi-txiki; Mashuru;Bidarte; Eskrihaenea etxea; leru; Matxilenda;Bidasoro; Eskribanea etxea; Intxaurmendi; M endi etxeberri;Bidasoro; Esnao; losu; M endiaraz etxea;Biura; Esnao herri; ¡radi; M enditxo;Borda azpi; Estratahuru; Iragorri; M iakazar;Borda goienetxe; Etxe- herri; Iragorri etxea; Miranda;Borda txi­ ki; Etxe-argi (gurutze); Iragorri etxea; Miranda-horda;Borda zar; Etxe-argia; ¡rala; Mirandazahal;Borda-herri; Etxebeltza alta; Irastorza; M omotegi;Bordagarai; Etxe-

heltzo. bekoa; Iraurtza.; M onua;Sagarzüzu; Uztapide; Olatzene; Soroz(xrreta;Sügasti; Villapadierna; Olaunditu; Sorozarreta;Sagasti; Xamako-erreka; Olaziregi; Sorozaneta;Sailburu: Zabaleta; Ordo zelai; Sorozarreta;Sancho etxea; Zabaltxo; Ordozelai; Suantza;Santa engrazia; Inkarra; Oiarzabal- aundi; Toki-alai¡Santander; Zamora; Oteiza (karrika); Talare;Sarobe; Zamora; Otsamantegi; Tomasen borda;Sarobe herri; Zelaiburu; Ozentzio; Tomasen-borda;Sarobe borda etxea; Zelaiburu; Pagadizabal; Torre berri;Sarobe txiki; Zelaitxo; Pagua; Torres;Sarobe-arrieta; Zeloaga berri; Palazio; Txabola;Sastarre; Zillero; Paretaberrieta; Txabola; Sein; Zokolo; Paskualena; Txabola;Sistiaga; Zorrola-rezola; Peinene; Txabola (ergoien);Soraburu; Zubitane; Pelu-zahar; Txarade;Soroeta; Zulatxipi; Pellibar; Txaradi bidea;Soroeta; Zulatxipi borda; Penadegi; Txarondo; Soroeta borda; Zulotibar; Peruene; Txipi berri; Txoko; Portu-berri; Urkuilu; Retegi-txiki;Urbieta; Portuburu; Usategieta herri; Sagarbisti; Urhieta bea; Portugal; Uxabene; Urkabe (beiner-enea);Urbieta-bea; Portugal txiki; Uztaleku; Urkitta; Urdaire; Retegi-bizarrene; Uztaleku.

Ustiategi gehienak mantentzen dira. Berriak sortu diren arren eta zaharrak jardue­ ra utzi arren, talde gehiena orain dela 200 urteko nekazal jarduera aipatzen zuen berdina da. Ezberdintasuna dedikazioaren gradúan dago, egungo baserria nekazaritzaz bizi ez delako eta ziurrenik, belaunaldiaren aldaketarekin, nabarituko da abandonoa.

Hirurogeiko hamarkadan, baserriaren krisialdia sakontzen den heinean, ustiategi askotan garai bateko nekazaritzaren aldeko apustu nabarmena egiten da. Lanbide ezberdinetan aritzea ez zen inolako nobedaderik Oiartzungo baserritarrentzat. Egurraren mozketa, portuko lanak, meategiak, burdindegiak, errotak, eta abar, ziren ohiko lantegiak, etxeko lanekin batera burutzen zirenak. Industrializazioarekin ordea, eskaintzak gehitu egiten dira. Baserriak usten dira eta emakumeak izan ezik, denak doaz hirira lan egitera; asko bizitzera eta bakar batzuk soilik lanera. Diru-sarrera berriak baserriko familiaren ekonomi egoera kaxkarra arintzen laguntzen du. Nekaza­ ritzaren errendimenduak, ordea, ez dira hobetzen eta baserriko gazteek ez dute etxeko eta kanpoko lanarekin batera jarraitzerik nahi. Baserriko ikertzaileentzat garai bateko nekazaritza utzieraren hastapenak dira.

Uzteko prozesuan, nekazariak eskulan eta lan ahalmena murriztuz doan arabera, denbora gehiago eskatzen duen esnearen produkzioa utzi egiten dute eramangarriago den beste jarduera baten alde. Oiartzunen haragitako behiak izan dira aukeratuenak, ärtzaintzarekin batera. Zentzu honetan, ikertzaileek uzteko prozesuaren beste pauso bat markatuko luke jardueraren aldaketa ekoizpen ahalmena asko murrizten delako.

Azken oinarrizko aldaketa mota gizarte mailan emandako aldaketekin erlazionatu beharko litzateke. Aurreko mendearen erdira arte, oinordetzaren instituzioak prestigio nandia zuen. Oinordeak ohorezko kokapena zuen gizartean bere anai-arrebak kanpora 'ana bila joan behar zuten bitartean edo anaiaren agindupean jarraitzen zuten bitarte­ an. Harreman gehienak baserritarren artean ematen ziren edo, gehienez ere, baldintza erdineko beste herrikideekin artean. Emakumeentzat erakargarria zen oinordekoekin ezkontzea. Beraiek ere nekazaritza gunetik zetozen eta ez zuten beste bizi modurik ezagutzen.

Industrializazioarekin bizi modu hau aldatzen hasten da. Baserrian bizi diren gaz颅 teak askoz harreman zabalagoak dituzte. Hiri gunearekin erabateko harremana dute.

Bertan ikasten dute eta bertan pasatzen dute bere denbora librea. Are gehiago, nekazal gunearen urbanizazio progresiboa ematen ari da eta kasu askotan gehiago dira bizilagun berriak bertakoak baino. Hiritartasuna oso barneratua dago eta nekazal gizartea desagertu egin zaigu nahiz eta jarduera mantendu. Oinordetzaren ohitura aldatu da.

Denek dute oinordetzaren aurrean eskubide berdinak eta heredadea berdin banatzen da orain. Horrekin, baserriaren ekoizpen aukerak mugatu egiten dira, h贸rrela ustiategien krisialdia areagotuz. Prozesua bortitza da Euskal Herri osoan baina Oiartzunen, bere ezaugarri bereziengatik, oraindik bortitzagoa izaten ari da.

OIARTZUNGO USTIATEGIEN LUR-EREMUA

m i

■'• ' -•‘ ^■’■ . • V 'V

■■

‘r- ■

«•saMSSafcá

Euskal baserriaren lur-eremua oinordetza eta mendiaren artean banatu ohi da.

Oinordetzak, baserri inguruko lurrak gehienbat, 2 eta 6 Ha. hitarte du zabaleraz eta gehien bat nekazaritza laboreetarako prestatutako lurrak dira, egun belardiak. Mendiko lurrak baserritik urrunago egoten dira normalean eta, oro har, malda gehiago dituzten partzelak dira. Hauen zabalera oinordetzaren antzekoa da, 3 eta 8 Ha. bitarlekoa, kasurik gehienetan.

Deskribapen xume honetan Euskal Baserriaren oinarrizkoak diren zenbait ezau­ garri bereizten ditugu. Lehendabizikoa, baserriaren eremu txikia izango litzateke eta bereziki erabilgarria den azalerarena. M inifundismoaren barruan sailkatu behar dugu gure baserria, nekazaritza jarduera errentagarriak garatzeko arazoak dituzten beste ustiategi multzo hundi bat bezala.

Aipatu beharreko beste ezaugarri bat, baserria garatzen den gune fisikoari lotuta dago, hau da mendiaren ezaugarriari. Bertan aurkitzen ditugun maldak nekazaritza­ ko erabileraren aukerak mugatu eta baso erabilerak bultzatzen ditu. Baserria, hórre­ la, Europako m endi-nekazaritzaren taldearen barruan sailkatua dago, Alpeetan, Pirinioetan edo m enditsuak diren beste eskualdetan bezalatsu. Zonalde hauetan garatzen den nekazaritza mota, malda edota klima baldintza desegokiaren ondorioz, produklibitate gutxikoa da.

Lurraren erabilera, ezaugarri fisikoengatik baldintzatuta, baserriaren ekonomiaren bilakaeraren arabera, aldatuz joan da. Hala, XX. mendean gertatu den bilakaera, mdustrializazioaren prozesuaren ondorioz, beharbada, izan da, azkarrena. Epe hone­ tan, bigarren erdialdean bereziki, goldatzen ziren lurrak belardiak bihurtu dira eta mendiari irabazitako larre asko eta askok, basoari uzten diote orain bere lekua. Larrebelardiak eta basoak dira gure baserrietan aurkitzen ditugun erabilpen ia bakaiTak. Lurraren estentsifikazioarekin batera, ustiategien desagerpena gauzatzen da eta fenomeno hau industrializazioaren hazkundearekin lotuta dago. Azken hamarkadetan, hazkunde ekonomikoa ahultzen den unean, ustiategien desagerpenaren bilakae*■2 geldotzen doa. Prozesu honetan, lur-eremu txikiagoak zituztenak izan dira baserna utzi duten lehendabizikoak. Beste hainbat kasutan, baserriari eutsi arren, indus­ triara jo dute diru-sarrera bila, nekazaritzatik ateratakoa osatzeko asmoz.

Industrializazio-prozesua eta ustiategien desagerpena ez da gure lurraldeko ezaugarna soilik. Egoera orokorra da eta Europa osoan gertatu da baina berdintasun hone­ tan eremu gutxi zituzten ustiategi ereduak: maldatsuenak eta hiritik hurbilago zeu-

denak izan dira gaierarik handienak jasan behar izan dituztenak eta, hauen artean, Euskal Herria eta gure baserria dago.

O ia rtzu n g o n ekazaritza osatzen d u en lu rraren b ilakaera: m u rrizketaren eta esten sifik a zio a ren artean.

Azken bost hamarkadetan osatu den nekazal erroldak Oiartzungo baserriaren bila­ kaera eta ezaugarrietara hurbiltzen gaitu. Azkena, I999an egin zen eta honen arabera, Oiar-tzungo azaleraren %85a nekazaritzako lur bezala dago sailkatua, Gipuzkoako bataz bestekoa baino zertxobait zabalagoa (%82), mendiaren erabileraren izaerarengatik bereziki.

Nekazaritza azalera aztertuz, kontuan izanik beti ere errolda batetik bestera informazioa jasotzerakoan aldaketak izaten direla eta datuak ez direla erabat alderagarriak, Oiartzunen hirurogei eta hirurogeita hamarkadaren bitartean galtzen da lur gehien, 350 Ha. 1962 eta 1982 bitartean, zabalpen industrialarekin batera, aide batetik lurrak urbanizatzen direlako eta, bestetik, lur-eremu batzuk abandonatzen direlako.

Nekazaritzarako erabilerak aztertuz, goldatutako lurrak (%2) eta belardietara eta larreetara zuzendutako lur-eremuak (%34), Gipuzkoako edota Bizkaiko herrialdetan aurkitzen ditugun batezbesteko datuekin bat datoz. Adibide bezala, Donostialdean baratzetarako eta frutatarako lurren presentzia handiagoa izan ohi baldin bada (%5), egoera hau ez da Oiartzunen errepikatzen eta baserriaren ereduak nahiz erabilerek atlantiar aldean aurkitzen dugun edozein herrialderekin bat egiten dute.

Mendiak, zonalde maldatsuenak eta urrutien daudenak, ez dirudi aldaketa handirik izan duenik azken urteetan. Basoa da zonalde honetarako erabilera nagusia eta, basoarekin batera, sastrakak. Azken erroldan, baso-erabilerak Oiartzungo nekazal azalaren %57,6 hartzen zuen, sastrakek %2a bereganatzen zuten bitartean. Gipuzkoako basoa, garatua egon arren, ez da gure herrian daukagun mailara iristen (%55,5) nahiz eta herrialde honetan maldak handiagoak izan eta baserriaren baso-erabilerak garatuagoak egon.

Lur erabileraren azterketa Nekazal Erroldaren arabera Oiartzunen.

1962-1999 urte bitartean 1962

1971

1981

1986

1999

Nekazaritza azalera (Ha.)

5.307

5.215

4.898

4.970

5.108

Nekazaritza azalera (%)

88,5

86,9

81,6

82,8

85,1

194

120

110

570

Belardiak eta larreak (Ha.)

1.565

3.465

1.497

Zuhaitzak (Ha.)

52,2

19,9

57,6

Sastrakak (Ha.)

13,4

8,2

1.9

Goldatutako azalera (Ha.)

ÂĄturria: Nekazal errolda.

Egoera honen arrazoia, baserriaren erabileran baino mendiaren jabetzan aurkitzen dugu, komunalak baitira. Eremu honetan larreak eta basoak tartekatu dira nahiz eta azken hamarkadatan basoa besteen kontura hedatzen joan. Komunalak Euskal Herri­ ko mendi gehienetan garatuak zeuden baina XIX. mendean Napoleonen gerrateek eragindako gastuak zirela eta Udalek progresiboki saltzera jo zuten. Egoera hau ohikoa izan da Bizkaia eta Gipuzkoan, Nafarroan, Araban, Behe Nafarroan eta Zuberoan, aldiz, ondo mantendu diren bitartean. Gipuzkoari dagokionez, Oria ekialdean, komu­ nalak izan dira salbuespena eta hórrela Errenteria, Hondarribia, Irun, Pasaia, Billabona, Hernani, Usurbil eta Oiartzunen bereziki ia bere osotasunean mantendu dira.

Basoaren zabalpenaren bilakaeraren inguruan datu kontraesanak ditugu baina oro­ korrean azken hogeita hamar urteotan aldaketa gutxi eman dela esan dezakegu. Mendiak, larreak eta belardiak azalera berdintsua izaten jarraitzen dute eta, Baso Inbentarioaren arabera, baso-azalerak aurreko urteetan zabalpen handia ezagutu ondoren, orekatu dela dìrudi. Basoaren zabalpenaren inguruan iturri ezberdinak eta datu aldakorrak daude baina, nolanahi ere, horiek guztiek ontzat ematen dute Oiartzungo basoaren zabalpena herriaren azaleraren erdira iristen dela, sastrakarena %10ren inguruan kokatzen den bitartean.

Aurkezten dugun Oiartzungo lur-erabileraren Mapan (Ikus separata) nekazaritza aprobetxamenduen zabalpena ikus daiteke. Nekazaritzako erabilerak auzoen inguruan zabaltzen dira eta, horien artean, belardiak hartzen du lur-eremurik handiena. Ahuera irabazten dugun heinean basoa (hostozabalekoak eta koniferak), eta sastrakak nagusitzen dira. Belarretarako erabilerak, bereziki uda partean erabilitako larreetan, Aiako Harriaren lepo altuenak bereganatuz.

2 .- U stiategien eten g a b ek o galera.

Ustiategiarekiko lehendabiziko hurbilketa, erroldaz baliaturik egin dezakegu.

Azken erroldaren arabera, Oiartzungo ustiategiak 9 Ha. zituen batez beste, Gipuzkoa^oek 13 Ha. zituzten bitartean. Hurbilketa honen argitan beraz, Oiartzunen dugun baserria Gipuzkoan garatzen dena baino askoz txikiagoa da, bai baso-azalerari dago­ kionez eta baita nekazaritzarako erabilgarria den lur-eremuari dagokionez.

Baserria txikia izanik, merkatuan lehiatzeko aukerak mugatuagoak ditu. Horren ondorioz, neurri handi batez, ustiategi asko desagertuz doaz zabalpen industriala hasi zenetik. Hórrela, hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan, guztira 250 ustiategi desagertu ziren, herriak zituen %44a. Ondorengo urteetan, egoera orekatzen doa eta ez da ustiategien galera handirik gertatzen. Azken erroldak, ordea, aldaketa bat iragartzen du eta ustiategien kopuruak gora egin du. Hazkunde honen arrazoia ez dago nekazaritzaren berpizkunde batekin lotua, baserriaren oinordetzaren banaketarekin baizik. Baserria senideen artean banatzen hasten da eta, hazkundea oraindik esangufatsua ez izan arren, ustiategi edota bizitetxe berriak eraikitzen dira eta hauek nekazal ^rroldan aintzat hartzen dituzte.

Hirurogeiko hamarkadan gertatzen den ustiategien galera ez da gertatzen soilik hiriaren etengabeko zabalpenagatik. Egia da, bai, garai honetan Ugaldetxo edota Arraguan izandako hazkundearen eraginez Oiartzungo baserri asko desagertzen direla bai-

na kopurua ez da hain nabarmena. Are gehiago, Urnieta bezalako herri balean, hiri haz­ kunde handirik izan ez duena, uslialegien %30a galdu egin da. Beraz, arrazoi gehiago bilalu behar dira uslialegien eia baserrien desagerpenaren zergaliak azallzeko orduan eta, hauen arlean, hiriaren eta nekazaritzaren arleko desberdinlasun ekonomikoak eia soziologikoak, eia horien arlean nekazaritza bizilzari emandako balorazio eskasa liraleke, besteak beste, gehien aipalzen direnak.

Ustiategiak, hala ere, ez dira berdin portalzen eia ixikienak dira krisialdi handiena jasan behar dutenak. HĂłrrela, bosl Ha. baino gutxiago duten ustiategiak izan dira eta dira Oiartzungo adierazgarrienak. Oiartzunen, 458 ustiategi baldin badaude. horietatik 304-k 5 Ha. baino gutxiago dute, nahiz eta hirurogeigarren hamarkadan desagertu zirenetalik %38a neurri berekoak izan. Ez da unitale gehien galtzen duen laldea baina bai da gaierarik esanguralsuena duena. Egoera hau, beslalde, orokorra da Oiartzunen, Euskal baserrian eta baila Europako lurraide osoan ere. Hurrengo taldeak, 5 eta 10 Ha. bitartekoa, krisialdia jasan arren, ustiategi-kopuruaren galera Ixikiagoa dauka. Hogei urtetan, ustiategien %18ak uzten du jarduera, 44 baserrik hain zuzen ere.

Ustiategien azterketa Nekazal Erroldaren arabera Oiartzunen.

1962-1999 urte bitartean 1962

1971

1981

1989

1999

569

422

319

420

458

-42

-24,4

31,7

9

- 5 Ha.ko Ustiategiak

385

258

74

277

304

5-10 Ha.ko Ustiategiak

129

115

85

102

101

10-20 Ha.ko Ustiategiak

45

44

34

36

40

20-50 Ha.ko Ustiategiak

9

3

2

4

9

+ 50 Ha.ko Ustiategiak

1

2

2

1

1

Ustiategiak bitarteko aldaketa 1962-99

Iturria: Nekazal Errolda.

Beste herrialdeían, ustiategi ixikien desagerpenak handien hedapena bultzatzen zuen. batzuk utzilako lurrak besteen esku geldilzen zirelako, baina hau ez da OiarIzunen gertatzen den egoera. Hurrengo taldeak, 10 eta 20 Ha. bitartekoak, ez du ez galera ez hazkunde aipagarririk izan. Egiazlaturik geratzen da, beraz, azaiera gulxiko baserriak direla nekazaritza krisiaren ondorioak indartsuki pairatzen dituztenak, gutxienez 1982ra arte. Hortik aurrera, azken bi erroldalan beste bilakaera mota bat agertzen zaigu, hiriari lotuta hau ere, baina nekazaritza ekoizpenarekin zerikusirik ez duena. Garai honetan baserriaren urbanizazioaren aukerak markatzen dute nekazari­ tza lurraren balioa eta jardueraren bilakaera.

20 Ha. baino gehiago dituzten ustiategiak ez dira baserriak, salbuespen bat edo beste egon arren. Badago bai azalera hau gainditzen duen baserria, normalean baso azalera handia duelako edo, baserritar hori profesionala izanda, besteen lurrak era­ biltzen dituelako. Beste kasu batzuetan, baserriak ez direnak, mendi partzelekin bat egiten dute, hain zuzen ere mendiaren izendapenarekin sailkatuak daudelako (Kasua, M artuzenegi, Zaria, Pikokarte,... ).

Orokorki aurkeztu dugun ustiategien bilakaera, neurria eta azaleraren arabera, Europa osoan garatzen ari den prozesu baten barruan kokatu behar dugu. Ustiategi txikien galera garrantzitsua industrializazioaren prozesuarekin, ekonomiaren nazioartekotzearekin, ikuspegi soziologikoekin... herrialde gehientsuenetan antzekoak dira oso. Ezberdintasunik nagusiena, hiriarekiko hurbiltasunaren ondorioz suertatzen da. Gune hauetan ustiategiak txikiagoak dira, lurrarengan hiri-presio han­ diagoa daukate eta lan-aukerak gero eta zabalagoak dira. Horren ondorioz, ustiate­ gien galera hundiagoa da Oiartzunen eta, orokorrean, Lapurditik Bizkaiaraino, hiri eta industri zonaldeei jarraituz.

Zentsuko datuak, gabezi handiak eduki arren, Oiartzungo baserriaren bilakaera, lur erabilera eta egungo neurrietara hurbildu gaitu. Horren arabera, Oiartzungo base­ rriak 10 Ha. baino gutxiago du ia kasu guztietan eta, hauxe da esanguratsuena, lur erabilgarria 4 Ha. baino txikiagokoa da. M ende honen erdialdetik hasi eta egundoraino ustiategiak errentagarri bihurtzeko prozesutik urrun dago gure baserria. Ez du azalera nahikorik (Europako Batasunak 50-100 Ha. erabilgarri gomendatzen ditu) età ondorioz, nekazal jardueraren krisialdia gainditu ezina da. Baserriaren ezintasunaren adierazpena: azken urteotan ikusten ari garen ustiategi-etxe berrien sorrera antzeman daiteke, baserriaren banaketaren bitartez, gure lurraren ekoizpenaren ahalmena baino, kokapenaren eta paisaiaren kalitatea baloratzen direlarik.

O ia rtzu n g o b a serrieta k o lu r-erem u a ri bu ru zko oin a rrizk o a datu a k Nekazal erroldaz gain, badaude baserriek lantzen duten azalera aztertzeko beste•ako iturri batzuk ere. Hauen artean, ustiategien erregistroak dira informazio zehatzena eskaintzen dizkigutenak, izan ere ustiategiz usteategi bildutako informazioa baita. Baserri guztiek, ordea, ez dute erregistroa egiten eta herriari buruzko zenbait informazio galdu egin ohi da. Hala ere, iturri horren bitartez nekazaritza jarduera Mantentzen duten datuak ezagutu ditzakegu eta datu hauek, laurehun ustiategi direnez, erroldak jasotzen duen ustiategien %80a islatzen dute.

Erregistroko datuetatik atera daitekeen lehendabiziko ondorioa, Oiartzungo baserriek egun m antentzen duten nekazal izaerarena izango litzateke. Aziendak eta bestelako laboreak ustiategi gehienetan dute jarraipena eta ia baserri guztietan. Beste kontu bat da horiek duten garrantzia eta honetan aurreratu daiteke, lurra kontuan harustiategi oso txikiak direla, Gipuzkoan dauden txikienetarikoak, seguruenik ere.

Ustiategi hauetan, erregistroan aipatzen duten lurraren arabera, deigarria egiten den lehen ezaugarria Oiartzungo baserriek erabiltzen duten lur-eremu txikiarena da.

Batez beste, ez baita iristen 5 Ha.ra eta hauetatik 3 belaze eta 1,5 Ha baso eta sasia

dira. Datuek, bestalde, zentsuan aipatutakoekin bat egiten dute eta baserriaren lur prem ia nabarmentzen dute.

Erregistroen arabera, Gipuzkoako baserriak 14 Ha. baliatzen ditu batez beste, eta belarra lortzera 6 Ha. destinatzen dituela kontuan hartzen badugu, Oiartzungo base­ rrien gabeziaz berehala jabetzen gara. Beterriko gabezia orokorra da, 10 Ha. dituelako bertako baserriak, baina herri guztien artean Oiartzungoa da ustiategi-eredu txikiena garatu ohi dueña.

Ikertzaile ezberdinek diotenez, baserriaren lur-eremuaren arabera nekazaritza jar­ duera gehiago edo gutxiago garatu ohi da. Nekazarien erabateko dedikazioa, baserriak dituen lur-aukeretan uztartzen da. Zaila izango da, beraz, Oiartzunen nekazaritzako dedikazio garrantsitsua aurkitzea, hemen baitaukagu Gipuzkoako baserri-eredu txi­ kiena.

Neurriaz gain, aipatu beharreko beste ezberdintasunak batzuk ere baditu gure base­ rri-eredu honek. Belardiak oso zabalak ez badira, baserritarrak jabetzan duen basoustiategia ere ez da garrantzitsuagoa. Gipuzkoan baso-erabilerak dira nagusi. Jardue­ ra hauetara, azaleraren %60 dedikatzen zaio, belardiek %35a bereganatzen duten bitar­ tean. Esan dugun bezala, Oiartzunen joera alderantzizkoa da eta belardiak dira erabilpen nagusia. Joera honen arrazoia, lurraren jabetzaren banaketan aurki dezakegu, Oiartzungo eremuaren erdia Mendi Publikoak bereganatzen duelako, Gipuzkoako bes­ te herrietan jabetza publikorik apenas dagoenean. Erliebeak ere badu bere eragina.

Gipuzkoa barneko bailarak oso maldatsuak diren bitartean, eta aprobetxamenduetarako aukerak txikiak izanik, Beterriko eta Oiartzungo nekazaritza-lurrak ez dira hain maldatsuak eta, beraz, laboreetarako askoz ere lur egokiagoak dira.

Jabetza publikoaren eta pribatuaren arteko oreka Oiartzungo baserriek erabiltzen duten herri-lurretan islatzen da. Esan badugu 5.000 Ha. ingurukoa dela nekazaritzara­ ko lurra, erregistroan dauden 406 baserriek, herriko gehientsuenak, 2.000 Ha. inguru baliatzen dituzte; horrek esan nahi du mendi publikoak azalera osoaren erdia baino gehiago bereganatzen duela.

Beste nekazal erabilerak askoz ere garrantzia gutxiago dute lur-eremuen arabera.

Baratzari 10 Ha. inguru dedikatzen zaio, erregistroen arabera. Kasu gehienetan ustiategiek norberaren kontsumorako daukaten baratz txiki bat besterik ez dute, nahiz eta, zenbati kasutan, Aranburu eta Añarre Berriren adibideak lekuko, 0.5 Ha. baino gehiagoko dedikazioa eskaini.

Fruta erabilerak garrantzi gehiago dute. Oairtzungo baserrietan 50 Ha. daude fruta ekoizpenera bideratuak, gehiena sagarra delarik. Ekoizpen mota honi dagokionez, fru­ ta erabilera baserri askoren artean oso sakabanatuta dago, gehienak Ha. bat baino gu­ txiago azalerarekin. Hala ere, zenbait kasutan ekoizpen hauek hartzen duten azalera handiagoa da Barraka, Estrataburu edo Aranda bezalakoetan eta bereziki Pagadizabaleta eta Berin Txiki baserrietan. Bi adibide hauetan, 4 Ha.ko azalera dute ekoizpen hauetara dedikatua.

Oiartzungo baserriak, txikia izan arren, lur gehiago erabiltzen dituen zenbait ustia­ tegi sortzen ditu. Kasu gehienetan, hala ere, ez dira sortzen berezko oinordetza oso aberatsa izan delako, baizik eta baserri horiek erabateko nekazaritza dedikazioa dutelako

eta ustiategia aurrera eraman ahal izateko lur gehiago behar dutelako. Lurrak normalean ez dira beraienak eta garbitzealde edota errentan hartutakoak izan ohi dira, asko­ tan jabetzan erabiltzen dituztenak baino gehiago izanik.

Artzainak dira lur gehien erabiltzen dituztenak. Bailaran erabiltzen dituzten lureremuei, mendian aprobetxatzen dituztenak gehitu behar zaizkie. Hau dela eta, ohikoa da hauetariko zenbait ustiategitan 15 Ha.ko lur erabilgarria gainditzea, bai belardirako baita larrerako ere. Egoera honetan egongo lirateke Lekungarai, Oiantzabal, Ertxin, Goikoetxea, Soroeta, Irastorza edo Zabaleta baserriak.

Behi-azienda duten ustiategiez beste horrenbeste esan dezakegu. Jabetzan eta errentan eta erabilitako Ha. kopurua txikiagoa izaten da, profesionalen artean 10 eta 15 Ha. bitartean. Talde honetan sartzen dira Isasea, Aristiburu, Pikoketa Berri, Torre, Sorozarreta, Añarre edo Gogorregi ustiategiak.

Hauetaz gain, badaude azienda gutxi izanik gaur egun larre edo belardi bezala eremu handia erabiltzen duten beste baserri batzuk baina kasu gehienetan OhianlekuAnarbe bitarteko lekuan kokatzen diren ustiategiak dira eta, ziurrenik beraien lurrak mendiko lurrekin nahastuko dituzte. Esandakoaren lekuko Ozentzio edo Eldotz base­ rriak izan daitezke.

Oiartzunen, beraz, ez dugu oinordetza handiko baserririk aurkitzen. Oiartzungo baserritarrek, lur-eremuari dagokionez, ez dute beraien artean desberdintasun aipaga­ rririk aurkezten eta herri osoan neurri berdineko oinordetza garatua izana joerarik ohikoena da. Egoera hau da arruntena Euskal Herriko baserrian, baita baserriaren oinor­ detza txikia denean ere.

Aipatzekoa da Oiartzungo baserri profesionalak erabiltzen duen lur-eremu txikia.

Arruntena izango litzateke baserri hauetan metatzea nekazaritzako jarduera utzi duten ustiategien lurrak, baina hori hórrela den arren neurri txikian ematen da, izan ere erabateko dedikaziora jarrita dagoen baserriak oso lur gutxi erabiltzen baitu Gipuzkoako egoera berdintsuan dauden ustiategiekin alderatzen badugu. Bertan, 40 Ha. inguru erabil-tzen dute era honetako ustiategiek, Oiartzunen 15 Ha. ingurura iristen ez diren bitartean. lido beretik, deigarria egiten da 10 Ha. baino gehiago erabiltzen duten ustiategien kopuru txikia. Jaso ditugun kasuen arabera, hauek ez dute 15 unitateko kopurua gain­ ditzen. Kontuan hartzen badugu beharrezkoa dela gutxiengo lur oinarria nekazaritzaz bizi ahal izateko, Oiartzungo baserrien profesionaltasuna eta nekazaritza jardueratarako dedikazioa oso kasu gutxietan gauzatuko litzateke, bereziki 406 unitate daudenean erregistratuak eta 500 baino gehiago zentzatuak.

Beraz, baserriek erabiltzen duten azaiera kontuan harturik, gutxienez bi ondorio nagusi atera ditzakegu. Lehendabizikoa, Oiartzungo baserrien kopurua oso handia izan arren, gure baserria neurriz txikia da eta ezaugarri honekin ia ezinezkoa egiten da nekazaritza jarduera modu profesional batean gauzatzea, bereziki abeltzaintzaren arloan. Bigarrenik, eta aurrekoarekin loturik, ustiategi profesionalak oso gutxi izango dira gure herrian gaur egun erabiltzen duten azaiera kontuan hartzen badugu, eta nekazal aktibitatea bizitzea erabaki dutenak, berriz, neurriz oso apalak.

4.~ B a serria ren ja b e tz a X X . m en dean barrena.

Oiartzungo baserri gehienak jabetzan ustiatzen dira egun. Nekazaritza Erroldaren arabera. baserrien %90a egoera honetan egongo lirateke, % 10a maizterrak diren bitar­ tean. Egoera, nolanahi ere, ez da beti horrelakoa izan.

Oiartzungo baserria, Gipuzkoako baserri gehienak bezala, XX. mendearen erdialdean errentan ustiatzen zen gehien bat. Izan duen bilakaeraren inguruan datu gutxi eza­ gutzen ditugu. Dakiguna da XVII. mendean familia dirudunek baserriak eraiki eta errentan jartzen zituztela, normalean uztaren zati baten truke edota gariaren truke. Ezaguna da Oiartzunen famili ezberdinek izan duten garrantzia, jabetzan zeuzkaten base­ rrien kopuruengatik, eta horien artean, besteak beste, De la Rivas Markesarena.

XX. mendean zehar, baserriak izugarrizko produkzio-krisia pairatu zuen, jarduerak ematen zuen errenta etengabe beherantz. Egoera horren aurrean, maizterrek kanpora jotzen dute baserriko diru-sarrerak osatzea, normalean oinordetza bereganatu behar zuen kidea eta zenbait baita gainerako senideak ere. Aldaketa horrek baserriko erren­ tak igotzeko aukera ematen du, eta horrekin batera, baserria erosteko aukera ere bai.

Egoera honetan baserritar asko dira baserriaren jabe egiten direnak, bereziki XX. men­ dearen lehen erdialdean.

Gerra ondorengo urteetan prozesua gelditzen da krisialdi ekonomikoa etengabea delako baina behin industrializazioa gauzatzen hasten denean, berriro mugitzen has­ ten da joera hori. Gipuzkoako baserri gehienetan jabetza bereganatzeko aukera dago hamarkada hauetan. Hala ere, oraindik ere geratzen dira beste batzuk maizter bezala eta egoera hau Donostialdean ematen da bereziki, hiriaren hurbiltasunak eraginda asko dira beren lurrak saitzeko interesik ez duten jabeak. Prozesua, beraz, Gipuzkoan gertatzen denaren berdina da baina atzerapen txiki batekin. Egoera erabat orekatzen da laurogeiko hamarkada aurretik. Nekazaritza errentaren lege berriak (1981) berrogei urte maizter egon diren familiei baserria jabetzan bereganatzeko aukera ematen baitie modu egoki batean. Hortik aurrera, errentan jarraitzen zuten maizter historikoek base­ rriaren jabetza bereganatzeko aukera dute.

Oiartzungo baserriaren egoerari buruz nekazaritza erroldak ematen dituen lehen­ dabiziko datuak l982koak ditugu. Garai honetan lur guztiak jabetzan zituzten base­ rrien kopurua % 8l,6koa zen, maizterrak %J7a ziren bitartean. Zazpi urte ondoren, jabeen kopurua %86,5an kokatu zen eta gaur egun %90ekoa da. Hemen gelditu dira zenbakiak eta baserritarrak jabetza lortzera iritsi ez badira epealdi honetan historikoen kontsiderazioa onartu ez zaielako gertatu da.

Gipuzkoako egoera berdintsua da egun, baina 1982rako baserri gehienak, errenta historikoen legeari eutsi baino lehen, jabetzara iritsita zeuden (%89,2). I962an, ordea, egoera oso bestelako zen eta prozesua oraindik garatzeko zegoen. Urte honetan jabe­ en kopurua %69koa zen, maizterrena %30era iristen zen bitartean. Maizterren kopu­ rua. garai honetan, Oiartzunen altuago izango zela pentsatzen dugu, aurrean ikusi ditu­ gun datuen arabera.

5.- O ia rtzu n g o baserriaren aza lera tx ikia eto rk izu n a ren baldin tzatzaile.

Oiartzungo baserri-ustiategien bilakaerak eta oinordetzaren ezaugarriak, hiritik hurbil garatu den baserri-ereduaren ezaugarriak aurkezten ditu. Azaldu dugun bilakaera horren arrazoiak, besteak beste, honako hauek dira: ustiategien galera garrantzitsua, baserriaren azalera txikia jabetzan, aurrera doazen ustiategien zabalpenik eza ez bada garantiarik gabeko adosmen bitartez eta hirien etengabeko zabalpena nekaza足 ritza lurren kontura.

Bestalde, hiriak ezarritako mugen eraginez eta baserriak orokorrean dituen oztopoen ondoren, Oiartzungo ustiategiak zailtasun izugarriak ditu Europatik bultzatzen ari den lehiakortasun handiko egitura bat lortzeko bilakaera horretan. Lurra izateak garapenerako hainbat aukera ematen ditu. Baina, aldiz, lur aukera handirik gabe zaila da, zinez, ustiategi bat aurrera ateratzea.

Oiartzungo baserriak 3 Ha.ko lur erabilgarria du batez beste. Kontuan hartzen badugu Europako Batasunak bi behi elikatzeko Ha. bat behar dela kontsideratzen due足 la eta bultzatzen ari diren esnetegien ereduak 30 burutik gorakoak direla ondorioa argia da: Oiartzungo baserri gehienek ez dute abeltzaintzatik bizitzeko aukera handirik.

Beste lurraldetan, ustiategiak handiagoak izateaz gain, jarduera uzten zutenekin bat egin eta unitate zabalagoak osatzen ziren, Europako eskakizunetara hobeto egokitzearren. Oiartzunen neurri batez prozesu hau ematen da baina garbitzealde edo errentan uzten diren lur-sailekin gertatzen da hori. Partzela hauek, hala ere, erabiltzen dituen abeltzainei ez diete aukera handirik ematen, nahi duen bezala erabiltzeko aukerarik ez dutelako. Onartzen den erabilera bakarra belarrarena da, ongarriketa oso gutxitan eta jarraipenaren garantiak askotan ez dira nahikoak. Abeltzainak ez du inbertsiorik egi足 ten partzela hauetan eta, oro har, ematen dion belarra moztu eta aprobetxatu egiten du, partzela hauek dituzten aukera agrologikoetatik oso urrun.

Egoera honen aurrean, jarduerarekin jarraitu nahi duen baserritarrak kanpoko elikaduraren erosketara jo behar du ganadu kopurua gehitzeko, edota, bestela, baliatzen dituen terrenoak ematen duten bazka lortzeko aukeraren arabera jarraitu behar du kopurua gehitzen. Gipuzkoako beste lurraldetan ganaderoek lehendabiziko aukeraren aide egin dute, hau da, gehien bat kanpora jo dute abelburuak gehitzeko behar zuten janaria erosteko. Horrekin, jakina, produkzioa gehitzen dute baina ustiategiaren kostuak izugarri gehitzen dira.

Oiartzungo baserri profesionalak, bitarteko eredu bat aukeratu du gehienbat. Ukuiiuak edo artaldeak txikiagoak dira eta kanpotik ekartzen duen jana ez da horrenbesterako. Gehienbat, bere jabetzako lurrak eta errentan dituztenak erabiltzen ditu, inguruko errekurtsoak. besteak beste komunalak, eta ekonomikoki eramangarriak izan daitezkeen nekazaritza unitateak lortzen ditu h坦rrela.

Hala eta guztiz ere, Oiartzungo baserriek ez dute aukera profesional baten aldeko apustua egiten, bakar batzuk izan ezik. Batzuk kanpoko jarduera batekin osatzen dute nekazaritzak ematen dituen errentak eta gehienak, berriz, marjinala den jarduerari eusten diote, oinordeko lurrak erabiltzeko asmoz.

■ M o s Ê e tm m r n â ê tm i

i Wl4rf>l|lllll.li t i W | | i Wll%'i^l W.i'l (i wiT t^ i ««♦»Ua-twî

um m m m m tta*i'ëà^iiw*w» r fi t ë ^ w m

'4 { k W J h d N i * g * ii |iw ^

ÿ - ■+

V - ' '.

OIARTZUNGO NEKAZARITZAKO LUR-EREMU AREN ETENGABEKO URBANIZAZIOA

IA -

Jarraian Oiartzungo eskualdeko eta udalerriko nekazaritzako eremuetan urbanizazioak dituen ondorioak aztertuko ditugu, gauzarazten dituen elem entuetan zentratuko garelarik. Pentsa liteke, hazkunde garaietan hiriak, nekazaritzako lur-eremua betetzeaz gain, zuzenean eragiten bazuen jardueraren ohiko garapenean, ustiategi gehiago bertan behera utzaraziz, hiriaren aurrerapenaren beste aro bat bizi dugune­ an, hiriak berriro ere sakon eragingo duela nekazaritzako eta abeltzantzarako jardueretan eta eragiten duten mekanismoak errepikatu egingo direla.

Ondoren, datozen urteetan Oiartzungo udalerrian garatu behar diren erabilpenak zuzenduko dituzten lur-antolaketako agiriak aztertuko ditugu. Honek nekazari­ tzako ustiategietara bideratuko diren lur-eremuak zeintzuk diren esango digu, galduko direnen berri izango dugu eta jarduera hauen garapenean hirigintzak ñola eta zein mekanismoren bidez eragiten duen jakinda, ezagutu eta aurresan ahal izango dugu datozen urteetan nekazaritza-arloan eta beronen garapenean izango duten era­ gina.

H iria ren p resio a . E le m e n ta baldin tzatzailea.

Hiriaren garapenak etengabeko eragina du inguruan garatzen den nekazaritzako eta abelazkuntzako ohiko jardueran, gehienetan, adibideetan ikusten den bezala, ia beti ^rrepikatzen diren elementuen bitartez. Azken mende laurdenean, bi elementu edo agente-mota nagusi nabaritu ditugu: lurzoruaren okupazioa fisikoa sortzen dutenak ^ta, hiri-merkatuak egiten duen nekazaritza-Iurraren plangintzaren aurreikuspenen ondorioz, nekazaritzaren eta abelazkuntzaren garapenean eragina izango dutenak. i-1.- Lurraren okupazio fisikoagatik.

“Nekazaritzako lurra hiri-plangintzaren bidez betetzea da hiri-lurra sortzeko era 'egala. Hasiera batean plangintza-tresna da, helburutzat udalerriko lurraren ordenamendu integrala dueña eta bertan jarduerak eta nekazaritzak euren zeregina eta irudikapena izan behar dute. Halere, errealitatea oso bestelakoa da. Hórrela, gehienetan, dal-Plan Orokorrak edo Arau Subsidiarioek, legearen arabera, udalerriko lur oro hiriur, lur urbanizagarri eta lur urbaniza ezin bihurtu behar dute, baina hutsaren hurrengora ekarri dute lurraldeko hiri-lurra ez den lurraren funtzioaren garrantzia eta hiria­ ren komenentziara kalifikatu dute lur urbanizagarria, sarri askotan nekazaritzako ekoizpenik handienekoak zirenak” (GARCIA ALVAREZ, 1988).

GOM EZ PIÑEIROk (1982), 1900 urteaz geroztik Donostialdeko 10 herritan urbanizatu zen lur-azalera jasotzen du eta hazkunderik handieneko aldian eman zen azalera eraikia kuantifikatzen du. Hórrela, berrogeita hamarreko hamarkadan, Oiartzunek 15 Ha zituen urbanizaturik. Hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaiera alderako dezen­ te gehiago, 73 Ha. baitzituen eraikita. Aurreikuspenak inondik bete ez badira ere, Oiar­ tzunen kasu, eskualdeko udalerri batzuetan laukoztu egin da hiri-gunea aldi honetan.

1954 eta 1993 urteetako aireko argazkien alderaketa:

Oiartzungo kaxkoa (Elizalde) eta ingurua. 1954 urtea.

Ondorengo arau urbanistikoak, 1976ko lurzoruaren legearen inguruan formulatuak, onartu ziren planteamenduak berregokitu beharra erakusten du. Aurreko urteeta­ ko aurreikuspenak ez dira bete, eta proiekzio horietan jasotzen diren irizpideak, dentsitateari edo ekipamenduei buruzkoak, jada ez dira egokitzen gaur egungo edo etorkizuneko biztanleriaren beharrizanetara.

1975etik 1995era bitartean nabarmena da gune urbanoaren garapen eskasa. Oro har, udalerriko erabilpenen eta jardueren ordenamendua gauzatu zen irizpide kontserbatzailegoak jarraituz, beharrizan berriak proiektatuz, ekipamenduzkoak nagusiki. baina jada zeudenen inguruan. Zalantzarik gabe, aldi horretan Euskal Herriak jasan zuen krisi ekonomikoak, gure eskualdean eragin berezia izan zuena, baldintzatu egin zuen eta hórrela gehiago jardun zen dagoneko urbanizatua zegoen ordenamenduan, jarduera jakinak eginez, gehiago zerbitzuak eta ekipamenduak bultzatuz, garapen ekonomikoaren inguruko proiekzio ekonomikoan baino.

Jardueraren eragina, líala ere, gertatu da. lur hauetan hiri-jarduerak planifikatzean.

Hórrela, zaila izango da nekazari batek ustiategian hobekuntzak eta berrikuntzak egi­ tea ondorengotasunaren gozamena bermaturik ez duenean eta adi-adi egongo da plan berriak noiz gauzatu zain, eta berarentzat zein ondorengoentzat jada bere ustiategiak eman ezin dion segurtasuna kanpoan bilatuko du.

V. W. ' k-. ^ v„ • ' *

• V r*.;vV. _

.

■i

4

^ ■■ '-j

-’x. . r y ,♦ 7 j ■*•*■■■ . . .

'■. >;^v. -V • .>

Oiartzungo kaxkoa (Elizalde) eta ingurua. 1993 urtea.

Laurogeita hamarreko hamarkadaren amaiera aldera, Euskal Herri osoan eman zen susperraldi ekonomikoarekin batera. aldatu egin zen 1975 eta 1995 urte arteko hiriPlangintzaren joera. Garraio-azpiegituraren berrikuntza, industrialdeak, etxebizitzetarako edo zerbitzuetarako gune berriak, gaur egun dauden edo datozen urteetan finkatuko diren erabilpen batzuk bakarrik dira eta hauek, nagusiki, nekazaritzako lurretan hazten dira.

Hórrela, egun oraindik ere eskualdea egituratzen duten azpiegitura nagusiak hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran egin ziren: ur-hornidura, Añarbeko urtegiaren bitartez (1970-76), Donostiako saihesbidea (1972), edo Bilbo-Behobia autopista (1975). 1975etik 1999ra bitartean ez zen azpiegitura berririk egin eta, eskualdea. hogeita bost urte geroago, antzeko egoeran dago.

Halere. 2000 urtearekin hasi den hamarkadak aro berria ekarriko du komunikabideetan. Donostiako bigarren saihesbidea 2005 urterako egitea aurreikusten da eta eskualde osoa, Usurbiidik Oiartzuna, zeharkatuko duen errepide berria izango da.

Hirugarren ardatz nagusia AHT da (Abiadura Handiko Trena), litekeena da honen amaiera-epea zerbait atzeratzea (2006tik 2010era).

Makro-proiektu hauen eragina garrantzitsua izango da Oiartzungo nekazaritzako jardueran. Lur-azalera galtzeaz gain, espazioa markatzen dute gune urbanizatuaren eta komunikabidearen artean, oraindik ere nekazaritzako eta abeiazkuntzako ustiategiak nagusi diren espazioak, gerorako garapenetan gauzatzeko joera izango dutenak.

Bizitzeko ereduen aldaketen eragina da nekazaritzan erabil daitekeen azalera murriztu eta hiri-gunea zabaltzen duen beste elementu bat. Gune honetan etxebizitza isolatuen kokapenak duen garrantziagatik identifikatzen da, dentsitate baxukoa edo bizitzetarako landa-lurra okupatzeko beste edozein eragatik.

Euskal Herriko Lurralde-Antolamenduaren Arauen arabera “zehazki debekatzen da lur urbanizaezinean nekazaritzako edo abeiazkuntzako ustiategietan ez diharduen etxebizitza familiabakarra edo familiabikoa isolatua erabiltzea, nekazaritzako eta abe­ iazkuntzako bitartekoen ustiapenean diharduteia egiaztatzen dutenen kasuan izan ezik”, gainera eskaera landa-guneetara edo erabilpen horiek hartzeko kalifikatu diren eremuetara edo gune urbanoetara bideratu behar dira. Printzipioa, lur urbanizaezinean nekazaritzako ustiategietan jardungo duten etxebizitzak eraikitzeko baimena ematen da. Halere, ez du berariaz esaten nekazaritzako ustiategia dela egiaztatzeko laborantzari eskaini behar zaion azalera minimoa zenbatekoa den, hau, azalera minimoa, arautegi urbanistiko ezberdinen baitakoa da. Horren ondorioz, “nekazaritzako eraikuntza” asko eta asko eraikitzen dira, benetako txaletak, Oiartzunen horren adibide argi asko dugu, ohiko bizileku direnak.

Udalek lizentzia edo baimena eman aurretik Gipuzkoako Foru Aldundiko Nekaza­ ritza eta Ingurumen Sailari eskatu beharko dio egiteko asmoa den eraikuntzak neka­ zaritzako edo abeiazkuntzako ustiategiekin duen erlazioari buruzko txostena, eta proposatzen den eraikuntza, finkaren izaera, azalera eta erabilpena Nekazaritzako Administrazioaren planekiko edo arauekiko egokia den.

ForU'Aldundiko Nekazaritza eta Ingurumen Sailak txostena emateko, nekazari­ tzako eta ab eiazkuntzako ustiategi b erriei lotu rik o lu r urbanizaezinean etxebizi­ tzak eraiki nahi dituzten eskatzaileek, eraikinaren proiektuaz gain, ondoko agiri hauek aurkeztu beharko dituzte: -

Nekazaritzako ustiategia Gipuzkoako Lurralde Historikoko Ustiategien Erregistroko inskripzioa.

-

Foru-Ogasunaren egiaztagiria, Nekazaritzako, Abeiazkuntzako edo Arrantzuko Erregimen Berezian inskribatua dagoela ziurtatzen duena edo nekazaritzako enpresaburu gisa erroldatua dagoela ziurtatzen duena.

-

Nekazaritza-ustiategiaren bideragarritasun azterketa, profesio arteko soldata minimoa edo handiagoa lortzeko adinako dimentsio ekonomikoa duela ziurta­ tzen duena, eta familiako lan-eskutan, gutxienez, nekazaritzako lan-unitate baten baliokidetasuna duela ziurtatzen duen agiria.

-

Nekazaritzako jardunerako gaitasun profesionalaren egiaztapena, nekazaritza alorreko titulazioaren bitartez, trebakuntza-ikastaroetan parte hartu izanaren ziurtagiriak edo urteetako esperientzia profesionala egiaztatzen dituzten agiriak.

Nekazaritza eta Ingurune Saileko Teknikariek txostenak egiteko erabiltzen dituzten irizpideak Euskadiko Autonomi Erkidegoan Nekazaritzaren inguruan indarrean dagoen legedia bete beharko dute, honako hauek zehatzago: Nekazari-tzako ustiategiei bumzkoak, ustiategien titularrei buruzkoak, Marjina Gordinari buruzkoak. Laboreen Unitate Minimoei buruzkoak eta abar.

Oiartzunen, gainerako udalerrietan bezala, ohi ezin da etxerik egin nekazaritzako ustiategi bati atxikia ez baldin badago, baina nekazaritzako ustiapena egiaztatzeko irizpi­ deak hain txikiak direnez, oso erraza da betebehar horiek betetzea. Gutxieneko metro karratu jakin batzuen jabe izan behar da, 45.000 m^, nahiz eta handiegia ez izan, landainguman ez urbanizatzeko galga jartzen duena nolabait, baina, aldiz, ez dago epe luzera bideragarritasun ekonomiko n¿iikoa frogatzen duen dimentsio ekonomikorik egiaztatzen duen irizpiderik. Hiriaren presioa hain handia den leku batean lurzomaren prezioa oso altua da, nagusiki, bizitzeko bada, eta hala ere, asko dira aipatutako baldintzak egiaztatuz, Oiartzunen urterò eraikitzen diren etxebizitzak.

Oiartzunen nekazaritzako eraikuntza asko eta asko dira asteburuetako txalet edo txabola. Ergoien eta Iturriotz auzoetan bat baino gehiago dira NLUren 0,5 justifikatuta (Nekazaritzako Lan-Unitatea), hau da, etxerako baratzatxoa, sagarrondo eta ardi batzuk edukita, belardiak garbi izateko, benetako txaletak egin dituztenak.

Oiartzunen ematen da beste kasu bat hau da, lehenik txabola egin eta luze baino lehen asteburuko edo udako txabola bilakatzea. Horrelako proiektu askoren adibideak daude, alegia, txabolak edo 30-40 ardirentzako saroiak egiteko proiektuak dituztenak, etxearen egiturak bi oin, ateondoa edo halla, sukaldea, e.a. ditu, baina etxe barman, ez atetik eta ez leihoetatik, ezin dira nekazaritzako tresnak, edo belar-fardoak edo lastoa sartu ez direla­ ko kabitzen, beharrezkoak helburua artegia bada, bederen. Gero ikusi dugu Udalak onetsi egin dituela proiektu hauek, eta hori lortu ondoren astebumko edo udako etxe bilakatu direla.

1 .2 .-Nekazaritzako eta abelazkuntm ko jardueran duen eraginagatik.

Hiriaren presioak ez du NLUren galera bakarrik, nekazaritzako lurra okupatzen due­ lako. Lur urbanizaezinen birkalifíkazio azkarrak sorrarazitako aurreikuspenak, ustiategiko lur-oinarria handitzeko zailtasuna dakar, jasan behar duten morrontzen ondorioz jar­ duera normaltasunez egiteko zailtasuna, zerga handiak lurzorua eraikigarritzat kaüfikatua dagoelako e.a. dira, besteak beste, hiritik hurbil dauden nekazaritza-jardueraren bilakaeran eragin zuzena duten alderdi batzuk. Oiartzunen, hiriaren eraginpeko inguruan, fakto^e hauek garrantzi handia daukate, beharbada lurraren okupazio físikoak baino handiagoa.

Itxaropen urbanistikoen sorkuntzja.

“Kasu askotan, nekazaritzako jarduerari erabat uzten zaio, eta nekazaritzako lurrak landu gabe egoten dira zenbait urtetan, lurzom eraikigarri bilakatzeko. Beste kasu ba­ tzuetan, lurrak lantzen dira, baina epe ertainera desagertuko diren aurreikuspena dela-eta, da inbertsio berririk egiten eta ustiategiari jarduera minimoarekin eusten zaio” (GAR­ CIA ALVAREZ, 1988,418 on).

Oiartzunen nekazaritzako lurrak ez dira aide batera uzten, ez hirigunetik hurbil daudenak ez urrun daudenak. Hirigunetik hurbiien daudenak, presiorik eta itxaropenik handienak jasaten dituztenak, landu egiten dira eta belarra maiztasunez edo aldizkaaldizka mozten da.

Halere, hiritar luzorua zabaltzeko itxarobidea jabe guztien buruan dago eta eragin zuzena dauka ustiategiaren ekoizpen-gunearen konfigurazioan. Horrek, jabeak, lantzeari uzten edo minimoetan egiten duenean, bere jabetzako sail horiek alokatu egiten ditu edo besterendu ahozko hitzarmenen bitartez, aide batetik irabazirik ematen ez diotenak, baina, aldi berean, ardurarik eta arretarik eskatzen ez diotenak. Lurrak badu ekoizpena, eta horrekin batera, tasazio ekonomiko handiagoa, eta uneoro bere erabilpeneko egon ohi da. Formula honek lur hauek alokatua erabiltzen dituen abeltzainari aukera ematen dio kostu handiegirik gabe ekoizpena handitzeko, baina, aldi berean, hitzarmenaren hauskortasunak urduritasuna eta egonezina sortzen dio etorkizuneko proiektua bertan oinarritu behar duen abeltzainari.

Itxaropenek ere badute eragina nekazaritzako unitatearen ibilbidean. gehienetan era negatiboan behar bezala garatzeko. Desjabetze baten aurrean izaten den jarrera oso ezberdina izan ohi da, ekoizlearen etorkizuneko itxaropenen eta aurreikuspenen araberakoa, hain zuzen ere.

• Batetik, gero eta gutxiago ekoizten duten nekazarien jarrera dago. Ohi, hauek ez dute aparteko arazorik sortzen hiriaren aurrerapena dela-eta, eta lurra urbaniza­ garri biiakatuta lurrak noiz birbaloratuko zain egoten dira.

• Bestalde, enpresaburu gazteek dituzten ustiategiak daude, edo helduak izanik, seme-alabaren batek sektorean aurrera egiteko apustua egiten dutenena. Kasu hauetan, hiritik hurbileko lekuetan kokatu arren. lanean jarraitzen dute, eta inbertsio handiak egiten dituzte ekoizpeneko azpiegituretan. Hauek, errezeloz begiratzen diote hiriaren hazkundeari eta ez dute ondarea saldu nahi izaten, ekonomi­ koki irabazten atera edo ez; nekazaritzan aurrera egiteko egiten duten apustua sendoa da.

Lurra modu onean eskuratzeko zailtasuna dela eta ezinezkoa da ustiategi horiek beste gune batera eramatea. Errealitate hau begi bistakoa da batez ere baratzetik bizi diren baserrietan, aldapa gutxiko lurrak behar izatean, nekez egin ahal diotelako aurre desjabetze bati. Beraz, profesionalak ez dira ondarea saldu zaleak, edo behintzat, ez kasu guztietan. Halere, kontuan izan behar dugu nekazari profesionalen kopurua oso baxua dela eta jabe gehienek ez dutela begi txarrez ikusten hiriaren handitzea, izan ere, eurentzat lurrak jada ez baitu balio ekonomikorik nekazaritzaren ikuspuntutik, ondarearen ikuspuntutik baizik.

Lurren balio handitzearen aurreko jarrera edozein izanda ere, hiriaren hazkundea­ ren ondorioak nekazariari zein abeltzainari kezka sorrarazten dio, eta hórrela ustiategi askok eta askok ez dituzte instalazioak berritzen. poliki-poliki ekoizpena baztertuz eta behin ustiategiaren agintaritzan edo arduran belaunaldi-aldaketa emanda, jabe berriak utzi egiten dio nekazaritzako edo abeiazkuntzako jardunari.

Lurraren prezioa Landa-lurraren prezioak gora egiten du arrazoi espekulatiboak medio eta nahiiz eta nekazaritzan jarraitu, garestiegia izango da nekazariak erosteko. Ustiategiak hazteko asmo asko bertan beiiera gelditu dira lur-baiiabiderik ezagatik. Ustiategiak hiri-inguruan duen maniobra-marjina oso mugatua da eta “horrek guztiak ustiategi askotan egonkortasunik eza sortzen du epe iuzerako proiektuak egitea oso zaila delako” (BONTRON, 1994,43 or.).

Etxebizitzetarako lurrak 10.000 pta./m_ balio du, gutxi gorabehera, eta industriakoak 2.000 pta./m_ bakoitzeko, auzitegiak landa-lurreko metroagatik ordaintzen duenetik oso urrun, 300-600 pta./m_ bakoitzeko. Lurrak saldu nahi dituen landa-etxearen jabeak ohi industri lurrengatiko prezioan baino garestiago saldu nahi ditu eta nekez ematen da 3.000 pta./m_ baino salmenta merkeagorik.

Ikusten den bezala, sektoreko profesionalek ia ezinezkoa dute jabetzako lurrak eskuratzea. Ez dago, kasuren batean edo bestean izan ezik, lurra erosiz lur gehiagoren jabe egiten den nekazaririk.

Lurraren erabilpenean kontratu egonkor ezak sorrarazten duen segurtasun faltari edo ustiategien ustiakuntzan jarduera urbanistikoen plangintzek sortzen duten kezkari, ustiategia zabaltzeko zailtasuna gehitu behar zaio. Ikusi dugun bezala, elementu hauek nekazaritzako proiektu batzuk oztopatzeaz gain, finkatzeko lurrik izateko gutxieneko bermerik ez dagoelako, ekoizpen-gaitasunaren hazkunde garran-tzitsuari ekiten diotenen garapen-proiektuetan lurra ez da ezinbesteko bitarte­ ko izango.

2.- L u rra ld e-a n to la k e ta k n ek a za ritza k o lu r a sk o ren g a le ra a u rre ik u ste n du.

Jakin badakigu beti ez direla betetzen hazkunde ekonomikoko garaian egiten diren proiektuak (hirurogeiko hamarkada dugun horren adibide) eta litekeena da azterketa honetan jasotzen edo aurreikusten diren jarduera asko ez gauzatzea.

Halere, beharrezkoa deritzogu lurralde-antolaketak landa-inguruari ematen dion trataera eta nekazaritzako jardueran izango duen eragina aipatzeari. Ikusi dugun beza­ la, hirigintzaren eragina ez da mugatzen ekoizpen-guneen galera fisikora, baizik eta ondorioak jarduerak aurreikusten diren gunetan ere nabari dira, jarduerak henan beherak uzten edo gutxitzen baitira eta ustiategi berrien antolaketak ere galarazten baitira.

2.7.- Donostialdea-Bidasoa-Beheko (2002) Liirralde Zatikako Planaren (L.Z.P.) Aurrerapena: eskualdeko nekazaritzako lurren behin-betiko urbanizaziorantz.

LZPk LAAren (Lurralde Antolamendurako Artezpideak) garapen gisa ulertzen ira hauek ezartzen diren gunetan, udalerriz gaindiko eremuak, LAAk xedatuta izango dituzten ordenamenduko irizpideak zehaztuz. LZPk, beraz ez dute bizitza indepenaenterik” (LASAGABASTER eta beste batzuk, 1999, 54 or.).

Dokumentu hau espero zitekeena baino garrantzitsuagoa da, lurralde jakin bat antolatzen duelako, kasu honetan eskualdea, plangintza integraleko unitate tipikotzat hartua.

LZP idatzi dutenen arabera, hiriaren aurre egitea dokumentu irekia eta malgua da, ordenamenduan aukera alternatiboak aurreikusten dituena, etorkizuneko izaera duena eta denboran arazo urbanistiko ezberdinak islatzen dituena. Baina azpimarratu beha­ rra dago Donostialdea-Bidasoa Beheko LZP agirian ia ez direla kontuan hartzen landa-ingurunea eta nekazaritzako sektorea.

LZPk lurraldea garapenaren oinarrizko konfiguratzailetzat eta ingurunearen baloreen eta bitartekoen euskarritzat hartzen du, ínteres handieneko lurralde-aktibo gisa babestu eta bultzatu behar direnak. Halere, dirudienez ez da kontuan hartzen lurraldea dela nekazaritzaren euskarri, bera baita neurri batean “modelatzen” duena eta inguru­ ko paisaiak sorrarazten dituena, biztanleriak asko estimatzen dituenak, bestalde.

Donostialdea-Bidasoa Behea eta Oarsoaldeko Area Funtzionalei gehienetan oso izaera urbanoa esleitu ohi zaie, eta halaxe da, gune hauek urbanizazio-maila handia dute haran barruetan eta gunerik baxuenetan. Baina aldi berean, landa- eta nekazaritza-izaera garrantzitsua duten tokiak dira, hirigunetan nekazaritzako lurrak txertatuak dituztenak eta gune handiak hartzen dituzte hiri-korridorearen eta kosta artean edo aipatu korridorearen eta Aiako Harriak Natur Parkearen artean. Espazio hau aldi bere­ an inguruko nekazaritza-jardueraren euskarri da, nagusiki urteko aro jakin batzuetan ganaduak erabiltzen dituen larreengatik.

Hain justu ere lurralde honen izaera urbano handia eta landatarra hain hurbil izateak nekazaritzako eta abelazkuntzako sektoreak iraunarazteko ekintza espezifikoak egi­ tea eskatzen du. Baina LZPn apenas aztertzen den nekazaritzako jarduerarik, ez jar­ duera ekonomiko gisa, ez enplegu-sustatzaile gisa. LZPn egin den enplegu-azterketan (1.3.2 Atala) lehen sektoreari buruzko datu eta adierazle batzuk ematen dira (enplegatu-kopurua, ehunekoak, soldatapeko enplegua, e.a.), baina ez dira aztertzen ikuspuntu kualitatibotik. Egia da lurraldean lehen sektoreak eragin txikia duela biztanleria okupatuari bagagozkio, baina, egia da halaber, horixe dela nekazaritza-jardueraren errea­ litatea Batasun Europarreko nazio guztietan, beraz azterketa kualitatiboagoa behar da.

Gainera interesgarria da azterketa udalerrika egitea. Donostialdea-Bidasoa Behe­ ko Area Funtzionaleko 13 udalerrietatik zazpitan EAEko eta Gipuzkoako batezbestekoa baino handiagoa da lehen sektorean diharduen pertsona-kopurua. esate baterako Oiartzunen, non sektore honek duen okupazio-tasa altua nekazaritzako eta abelaz­ kuntzako azpisektoreak ematen duen (nekazaritza eta abeltzantza).

Bestalde, okupazio-datu hauek, “soldatapeko enpleguaren datuak” bezalaxe, ez dute sektorearen errealitatea islatzen, non familiako lan-eskuak sarri askotan eragin handia duen, maiz “famili enpresak” izan ohi baitira.

2.1.1.- LZPren proposamenak Atal honetan, LZPk Donostialdea-Bidasoa Behea Area Funtzionalerako. eta Oiar­ tzungo udalerrirako bereziki, egiten dituen proposamenak aztertzen dira. Orokorrean

esan daiteke, LZPk ez duela inolako proposamenik egiten nekazaritzako, ezta sektorearen lur estrategikoen babeserako ere, salbuespen gutxi batzuetan izan ezik.

Parte hartzeko eta Garapen Urbanistikoko Aurreikuspenak.

LZPk area funtzionalean garapen urbanistikoagatik aurkezten duen espazio-okupazioan egun oraindik nekazaritzako zein abeiazkuntzako jarduerari eusten diotenak agertzen dira, mendirik garaienetan daudenak izan ezik, maldarik handienak dituzte­ nak, eta ondorioz nekazaritzako eta abeiazkuntzako ustiategiak horretarako berariazko makina bidez kudeatzeko desegokienak.

LZPn garapen urbanistikoen, proposatzen diren lur-erreserben eta azpiegituren inguruan proiektatzen diren arazorik nagusienak nekazaritzako eta abeiazkuntzako jardueretarako aipatu hiri-garapen horretarako bideratzen diren lur-eremu erabilgarri handiak dira, nekazaritzako ustiategientzat goialdeko lurrik kaskarrenak utziz eta gainera makina bidez lantzeko eta kudeatzeko desegokienak, artzaintzarako bakarrik balio dutenak; eta ondorioz, ianda-auzo askotan nekazaritza oso murriztua geldituko litzateke eta proposatzen den garapena egia bilakatuko balitz, esan genezake herri ba­ tzuetan desagertu egingo liratekeela nekazaritzako eta abeiazkuntzako ustiapen profesionalak.

LZPn hiri-aurrerapenaren garapena Bidasoa Beherantz (BB), Urumeako Korrido­ re (UK) alderantz, Oria Behea (OB) alderantz, Andoain alderantz, Lezo-Gaintxurizketa-Irun korridore alderantz bideratzea aurreikusten da, nekazaritzako eta abeiaz­ kuntzako jardueran eragin handia izango duelarik. Hórrela, Plangintzako Estrategiak, haran edo komunikazio-muinoekin mugakide, baratza-ustiategiei eragingo lieke eta abelazkun-tzako ustiapen askori, nekazaritzako makinaria erabiltzeko moduko lur-ere­ mu horietan lur erabilgarri gutxi daukatenak. Oiartzunen eraginik handiena Usategietan, Ugaldetxon eta Iturriotzen izango luke. Gune horietan egun nekazaritzako eta abeltzaintzako jarduera dago. aldi berean. paisaia zein ingurumen aldetik orain arte erakargarri eu-tsi diotenak oraindik ere intentsitate baxuko bizitza-garapena planteatzeko modukoak.

Gainera ikus dezakegu ekintza estrategikoetan eta parte hartzeko irizpideetan etor­ kizuneko garapenak bideragarriak izateko bitarteko naturalen iraunkortasunarekin, Korridore Ekologikoak edo Erreserba Naturaleko Gerriko edo Gune Berdeak erreserbarako eta ondorengo garapenerako bakarrik planteatzen direla.

Bestalde, Donostia Erdialdeko eta Pasaiako Badiako etxebizitzen benetako parkea moteltzeko eta Bidasoa Behekoa eta Oiartzungoa bizkortzeko asmoa dago. Gainera, Oiartzun eta Hondarribia alderako aurreikusitako hazkundeak espazioaren okupazio garrantzitsua suposatuko luke, baina horrek ez du esan nahi biztanle-dentsitate handieneko guneak automatikoki arinduko direnik; izan ere, oso litekeena da hazkuntza horiek beste area funtzional batzuetatik etortzen diren pertsona dirudunak betetzea eta gauzatzea.

Oso litekeena da garraioko azpiegituren aurreikuspenek eragin handiak izatea Oiar­ tzungo nekazaritzako eta abeiazkuntzako sektoreetan, kopuruz garrantzitsua izateaz

gain, orain arte nekazaritzako eta abelazkuntzako jarduera eta ekoizpen gune interesgarriak izan direlako, batez ere Donostiako Bigarren Saihesbideak eragingo duela uste da.

LZPn errepide eta tren-sarearen inguruko proposamenetan ere ikus dezakegu landa-sektorea batez ere Abiadura Handiko Trenaren trazatuak erasango duela, eragin handia izango baitu neurriagatik, bere inguruan behar duen espazioagatik, geltokietara iristeko bide eta bide-adarrengatik eta inguruan sortuko diren geltokiengatik eta zentro intermodalengatik.

Horretaz gain, bide-sare honek proposatzen duenaren arabera nekazaritzako eta abelazkuntzako “irlak” geratuko lirateke (Zamalbide, Arragua), komunikazioko azpiegiturez inguratuta, muga egingo dutenak area funtzional beteenen hazkunderako (Donostia eta Pasaiako Badia), eta ondorioz hiriaren hazkundeak ustiategiei eragingo die. hain zuzen ere bide-sare honek zuzen-zuzenean eragiten ez dien ustiategiei.

LZPren Aurrerapenean aurreikusten den garapenaren are funtzionalak erasango ez dituen Oiartzungo auzo edo gune bakarrak, hau da, hiri-garapenik gabe edo erreserbako lur gisa geratuko ez liratekeenak hauek lirateke: -

Oiartzungo Harana: Iturriotz, Ergoien, Karrika, Gurutze, Aiako Harria-ko goialdeak.

Hau da, kontuan hartzen badugu LZPn Aurrerapenean planteatzen dena, mendiko gune marjinalak izango dira nekazaritzako eta abelazkuntzako jarduerak izango dituz­ tenak, lurraren gainerakoan hiri-garapena proposatzen baita edo etorkizunean hiria garatzeko erreserbako lur gisa geratuko baitira.

Lurraren eta nekazaritzaren marjlnalizazioa.

LZPk proposatzen duen garapena, Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko Lurraldearen Arloko Plana (LAP) “Balio Estrategiko Handiko Nekazari­ tzako eta Abelazkuntzako Landazabalak” eta “Trantsizioko Landa-Paisaia” gisa definitzen diren lurzoruetara zabaltzen da, eta noia kasu batean hala bestean adierazten da “lurzoruak nekazaritzarako duen gaitasunari eusten saiatuko da, baita nekazaritzako eta abelazkuntzako jarduerei eta hauekin batera, baita landa-eremuko ekosistemei eta paisaiei eusten dietenei ere”. Halere, LZPk argi adierazten du muga horiek aintzat har­ tu gabe aurrera egitea, aldarrikatuz “Donostialdea-Bidasoa Beheko Lurralde Zatikako Planak Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPko guneak biltzen ditu, Lurralde Zatikako Planaren ordenamendu-agiriko zati grafikoko zati, nahiz edukiak ez diren zuzenean jasotzen aipatu LZPko ordenamenduko proposame­ netan”.

LZPen Hazkundeak ez ditu kontuan izan erasandako lurren nekazaritzako ekologiako balioa planteamenduak egiteko garaian, erasanda geratzen diren nekazaritzako guneen xehekapenean islatzen den bezala, “Nekazaritzako eta Abelazkuntzako Gune eta Balio Estrategiko Handiko Landazabala” edo “Trantsizioko Landa-Paisaia” kategoriaren arabera, horietako bakoitzari Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPn.

“Nekazaritzako eta Abelazkuntzako Guneak eta Balio Estrategiko Handiko Landazabalak” zuzenean LZPn hiri eta azpiegitura garapeneko proposamenek erasatea bere­ ziki larria da, Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPk esa­ ten baitu “gune hauek nekazaritzako sektorearentzako ikuspuntu estrategikoa baitute, eta beste erabilpen batzuen aurrean horiei eusteak eta bere horretan mantentzeak lehentasuna dute” ; eta hitzez hitz horrelaxe jarraitzen Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAP eta Lurraldetasun-Plan Partzialaren arteko koordinazioaz”: “Dokumentu honek balio handiko area batzuk mugatzen ditu, ñola ingurune aldetik, kasu batzuetan lotesleak LZP idazteko, eta, besteetan, kontuan hartzeko. Horretarako.

LZPtan Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPko edukiak sartu behar dira, Sektorerako gune interesgarriei dagokiena: nekazaritzako eta abelaz­ kuntzako eta landazabaleko kategorian Balio Estrategiko Handiko azpikategoria bereizten da. egungo erabilpenei eusteko bereziki zaindu behar dena. LZPk kontuan izango dituzte gune horien mugak eta hiri- edo azpiegitura-garapenak ezartzeko zerikusia duten araudiak”.

Honela, Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPk amaitzen du, “lurraren erregimenean eta hiri-ordenamenduan, Ingurune-arloko Guneak eta Balio Estrategiko Handiko nekazaritzako eta abelazkuntzako kategoriak Gune Babestutzat hartzen dira”. Halaber, Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antola­ tzeko LAPk dio: “Arreta berezia eskaini behar zaie balio estrategiko handiko lurrak betetzen dituzten eraikuntza-prozesuei eta azpiegiturei (...). Oro har, lurra atzeraezinezko bueltarik gabe hipotekatzen dituzten erabilpenak debekatuta daude”. Eta era­ bilpen debekatuak esaten ditu: industri erabilpen isolatua; aurretiaz ez dagoen biziguneetako hazkundeak; zabortegiak eta hondakin solidoen hondakindegiak; ustiategietara loturik ez dagoen bizilekua; e.a.

Beraz, ikusten dugu LZPn aurrerapenak nekazaritzako jarduera minimoetara murrizten duela. Malda txikiko gune guztietako lurrak erasaten ditu plan honek, partzialki edo osoki, baina denak erasaten ditu. Maldarik handieneko lurrak eta garaiera handian daudenak bakarrik geratzen dira eraginpetik kanpo, eta zenbaitetan hauek ere ez. Nekazaritza mendia aprobetxatzera eta ustiategi estentsiboetara zigortua dago.

LZPn hiri- eta azpiegitura-garapeno proposamenak Oiartzunen erasaten dituen Nekazaritzako eta Abelazkuntzako Kategoriakoak eta Balio Estrategiko Handi­ ko Landazabalak honako hauek lirateke: -

Oartzungo Haranean (Iturriotz, Ergoien, Karrika, Gurutze): dentsitate baxuko bizitegi-guneak, erabilpen definiturik gabeko hiri-garapena.

-

Zamalbide ingurua Oiartzun aidera: erabilpen definiturik gabeko hiri-garapena, industrialdea.

Beraz, argi dago LZPk Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPk lurralde-ordenamenduaren eta balio estrategiko handia duten lurren babesen •nguruan xedatzen dituen irizpideak ez dituela inondik ere betetzen.

LZPn hiri- eta azpiegitura-garapenen proposamenak Oiartzunen erasaten dituen Trantsizioko Landa-Paisaia Kategoria dutenen inguruan:

Esan behar da laboranlzarako aurreko kategoriakoak (malda handiagoak) baino gaitasun txikiagokoak direla, edo belardiz eta mosaikoan baso Ixikiz estaliriko landa­ zabalak, hurrenez hurreneko harremanean daudenak Nekazaritzako eta Abelazkuntza­ ko Balio Estrategiko Handiko guneekin eta Baso Handiekin.

-

Oiartzungo Haranaren inguruan (Xenpelarre, Iturriotz eta Ergoien auzoetako goialdeak): Azpiegiturak.

Oro har. LZPn Aurrerapenean aldi berean “ingurune naturala nagusi den eremuetakoak dira, eraikuntzako erabilpen puntualak toleratzen dituztenak”, zeina definitzen duen “”hiri-gunearen eta landa-lurraren arteko trantsizio gunetzat, eta dentsitate baxuko bizitegi isolatuak ez ditu baztertzen”. Halere, bere irizpideak eta Aiako Harriak Natur Parkekoak aide batera utzita (ez da ahaztu behar gune hau jada Parkearen muga­ ren barruan dagoela), eremu horiek azpiegitura handien eraikuntzen (Bigarren Saihes­ bidea eta Abiadura Haundiko Trena) nahiz dentsitate baxuko bizitegi-garapenen eta ekonomi jarduerako poligonoen eraginpean daude.

Ikusi dugun bezala. Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPk eta Inguruneak lurra babesteko euren erabakiak, beste elementu batzuen artean Klase Agrologikoko Mapetan ebazten diren ezaugarrietan, baldintzetan eta printzipioetan oinarritzen ditu.

LAAren arabera (Lurralde Antolaketa Artezpideak), LZPk, Nekazaritza. Basogin­ tza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPk eta Udal-Plangintzak kontuan izan behar­ ko lukete lurraren gaitasun agrologikoa eta hauskortasuna narriadura-prozesuetan ber­ tan obrak eta azpiegiturak kokatzeko irizpidearen aurrean, hiri eta ekonomi garapenetik kanpo utzi behar diren balioak konprometitzean lurrak mugatuz. Gainera, babes hau zabaldu egin beharko litzateke, ekoizpena kontuan izan gabe, nekazaritza-erabilpenen bideragarritasunerako gordetzea garrantzitsuak diren lurretara, Euskal Herriko LandaPlan Estrategikoan landa-garapenaren inguruan xedatzen diren oinarrien arabera.

LAAk. era berean dio hiri-hazkuntzak aurreikusten dituzten Udal-Plangintzek edo LZPk. LAAn Ingurunearen Hobekuntza, Basoen Hobekuntza, Nekazaritza eta Abelazkuntza eta Landazabala kategorietan debekaturiko jarduerak baimenduz, gizarteinteresa eta balio gutxiagoko lurretan kokatzeko ezintasuna egiaztatzen dituzten alternatiben azterketak izan behar dituztela, eta behin-betiko onarpena izateko Euskal Herriko Lurralde Antolaketarako Batzordearen aldez aurreko txosten loteslea beharko duela, aldez aurretik bizitegirik ez dagoen lekuetan oinarritzen diren garapenetan iriz­ pide murriztaileak aplikatuz. Dena den. L Z P eta Nekazaritza. Basogintza eta Inguru­ ne Naturala Antolatzeko LAP plangintzarik ezean, udal-planteamenduak LAAren irizpideekiko eta helburuekiko duten erlazio-azterketa bere baitan izan beharko du...”.

LAAren gomendioak gomendio, ez Arauek, ez Lurralde Zatikako Planak, ez Donostialdea-Bidasoa Beheko Aurrerapenak, ez Oiartzungo Udalaren planteamen­ duak. planifikatzeko garaian ez dituzte lurraren ezaugarri hauek kontuan hartzen.

Gipuzkoako Klase Agrologikoen Mapa aintzat hartuta eta Nekazaritza. Baso­ gintza eta Ingurune Naturala LAPren Zirriborroaren arabera, nekazaritzako eta abe­ lazkuntzako ustiategietarako lehentasuna hiru lur-motak dute.

• II Mota: Muga agronomiko eskasak izanik, alubial zabaletako lurrak.

• III Mota: Alubial estuetako lurrak eta malda arineko metaketa-hegalak.

• IV Mota: Muino arinetako lurrak eta % <20ko maldako hegaletan laborantzako lurren mugetan.

Oiartzungo lurraren kalitate agrologikoa (Ha.), baioarakoarekin alderatuz.

1990 urtean.

II Mota

III Mota

IV Mota

Oiartzun

89.0

202,2

329,0

Bailara

803,2

970.1

2.522,6

Iturria: Gipuzkoako Klase Agrologikoen Mapa. Gipuzkoako Foru-Aldundia, 1990.

Berak egina.

LAAn proposatzen den lurralde-garapenaren arabera, eta bereziki Donostialdea-B idasoa Beheko LZPn Aurrerapenean, Oiartzungo landa-lurrean izango lukeen eragina ondorengoa litzateke: •

•

•

II M otako Lurrak -

Okupatuak: Oiartzungo haraneko behealdean kokatuta dauden lur guztiak Ugaldetxo-Altzibar-Ergoien-Karrika artean.

-

Libreak: Eremuan lur txiki batzuk bakarrik geratuko lirateke.

-

Klase Agrologikoaren gutxi-gorabeherako okupazioa: %99

III M otako Lurrak -

Okupatuak: Klase agrologiko honetako lur gehienak urbanizatuko lirateke, nagüsiki beheko aldean daudenak eta Elizalde aldekoak Oiartzunen.

-

Libreak: Gurutzeko goialdeko partzela txikiak eta Iturriotz aldeko goialdeak (Oiartzun).

-

Klase Agrologikoaren gutxi-gorabeherako okupazioa: %15

IV Motako Lurrak -

Okupatuak: Arragua, Ugaldetxo eta Elizaldeko gune ertainak eta inguruak, Iturriotzeko gune ertainak Oiartzungo haranean.

-

Libreak: ibai-haranetako gune ertain eta garaietako partzeletan eta euren arteko mendiska komunikatzaileetan, Gurutze auzoko goialdean, Gurutze-

Usategieta eta Gurutze-Olaberria guneetan eta Ergoien eta Iturriotzeko (Oiartzun) gune garaietan kokatzen direnak.

-

Klase Agrologikoaren gutxi-gorabeherako okupazioa: %50.

Atal honetan jasotzen den informazioak argi uzten du landa-lurraren eta lurzoruen ekoizpen-gaitasunaren inguruko irizpiderik eza. LZPn aurrerapenean jarduera honen inguruan proposatzen den eragina handia da, nekazaritzako eta abelazkuntzako aukerarik gutxienak eskaintzen dituzten guneetara baztertzen dituelarik.

Gipuzkoako Foru-Aldundiaren Nekazaritza-Departam enduak egindako Nekaza­ ritzako Lurra Babesteko Irizpideetan, Planeamenduko Arau Subsidiarioetan Urbanizaezintzat kalifikatua den Lurraren II, III eta IV Klase Agrologikoko Lurrak azter-tzen dira, Nekazaritzako Balioaren baitako (lurraren balioa nekazaritzako aprobetxamenduaren arabera egiten da) eta Nekazaritzako ezaugarriaren baitako sailkapena egiten da (nekazaritzako balioa eta merkatuko balioa alderatuta ateratzen den indizea, nekazaritzaz kanpoko erabilpenik baldin badago), Ezaugarri bertsuak dituzten lurretarako Nekazaritzako Balio handienak dituztenak proposatuz. Lurzo­ ruaren sailkapen hauez gain, babesteko irizpideek Nekazaritzako Unitateak ezartzen dituzte. Gipuzkoako Foru-Aldundiko Nekazaritza-Departamenduak berak interesekotzat aitortuak.

Donostialdea-Bidasoa Beheko LZPren Aurrerapenaren hiri-garapeneko eta azpiegituretako proposamenen arabera, Oiartzungo Nekazaritza-Unitatean honako eragin hau izango lukete: •

Oiartzungo Harana: Hedapen ertaineko unitateen artean ezaugarri kritikoa eta nekazaritzako gaitasun handikoa da. Nekazaritzaz kanpoko jarduerek mehatxatua, Donostia-Pasaiako Badiako konurbazioa zabaltzeko gune naturala. Neka­ zaritzako gaitasuna garrantzitsua da eta Aiako Harriak Parkea hurbil dago, paisai balore handiena duena, eta ondorioz, nekazaritzako erabilpena ez den orotik zorrotz babestu beharko litzateke, nekazaritzako balio handieneko lurrak babestuz eta insularizazio-arazoak saihestuz. (LAAk eta LZPk Oiartzungo Harana sakabanaturiko bizitegi-garapeneko eta Donostia - Pasaiako Badia arintzeko gunetzat hartzen dira, horretaz gain, haranean eragin handiko azpiegiturak bilduko dira, esate baterako Donostiako Bigarren Saihesbidea eta Abiadura Haundiko Trena).

Finean. batetik Nekazaritza, Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko LAPk ematen dituzten irizpideak ikusten ditugu, LAAk, klase agrologikoen mapa, eta abar, eta, bestetik, LZPren planteamenduak, elkarrekin kontraesan handiak daudenak.

Hórrela bada, LZPk lurraldea garapenaren oinarrizko konfiguratzaile eta bitarteko naturalen balioen euskarritzat hartzen du, gorde eta bultzatu behar direnak interesik handieneko lurraldetasun-aktibo gisa. Halere, ez du kontuan hartzen lurraldea dela nekazaritzako jardueraren euskarri, berak “moldeatzen” baitu zati batean, eta bere ekarpena egiten du inguruko paisai balore batzuk sortzen, biztanleriak estimu handian dituenak. bestalde.

Nabarmena da lurraldearen hurbileneko plangintzak lehentasuna ematen diola hiri-interesari eta nekazaritzako jarduerak urruneko guneetarako uzten direla, oro har, mendian.

Hiri-erabilpenerako eta probetxumendurako nekazaritzako unitateak eta baldintza agrologiko onenak dituzten lurrak bideratu dira, bien bitartean nekazaritzako jardue­ rak ez dira aintzat hartzen plangintza honetan, are gehiago, sektoreko ordenamenduirizpideetan esplizitoki baztertuak dira.

Jarraian, lurralde-proposamenek Oiartzungo udalerriko nekazaritzako ustiategietan izango duten benetako eragina neurtuko dugu, hiri-jarduerako proposamenak ekoizpen-unitate banakoen kokapenarekin alderatuz, Sektoreko Lurralde Planaren arabera, derrizgorrez babestu beharrekoak, ustiategi estrategiko gisa.

2.2.- Ustiategi estrategikoa eta lurralde-antolaketa Nekazaritza. Basogintza eta Ingurune Naturala Antolatzeko Lurraldearen Arloko Planak eta Ingurumenak gutxieneko jarduera duten ustiategiei eusteko apostua egiten dute; hau da, nekazaritzako lan-unitatean (NLU) mugatzen dena. Gutxieneko hau betetzen dutenek bakarrik lortzen dute “lehentasuneko ustiategia” baldintza, izen horrek besteak beste, esan nahi du Gipuzkoako Foru-Aldundiak ustiategiei laguntzeko urterò argitaratzen dituen laguntza-planetan jasotzen diren diru-laguntzak eskatzeko eta hartzeko eskubidea dutela.

Jakitun dira, haatik, lehentasuneko baldintza hau lortzea erraz samarra dela ekoiz­ penaren eta ekonomi emaitzen arteko baliokidetasun marjinak oso baxuak direlako, lanbide arteko soldata minimoaren parekoak. Horregatik, gero eta joera handiagoa dago bigarren NLU hartzeko profesionalizazio-irizpide gisa. Hori gainditzeko, gehienetan, jarduera eta eskaintza esanguratsua behar da, produkzio-instalazio egokia izateaz gain.

Azken hauek. nekazaritzako ustiategi estrategikotzat hartuak, nekazaritzako eta abeiazkuntzako jarduera garrantzitsuak gauzatu dituzte eta lurraldean landa-sare finkatua eta sendotua lortu dute, elementu estrategiko bilakatu eta tratamendu espezifikoa behar dutenak Lurralde Zatikako Planak bezalako antolaketa-tresnetan.

Ustiategi estrategikoak nekazaritzako funtzioan pisu espezifikoa erakusten duten unitateak dira, nagüsiki esne-behiak dituzten baserriak dira, eta horrekin batera ardiak eta baratzak. Bertako, baserriko, kideren bat horretan bakarrik aritzen da, ekoizpen-unitateko bi pertsona enplegatzen direlarik denbora osoan. Talde honetan sar ditzakegu bigarren NLU gainditzen dituztenak eta elkarte profesionaletako kide diren gehienak.

Ustiategi modernoak dira, nekazaritzako unitatean jarraipen argia dutenak eta belar-bazka asko erabiltzen dutenak. Oro har. batzuek aide batera uzten duten laborantza-lurra aurrera egitea erabakitzen dutenen lurretan eragina izan ohi dute. hórrela ^n-entagarritasun handiagoa lortzeko aukera ematen duen ustiategi-mota eskuratuz.

Ustiategi estrategiko hauek mantentzea garrantzitsua da, ez bakarrik epe ertain-luzera nekazaritzako eta abeiazkuntzako jardueraren jarraipena ziurtatzen dutelako. baizik ^ta ezinbesteko tresna direlako landako paisaiari eusteko.

Nekez har ditzakegu dinamikotzat bi NLU baino txikiagoko ustiategiak edo. neu­ rri hori gandituz, ustiategiko titularrak edo kotitularrak ez badu denbora osoko lana bertan egiten, baina errendimenduak maila horretatik behera dezente jaisten direlako, jarduera aide batera marjinatuz, bai jarduera garrantzitsua izanik, familiako inor ez delako denbora osoan horretan aritzen. Azken kasu honetan jarduera, gehienetan, bere horretan geratzen da.

Aurkeztu den modeloa edo eredua kritikagarria bada ere, eta kasu batean zein bes­ tean aurki ditzakegun salbuespen guztiak salbuespen, aurkeztu den sailkapenak balio du nekazaritzako baserritik justu-justukoari eusten dion jarduerara oso azkar igarotzen ari den lurralde honetan.

Nekazaritzako unitate estrategikoak, halere, gutxienak dira. Donostialdean, 1.549 nekazarik egin dute ustiategi-erregistroa. Gehienek (1.132) ez dute NLU gainditzen, beraz euren jarduna marjinalitatera hurbiltzen da. Hektarea 1 eta 2 artean dabiltzanak %19 dira eta 2 NLU (ustiategi estrategikoak) gainditzen dituztenak ez dira %8ra iristen.

Azken hauek erreferentziatzat hartuta Oiartzunen 7 ustiategi estrategiko erregistratzen dira. Behin zehaztuta, helburua LZPn proposamenek horietan duten eragina aztertzea da. Horretarako erabiltzen diren lur-sailak, jabetzakoak nahiz alokatutakoak.

Donostialdea-Bidasoako LZPn ordenamenduan proposamenekin gainjartzen dira.

LZPn proposatzen diren erreserba eta azpiegitura guztien garapenak gauzatzen badira, nekazaritzan erabil daitezkeen balio altueneko lurrek jasango dute eraginik handiena (II, III Klaseak), esate baterako, Barazkigintzak, loregintzak eta esne-behien jarduerak.

Astigarraga-Oiartzun korridorean proposatzen den espazioaren okupazio intentsiboak urbanizatu gabe geratzen ziren malda txikiko azken guneetan eragingo du, ber­ tan Barazkigintzako ustiategi garrantzitsuak daude, profesionalizatuak eta modernizatuak, eta kasu askotan ustiategi estrategiko hauen landa-lurrei ia %H)Oean eragingo die.

Ondoren emango dugun adibidean, lurralde-ordenamenduaren arautegi ezberdinaren kontraesana zenbaterainokoa den ikusten da, Oiartzuneko labeiadun tomate-ustiategi garrantzitsuena eta Oiartzungo Agroaldeako lore-ustiakuntzak hartuko ditugu erreferentzia nagusitzat.

Agroaldea honek, martxan jartzen den mota honetako iehena, lehen fasean hiru partzela ondoz ondoko ditu, guztira 5.000 eta 7.000 m2-ko azaiera, negutegietan lore moztua eta lore apaingarria ekoizten dituztenak eta kasu batean lore apaingarria eta basoko landareak paisaiak eta iorategiak berreskuratzeko, aire librean ere egiten den ekoiz­ pena. Negutegiko laboreak lehen unean lurzoruan egin dira, baina hidroponia nagusi­ tzen ari da. edo perlitazko zakuetako laborea eta mahaiko edo lorontziko laborea.

Partzelak Oiartzungo Udalarenak dira eta erabiltzaileak hiru, kokatu berri diren bi nekazari eta ingurumena berreskuratzeko landareak ekoizten dituen enpresa bat. Biga­ rren fase batean eta agroaldearen ondoko haran batean, betelana egin da, beste hiru partzela, guztira 13.000 m_. Partzela bat GILBEk (Gipuzkoako Baratzezainen Elkartca)

erabiltzen du eta beste biak bi tomate-ekoizlek. Ekoizleetako bat (Arkaitz Garcia) profesionala da eta Ergoiena auzoan ere baditu tomatea ekoizteko negutegiak.

Tomatea hidroponiko teknikaz baliaturik ekoizten du eta negutegiak berotzeko berogailuetarako ur beroa ematen duen kogenerazio energetikoko planta bat ere jarria dauka.

LZPk inguru honetako (Gaintxurizketako kordala), Agroaldea hor dago, proposa­ tzen dituen jarduerak ekonomikoak dira, eta bien bitartean Gipuzkoako Foru Aldundiko Garraio eta Errepide-Sailak N-1 errepidearen Saihesbidea Errenteria eta Irun arte­ an egitea proposatzen du, egun negutegiak dauden gainetik pasatzen direlarik. Toma­ te ustiategiak %100ean eragingo lituzke eta gainera moztuta izango lukete Agroaldea honen handitzea hemen kokatu nahi duten beste Barazkigintzako ustiategiek.

Hektarea bat baino gehiago duen ustiategi baten izaera estrategikoak, erakunde publikoen diru-laguntzarekin (Oiartzungo Udala eta Gipuzkoako Foru Aldundia) gara­ tu eta handitu denak. berriki jarri dituen kogenerazioko berotegi-sisteman oinarritua, jarraipena zalantzan dauka, eskualdeko ordenamenduak Oiartzungo gune honetarako dituen ekimenak gauzatzearen baitan hain zuzen ere.

Bestalde. han-hemenkako garapen-areak eta intentsitate baxukoak orokorrean gune ertainetan proiektatzen dira, landazabalean, non azpisektore nagusia behi-ustiakuntza den, hirian lan egin, baina landan bizi nahi duen biztanleriak gogoko duen paisaia sor­ tzen dutelarik. Dentsitate baxuko etxebizitza-garapenak espazio hauetan proposatzen dira. Espazio hauek egokiak dira belarkarak makina bidez eraginkortasunez kudeatzeko eta behar beharrezkoak. aldi berean, esne-ustiategien errentagarritasun ekonomikoa bermatzeko, baina hiri-garapen hauen eraginak galera garrantzitsua ekarriko die ustia­ tegi hauei. Are gehiago, maldarik txikieneko lurrak proposatzen dira garapen horiek jasotzeko edo gauzatzeko.

Hiri-garapeneko proposamenak esne-behien ustiategietan duen eragina Arane baserrian gauzatzen da, ustiategi profesionala, 20 burutik gorako ukuilua. Gutxi-gorabehera 14 hektareatako bazka-belarra erabiltzen du, bere jabetzako lurrez gain, maiztar edota alokatuta erabiltzen dituenak, azken hauek erabiltzen dituen lurren hi herenak direlarik.

LZPk gune honetarako planteatzen dituen dentsitate baxuko etxebizitza-garapenak eta zuzkidurak egoera larrian jartzen ditu Arane baserriak erabiltzen dituen lurrak. Erasandako azalera %49 da, nahiz eta honen barruan etxebizitza eta etxaldeko ekoizpenerako eraikuntzak egon, baita baldintza agrologikorik onenak dituzten lurrak ere, hektarea erasanda.

Berarekin hitz egin ondoren, baserritar horrek ikusten duen arazorik larriena hanhemenkako etxebizitza isolatuak dira, bere iritziz baserriko bizitza mugatu egiten bai­ tu lurren partzelazioa delako, garestitzea delako eta baserriko eguneroko lanetarako etxebizitza banakoak inguruan izateak duen oztopoagatik, simaurra zabaltzeko, neka­ zaritzako tresnak erabiltzeko, traktorea erabiltzeko...

Haragitarako azpisektorea ere kaltetuenetakoa izango da LZPn proposamenean, ere ezaugarriak direla eta, bazka-belar asko behar baitute. Arteaga ustiategia da erasandakoetako bat, guztira ustiategiaren lurren %41-a afektatuko zaiolarik.

Gutxien erasaten duen azpisektorea ardiena da, malda handiko lurrak erabiltzen dituelako eta gunerik garaienetan kokatzen direlako, mendi publiko eta herri-lurren inguruetan. Ustiategi hauek hiri-jardueratik libre geratzen dira, baina ez hiri-presiotik.

LZPn zehazten diren hiri-ekimenek Oiartzungo ustiategi estrategikoetan duten era­ gina aztertuta, ikusten dugu ustiategien %64 erasaten dituztela ekimen horiek. Kon­ tuan izaten badugu urbanizatzen diren lurrak ohi nekazaritzako unitateak erabiltzen dituen onenak direla, aurkeztu ditugun adibideetan ikusi dugun bezala, uste dugu zuze­ na dela esatea atzera bueltarik gabeko eragina izango dutela ustiategiak erabiltzen dituzten lurren %25 baino gehiago kalifikatua gertatzen den kasuetan. Erreferentziatzat hartzen badugu LZPk hiri-erabilpen erreserbarako ezartzen dituen mugak. lur askok etxebizitzak egiteko sustapen espezifikorik ez badute ere, nekazaritzako unita­ te estrategikoen artetik atzera bueltarik gabeko eragina lurren %80 inguruak izango luke.

Finean, LZPn proposamenak zalantzan jartzen du landa-lurrik onenen biziraupena, baita natur parkeetako eta mendialdeko espazio askoren, basoen eta mendiko larreen erabilpena ere, zeinaren kontserbazioan urbanizazioaren mehatxua duen abeltzainak parte hartzen duen.

Bestalde. kontuan izan behar dugu hiriaren handikeriaren adierazpenik nabarmenena desjabetza eta landa-lurren urbanizazioak badira ere, ez dela bakarra, ezta sakonena eta handiena ere. Hiriak, ekoizpen-espazioa fisikoki betetzeaz gain, urbanizaezin gisa kalifikatua dagoen lurzoruaren inguruan era guztietako espektatibak pizten ditu, eta prezioa ere jada ez da balio agrologikoaren araberakoa, baizik eta urbanizatzeko dituen aukeren araberakoa. eta galarazi egiten du sektorea garatzeko politikak abian jartzea, esate baterako ekoizpen-oinarria hobetzeko ekimcnak edo espekulazioko merkatu handi horretatik nekazaritzako lur batzuentzat irtenbidea topatzea.

Halaber, nekazaritzako eta abeiazkuntzako ustiategi berriak antolatzea oztopatzen du. poliki-poliki nekazaritzako sektore horretan enplegua galarazi eta izaera intentsiboko ekoizpenen garapena bultzatzen du, gehienetan ustiategitik kanpoko ekarpenetan oinarritua.

Hiriak lurraldean eta nekazaritzako eta abeiazkuntzako jardueretan dituen berehalako eraginei gehitu behar zaizkie epe ertainera eta luzera jarduerei erasaten dizkietenak. nekazaritza-familian bertan jarduerak berritzeko mekanismoen arauetan eragiten dituztenak. Hiritik hurbileko ekoizpen-unitateen bilakaera aztertu duten ian ezberdi­ nek frogatu duten bezala, hiri-hazkunde handien eraginak jasan dituztenak edo gauza­ tu ez diren hiri-garapenak jasan dituztenak, bizirauten duten ustiategiak ez dira berri­ tzen. Oro har, nekazaritzako jarduerak aurrera egiten du, baina jada ez dago inbertsio­ rik eta gazteak jada ez dira nekazaritzatik bizi ohi.

2 J . “ G une bahestuak: nekazaritza-jarduerari eusteko m odu eraginkor hakarra.

Aipatutakoez gain, badira Oiartzungo landa-inguruan eragina duten beste lurraldetasun-ordenamenduko figura batzuk, nagusiki gune babestu handiak edo parkeak egi­ teko asmoak agertzen dituztenak, helburu nagusitzat natura babestea edo beste kasu batzuetan, hiri-nukleo handiak arinduz espazioak sortzea dutenak. Oiartzunen ondokoak ditugu:

-

Aiako Harria aldeko Natur Baliabideen Antolamendurako Plana, Aiako Harriako Natur Parkeko arauen euskarri dena.

-

Herriondoko Ordenamendu-Plan Berezia.

Aiako Harria aldeko Natur Baliabideen Antolamendurako Plana.

Aiako Harriako Natur Parkea, ekainaren 30eko 16/94 Legean xedatutakoaren ara­ bera, Euskal Herriko Natura Babesteari buruzkoa, 1995eko apirilaren llk o 241/95 Dekretuaren bitartez, eta data berean onetsi zen Aiako Harria aldeko (240/95 dekretua) Natur Baliabideen Antolamendurako Plana (NBAP). 6.913 Ha.ko hedadura du Irun. Oiartzun, Donostia, Errenteria eta Hernaniko udalerrietan banaturik. Horietatik 5.657,5 Ha. jabetza pubiikokoak dira (%83,2).

Aiako Harria aldeko NBAP onartzeak, iraupen mugagabea duena, ondorio batzuk ditu, ondorengo hauek, adibidez: •

Lehentasunezko izaera izango duen ordenamenduko bitarteko bat sortzea, gai­ nera beste edozein lurraldetasun-ordenamenduren plangintza edo okupazio fisikoa mugatuko duena, ezin izango baitituzte zehaztapenak aldatu eta kontraesanean baldin badaude. aipatu lehentasunezko ordenamendu horretara egokitu beharko dutenak.

•

Aiako Harria aldeko NBAPean arau eta jarraibideek beste plan batzuentzako edo sektoreko programentzako izaera indikatzailea dute, eta determinazioak era subsidiarioan aplikatzen dira.

Eraikuntzen eta azpiegituren gaineko atalak, debekatu egiten du autopistak, autobiak, bide azkarrak eta ohiko errepideak egitea, baita tren-garraioko ardatzak, funikularrak edo antzeko bideak ere; hau da, Parkearen beraren egiteko jarduerekin zerikusi zuzenak ez dituztenak. Eraikuntza berriak Parkerako onetsi behar den Erabilpeneko eta Kudeaketako Plan Zuzentzailearen arabera arautuko dira, edo bestela, udalerrian udalerriko Arau Subisidiarioen arabera, baina xedatzen du inolaz ere ez dela onartuko •ehen sektorearekin erlaziorik ez duen etxebizitza berririk. Horretaz gain, Planak Babeseko Gune Periferikoa markatzen du, Natur Parkearen kanpoko mugan 200 metroko lur-zatia markatuz, kanpotik etor litezkeen eraginetatik babesteko asmotan.

Parke honen ezaugarrietako bat lur-jabetzaren banaketa da, nagusiki jabetza publikoko lurrak. eta nekazaritzako eta abelazkuntzako aprobetxamendua aldi baterako artzaintzara mugatua. Berezitasun honi esker Parkearen Ordenamenduko Planak hirigarapenaren eta azpiegituren presioaren aurrean eskaintzen duen babesa dela-eta, ez du eragin kuantitatibo handirik Donostialdea-Bidasoako ustiategietan. inguru horretan ez baitago baserririk.

Lau Haizetako Ordenamendu-Plan Bereziaren aldean, Aiako Harria aldeko NB APk ^erinizio-maila baxuagoa dauka, gainera ingurumenaren eta paisaiaren mantentze^nen inguruan ez dio horrenbesteko garrantzirik ematen ohiko nekazaritza- eta abel-

tzaintza-jarduerei. Halere, babes eraginkorragoa eskaintzen duen tipologia da, plangintzako gainerako figurek bertan adierazitakoaren baitako erabakiak hartu behar dituztelako.

Donostialdea-Bidasoa aldeko area funtzionalaren inguruan, Aiako Harria aldeko N B A Peskain dezakeen inpaktua edo eragina abelazkuntza estentsibora mugatzen da, batez ere aldi baterako artzaintzara, baina ez du eraginik esne-behien eta Barazkigin­ tzako ekoizpenenen sektorean. Landa-muga hau, eskualdeko lurraren %20, gutxi gorabehera, gune aldapatsuetan eta 200-800 metroko garaiera duten lurretan dago. Neka­ zaritzako gunerik apenas dagoen eta hauek behin parkearen mugara iritsita hasten dira agertzen.

Herriondoko Ordenamendu-Plan Berezia Herriondoko eremuan paisaia eta landa zein natur eremua babesteko Plan Berezi hau, luze baino lehen Gipuzkoako Foru-Aldundiak onartuko duena, Altamiratik (Lezo) Lintziringo (Oiartzun) industrialdeko mugaraino doan kordala da (N-1 errepideko Saihesbideak erasandakoa Errenteriatik Iruna artean).

Plan Berezi honen oinarrizko helburua aipatu eremuaren ordenamendua nekazari­ tzako gaitasun handiko espazio gisa hartzea da, baina aldi berean oso sentikorra hirierabilpenen presioarekiko. Horretarako, nekazaritzako gune ezberdinak definitu dira eta eremuko erabilpen publikoko areak azpimarratzen dira, noia aisialdirako guneak hala ekimen honetatik lurraren ustiapen primariorako erabilpenerako jarriko diren lurrak, ingurunea babestu beharrari erantzunez, eta kalitateko ingurumen-espazioak lortzeko, lurraren ustiakuntza primarioaren jarraipena bermatzeko eta biztanleriaren aisialdirako guneak errazteko.

Dena den, komenigarritasuna ingurunea babestearen oinarrian sustengatzen da, babes-beharrizanak aisialdirako aukerekin uztartuz eta lurraldeko bitarteko naturalen ustiakuntza primarioarekin: nekazaritzarekin eta abelazkuntzarekin.

Aukera oinarritzen da Herriondoko area indarrean dagoen lurraren legearen arabe­ ra, eta Lezoko eta Oiartzungo udalen plangintza orokorraren edukia identifikatzeko interesean, garrantzian, kontuan izanik Lurralde-Antolamenduaren Arauetatik sorra­ razten diren jasangarritasun-irizpideak.

3 .- O n d o rio a k.

Hiri-presioak eragina du nekazaritzan crabil daitekeen inguruko landa-lurrean, noia zuzenean, ustiategien kopurua, aukerak eta azalera murriztuz, hala zeharka, titularra izateko aukerarik eza eta ezegonkortasuna areagotuz, eta hórrela ekoizpen-unitateak galdu egiten dira.

Donostialdea-Bidasoan hiria landa-lurra urbanizatuta hazten da. Nekazaritzako eta abelazkuntzako jarduerak nagusi diren espazioen okupazio fisikoa da hiri-nagusitasunaren adierazpenik bistakoena edo ikusgarriena. Eskualdean, Oiartzunen bezala, jar­ duera hauek bigarren mailako garrantzia dute lurraldeko plangintzan eta aldaparik eta

garaierarik handieneko guneetara bideratzen dira, gehienetan nekazaritzarako zein abelazkuntzarako baldintza agrologikorik txarrenak dituzten lurrak. Haranen inguruko ustiategiak hasi dira ikusten euren jabetzako zatiak hiri-gune bilakatzen, jarraipena euren jabetzako higiezinetan hiri-proiektuak gauzatu edo ez-gauzaturen baitan dagoelarik. Plan horiek gauzatzen baldin badira, nekazaritzako azpisektorerik garrantzitsuenetako batzuek, nagusiki Barazkigintzak, ekoizpen-unitate dezente galduko dituzte.

Hiriaren handikeriaren adierazpenik argienetakoa landa-lurren desjabetza eta urbanizazioa baldin bada, ez da bakarra eta indartsuena. Hiriak, ekoizpen-gunea fisikoki betetzeaz gain, urbanizaezin gisa sailkaturiko lurrean era guztietako itxaropenak sorra­ razten ditu eta ondorioz, prezioa jada ez da nekazaritzako duen balioaren baitakoa, bai­ zik eta urbanizatzeko dituen aukeren baitakoa. Horrek nekazaritzaren garapena murrizten du, gutxienik ondorengo elementu hauetan: -

Galarazi egiten du sektorean garapen-politikak abian jartzea. Ekoizpen-oinarria hobetzeko ekimenak, lur-sailen kontzentrazioak, edo espekulazio-merkatu han­ di honetatik landa-lur batzuen irteera ekar dezaketenak, “lur-bankuak” kasu, ezin dira pentsatu ere egin. Dena den, espazioan oinarritzen den nekazaritza-politika orok gainditu ezin duen langa izango du aurrean.

-

Nekazaritzako eta abeiazkuntzako sektorean ustiategi berriak antolatzea eta sor­ tzea zailtzen eta oztopatzen du. Lan honek lurzoru handiak behar dituen heine­ an, sektoreko errealitatearekin bat datozen prezioetan bertara iristerik ez dagoenez, mugatu egiten du lur gehiago erabiltzeko aukera.

-

Nekazaritzan enplegua galtzen da poliki-poliki. Baldintza agrologikorik onenak dituzten lurrak urbanizatzeak sektore honetan lanpostuak galarazten ditu. Unita­ te berriak sortzeko dauden arazoei hauei gehitzen badizkiegu, aktiboen desagerpenak nekazaritzaren krisia areagotu baino ez du egiten eta erabat galbidean jar­ tzen du.

-

Izaera intentsiboko ekoizpenen garapena bultzatzen du ustiategietakoak ez diren ekarpenak erabiltzen baitira nagusiki. Lurrarekin gero eta zerikusi txikiagoa duen nekazaritza bultzatzen da, ekoizpen handia gero eta kontzentratuagoa delarik. energia-kontsumo eta kanpoko ondasunen erabilpen handia duena eta ingurumen aldetik ere gero eta arazo handiagoak dituena. Nekazaritza-mota honen aide onak edo txarrak aide batera utzita, agerikoa da ekoizpen-unitatearen hazkunde-aukerak mugatu egiten direla bitartekorik nagusienetako bat, lurra, galtzean.

Hiriak lurraldean eta nekazaritzako eta abeiazkuntzako jardueretan dituen bereha^ako eraginei gehitu behar zaizkie epe ertainera eta luzera jarduerei erasaten dizkiete^ak, nekazaritza-familian bertan jarduerak berritzeko mekanismoen arauetan eragiten dituztenak. Hiritik hurbileko ekoizpen-unitateen bilakaera aztertu duten lan ezberdi­ nek frogatu duten bezala, hiri-hazkunde handien eraginak jasan dituztenak edo gauza­ tu ez diren hiri-garapenak jasan dituztenak. bizirauten duten ustiategiak ez dira berri­ tzen. Oro har, nekazaritzako jarduerak aurrera egiten du, baina jada ez dago inbertsionk eta gazteak jada ez dira nekazaritzatik bizi ohi.

Ekarpen hauek aintzat hartzen baditugu, inguruko nekazaritzako zein abelazkun足 tzako sektoreen egoera nahastu egiten da. Inguru fisikoak giza jardueraren garapena eta nekazaritzarena gune jakin batzuetara mugatzen du. Hirigunetik bi kilometre bai足 no urrunago ez dago kasu bat bera ere, eta hiriaren presioa azaiera osoan nabari da, prezioak euren aukeren eta helburuetatik oso goitik jartzen direlarik. Horri gehitzen badiogu area honen zati handi batean hiri-jarduerak proiektatzen ari direla eta lurrak birkalifikatzen ari direla, nekez, garapen hau gauzatu edo ez gauzatu, agertuko dira etorkizuneko ikuspegia duten nekazaritzako ekimenak. Seguruenera famili unitatean ez da nekazaritzako lan-eskua berrituko eta ustiategiaren buruzagitzan belaunaldialdaketarekin batera utzi egingo da.

Emaitza begi bistakoa da, nekazaritzako eta abelazkuntzako ustiategiak gero eta arazo gehiago ditu bizirauteko eta hiri-plangintzaren arabera desagertuko diren ekoizpen-unitateak zenbatzea datu sinbolikoa da eta irreala, ondorioak landa-lurraren oku足 pazio fisikotik haratagokoak baitira.

OIARTZUNGO BASERRIAREN JARDUERA: ABELTZAINTZA DA OINARRI NAGUSIA.

■'Sämpef* m/Oi^ÊatXÊH.

|e e * » .£ g * « ie « i'* y * B ■ <WÉ H im j plíf f t^ p m ,

le^iìA^I im iA VIW A ú A Sm íA ST J.^ ÍÍA

1999ko erroldak nekazaritzako ustiategiak orientabide ekonomikoaren arabera sailkatzen ditu. Datu hauek, ekoizpen-mota bakoitzak herrian zer garrantzia duen jakitera hurbiltzen laguntze gaituzte. Hórrela, 1999 urtean Oiartzunen 427 ustiategi baldin bazeuden zentsatuak, hauen %69a ardi edo behi sektoretan espezializatutako ustiate­ giak ziren. Kopuru hau zabaldu daiteke, izan ere abeltzaintza mistoa eta abeltzaintza baso erabilerarekin partekatzen dituzten ustiategiek %17a suposatzen baitute. Datu hauek erakusten digute Oiartzunen dauden 10 ustiategiko ia 8k abeltzaintzara orientatuak daudela. Oiartzungo baserria, beraz, ganaderoa da.

Barazkigintza (%2), Frutagintza (%2) edo Basogintza (%6) dira Oiartzungo base­ rriak garatzen dituen beste jarduerak baina, datuek erakusten dutenez, oso kasu gutxitan dira horiek ustiategiaren jardunbide nagusia. Sagastiek edo pinudiek presentzia zabala eduki arren, ez dira izango baserriaren diru iturri nagusiena.

Oiartzungo baserria ganaderoa baldin bada, bi eratako abereak dira bereziki aurkilu ditzakegunak: behiak eta ardiak. Behiak izan dira, zalantzarik gabe, Oiartzungo baserriaren oinarri ekonomikoa. Aurreko erroldan, 1989an, 253 ustiategik zituzten era honetako abereak. Hamar urte ondoren, ordea, 195 dira era honetako ganadua dutenak.

Abere-mota honen beherakadaz gain, esne-ekoizpenetik haragitarako bidean eman den prozesua aipatu beharko litzateke. Hau da. dudarik gabe, jarraian burutu behar dugun ikerkuntzan jorratu behar dugun gaietariko bat.

Ardi ustiategien hazkundea nabarmena da. Hamar urtetan, 105 ustiatiegitik 128 iza­ tera pasa baitira. Behiak baino garrantzi gutxiago izan arren, abelburuen kopurua asko gehitu da epe berdinean, hau da, 5.737tik 7.365eko kopurura pasatuz. Hala ere, batezbesteko artaldea 57 ardikoa da, oso kopuru txikia artzaintzaz bizi ahal izateko. Foru Aldundiaren arabera, 300 arditik aurrera artzaintzaz bizi daitekeela kontsideratzen denez, Oiartzungo artalde gehienak oso marjinalak direla pentsa dezakegu. Herriaren ezaugarri menditsua eta larre publikoak, ordea, jarduera-m ota hau garatzeko aukera onak ditu Oiartzunek. Artzaintzaren bilakaera, bigarrenik, jarraian aztertuko dugu.

Beste jarduerak, garrantzi gutxiago izan arren, baserri gehienetan aurkitzen ditugu. ßaratza, fruta arbolak eta basoa izango lirateke esanguratsuenak, nahiz eta hauek oso kasu gutxitan nagusitzen diren. Baratza, adibidez, Gipuzkoan garapen gutxi duen jar­ duera da, Oiartzunen gertatzen den bezala. Garrantzia eskaintzen duen bailara bakarra C^onostialdea da. Donostia bera, Astigarraga, Hemani, Usurbil, Hondarribia edo Errenteria-Oreretako herriek jarduera honen presentzia nabarmenarekin kontatzen dute. nierkatuaren hurbiltasunak bultzaturik. Oiartzungo lur-eremu zabalak erriberak dira.

lur egokiak era honetako erabileretarako. Jardunbide hau herriko ia baserri guztietan garatu ohi da. Baratzaren presentzia, ordea, ez da beste herrietan bezain garrantzitsua, nahiz eta azken urteotan barazkigintzako proiektu esanguratsuak burutu diren, Agerreko Agroaldea duguiarik horren lekukorik adierazgarriena.

Sagastia eta fruta arbolen garapenak baratzaren egoeraren antzeko bilakaera era­ kusten digu. Baserri guztietan garatu ohi den ekimena da eta jarduera nagusienak indarra galtzen duen unean, sagastiaren ustiakuntzak behiak uzten duen lekua hartzeko aukera zuen. Baina hori ez da hórrela gertatu eta ekoizpen-mota honek garrantzi mar­ jinala izaten jarraitzen du.

Beste horrenbeste esan dezakegu basoaren ustiakuntzaz. Kasu honetan, ezberdintasun nagusienak herrialdearen egoerarekin ematen dira bereziki. Oiartzunen, basogintzan espezializatutako ustiategiak urriak diren bitartean, Gipuzkoan, erroldaren ara­ bera, laurden bat baino gehiago ekimen honetan ari da lanean. Are gehiago, beste itu­ rri zehatzago bat aztertuko bagenu, lurraldearen ustiategien erdiak baso ustiakuntzan espezializatuak daudela ikusiko genuke. Zer gertatzen da, beraz, Oiartzungo baserriak lanbide honetan ez jarduteko? Oiartzungo basoaren ustiakuntzaren azalpenak lagunduko digu galdera honi erantzuna bilatzen.

Aipatutako atalak banan baña aztertuko ditugu, jarraian. Azken urteetan jarduera hauek izan duten bilakaera eta egungo garrantzia neurtzea izango litzateke azterlanaren helburu nagusia. Azterlana, gainera, lagungarria izango zaigu Oiartzungo baserriak bizi duen egoera eta etorkizuneko perspektibak hobeto ulertu ahal izateko.

1.- B eh i-S ek to rea : E k o izp en -A h a lm en a K o n tzen tra tze bidean doa Oiartzungo lehen sektorean, bailara osokoaren antzera, esnetara zein haragitara bideratzen diren ustiategien kopurua antzekoa da oso. Baina honek ez du esan nahi inola ere prozesu egonkor baten aurrean gaudenik. Laurogeigarren hamarkadan hasi eta laurogeita hamargarrenean bizkortzen den prozesua dugu. Eraldaketa honek base­ rriaren aktibitatearen aldaketa bat baino gehiago adierazten du, homogeneoa izatean uzten dion baserri baten estrategia ezberdinak adierazten dituelarik.

Atal hau hiru zati ezberdinetan bananduko dugu. Lehenik eta behin, behien sektoreak orokorrean bizi duen bilakaera aztertuko dugu, gero azpi-sektore bakoitzaren berezitasunak aztertzeko, esne eta haragitako behien azpi-sektoreak, hain zuzen ere.

1.1.- Azken bi hamarkadetako bilakaera: esne ekoizpenetik haragi ekoizpenera.

Nahiz eta esnea ekoiztetik haragia ekoizteko pausu hori bereziki laurogeita hamargarren hamarkadan ematen dela usté izan, aurreko hamarkada ere aztertzea erabaki dugu, aro honetan geroxeago emango diren aldaketa batzuen eragina antzematen baita.

Laurogeita hamargarren hamarkada Sektorearen azterketan, hamarkada honetan egindako Saneamendu Kanpainetako datuak erabiltzen dira, erreferentzi bezala 1991, 1995,1998 eta 2001 urteetako datuak erabiliaz.

Behi-aziendak. 1991,1995,1998 eta 2001 urteak 1995

1991 Esne Haragitako Ustiategi kopurua behiak behiak 1.128

530

238

Batezbestekoa 7,0

Esne Haragitako Ustiategi kopurua behiak behiak 740

665

691

787

232

6,0

2001

1998 Esne Haragitako Ustiategi kopurua behiak behiak

234

Batezbestekoa

Batezbestekoa 6,4

Esne Haragitako Ustiategi Batezbestekoa kopurua behiak behiak 421

790

188

6,4

Iturria: G.F.A. 1991, 1995, 1998 eta 2001. Idazleak egina.

Datu hauek haurreko hamarkadan ikusitakoarekin bat datoz oro har, baina azken urteetan beste aldaketa txiki bat ere nabari da. 1998 urterà arte ustiategien kopurua mantendu izan da, azken urteotan aldiz, ustiategien % l9 a galdu egin da. Esne-behi buruen galerak aldiz ez du bilakaera homogéneo bat azaltzen. Abere kopurua ere, orain arte mantendu izan dena, behera doa.

Europan esne kuota sistema sartu zenetik 1984 urtean, esne-behien galera haragitako behien igoerarekin konpentsatu izan da, 5 haragitako behi jarri eta 10 esne behi kendu direlarik. Azken urteetan, 1995-1998 epean, proportzioa l:l-e k o a izan da (ENBA, n° 31, 1997, p. 4). Azken datuek, ordea, beste egoera bat azaltzen dute; esnebehi kopuruaren beherakadak jarraitzen duen bitartean, haragitako behien kopurua Mantendu egin da, ez zaio ordezkapen prozesuari eutsi.

Orain arteko datuek azaltzen zutenaren arabera, abelburuen kopuru orokorra man­ tendu egiten zen, esne-behiena jaisten zelarik. Ustiategiko batezbesteko animalia '^opurua mantentzen da, esne-behien kopurua jaisten doan heinean haragitako behien kopurua handitzen doalarik. Baina, 1998 urtetik hona egoera hau aldatu egin da. Esnebehi kopuruaren beherakada mantentzen da, baina haragitako behien kopuruak ez du gora egiten. Ustiategien kopurua ere jaitsi egin da, batezbesteko abere-kopurua man­ tentzen delarik.

Honek zera adierazten du: aurreko hamarkadan esne-ekoizpenetik haragi-ekoizpenerako pausua eman zuten hainbat ustiategi desagertu egin direla. Ustiategi hauetako Jitularra jarduera mantentzeko gai ez denean ez dago inor atzetik jarduera mantenduko duenik. Ustiategiko batezbesteko buru kopurua mantentzen da, esne-behiak direla-

rik jaitsiera jasaten dutenak. Aurreko hamarkadako prozesuak jarraitzen du, esne-beiii ustiategi gutxi daude, baina liaragitako behiak dituzten ustiategiak ere desagertzen hasiak dira.

Oarsoaldean orokorrean, eta Oiartzungo herrian bereziki, haragitako behien kopu­ rua esnetakoena baino altuagoa da, eta ustiategiak ondoko herritakoek baino buru gu­ txiago dute. Honek zera adierazten du: haragitako behiak dituzten ustiategiak esnetakoak dituztenak baino estentsiboagoak direla eta ustiategiko buru-kopurua baxuagoa dela. Hau guztia islatzen duten datuak jasotzen ditugu ondorengo koadroan.

1991 eta 2001 bitarteko behi azienden kopuruaren aldaketa

Esne behi kopururaren bilakaera

Haragitako behien kopuruaren bilakaera

Behi aziendaren kopuruaren bilakaera

260

-447

-707

Iturria: G.F.A. 1991 eta 2001. Idazleak egina.

Azaldutako datuek garbi adierazten dute aldaketa prozesu honen dimcntsioa. Esnebehien jaitsiera garbia ikus daiteke, 1991 urtetik %62a jaitsi delarik. Era berean, 260 haragitako behi gehiago daude, hau da, 10 urtetan %49ko igoera izan da.

Aipatu bezala, haragitako behien igoera nabarmena da, igoera hau esne-behiek jasaten duten jaitsieraren antzekoa edo handiagoa delarik. Baina prozesu hau ez da soi­ lik Oiartzunen ematen. Prozesu hau Gipuzkoa osoan bizitzen ari den bilakaera bat dugu. 2002ko Saneamendu Kanpainako Informeak 1985 urtetik 2002 urterà izan den behi-azienden bilakaera jasotzen du, haragi eta esnetako behien datuak bilduz. Emai­ tzak, ondorengo grafikoan ikus daitezke.

1985-2002: Behi azienden bilakaera Gipuzkoan 40000 35000 30000 25000 20(KX) 15000 lOOOO 5000

OI

■ ■ op

■

■

■

■

■ oo ON

oo ^

oo

Si H a r a g it a k o b e h ia k

CD 31 ^

Si

■ E s n e ta k o b e h ia k

Iturria: Saneamendu kanpaina. 2002. Idazleak egina.

g; |

2002 urtean haragitako behiak Gipuzkoako behi-azienden %56,3a osatzen zuten gure bailaran, Donostialdea-Bidasoan behi-azienden kopurua %42,4koa zelarik. Hala ere, aipatu dugun aldaketa joera hemen ere ematen da eta Gipuzkoan ematen denaren antzerakoa da. Baliteke gure bailarako baldintza topografiko hobeak eta bertako salmenta zuzenak abeltzaintza intentsiboago bat bultzatu izatea, baina esne-behiak aldatzearen prozesua hain aurreratua dago, ezin esan daitekeelarik prozesu honen ondo­ rioak txikiagoak edo ezberdinak izan direnik. Une honetan beste faktore ezberdin ba­ tzuk baldintzatzen dute zonalde honetako prozesua, nahiz eta antzeko moduan gau­ zatzen doan prozesu bera izan.

Horregatik, haragitako behiak jartzeko ematen den pausua, ekoizpen estentsiboagorako pausua, baserriaren aktibitatea uztera bideratzen den urrats bat bezala ulertu behar da. Oso kasu gutxitan ematen da pausu hau ekoizpen espezializatu batera bideraturiko pausua bezala.

Kasu gehienetan, behi-aziendetan ematen den aldaketa hau izaten da bakarra, ez da ustiategia azienda mota berrira eta bere ekoizpenera egokitzen. Bilakaera hau azaltzen duten ustiategiek duten buru-kopurua handitzen ez dutenez, ezin esan liteke birmoldaketa-prozesu batean sartzen direnik, baizik eta bere aktibitate eta errendimendu kapazitatearen murrizketa prozesu batean. Prozesu honek pausu ezberdinak ditu, horietako bat duguiarik orain azaltzen ari garen hau.

i.2 .- Esne-behien sektorea birmoldaketa prozesiian murgildurik Atal honetan esne-behien ekoizpenean espezializatzen diren ustiategien eta ekoiz­ pen hau uzten dutenen ezaugarriak definituko ditugu. Horretarako, faktore ezberdinak ikertuko ditugu, hala nola, populazio aktiboa, erabilitako lur-azalera, lurraren jabego mota, aktibitate maila edota bestelako aktibitateak.

1.2.1.- Ustiategiak eta berauen ezaugarriak: ezd a g o erdibiderik.

Saneamendu Kanpainetako datuak erreferentzi bezala hartuz, eta Urteko Lan Unitatea (U.L.U. = pertsona batek lan-jardun osoan eta urtebetez nekazaritzan egindako lana) baliatuz, 2001 urteko 188 ustiategien sailkapenaegin dugu. Guzti hauetatik esnea ekoizteko joera azaltzen duten eta bat edo bi lagunen erabateko dedikazioa justifikatzen duten ustiategiak hartu ditugu.

Datu hauek gutxi gorabeherakoak direla kontutan hartu behar da. Esnea ekoizteko dedikazio minimo bat azaltzen duen ustiategiak hamar esne-behi jeizten dituela kontsideratu dugu. U.L.U. bat betetzeko hamar esne-behi behar direla hartzen da kontuan, nahiz eta benetan gutxiago izan daitezkeen, txekor eta bigarak ere kontuan hartzen bai­ tira. Gerta liteke ere U.L.U.a kalkulatzeko garaian, baratza edo fruta arbolak sartzea. behi gutxiagorekin U.L.U.-a izatea errazten delarik.

UDALERRIA

> 1 U.L.U.

> 2 U.L.U.

< 1 U.L.U.

Oiarlzun

8

7

24

Iturria: 2001eko saneamendu kanpaina. G.F.A. Idazleak egina.

Oiartzunen 39 ustiategilc ekoizten dute esnea edo horretara daude bideratuak, hau da. behiak dauzkaten ustiategien %20,7a. Jeizten diren behien batezbestekoa lO.Skoa dugu, Europako beste herrietan eta Donostialdea-Bidasoako bailaran em a­ ten dena baino baxuagoa (Frantzian 32; Ingalaterran 78; Donostialdea-Bidasoan 12,5).

Esnea ekoizten duten baserri hauek ez dira hom ogeneoak, beraien arteko ezberdintasunak nabarm enak direlarik. Esnea ekoizten duten ustiategien % 6 l.5a ez da U.L.U. bat izatera iristen, hau da, ez du pertsona baten lana justifikatzen. Ustiate­ gien % 2 1,5a ez da bi U.L.U.tara iristen, 10-20 behi artean daudelarik ustiategi haue­ tan. Hirugarren talde batean, bi U.L.U. baino gehiago dituzten ustiategiak ditugu.

Hauek gutxienekoak dira eta ustiategi guztien %18a osatzen dute.

Talde ezberdin hauetako ustiategien ezaugarriak hobeto ezagutzeko, Saneam en­ du Kanpainetan azaltzen diren baserriak edo ekoizpen elkarte profesionaletan parte hartzen duten baserrien ezaugarriak hartuko ditugu kontuan.

Talde bat Gipuzkoako Frisoi Elkartean (GIFE) daudenek osatzen dute. Donos­ tialdea-Bidasoako bailaran 89 ustiategi ditugu elkarte honetan, horietariko 5 daudelarik Oiartzunen. Talde honetako ustiategi guztiek U.L.U. bat baino gehiago dute. Talde honetan egotea baserritarraren esku geratzen da, ez da derrigorrezkoa, baina taldean dagoen ustiategiari hainbat eta hainbat zerbitzu eskaintzen zaizkio, adibidez, laguntza teknikoa arazo ezberdinen aurrean (mam itisa, elikadura, erreprodukzioa...), laguntza ekonomi eta gestio mailan, esne litroa ekoizteko kostuen analisia, ustiategiaren kontabilitatea eram atea, hobekuntza genetikoa, esnearen kontrola, e.a.

Gainera, Gipuzkoako Foru Aldundiak, bere “Nekazal Ustiategiei Zuzenduriko Laguntza Plana”-ren bitartez ustiategian egin beharreko inbertsio ezberdinak lagun­ tzen ditu, gainontzeko ustiategiek baino %10-15 dirulaguntza gehiago emanaz elkarte profesionaietako kideei. D irulaguntza hauek makinaria erostera, abereak erostera, ukuiluetako lanak ordaintzera eta Landaturism oetako hobekuntzak ordaintzera bideratzen dira, besteak beste. Hau guztia kontutan hartuta. zaila da esnea ekoizten jarraitu nahi duen baserriren bat talde honetan ez izatea.

Bigarren talde bat gainerako ustiategi guztiek osatuko lukete, U.L.U. bat baino gutxiago, edo edozein kasuetan, bi U.L.U. baino gutxiago dituzten ustiategi gehienak. Baserri hauetan, 20 behi baino gutxiago aurkituko ditugu.

V Taldea: errendimendu altua dutenen multzoa Talde hau osatzen duten ustiategiak hobeto ezagutzeko Gipuzkoako Frisoi Elkarteko kide diren Oiartzungo 5 ustiategien datuak aztertuko ditugu. £sne-behi ustiategien ezaugarriak, GIFEko kideak. 2003 urtea LAGINAK

Behi kopurua

Harag gehig.

Titul. adina

Dedikaz. Ezkont. Bestelako E/P laguntza laguntzak

1 Lagina

20

42

E

2 Lagina

24

39

3 Lagina

16

1

4 Lagina

37

5 Lagina

P

Landaketak (Ha) Bazka Basoa Beste.

Edukitza modua Berea Errent. Beste.

12,5

0.2

4.1

8.6

E

17,8

0,1

6,4

11,5

39

E

13,5

1.9

0.4

9,6

6,2

1

26

E

8.8

1,5

0,2

4.5

6.0

23

6

64

E

E

P

11,9

3,1

12.0

3,0

Guztira

120

8

210

5,0

1,5

0,5

64,5

3,4

4,0

36,6

0

35,3

Batezb. Usti.

24

1,6

42

1,0

0,3

0,1

12,9

0,68

0,8

7.32

0

7,06

Iturria: Nekazaritzako Ustiategien Errolda. G.F.A. 2003. Idazleak egina.

Talde honetako baserriek, batez beste, 24 buru dituzte, bailarako batezbestekoaren azpitik (33,6 buru). Hórrela, eta bere U.L.U. kopurua kontutan izanik, bi pertsonak ber­ tan lan egiteko liainbat lan sortzen dute.

Datu honek ere, Oiartzungo baserria inguruko herrietakoa baino txikiagoa dela azal­ tzen digu. Oiartzungo ustiategiak norberaren bazka-maila kontutan hartutako baserriak direla esan liteke, lurrarekiko lotura azaltzen duten baserriak. Inguruko herrietan sortu diren ukuilu intentsiboen aldean, lurrari erabilera gehiago ematen dioten baserriak direla esan dezakegu, batez ere lurra lantzeko garaian. Esan liteke, Oiartzungo ustiategiak era­ biltzen duten lur-azaleraren araberakoak direla, garrantzi handia ematen diotelarik bere baserriak duen ekoizpen-ahalmenari, nahiz eta batzuetan jana kanpotik ekarri behar izan.

Normalean, ukuilu hauek esnea ekoiztera bideratzen dira, ez dutelarik beste ekoizpen ezberdinik azaltzen. Baserri hauetan haragitarako behiak ere ager daitezke, baina ez dira ekoizpen-maila garrantzitsu batera iristen.

Ustiategiko titularraren batezbesteko adina 42 urtekoa dugu, hau ere bailarako batezbestekotik behera dagoelarik (45,9 urte). 5 ustiategietatik 4-tan ustiategiaren titularrak 50 ^rte baino gutxiago ditu. Geratzen den ustiategiko titularraren adina 60 urtetik gorakoa dugu, baina seme gazteak gaur egungo martxarekin jarraituko du. Kasu horretan, eta tituar modura semea jarriaz gero, batezbesteko adina 35,8 urtekoa izango litzateke. Beraz, ^goera honek 15-20 urteko epean jarraipen bat egongo dela azaltzen du. Ustiategi hauek, ^stelako egoera berezirik sortzen ez den bitartean behintzat, esnearen ekoizpenarekin jarraituko dute.

Esne-ekoizpenera bideratuta dauden ustiategi guzti hauetan belarra da aprobetxamendu bakarra. Ustiategi hauek erabiltzen duten lurraren zati handi bat belarra ekoiztera bideratzen dute, batez beste 12,9 Ha. (berriz ere bailarako batezbestekotik behe­ ra, 16,3 Ha.) erabiltzen dituztelarik honetarako. Azalera hau erabateko dedikazioa duen baserriaren 6,5 Ha.ko batezbesteko N.L.U.tik (Nekazal Lan Unitatea) eta batezbesteko bailarako baserriak dituen 4 Ha.ko azaleratik gora geratzen da. Gainontzeko aprobetxamendu guztiek, basoa barne delarik, oso azalpen urria dute.

J.

liF ii

â&#x2013;

Behiak ikuiiuan baserrian ekoiztutako belarra jaten.

Bailarako ustiategiek duten baldintza berezi bat ustiategian bertan lortzen duten abereentzako janari, belarra ezik, urrian datza. Oso kasu gutxitan ekoizten da artoa baserri hauetan eta alfalfa are gutxiago, Oiartzungo ustiategiak direlarik joera hau puskatzen duten baserri bakarrak. Lagin bezala hartu diren 5 ustiategietatik 3tan behin­ tzat artoa egiten da.

Erabilpen zabalduena belardiarena dugu. ray-grass italiarra ha/.i bezala erabiltzen duten belardiarena. Belardi hau gutxi zaintzen den belardia dugu, hazien berritzea ustiategiaren jabegokoak diren lurretan bakarrik egiten delarik. Inguruko zonaldeetan.

Asturiasen eta Euskal Herri Kontinetalean. adibidez, abereek behar duten elikaduraren oinarria etxean ekoizten da, Oiartzungo baserria hauen kasuarekin aldera dezakegularik.

Beste datu adierazgarri bat ustiategiek erabiltzen duten lurraren jabegoa da. Ustia­ tegi bakoitzak, batez beste, jabegoan 7,32 Ha. ditu eta 6,84 Ha. beste baserritarren batek garbitze aldera utzitakoak dira, beste erabilpenak atalean sartzen direlarik. Hain­ bat eta hainbat kasutan ikusi da errentan utzitako lurrak eta bestela utzitako lurrak nahastuta azaltzen direla. Egindako inkestei esker jakin ahal izan dugu utzitako lurren kopurua errentan dutenena baino altuagoa dela. Hala ere, ustiategi hauek erabiltzen duten azaiera guztiaren %48a beste baserritarrenak diren lurrek osatzen dute.

Hórrela, esnea ekoiztera erabateko dedikazioz aritzen diren ustiategien ezaugarriak azaldu ditugu. Guzti hauek, gauzak normaltasun batean joanda, ziurtatua dute beren jarraipena. Azaldutako datuak, LURGINTZAk egindako GIFEko kideen ustiategi kontuetan azaltzen direnen antzekoak dira. Datu hauen arabera, ustiategi bakoitzak 34 esne-behi jeizten ditu, erabilitako batezbesteko azaiera 20,7 Ha.takoa dugu eta urteko marjina garbia, berriz, 17.977,28 eurokoa dugu.

Talde honetako bi kide elkarrizketatu dira, ondorengo ondorioak atera direlarik: •

beraiek jarduerarekin beste 15-20 urtetan jarraituko dute baina ondoren nork jarraituko duen ez dute garbi ikusten.

Hala ere, eta esneak orain duela 10 urte zuen prezio berdina duela ikusita, gazteenak zalantzan jartzen du gaur egungo egoeraren aurrean esnea ekoiztetik bizitzea erabakiko lukeen ala ez.

•

Arazorik larrienetakoa, gazteenjarraipenezarekin batera, dentsitate baxuko etxebizitzena dela uste dute. Oiartzun herria asko handitu da. lehen baserri-eremu zirenak etxez bete dira eta horrek baserritik bizi denari zalantzak sortu eta jarraitzeko gogoak kendu dizkio.

Etxebizitzak egitea geratzea oso zaila da, ia ezinezkoa dela diote. Irtenbide on bat, bere ustetan, nekazaritzan aritzeko zonaldeak babestea izan liteke. Bertan nekazaritza jarduerak soilik eman daitezkeen lur-eremuak sortu eta hórrela m an­ tendu, epe motzean ezin baita ezer asko konpondu.

•

Baserriak ere asko aldatu dira. Orain 30-40 urte ganadua ukuiluan egoten zen eta Oiartzungo lur-sail guztiak garbi mantentzen ziren. Gaur egun aldiz, ganadu gehiena kanpoan mantentzen da, lurrak ere garbi mantentzen dira (lan gutxiago eginez bada ere), eta hala ere terrenoak zikintzen ari dira. Hemendik 10-20 urteetara dena zikinduko denaren susmoa azaltzen dute. Lehen artoa, alfalfa, e.a. askoz gehiago egiten zen, hau da, lurra gehiago lantzen zen.

Esne behiak larrean ikustea ez da hain n贸rmala zenbait zonaldeetan.

Baserriek ere tamaina txikiago zuten, ganadu kopuruari begiratzen badiogu behintzat. Duela 30-40 urte, baserri guztietan 6 esne-behi inguru izaten ziren. bakoitzak zuen lurren araberako abere kopurua zuen. Gaur egun aldiz, oreka hori puskatu egin da. Maiorazgoak jarraitu izan balu. egoera hau aldatzeko jo e 颅 ra legokeela uste dute.

Baserriko lurrak senide guztien artean banatzearen ondorioz, baserritik bizi nahi duenari bere lur-basea murrizten diogu. honek kolokan jar dezakeelarik bere ustiategiaren geroa. Baserritik bizitzeko aukera hautatu duenari baserria osorik utzi izan balitzaio, agian bertatik bizi den jende gehiago genuke inguruan.

Bestalde oso zaila ikusten dute baserriko semea ez den norbait jarduera honetan hastea. Lurrak erosi eta ustiategia martxan jartzearen gastuak i/.ugarriak dira eta horri buelta ematea zaila da. Laguntza gehiago beharko litzateke administrazioaren aldetik.

2. Taldea: ekoizpen marjinala dutenen multzoa Kasu honetan ere Saneamendu Kanpainetan bildutako ustiategien datuak hartuko ditugu kontutan. Hurrengo koadroan ikus daitezke ustiategi hauen ezaugarriak.

U.L.U. bat baino gutxiago duten ustiategiak. 2003 urtea Dedikaz. Ezkont. Bestelako E/P laguntza laguntzak

Behi kopurua

Harag gehig.

Titul. adina

1 Lagina

1

1

67

E

P

2 Lagina

1

1

63

P

E

3 Lagina

6

2

52

E

P

6.0

3,2

0,3

9,5

4 Lagina

4

2

66

E

E

3,0

6,9

0,3

10,2

5 Lagina

1

1

41

P

P

P

5,1

3.4

Guztira

13

7

289

4,0

2,3

1,2

16,6

13,5

0,6

28,7

0

2,00

1,4

57,8

0,8

0,46

0,24

3,32

2,70

0,12

5,74

0

0,4

LAGINAK

Batezb. Usti,. 2,6

E

Landaketak (Ha) Bazka Basoa Beste.

Edukitza modua Berea Errenl. Beste.

0,6

0,3

0.3

L9

0,2

1,7

8,5

Iturria: Ustiategien Errolda. G.F.A. 臓999. Egileak egina.

Kasu honetan esne-ekoizpena ez da ustiategi hauen diru-iturri bakarra, eta honek emaitzak ateratzeko prozesua zailtzen du. Dena den, datu guzti hauek ikertu ondoren jasotako ondorioak hauek dira: -

Ustiategi hauetan, batez beste, 2,6 esne-behi azaltzen dira, berriz ere bailarako batezbestekotik behera (5,4). Datu honen arabera ezin da pertsona baten lana justifikatu esne-behiekin soilik, beste nekazal jarduera bateko diru-sarrerarik ez badu behintzat. Ustiategi hauek, G.F.A.ren datuen arabera, 2.565,42 euroko margen gordina dute, margen hau dauzkaten esne-behiek soilik ematen diotela足 rik. Ustiategi hauek desagertzeko arrisku handia dute, jada jarduera uztearen lehen pausoak ikusten baitira.

-

Haragitako behiek ere ez dute garrantzi handirik baserriaren jardueran. Lur-sailak garbi mantentzen dituen jarduera estentsiboagoa da, lan gutxiago eskatzen duena. Esne-behien ordez haragitako behiak jartzeko pausua ez da pixkana ema足 ten, bapatean baizik. Basoa da, bazkaren ondoren, azalera gehien azaltzen duen lur-erabilera mota.

~ Ustiategi hauetako titularren batezbesteko adina aurreko taldekoa baino altuagoa dugu (57,8 urte). "

Ustiategiek duten batezbesteko azalera 6,14 Ha.takoa da. Belar ekoizpenak jarraitzen du garrantzitsuena izaten, 3,32 Ha. erabiltzen dituztelarik horretara足 ko. Beste erabilpenen artean basoa dugu garrantzitsuena, 2,70 Ha.rekin.

-

Erabilitako lurren jabetzan dagoen ezberdintasuna ere garrantzitsua da. Kasu honetan ustiategien gehiengoak bere jabetzakoak diren lurrak bakarrik erabil­ tzen ditu, aurreko kasuan erabilitakoaren hirutik bat soilik zelarik berea.

Kasu gehienetan ustiategiak dituen lurren araberako abere karga izaten du. Bere lurrekin lor dezakeen janari mailaren araberako abere-karga du (2 U.G./Ha.). Datu hau euskal baserriarentzako azaldutako abere dentsitatearekin bat dator eta gaur egungo dirulaguntzen baldintzetan jasotzen den baldintza bat dugu.

1.2.2. Esnea soilik ekoiztetik, baserriko jarduera uztera.

Haragi kontsumoa Europear Batasunean beherantz joateak, haragitarako behiak esne-behien ordez jartzeko prozesuak ez duela inongo irizpide ekonomikorik jarrai­ tzen adierazten digu. Aidiz, nekazaritzako aktibitatea uzteko bidean ematen den pau­ so bat besterik ez dela garbi uzten du. Azken 18 urteotan haragitarako behien kopurua %58 igo da, esne-behien kopurua %22 jaitsi den bitartean. Aldaketa honen ezaugarri bereziena prozesu beraren azkartasuna dugu.

Gure bailaran, Donostialdean, zeuden esne-behien ustiategien laurdena sartu da 1998 urteko kuota erretiratzeko planean. 1999 urteko kanpainan beste %25 batek eman du bere izena, datuak ez ofizialak izan arren. Urte horretan, Gipuzkoako 216 esne ustiategik eman zuten izena erretiro plan honetan, aurreko urtean izen eman zuten ustiategi kopuruaren erdiak gutxi gorabehera. Erretiro plan honetan agertzen diren ustiategiek ezaugarri berdintsuak azaltzen dituzte, guztien %58ak 25.000 Kg. baino gutxiagoko kuota duelarik.

Epe motzean (bost urte baino lehenago), ekoizpen-maila hori duten ustiategien %70a erretiro planean sartuko dela uste da, eta epe luzexeago batean, gaur egun U.L.U. bat eta bi artean dauden ustiategi askok ere bide berdina jarraituko duteta uste dugu.

Hau hórrela izanda, 5-10 urteko epean gaur egun dauden ustiategien %12ak baino ez du jarraituko.

Nekazal jarduera hau uztera bultzatzen duen faktore nagusia ustiategiaren titularraren adinarena da. 60 urteak bete, jarraipenik ez eta adinean gora doan titularrak ekoizpen estentsiboetara bideratzen du bere ustiategia.

Lehen aipatu dugun bezaia, ustiategiko titularrak 50 urte betetzen dituenean eta ustiategiarekin jarraituko duen inor ikusten ez duenean, nekazaritza unitatea gelditzen hasten da eta beronen ekoizpen-ahalmena pixkanaka galduz doa. Esnetako behiak izatetik haragitako behiak izatera ematen den bilakaera hori prozesu honetako pausu bat besterik ez dugu.

Oiartzungo herriko ustiategietan egindako inkestetan argi geratu dira aipaturiko prozesu honen pausuak. Ohituraz esnea ekoizten zuten baserrietako egoerak berdin­ tsuak dira. Duela 10-15 urte baserri asko ziren Oiartzunen esnea ekoizten zutenak, nahiz eta ekoizpen maila altukoak ez izan. Gehienak gainera zuzeneko salmenta egi­ ten zuten, baserriko norbait zelarik esnea kalera eraman eta bertan saltzen zuena. Bide batez, nahiz eta honetan modu profesional batean aritu ez, etxeko baratzak ematen zituen soberakinak saltzen zituzten kalean.

Kaleko jendearen ohitura-aldaketak ere zerikusia izan du prozesu honetan. Esnea egosi beharrak eta sanitate neurrien zorrozketak esnearen salmenta jaistea ekarri zuen. Ondo­ rioz, hainbat eta hainbat baserri jarduera hau murrizten hasi ziren, askok haragitako behiak jarri zituztelarik.

Beste batzuk ordea, gurasoak baserriaren zama eraman duten bitartean esnea ekoiz­ ten jarraitu dute. Baina gurasoak ere beuko ez direnez, gazteei iritsi zaie baserriaren martxari heltzeko ordua. Kasu gehienetan, baserriko gazteak kalera doaz lanera eta ezin dio­ te esne-ekoizpenak adina lotura exijitzen duen jarduerari eutsi, jarduera estentsiboago bat aukeratzen dutelarik: haragitako behiak, normalean, edo ardiak.

Egoera honetan aurkitzen diren ustiategiak bere semeak joera hau mantenduko dutelakoan daude, nahiz eta kanpoan lanean jardun. Bere etxeko terrenoak garbi ikusteko bada ere, ganadu pixka bat mantenduko dute baserrian. Honek beste 30 bat urtetan jarrai­ tuko dutenaren susmoa dute, baserrian lan egiten ohitutako jendea delako, baina hauen ondorengoek, zer egingo dute? Izan ere, Oiartzunek lehen zuen baserri giroa galtzen hasia dela aipatzen dute elkarrizketaturiko hainbat baserritarrek.

Jarduera uzteko prozesu honetan zeresana duen beste faktore bat esne ekoizpenean dedikazio partziala duten ustiategiek hartutako bidea dugu. Esne ekoizpenera erabat dedikatzeak denbora asko baserriko lanean pasatzea suposatzen du. Hau hórrela izanda, dedi­ kazio partziala duten ustiategiek ezin dute esne-ekoizpen hau beharko litzakeen bezala aurrera eraman, oso lotua delarik jarduera hau. Horregatik, denbora gutxiago eskatzen duten jardueratara bideratzen dute bere baserria, jarduera estentsiboagoetara alegia.

Beste ekoizpen-mota hauen artean kokatzen da haragitako behien ustiapena. EkoizPen-mota hau baserri eta jende-mota honen izaerara askoz hobe moidatzen da. Neurri bandi batean norberak bere ustiategian ekoiztutako janarekin animaliak elikatzea, abel­ tzaintza gustuko duen jendea, etxeko sailak garbi mantendu eta erabiltzeko nahia edo zuzeneko dirulaguntzak jasotzeko aukera dira haragitako behiak izatea justifikatzen dituen hainbat ezaugarri, nahiz eta jarduerak ez esanahi ekonomikorik izan bere funtsean.

Ustiategiko titularraren adina eta beronen dedikazio partziala ematen ari den aldake­ ta honen arrazoiak badira ere, hauek ez dute prozesu honen azkartasunaren zergatia azaltzeko ahalmenik. Honen arrazoia 92/46 C.E. Europear Direktibaren aplikazioan datza, bain zuzen ere abere multzoaren sanitatea eta hauek azaltzen duten germen kopuru eta ekoiztutako zelula somatikoen inguruko legediaren aplikazioan. Berritzen ez diren eta zaharkituta geratzen diren ustiategiak gero eta atzerago gelditzen ari dira Europa mailan triarkatzen den kalitatezko esnea ekoizten duten ustiategietatik, ondorioz ekoizpen hau t^zteko erabakia hartzen dutelarik.

Modelo horren aide egiten duten ustiategien eta betiko ustiategien arteko diferentzia gero eta nabarmenagoa da, lehenengoak direlarik esne ekoizpenaren etorkizuna. Aldiz, bigarren multzoko ustiategien etorkizuna ez dago batere garbi. IPARLAT Esne Zentralak egindako informe batean azaldutakoaren arabera. gure inguruko ustiategien %23,3ak bakarrik betetzen ditu Europa mailan eskatutako esne gordinaren higiene eta kalitate mai*ak eta gutxi gorabehera %50ak azaltzen dituzte bakteriologia eta zelula somatiko maila egokiak(l997).

Araudi hau ez betetzeak penalizazio batzuk dakarzkio ustiategiko nagusiari, bai Esne Zentralaren bidez baita esnearen prezioaren murriztearen bidez ere. Penalizazio hauek eta Kuota Eskubideen salmentak emandako etekinak direla medio, ustiategi asko eta asko nekazal jarduera uzten ari dira. Esnea Uzteko Planak 18 milloi kilogra足 mo hartzen ditu kontutan, litroko 0,27 euro ordaintzen direlarik. Planean sartzen diren ustiategi guztien artean lehentasuna dute sei hilabetetan esnea zentralari eman ez diotenak eta esnearen kalitatea finkatzen duen legedia betetzeko arazoak dituztenak. Era berean, lehentasuna dute ustiategi txikiek haundien aurrean, planean sartzeko aukera finkatutako fondoak agortzen diren bitartean dagoelarik.

Baina egoera honek ez ditu ustiategi guztiak berdin astintzen. Ustiategia egoera egokian mantendu behar izateak izugarrizko inbertsioak eskatzen ditu (behiak jeizteko makina, esnearen manipulazioa, hotz-sistema, ur edangarria izatea ustiategian, aireazioa,...), eta epe luzera jarraipen planteamendurik egiten ez duen ustiategiak ez ditu horrelako inbertsio-planteamenduak egiten. Guzti honen ondorioz bi irtenbide beste足 rik ez daude ustiategi hauentzat: behi kopurua haunditzea, honek dakartzan inbertsio altuei aurre egin behar zaielarik, edo esne ekoizpena uztea. Ustiategiko titularra heldua den kasuetan eta dedikazio partzial bat azaltzen duenetan, esne behien ordez hara足 gitako behiak jartzea izaten da irtenbidea.

COAG-ek 1999 urtean egindako ikerketetan azaltzen zenez, Nekazal Gizarte Segurantzako erregimen berezian alta emanda dauden ustiategien %75ak esnea ekoizteko joera azaltzen zuen. Abeltzain profesionala beraz esne ekoizlea dugu eta 25-50 buru artean ditu baserrian. Ustiategiko titularraren adina oso faktore garrantzitsua dugu ustiategiak jarraitzeko duen probabilitatea jakiteko garaian, jarraitzen duten ustiategi gehienetan pertsona gaztea delarik baserriko martxa ematen duena.

Egonkorturiko unitate hauek esne ekoizpena uzten ari diren ustiategiak baino lur gehiago erabiltzen dute. Lurren aprobetxamenduak berdintsuak dira, baino lanerako azaltzen duten joera ez da berdina. Esne-ekoizpenera bideraturiko ustiategiak, beraienak diren lurrekin (7,32 Ha.) nahikoa ez eta abereentzako janaria ekoizteko besteen lurrak errentan edo garbitze aldera hartzen hasten dira, kanpotik ekarritako janarekin osatzen dutelarik, gero eta portzentaia handiago batean, abereek behar duten bazka.

Beraien jabegokoak ez diren lurrak beraienak direnak bezain beste izatera iristen dira, batez beste 6,84 Ha. ibiltzera ailegatuaz. Modu honetan 14 Ha. erabiltzen dituzten ustiategiak izatera iristen dira, sail gehienetan belar aprobetxamendua ematen dela足 rik.

Urtean U.L.U. bakoitzarengatik lortzen dituzten irabazi garbiak, LURGINTZArcn arabera, 9.811,13 eurotakoak dira. Irabazi hauek maila ertaina edo baxua duen langile arrunt batek izaten dituenarekin alderatu daitezke. Ustiategi hauek biziraupeneko maila (9.015,18 euro/urtean) markatzen duten irabazien gainetik daude baina duina kontsideratzen den diru mailatik (18.030,36 euro/urtean) oso urrun, Ian honek suposatzen dituen esfortzu pertsonal eta ekonomikoak handiak izan arren. Beraz, ustiategi hauek baino maila baxuago batean ditugun beste baserri guztiak biziraunpcn mailatik bcra daudela esan dezakegu. Esne ekoizpenak ez du aukera gehiagorik ematen, eta irabazi maila handitu nahi baldin bada, ekoizpen maila handitu beharrean aurkitzen da abeltzaina.

Ikusten ari garen aldaketa prozesu honek ez du nekazaritza ahultzen ari dela adie­ razten. baizik eta nekazaritzaren berregituraketa prozesu baten aurrean gaudela. Honek ohizko nekazaritzan sortu dituen aldaketa sakonak ere kontutan hartu beharrekoak izango dira. ETXEZARRETA eta VILADOMIU-k dioten bezala, “XXL Mendeko lehen laurdeneko europear nekazaritza iraganekoa baino askoz nekazal ekoizpen altuagoa duena, modu egokiago batean egina eta bere funtzioa bakarrik betetzen duen neka­ zaritza dugu. Iraganean aldiz nekazaritza landa garapen eta lurralde oreka funtzioak betetzen zituen nekazaritza genuen. gaur egun betetzen ez dituen, eta beraien ustetan, iraganean ere beteko ez dituenak direlarik” (1997, p. 30).

Hau dela eta, ondorengo urteetan gaur egun esnea ekoizten duten ustiategien %10^ besterik ez dugu izango, gaur egungo joerari eusten bazaio behintzat bailarak duen ekoizpen ahalmena mantenduko delarik. Azaldu dugun prozesuak ez dakar soilik abelburu kopuruaren kontzentrazioa ustiategi gutxi batzuetan. Honekin batera, ekoizpen ahalmena ere hobetzen ari da, Euskal Herrian esne kopuru berdina ekoizten delarik.

1.2.3. Haragitako behiak: baserriaren desagerpena abere ustiategi gisa?

2001eko Saneamendu Kanpainako datuetatik abiatuta esne-behiak izanda ere haragi-ekoizpenera bideraturiko ustiategiak isolatu ditugu. Kasu honetan ere Gipuzkoako Foru Aldundiko Nekazaritza Departamentuak ezarritako irizpideak onartu ditugu.

Honen arabera, nekazaritza ustiategi minimo bat izateko, hau da U.L.U. bat izateko, 22 haragitako behi behar dira. Esne-behien kasuan bezala, ustiategi hauetan azaltzen diren beste abere-motak ere kontutan hartu dira U.L.U.en kalkulua egiteko garaian.

Haragitako behiak dituzten ustiategien U.L.U. kopurua. 2001 urtea > 1 U.L.U. ^.

OIARTZUN

______ I 2 _

< I U.L.U. _________137 _______

___

Iturria: G.F.A., 200}. Idazleak egina.

Datu hauek azaltzen dutenez ustiategi bakoitzean, batez beste 5,3 haragitako behi djtugu. Honen arabera, ustiategi hauek pertsona batentzako lana justifikatzeko behar diren 22 buruetatik oso urrun daude. Garbi ikusten denez, ustiategien % 91,9ak U.L.U. bat baino gutxiago du, soilik 12 direlarik maila horretatik gora daudenak. Hemen ikusien dugun joera hau inguruko zonaldeetara zabaldu liteke. Baiezta liteke, beraz, haraSitako behiak dituzten ustiategiek ezaugarri homogeneoagoak dituztela, gehiengoak (%95ak) 20 buru baino gutxiago dituelarik.

Egoera berdintsua da bailarako gainerako herrietan ere, baina Oiartzungo kasua ^ re z ik i ikusgarria da. Hemen, U.L.U. bat baino gutxiago duten ustiategiak 137 dira, aliaran daudenen %24“. Oiartzunen ere ematen da batezbesteko ustiategiko behiKopuru txikiena, 5.3 bururekin.

Ondorengo taulan agertzen dira U.L.U. bat baino gutxiago duten ustiategien ingu­ ruan egindako ikerketaren datuak: Haragi ekoizpenean ez espezializaturiko ustiategiak. 2003 urtea

LAGINAK

Esne Titul. Dedikaz. Ezkont. laguntza E/P kopurua gehig. adina

1 Lagina

6

2 Lagina

2

3 Lagina

8

4 Lagina

6

5 Lagina

2

6 Lagina

2

1 1

1

58

P

64

P

69

E

P

E

3.8

34,8

2,1

Edukitza modua Berea Errent. Sesie.

6,4

0,5

0.2

1.3

15,8

16.4

12,7

24,7

4.2

6.3

31

E

72

P

E

45

P

E

36.4

0,5

14,8

2.4

2,8

5,2

1,2

0,2

8

1

69

8 Lagina

5

2

72

E

9 Lagina

4

1

64

E

10 Lagina

2

1

51

P

G u z tir a

45

S

595

7,5

3,5

59,5

0,75

035

0,8

2.6

32,2

E

7 Lagina

4,5

Landaketak (Ha) Bazka Basoa Beste.

1.5

E

Batezb. Usti..

Bestelako laguntzak

10,5 P

P

7.1

3,7

12,0

IÜ.8 22,1

13.0

3.3

3,3

2

142,8

12,9

5

76,9

0

83,8

0,2

14,28

1,29

0,5

7,69

0

8,38

6,6

Iturria: Nekazaritzako Ustiategien Errolda. G.F.A. 2003. Idazleak egina

Ikus daitekeen bezala, ustiategiko buru kopurua oso baxua da (4,5 buru/ustiategiko), ia bailarako batezbestekoaren erdia delarik (8,3 buru/ustiategiko). Kasu batzuetan esne-behiak ere topa ditzakegu ustiategi berdinean, baino ez da oso maiz ematen den gauza izaten.

Ustiategiko titularraren adina ere oso datu esanguratsua dugu, batez beste 59,5 urte dituelarik. Ikertutako 10 ustiategietatik 6etan titularrak 64 urte edo gehiago ditu, batek bakarrik dituelarik 45 urte baino gutxiago. Hala ere, azken hau ere oso urrun dago U.L.U. bat izateko beharrezkoa den buru-kopuru minimotik.

Mota honetako ustiategien kasuan gehienak ez dute erabateko dedikazioa azaltzen, partziala baizik. Ikertutako laginetatik 5ek erabateko dedikazioa azaltzen dute eta bes­ te bostek partziala. Erabateko dedikazioa dutenen artean adin altuena duten ustiategietatik 4 azaltzen zaizkigu, honek benetako jardun osoko lana ez dela adierazten digularik. Titular hauek erabateko dedikazioa azaltzen dute beste nekazaritza jarduerarik lantzen ez dutelako.

Kasu hauetan oso nórmala izaten da ustiategiko laguntza bezala batzuetan, edo titu­ lar bezala besteetan, pertsona gazte baten izena azaltzea. Honekin ustiategiak jarraipena baduela azaldu nahi da, gehienetan titularra jubilatuta dagoelako edo dedikazio

partziala duelako. Hauxe da dirulaguntza konkretu batzuetan sartu ahal izateko bide bakarra, ustiategian inbertsioak egin ahal izateko dirulaguntzen kasua adibidez.

Baserri-mota honek erabiltzen duen lur-azalera 16 Ha.takoa da, bailaran dugun batezbestekoaren hirukoitza (5,3 Ha.). Honen arrazoia Oiartzungo mendietako herri lurretan bilatu behar dugu. Aipatu izan dugun bezala, Oiartzungo mendietako larree­ tara hainbat abeltzainek bere animaliak bidaltzen ditu udaberri aidetik negu partera bitartean. Hórrela, eta lur hauetan bere animaliak ibiltzen direla azaltzeko, Nekazari­ tzako Ustiategien Erroldan gutxi gorabeherako azalera bat agertzen zaigu. Lur hauek, batez beste, 7 Ha. gehitzen dizkio ustiategiaren azalerari (jabetzan dauzkaten lurren adina direlarik), kasu gehienetan 15 Ha.tik gora herri lur hauen azalera delarik. G ai­ nera, adinean gora doazen 5 ustiategietatik 4 dira herri lur hauek erabiltzen dituztenak.

Lur-sail hauen erabilera nagusia belarra lortzeko baliabide bezala erabiltzea da.

Oso nórmala da behorrak ikustea Oiartzungo mendi publikoan.

Ustiategi-mota honek. U.L.U. bat baino gutxiago duten esne-behi ustiategiek duten •Tiarjina gordina baino baxuagoa dute. Kasu honetan. haragitako behien kasuan, ez li­ tzateke urtean 2.404.05 eurora iritsiko. Foru Aldundiaren taulak jarraituz.

Aldiz, U.L.U. bat baino gehiago dituzten ustiategien ezaugarriak ezberdinak dira, hurrengo taulan jasotzen diren datuek adierazten duten bezala: Haragi ekoizpenean espezializaturiko ustiategiak. 1999 urtea

LAGINAK

Behi Esne kopurua gehig.

1 Lagina

18

2 Lagina

15

2

Timi. adina

Dedikaz. Ezkont. Bestelako laguntza iaguntzak E/P

49

E

P

62

E

E

Landaketak (Ha) Bazka Ba.soa Beste.

Edukilza modua Berea Erreni. Beste.

15.2

6,1

14,2

7,1

E

10,4

0,3

4,4

6.3

E

E

27,5

0.8

4,3

25,5

E

15,4

0,2

12,5

3,1

17,5

9,0

9,4

17,1

1,5

3 Lagina

16

59

4 Lagina

17

41

P

5 Lagina

18

71

E

G u z tir a

84

2

282

4,5

1,5

3

86,0

16,4

13

44,8

0

59,5

16,8

0,4

56,4

0,9

0,3

0,6

17,2

3,28

03

8,96

0

11,82

Batezb. Usti.

Iturria: Nekazaritzako Ustiategien Errolda. G.F.A. 2003. Idazleak egina.

Batezbesteko buru-kopurua, ustiategiko, 16,8 burutakoa da, horrek pertsona batek ustiategian lan egitea justifikatuko lukeelarik, beti ere Gipuzkoako Foru Aldundiak erabiltzen dituen datuei kasu eginik.

Hala ere, ustiategiko titularraren eta beronen sendikoen dedikazioaren kasuan bi joera ezberdin antzematen dira. Nahiz eta ustiategi gehienak erabateko dedikazioa duten, baserritik kanpo lan egiten duten titularrak izaten dira, kanpotik diru iturriak dituztelarik.

Ustiategiko titularraren batezbesteko adina 56,4 urtekoa da. Kasu hauetan oso nór­ mala izaten da titularraz gain beste senitartekoren baten laguntza izatea ustiategian (ama, aita, ezkontidea...), eta laguntza honek erabateko dedikazioa izatea. Honek azaltzen digu, normalean titularrak baserritik kanpo lan egiten duela eta laguntzaile bezala agertzen denak, baserrian denbora gehien pasatzen duenak, erabateko dedikazioa izatea.

Baserri-mota honek orain arte ikusiriko baserriek baino eremu zabalagoa erabil­ tzen du, batez beste 21 Ha., gehienak bazkarako edo belarditarako izaten direlarik.

Ustiategi-mota honek jabegoan izaten dituen lurren eremua 9 Ha.koa da, batez beste 12 Ha. izaten direlarik besteenak diren erabilitako lurrak. Kasu honetan ez dute herri lur askorik erabiltzen, soiük ustiategi bat delarik horrelako lurrak erabiltzen dituena.

Hau kontutan izan gabe, batez beste, 2,5 Ha. gutxiago crabiliko iituzkete ustiategi hauek.

Azaldutako guzti honetatik bi ondorio nagusi atera ditzazkegu: •

Oiartzunen ez dugu haragitako behien ekoizpenean erabateko dedikazioa azaitzen duen ustiategirik, gutxieneko buru kantitate bat duten ustiategiek kanpoko

diru-iturri gehigarri bat edo beste nekazal jarduera bat azaltzen dutelako. LURGINTZA Gesrio Zentroarekin lan egiten duten ustiategien informe tekniko-ekonomikoek, garbi azaltzen dute azpi-sektore honen izaera osagarria. Ustiategi hauen kontuek, batez beste, urteko 8.410,66 euroko marjina gordina azaltzen dute, 25,5 behi eta 24 Ha. erabiltzen dituen ustiategien kasuan, honekin U.L.U. bat izateko marjina minimora (12.134,43 euro) ere iristen ez direlarik. Oiart­ zungo kasuan, 16,8 behi eta 21 Ha.rekin, 5.541,14 euroko marjina gordina izan­ go luke.

•

Haragitako behi eta ardiak egokiago moídatzen dira lur-sail marjinalagoetara, mendi aldeko lur-sailetara. hau izaten delarik ustiategi mota hauek hain eremu zabala erabiltzearen arrazoia.

Haragitako behien bilakaera esne-behien kasuan azaldutakoarekin bat dator. Ustia­ tegi hauek azaltzen duten titularren adina, jarraipenik eza eta jabegoan dituzten lurrak baino gehiago behar ezak aktibitate urria duten esne-behi ustiategien kasuarekin alderatzen dituzte, nekazaritzako jarduera uztea delarik baserri hauen azken urratsa.

Ustiategi hauek duten buru-kopuruak ez du ekonomikoki ekoizpen marjinala duen ustiategiaren mantentzea bermatzen, kanpoko lanetik jasotako diru-iturriak direlarik mantentze honen arrazoi nagusia. Lurraren produktibitatea eta herentzia mantentzea bezalako nekazaritza munduko baloreek bizirik diraute azpi-sektore honetako jendearengan. Haragitako behiak lan gutxiago eta modu ez intentsibo batean lan eginda mantentzeko aukera ematen dute, hau delarik abelazkuntzako ustiategi gehienek aukeratzen duten bidea.

Modu honetako ustiategietan lan egiten duten abeltzain profesionalak oso gutxi dira. Kasu hauetan oso jende gutxi azaltzen dute lan mota hauetan erabateko dedikazioa duena. Normalean beste lantegiekin konbinatuaz, harakina, edota bestelako nekazari-tza jarduerekin batera, gehienetan estentsiboak (artzaintza bezala), azaltzen dira Hala ere, mota honetako ustiategiak izan daitezke ondorengo urteetako ustiategien modeloa. Hala uste dute behintzat U.L.U. bat baino gehiago dituzten elkarrizketaturiko ustiategietako titularrek.

Horien kasuan ere, beraien diru-iturri nagusia ez da abeltzaintza. Baina beraiek baserria jaso duten postura berean mantendu nahi dute, beti ere bere jabetzako eremua garbi mantenduz nekazaritzako jarduera estentsibo bat dela medio.

Normalean. beraienak diren lurrak soilik erabiltzen dituzte, baina lur mekanizaga*Tiak ere hartzeko prest azaltzen dira, beraien ganaduarentzako beharrezko bazka lor­ tzeko asmoz, mekanizazio aldetik behintzat okerragoak diren lurretan ganadua libre uzteko aukera baitaukate.

Haragitako behiak dituen baserriaren ikuspegia.

Beraien ustez, horrelako baserria eredugarria izan liteke ondorengo belaunaldientzat. Datozen gazteei baserriko lana hain lotua eta gogorra ez dela erakusten bazaie, bertan lanean jarduteko aukerak askoz ere handiagoak izan daitezke, betiere diru-iturria kanpotik etortzen baldin bada bederen, edo komertzializazio munduan aldaketa egokirik gertatzen bada.

2 .- A rtza in tza esp ezia liza tu eta p ro fesio n a liza tu a ren a d iera zle g u tx i g u re bailaran .

Ardi-sektorea. oro har, bigarren maila batean azaltzen zaigu Donostialdea-Bidaso足 ako bailaran. Behi-sektoreak bizi duen bilakaerak eman dio ardiari aurrekoak utzitako eremua betetzeko aukera.

2.].-A rtaldeen gorakada nabarmena azken hogei urteotan.

Oiartzungo herria eta beronen inguruak eremu menditsu batean aurkitzen dira.

Esparru honek, goi eta behealdeko lurrak era berean erabiltzeko aukera ematen dio ar-

tzainari, ardien hezilceta modu egokian ematen den zonaldea bihurtzen duelarik gure ingurune hau. Sistema hau oso modu egokian moldatzen da ardiek azaltzen dituzten ekoizpen garaietara, arkumeen jaiotzak udazkenaren amaieratik neguaren amaierara luzatzen direlako eta esnearen ekoizpena negu-udaberri bitartean ematen delako.

Ardien errendimendu altuko garaia martxoa-apiriia bitartean kokatzen da, udaberriko belardien aprobetxamendu egoki bat eman daitekeelarik garai horretan.

Inguruko klima hezeak eta tenperatura epelek bailaran ditugun mendi garaienetako belardien aprobetxamendu luze bat bermatzen dute. Adarra, Andatza, Jaizkibel, eta Oiartzungo kasuan, Aiako Harri da ezaugarri honen islada arbia. Mendi hauen inguru­ ko herrietan abeltzain elkarte profesionalak aurki ditzakegu, hauek direlarik mendilarre hauen ordenamenduaren eta kudeaketaren arduradunak (abeltzain elkarte profe­ sionalak ditugu Hondarribia, Pasaia, Irun, Oiartzun, Urnieta, Andoain eta Usurbilen).

Mendi-larre hauetan izaten diren abereak bertatik atera behar izaten dira azaroa-apirila epe bitartean, garai horretan abeltzaintza debekatua dagoelarik mendietan. Hala ere, abereen gehiengoa mendietatik ateratzen dela ikusita ere, ohikoa da zenbait larre-behi eta behor mendian ikustea garai horretan ere.

Guzti hau kontuan hartuta ere, ardi-sektoreak ez du aparteko garapenik azaltzen, bereziki behi-sektorearekin alderatzen dugunean. Ikerketa honetan kontutan hartu ditugun ustiategien %6,5ak bakarrik azaltzen du ardi-ekoizpenerako joera teknikoekonomikoa. Ardi-sektoreak 1995 urteko Euskal Herriko Nekazal ekoizpen osoaren %4a suposatu zuen, abereen sektorearen ekoizpenaren %9a izatera iritsi zelarik.

Gipuzkoako artzain profesionalen elkarteak, E.L.E.k (Euskal Herriko Latxadunen Elkartea), 8 bazkide ditu bailaran, oso urrun geratzen direlarik esne-behien elkarteak (GIFE) dituen 56 kideetatik eta Gipuzkoako barazkizaieen elkarteak (GILBE) dituen 85 kideetatik. Hau hórrela izanda ere. 1998 urteko datuetan ikus daitekeenaren arabe­ ra. 490 ustiategi ziren ardi-ekoizpenerako joera azaltzen zutenak; esne-behiak, haragi­ tako behiak edo baratza egiten duten ustiategien adina direlarik. Oiartzunen Gipuzko­ ako artzain profesionalen elkarteko lau kide aurkitzen ditugu.

Nekazaritza Erroldan jasotako datuen arabera ondorengo irudia azaltzen du artzaintzak Oiartzunen, laurogei eta laurogeita hamargarren hamarkadetan.

A rd i-k o p u ru a ustiategiko. 1982,1989 eta 1999 u rteak .

Urtea_________Ustiategi-kopurua______ Ardi-kopurua______Batezbestekoa 1982

37

1989

105

1999

128

_

1.708

46,2

5.737

54^

7.365

57,5

iturria: 1982. 1989 eta 1999 urteetako Nekazal Zentsuak. Idazleak egina.

1982 urteko Nekazaritza Erroldaren arabera, 37 ziren artaldea zuten ustiategiak, batez beste 46,2 buruko artaldea zutelarik. 1989 eta 1999 urteetako Erroldetan, aldiz, ustiategiak 105 eta 128ra igo ziren, batezbesteko buru-kopurua 54,6koa eta 57,5ekoa izanik. Gipuzkoako Foru Aldundiak igorritako 2001 urteko datuak ere ildo horretatik doaz. 115 ustiategi zeuden Oiartzunen urte horretan, batezbesteko artaldea 60,9 burukoa zen bitartean.

Kasu guztietan ezin justifika liteke pertsona baten dedikazio minimo bat buru kopu­ ru horrekin. Pertsona batek lan jardun osoan eta urtebetez egindako lanarekin aldera litekeen ardi-kopurua 158 burukoa dugu (esne ekoizpenera bideraturiko ardiak behar dute izan). Beraz, argi eta garbi ikusten da Oiartzungo batezbestekoa oso urrun dago­ ela minimo horretatik oraingoan ere.

Oiartzunen 1991, 1995, 1998 eta 2001 urteetan zehar artzaintzak izan duen bila­ kaera ondorengo taulan azaltzen dugu, ustiategi eta ardi kopurua izan direlarik kontu­ tan hartutako datuak.

Ardi-azienda. 1991,1995,1998 eta 2001 urteak J J r te a ___________ Ustiategi-kopurua

Ardi kopurua

1991

99

6.530

1995

118

6.966

1998_________ __________ U 9___ ____

7.234

2001

7.006

115

Iturria: G.F.A. 1991, 1995, 1998 eta 2001. Idazleak egina.

Ardi-aziendaren kopurua handitzen doa urtetik urterà, hamar urte hauetan 476 buru gehiago ditugularik. Ustiategi zenbakia ere handituz doa, 1991 urtean 99 izatetik 2001 urtean 115 izatera pasa direlarik. Gutxi gorabehera berdin mantendu izan dena batez­ besteko artaldearen tamaina da, 199 lean 66 burukoa zen eta 2001 ean 61 burukoa dela­ rik.

Datu hauek azaltzen dutenez, ardien kasuan ere, haragitako behiekin ematen ari den antzeko prozesu baten aurrean gaudela esan dezakegu. Buru eta ustiategi kopurua han­ ditzen doan neurrian, batezbesteko artaldearen tamaina mantendu edota pixka bat jaisten da, azienden maneiua eta probetxuan utzikeria pixka bat nabari delarik (Euskal Autonomi Erkidegoan ere batezbesteko artaldearen tamaina mantendu den bitartean, buru kantitatea %7a igo zen 1998 urtean).

Ardi eta haragitako behi aziendak aktibitate estentsiboak dira, eta gure eremuaren kasuan, antzeko abere unitate kantitatea azaltzen dute. 1989ko Nekazaritza Erroldak dioenaren arabera, beharrezkoak dira hamar ardi abere unitate bat izateko (A.U.).

Batezbesteko bailarako ardi ustiategien A.U.a 5,6-koa zen 1982 urtean, 4,5-ekoa zela-

rik I989an. Honen arabera, ardien irabazi gordina 1.597,14 eurokoa izango litzateke, haragitako behien irabazien azpitik.

Gipuzkoan 1988-1998 urte bitartean emandako ardĂ­ azienden buru kopuruaren bilakaera

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1999

Iturria: G.F.A. 1998. Idazleak egina.

Datu hauek azaltzen duten bezala, egoera hau ez da bailara-mailan soilik ematen, Gipuzkoa osora zabaldu litekeen joera dugu. Epe berean, Gipuzkoa eta DonostialdeaBidasoako bailaran ere ardien kopurua gora doa, %22 eta %19 hain zuzen ere. Era berean, ardiak dituzten ustiategien kopurua ere gora doa, batezbesteko artaldearen tamaina berdintsua azaltzen delarik kasu guztietan, 53 burukoa bailaran, 61 buruko Oiartzunen eta 64 burukoa probintzia mailan (G.F.A., 1999 urteko Ardi Azienden Saneamendu Kanpaina). Euskal Autonomia Erkidegoan ere antzeko egoera nabari da, |iahiz eta batezbesteko artaldearen tamaina handiagoa izan, 71 burukoa. Beraz garbi ikusten da egoera berdintsu bat azaltzen dela kasu guztietan, U.L.U. bat izateko beha*^ezko buru-kopurutik urrun dauden artalde txikiak nagusi direlarik.

Behi-azienden kasuan, ekoizpena uzteko planetan sartzen ziren abeltzainek adierazitakoarengatik eta buru eta ustiategien datuek azaltzen dituzten datuek azaldutakoaJ'^ngatik, ustiategi intentsibo batetik estentsibo baterako pausua argia zen. Ardi-azienkasuan aldiz, joera hau ez da hain garbia. Inguru hauetan azaldu diren artalde txiâ&#x20AC;˘ asko eta asko esne-behiak dituzten eta esne ekoizpena uzten duten ustiategietatik ^ortuak edo krisialdi industrialaren ondorioz aurre-jubilatutako pertsonek jarriak izan â&#x20AC;&#x2DC;ra. Honen ondorioz, buru-kopurua handitzen bada ere batezbesteko artaldearen amaina murrizten ari da.

Ondoren ardi-aziendak ordezkapen prozesu honetan betetzen duen papera argitzen saiatuko gara.

2.2.- Artalde txikia duen ustiategiaren em ugarriuk Ondorengo taulan Oiartzunen dauden eta 2001eko Saneamendu Kanpainan bildurik agertzen diren ustiategiak azaltzen dira, bakoitzak azaltzen duen dedikazio mailaren arabera sailkatuta.

Ardi aziendak dituzten ustiategien U.L.U.ak. 2001 urtea

^

U .^U ^_________ ________ < 1 U 12

103

Iturria: G.F.A. 2001. Idazleak egina.

Taulan jasotako emaitzek haragitako behien eta ardi-azienden sektoreen arteko berdintasunak agerian uzten ditu berriro ere. Ardiak dituzten ustiategien %89,4a ez da U.L.U. bat izatera ailegatzen. Oiartzunen dauden 12 artaldek soilik justifikatzen dute pertsona baten jardun osoko lana. AINZek dioen bezala, “artalde txikiak nagusitzen ari dira Euskal Herri aldean. 100 buru baino gutxiago dituzten artaldeak guztien %85a osatzen dute eta, gainera, hauek izaten dira buru-kopuruaren igoeren %80 jasaten dute­ nak”. Donostialdea-Bidasoako bailaran eta Oiartzunen egoera berdina dugu, azken hau delarik ardi ustiategi gehien dituen bailarako herria.

Nekazaritzako Ustiategien Erroldako datuak erreferentzi bezala hartuaz egingo dugu, oraingoan ere, ustiategi-mota ezberdinen ikerketa. Beti ere Saneamendu Kan­ painan azaltzen diren ustiategiak hartuko ditugu adibidetzat. Kasu honetan ere, eta ustiategi gehien duen herria izanik, Oiartzungo ustiategi ezberdinen erroldak hartu ditugu, hauxe baita artalde profesional eta artalde txiki gehien dituena, bertako erabi­ lera publikoko mendiak kudeatzen dituen abeltzain elkarte bat duena, eta ondorioz, sektorearen ikuspegi orokor bat modu egokienean eman diezakigukeen herria.

Ardi>aziendak dituzten ustiategi ez espezializatuak. 1999 urtea

LAG1NAK 1 Lagina

Ardi Behi Titul. Dedikaz. Ezkont. Beslelako kopurua gehig. adina E/P laguntza Iaguntzak 51

29

P

71

P

48

P

2 Lagina

28

3 Lagina

27

4 Lagina

71

35

P

28

E

P

Landaketak (Ha) Bazka Basoa Beste.

Edukitza modua Berea Errenl. Beste.

6,4

7.2

0.4

6,9

5.6

5.3

0,4

10,3

5,7

0,5

11,4

7,0 1.0

11,5 E

6.2

P

0.7

0,7

5 Lagina

17

44

P

6 Lagina

24

64

P

7 Lagina

87

1

67

E

30,3

11.7

8 Lagina

117

8

58

E

52,7

5,3

3.0

3,0

0,7

0,3

0,9

1.0

18,6 3,7

43.7

9 Lagina

74

27

P

10 Lagina

11

73

E

11 Lagina

86

34

P

E

11.9

12 Lagina

70

28

55

E

E

13,9

13 Lagina

112

7

58

E

E

17,6

0,5

1,6

3.2

8,5

7,9

775

72

663

9,0

2,5

2,5

164,9

35,7

5,3

62,9

23,7

119,3

59,6

53

51

0,7

0,2

0,2

12,7

2,7

0,4

4,8

1.8

9,2

Guztira _Batezb. Usti.

P

4.4

0.3

0,2

5,0

0,4 16,7

1,5

4.4

3,2

9,1

7,2

20,6

Iturria: Nekazaritzako Ustiategien Errolda. G.F.A. ¡999. Idazleak egina.

Ustiategi hauek azaltzen duten jarduera eta dedikazio eta laguntza mailari erreparatzen badiogu, egoera ezberdinak antzeman ditzakegu lagin bezala hartutako ustiate­ gi ezberdin hauen artean.

1. Bi kasuetan, erabateko dedikazioa duten ustiategiak ditugu, artalde handia iza­ teaz gain beste nekazaritza jarduera bat, esne-behiak normalean, izaten dutenak.

Kasu hauetan U.L.U. bat izatetik gertu dauden ustiategiak dira, baina titularrak 60 urte inguru ditu eta bertan ez da ustiategiarekin jarraituko duen ordezkorik antzematen. Nekazal jarduera uzten hasi diren ustiategien kasua izan daiteke.

2. Beste bitan, semearen laguntza azaltzen da, partziala bada ere. Hau abere kopu­ ru handiago batean isladatzen da. Lehen mailako jarduera ez da ardi-aziendena, behi-aziendena baizik, eta kasu hauetan haragitako behiak dira gainera.

3. Beste adibide guztietan (9), titularra 65 urte baino gehiagokoa edo gaztea izan, artalde txiki bat mantentzen da, normalean 30 buru baino gutxiagoko artaldea.

Ez dute beste animalia osagarririk izaten baserrian eta ustiategian nekazaritza lanetan aritzeko gaitasuna duen inork ez du erabateko dedikaziorik azaltzen.

Ustiategi hauek azaltzen duten beste ezaugarri berezietako bat lurraren edukitza ^oduan datza. Errentan edo beste modu batzuetan erabiltzen duten lurren azalera (9,2 Ha) jabetzan dutenarena baino handiagoa da (4,8 Ha.). Hau erabilera publikoko lurren ^probetxamenduarengatik ematen da. Normalean lur hauek artalde handienak erabil—

tzen dituzte, zenbait artalde txilci ere ager daitezkeelarik. Mota honetako lurrak erabiltzen dituzten ustiategiek gutxi gorabeherako azalera bat jartzen dute bere Nekazaritzako Ustiategien Erroldan, artaldea nahiko libre ibiltzen baita mendi hauetako lurretan.

Ustiategi hauek gero eta artalde txikiagoa izango dutela uste dute talde honetan elkarrizketatu diren baserritarrek. Aurreko kasuetan azaldu den bezala, norbaitek baserria mantenduko duenaren susmoa edo esperantza dute. edo hau h坦rrela izatea nahi dute.

Beraiek jarduera uzten hasiak dira. Gaztetan ezagutu zuten baserria eta oraingoa oso ezberdinak direla diote. Lehen, ia baserri guztiak joaten ziren mendira, iratze lekuetara, azpitarako erabiltzen zuten iratzea moztu eta etxera ekartzeko. Urteen poderioz, ukuiluak berritzen joan dira eta gaur egun beste material batzuk erabiltzen dira azpitarako. Ondorioz, iratze lekuak zikintzen joan dira eta mendia zikinagoa agertzen da. Orain oso baserri gutxi dira iratzea moztera joaten direnak eta 5-10 urtetan ez da inor geldituko.

Donostialdea-Bidasoako bailara mendi nekazaritza zonalde bezala deklaratua iza足 teak mendiko kalte-ordain konpentsatorioetara (LC.M.) aurkezteko aukera ematen dio baserritarrari. Agenda-2000 onartu arte behintzat, kalte-ordaina 1,4 A.L.U. (Abere Larriko Unitatea) bazka azalera hektareakora mugatzen zen. Ustiategiek erabiltzen dituzten erabilera publikoko mendi larreak bere ustiategien azalera deklarazioan sar足 tzen dituzte. Batzuk gutxi gorabeherako azalera bat jartzen dute. Besteetan aldiz, era足 bilera publikoko mendi-larreen jabe den Udala izaten da gutxi gorabeherako azalera hau zenbatekoa den esaten duena, mendian dagoen abelburu kantitatea eta abereentzako dauden larreen azalera kontutan hartuaz. Azalera deklarazio berdina erabiltzen da abere primak eskatzerakoan, kasu honetan beharrezko abere karga 2 A.L.U/Ha.ko eta urteko mugatik behera egon behar duelarik.

Iraganeko artzantza eredua mantentzen duen baserri eredugarria.

Ardi-azienda ustiategien Icoicalekua ere ezaugarri berezi bezala har dezakegu. Nor­ malean zona altuetan egoten dira, mendiak azaltzen dituen maldak handiagoak diren lekuetan, baserriaren jabegoko eremuan gehien ematen den erabilera larrea delarik.

Aldiz, U.L.U. bat baino gehiago duten ardi-azienda ustiategiek bestelako ezauga­ rri batzuk azaltzen dituzte. Oiartzungo kasuan harturiko laginek ondorengo datuak azaldu dituzte.

ArdĂ­-aziendak dituzten ustiategi espezializatuak. 1999 urtea LAG1NAK

Ardi Belli kopurua gehig.

Titul. Dedikaz. Ezkont. Bestelako adina E/P laguntza lagunizak

I Lagina

218

1

65

E

2 Lagina

213

7

63

E

10

63

E

33

E

3 Lagina

185

4 Lagina

359

5 Lagina

195

16

88

P

6 Lagina

216

4

33

E

7 Lagina

165

9

51

P

18

P

44,4 E

E

E

Landaketak (Ha) Bazka Basoa Beste.

28,1

1,6

40,0

E

51,5

1.0

34,5

1.0

Edukitza modua Berea Errenl. Beste.

1.1

3.2

1,0

9,8

0,3

5,4

3,2

4,6

18,6

E

30,3 33,8

0,4

8,5

7,5

19,9

0,2

10,1

2,3

16,3

15,1

1,2

1.0

12,1

0,2

3.8

36,4

41.9

40,6

2.4 E

39,0 20,9

2.4

28,6

8 Lagina

160

65

E

9 Lagina

260

63

P

IO Lagina

185

29

E

^ 1 Lagina

206

58

E

Guztira

2.362

65

611

9,0

2,5

2,5

4()8,8

4,4

3,6

72,0

76,7

268,0

Batezb. Usti.

214,7

5,9

56

0,8

0,2

0,2

37,2

0,4

0,3

63

7,0

24,4

P P

15.8

0.6

40,5

0.3

0,5

40,4 82.5

28,3

Iturria: Nekazaritzako Ustiategien Errolda. G.F.A. 1999. Egileak egina.

Artaldearen batezbesteko tamainak, 214 ardi, pertsona baten erabateko dedikazioa justifikatzen du gutxienez. Askotan behiekin konbinatzen dute jarduera, nahiz esne ^^in haragitakoak direla ere. Baserriak dauzkan aukera guztiak aprobetxatzen ditu, larre-tokietatik hasi eta mendi komunaletaraino.

Bere jabetzakoa den lurraren edukitza moduak antzekotasunak ditu ez espezializa^uriko taldearekin. baina ez erabiltzen duten azalerarekin. Bazka aprobetxamendua da oramgoan ere garrantzitsuena (37,2 Ha.), mendi komunalen erabilera delarik bi taldeartean sortzen den lur-eremuaren artean dagoen ezberdintasunaren arrazoia, jabegoati duten lur-eremua berdintsua delarik bi kasuetan. Errentan eta beste moduetara ^rabiltzen dituzten sailen azaiera 31 Ha. baino gehiagokoa da, jabetzan dituzten lurrak ^ Ha.tara soilik iristen direlarik.

Ustiategi hauek azaltzen duten dedikazioa, senitarteko laguntza, adina eta ardiopuruaren ikerketak bi joera ezberdintzen ditu talde honen barruan:

-

Aide batetik 50 urte baino gehiagoko titularra eta jarraipenik ez duten ustiate­ gien kasua daukagu. Oraindik artalde handia mantentzen badute ere, bere jar­ duera pixkanaka beherantz joango dela espero da (5 laginek azaltzen dute horre­ lako egoera).

-

Beste taldean izango genituzke jarraipena bermatuta duten ustiategiak. Jardue­ rari dagokionean ez dute aurreko taldearekiko aldaketa nabarmenik azaltzen, baina epe motzean azalduko dutela espero da.

Kasu honetan ere, azken talde honetako baserritarrak elkarrizketatu ondoren, jar­ duera mantenduko duten artzainak Oiartzunen badirela esan dezakegu. Ustiategia berritu eta gazta egiten ari diren baserriak ere jarraituko dute ondo dauden bitartean edo egoera oso larria jartzen ez den bitartean.

Artzantzara bideratzen diren baserrien eremua: mendia.

Ustiategi profesional eta espezializatuak azaltzen dituzte. GIFEko kideen kasuan bezala, eta salmenta bide jorratuak dituzten ustiategiak dira. Gaur egun lurra gutxiago lantzen dela diote artzainek. Duela 40-50 urte Oiartzun osoan artoa egiten omen zen. nahiz eta lur-saila ez mekanizagarria izan. Hasiera batean artoa taioak egiteko omen zen, baina ganaduarentzako artoa ere egiten zen.

Gaur egun, animalien elikaduraren zati garrantzitsuena kanpotik ekartzen dute. ber­ tako lurrak belar-bazkarako erabiltzen direlarik.

Datu hauen ikerketak azaltzen ez badu ere, bi taldeen estrategiak oso ezberdinak dira. Lehen taldearen kasuan, adinean gora doazenen kasuan, ekoizpenaren helburua esnea zentralari saltzea den bitartean. bigarren taldekoen artean esnekiak ekoizteko proiektuak gauzatzen ari dira pixkanaka, gehienbat gazta ekoiztera bideratzen direla­ rik. 1997-1998 urtean LURGINTZAk egindako ardi-azienda ustiategien informe tekniko-ekonomikoen arabera, esne-ekoizpena gazta egitera bideratzen duen 291 ardiko ustiategi baten urteko marjina gordina 28.267,14 eurokoa da. Aldiz, esnea zentralari saltzen dion 473 ardiko ustiategi baten urteko marjina gordina. nahiz eta esne hau prezio onean saldu (1,06 euro/litroko), 24.931,18 eurokoa da. Beraz, artaldea bikoizteaz gain esnea zentralak ordaintzen duena baino prezio hobeagoan saldu beharra dago (0,72-0,78 euro/litroko 1998 urteko Kanpainan), irabazi berdintsuak atera ahal izate­ ko.

1993 urtean erabilera komuneko ardi-gazta kamara bat jarri zen martxan Oiartzu­ nen. Proiektu hau Behemendi Mendi Nekazaritza Elkartea eta “Artzai Gazta” Gazta Ekoizleen Elkartearen arteko elkarianaren fruito izan zen, esneari ahal den balio gehi­ garri gehien eranstea bilatzen zuen proiektua zelarik. Proiektu honetan ustiategian 50 urtetik beherako pertsonak dituzten baserriek soilik hartu zuten parte, nahiz eta adin altua zuten ustiategietan ere artalde handiak izan. Zazpi urte beranduago kamara honen funtzioa amaitutzat ematen da. bertako bazkide zirenek bere ustiategian gazta egin eta kontserbatu ahal izateko beharrezko hobekuntzak egin ondoren, betiere Sanitate Sailak eskatzen dituen betebehar guztiak beteaz (BEHEMENDI, 2000).

2.3.- Jarduera marjinala Ardiak beti egon izan dira bailarako eta Oiartzungo baserrietan. nahiz eta bigarren rnailako jarduera marjinal gisa izan. Esne-behiak zituen baserri batek esnea ekoiztean uzten dion unean. ardia bihurtzen da baserri horietako nekazaritzako jarduera baka'Ta, aurretik zuen garrantzi berarekin bada ere. Ustiategiko nagusiek ez dituzte ekoizPena edota salmenta hobetzeko beharrezko inbertsioak egiten. Artalde hauek txikiak *zaten dira, bertatik ateratzen den etekin bakarra jateko kentzen zaien esneko bildotsa delarik.

Hala ere, azken hamar urteetan eman den ustiategi eta ardi-kopuruaren igoera azpil^arratu beharra dago, nahiz eta antzerako batezbestekoak mantendu diren, 50 ardi 'f^guruko artaldeak direlarik. Bi arrazoi nagusik argudiatzen dute bilakaera hau. Aide batetik, behiak kentzen dituenean baserritarrak lehen baserrian ezagutu izan zuen artal^etxoa berreskuratzen du; eta bestetik, lehendik existitzen baina deklaratzen ez ziren ^rtalde asko ofizialtzen dira, ardi-aziendak izateagatik dagoen prima jaso ahal izateko. gipuzkoan prima jasotzen duten ardi-kopurua , 1993-1998 urte artean, %20 igo zen. ^rima. gutxi gorabehera, 23,92 euro/buruko inguruan mantendu da urte hauetan zehar.

Lur-sai! askotan ikus daitezke artalde txikiak.

Sektorearen profesionalizazioa eta espezializazioa oso urria da, bailara osoan liogei ustiategi profesional besterik ez ditugularik. Are gehiago. bere mugikortasuna eta prezioaren bikoiztea lortzen duten faktoreak kontuan hartzen baditugu, esnekien eiaborazioa hain zuzen ere (gazta eta mamia), ustiategien erdiekin soilik geratzen gara. Une honetan, eta bailara mailan, hamar ustiategi inguru besterik ez ditugu ardi gazta bal足 dintza minimo batzuetan egiteko aukera dutenak. Honen arrazoia ekoizpen-mota hau erregulatzen duen legedian aurki dezakegu. Sektore honetan 92/46 C.E. Direktibaren aplikazioak (esnearen kalitatearekiko betebchar berriei buruzkoa) arazo gehiago sor足 tzen ditu. zuzeneko salmenta eta gazta sanitate kontrolik gabe egitea oso jarduera arruntak direlako. Direktiba hau aplikatzeak, U.L.U. bat baino gehiago duten ustiate足 gi askoren desagerpena ekarriko luke garai hartan, ez bait zegoen baldintzak betetzen zituen ustiategi askorik eta U.E.k exijitzen duen esnearen konposizio medikoa soilik ustiategien % ll,6 a k betetzen zuelako 1996 urtean (EN B A ,n"28. 1997). Halere.azken urteotan egoera asko zuzendu da eta guztiek modu egokian ekoizten dute.

Hau dela eta. esne-behien kasuan ikusitako egoera berdina dakusagu: ardi-azienda jarduera marjinala den talde handi bat dugu lehenik; bereziki ustiategiko titularraren adina dela eta jarduera gutxitzen ari diren ustiategien taldea dugu bigarrena; eta bere ustiategia espezializatuaz eta profesionalizatuaz, ekoizpenari gainbalio bat atera nahi

dion ustiategiaren joera azaltzen duten ustiategiek osatzen dute hirugarren taldea.

Azken talde hau osatzen duten ustiategiak, ardi sektorean dauden ustiategien %5a bes­ terik ez dira, aurrera begira nekazaritza jarduera profesional bati eutsiko dioten baka­ rrak.

2 .- O ia rtzu n g o B arazkigin tza.

Nahiz eta abeltzaintza izan Donostialdea-Bidasoa bailarako nekazaritza jarduera nabarmenena, barazkigintzak ere badu bere garrantzia. Oiartzungo herrian ere egoera berdintsua antzeman dezakegu, nahiz eta barazkigintzan espezializaturiko ustiategien kopurua txikiagoa izan eta besteen aurreko garrantzia hori galdu. Daukagun informa­ zio berriena 1999 urtekoa da, Gipuzkoako Foru Aldundiak emandako Nekazaritzako Ustiategien Erroldako datuena hain zuzen ere. Hauetan ez da azaltzen negutegiak edo aire libreko baratzak hartzen duten azaiera, ez eta azken honen ezaugarririk ere (intentsiboa ala estentsiboa den). Adierazten duten datu bakarra ustiategi bakoitzak baratzerako erabiltzen duen azaiera totalarena da.

Oiartzungo ustiategi-kopurua barazkigintzarako erabiltzen duten azaleraren arabera (Ha). 1999 urtea < 0.1

< 0.2 < 0,3 < 0,4 < 0 .5

< 1 < 1.5

<2

<3

>3

GUZT

OIARTZUN

46

13

6

0

0

3

1

0

0

0

69

b a ila ra

173

96

42

27

10

48

16

5

5

2

427

PROBINTZIA

439

245

137

79

73

129

37

17

7

4

1.167

% OIARTZUN

66,7

18,8

8,7

4,3

1,5

% BAILARA

40,7

22,6

9,9

6,4

2,4

11,3

3,8

1,2

1,2

0,5

% PROBINTZIA

37,6

21,0

11,7

6,8

6,3

11,1

3,2

1,5

0,6

0,3

Iturria: G.F.A. 1999. Idazleak egina.

Datu hauen arabera, barazkigintza modu berdintsu batean ematen da Gipuzkoa fiiailan. nahiz eta Oiartzungo kasua esanguratsuenetakoa izan. Donostialdea-Bidasoa­ ko bailaran barazkigintzan espezializaturiko ustiategi gehien dituen herria dugu, l^onostiarekin batera (%16,2 eta %16,4), baina gehienak norberaren kontsumora bide•“aturiko baratzeak ditugu. Barazkigintzarako ustiategiek erabiltzen duten lur-zatiaren azaiera handitzen doan neurrian, eta 1 Ha.tik gora doazen heinean, Oiartzungo herriak probintzia mailan duen garrantzia gero eta baxuagoa dela ikus daiteke (1 Ha. dutenen *^5,3 Oiartzungo ustiategiak dirá; 1,5 Ha. dutenen %3,6a). Aldiz, Donostialdea-Bidasoako bailara garrantzia irabazten ari dela ikus dezakegu (1 Ha. dutenen %40 bailarako ustiategiak dirá; 1,5 Ha. dutenen %43a).

Azalera hauek ustiategi bat barazkigintzan espeziaHzatzen hasten den azalera mini­ mo bezala har ditzakegu. Gipuzkoako Foru Aldundiaren arabera, barazkigintzan U.L.U. bat izateko 0,6 Ha. baratza intentsiboa, 1,5 Ha. baratza estentsiboa edo 0,2 Ha. negutegi behar dira (1995). Oso egoera arrunta izaten da bertako baserrietan barazkigintza mota bat baino gehiago azaltzea. Hórrela, aire librean egindako baratze 1 Ha. hartuko dugu U.L.U. bat izateko erreferentzi bezala, hau erabiliko duguiarik bestela­ ko daturik azaltzen ez zaigun ustiategien kasuan. Hala ere, eta azaltzen duten baratzeko jarduera kontutan hartuta, ustiategi gehienak ez dira beharrezko U.L.U. minimora ailegatzen. Batezbesteko erreferentzia bezala 1 Ha. hartzen badugu, Oiartzunen barazkigintzara dedikatzen diren ustiategien %5,8ak soilik izango luke azalera hori baino handiagoa.

Beraz, Oiartzunen oso ustiategi gutxi ditugu gutxieneko azalera hori baino baratze gehiago dutenak. Aipatu dugun bezala, Oiartzungo baserrietan egiten den baratzamota etxeko beharrak asetzera bideratzen da, oso gutxi direlarik salmenta kanpora bideratzen dutenak. Orokorrean, hori da Oarsoaldeako eremuan ematen den barazki­ gintzako eredua.

Hurrengo taulatik ere emaitza interesgarriak atera litezke. Bertan, ustiategi eta herri ezberdinetan barazkigintzak betetzen dituen azaleren datuak aurki ditzakegu.

Oiartzungo ustiategien tamainaren araberako azalera Ha.tan. 1999 urtea.

Usti.

__________ Kop. OIARTZUN BMLARÄ___

Ha.

< 0.1 < 0 ,2 < 0 ,3 < 0 ,4 < 0 .5

<1

< 1 ,5

<2

<3

>3

Kop._________________

69

7,2

1,5

1,8

1,3

0,0

o,Q

1,5

ij

0,0

0.0

0,0

424

113,7

6,2

16,4

9,4

8.5

4.1

31,2

18,4

8,4

11,0

7,5

¡furria: G.F.A. 1999. Idazleak egina.

1 Ha. baino azalera gehiago duten ustiategiak guztien %5,8a soilik izan arren, ustia­ tegi guztien azaleraren % 36,la osatzen dute beren artean. Oiartzun bailara mailan ia ustiategi gehien duen herria izan arren (Donostiaren atzetik), azalera aldetik atzera geratzen zaigu (bailarako azaleraren %6,3a). Barazkigintza hiri inguruetan garatzca idazle askok eta askok azaldu duten joera dugu. Barazkigintzarako egokiak diren kalitatezko lurrek laguntzen dute garapen honetan, Urumea eta Oria ibaien erriberak gure bailararen kasuan.

Beste herriek, Oiartzungo herria barne delarik, antzeko irudia azaltzen dute; baraz­ kigintzan aritzen diren ustiategi asko baino azalera txikiko baratzeak. Barazkigintzara bideraturiko 69 baserriren artean 7 Ha. inguru betetzen dute, hau da, batez beste 1.050 m--ko ustiategiak. Honek norberaren kontsumoa asetzera bideraturiko baratzea adie­ razten du. Kontuan hartu behar dugu beste nekazaritza jardueratara bideraturiko base­ rrietan ere norberaren kontsumora bideratzen den barazkigintza oso jarduera zabaldua dugula gure artean.

2.1.-Espezializazioa eta abandonoa: batera azaltzen diren prozesuak Atal honetan, barazkigintzaren sektoreak bizi duen egoerak azaltzen digun joera ikertuko dugu, bertako ustiategi ezberdinak aztertuz. Batzuk bere ekoizpen maila han­ ditzeko beharrezko bitartekariak gehitzen dituzte bere ustiategietara, beste batzuk aldiz, kantitate, kalitate eta prezioaren inguruko baldintzak bete ezin eta jarduera marjinalizatzen dutelarik, azkenik bertan behera utziz.

Espero den egoerak bi talde ezberdintzen dituen artean, maiz erdibideko joerak ere aurki ditzakegu. Hórrela, Barazki eta Fruituen M ahai azpi-sektorialak hiru talde ezber­ dintzen ditu. Lehen taldean barazkizale profesionalak izango genituzke, lehen maila­ ko ustiategien jabe direnak eta lehen mailan jarraitzeko beharrezko aldaketa teknoJogikoak egin dituztenak; bigarren taldean, berriz, dedikazio partziala azaltzen duten ekoizleak genituzke, aldaketarik gabe eta sektorearekin kontaktu gutxi dutenen taldea; eta hirugarren talde batean, norberaren kontsumorako ekoizleak bilduko genituzke, ekoizpen gehiegi dutenean merkatuan puntualki azaldu daitezkeen ekoizleak.

2.1.L - Espezializazio eta intentsifikaziorako bidean.

Oiartzun eta bailarako barazkigintzaren sektoreak, behi-ustiategien sektorearen antzera, profesionalizazioak eta modernizazioak markaturiko ekoizpenera bideraturi­ ko ustiategi talde bat azaltzen digu. Lehen atal batean ustiategi hauek hobeto ezagutuko ditugu. eta bigarrenean horien barneko ezaugarriak aztertzeari ekingo diogu.

Pentsa dezakegu GILBEko kide diren ustiategien datuak azal diezazkiguketela, modu egokienean, jarraitzeko erabakia hartu duten ustiategien ezaugarriak, eta bide batez ere, barazkigintzara bideratuta dauden ustiategien kopurura hurbilduko gaituela.

2003 urtean, 177 kide zituen GILBE Elkarteak Gipuzkoan, horietatik 85 Donoslialdea-Bidasoako bailarakoak eta 9 Oiartzungoak direlarik.

Oiartzungo GILBEko kideen Nekazaritzako Ustiategien Errolda. 2003 urtea He r r i J-AGINA

Behi kop.

J J-agina________ 15 2 Lagina

Balezb.__

59

E__________ P__________P__________ W ___________ 6.3

35

ij - a g in a ^ Z tira

Xitul.Dedikaz.

Ezkont.

Bestelako Laboreen azalera (Ha.) Edukitza mota (Ha.) adina E/P laguntza lagunlzak Baraz, Loreak Beste.

Jabeg. Errent. Beste.

E

0.2

27

E

15

121

3

0,5

»,5

1,3

0.2

5

4Ü,3

1

0.13

0,13

0,43

0,07

0,4

0,8

5.7_____________ 0,6 0,5

0.3

6,7

6,8

0,3

1,1

2,2

2.3

0,1

0,36

Iturria: Nekazaritzako Ustiategien Errolda. G.F.A. 2003. Idazleak egina.

Eskulanari erreparatzen badiogu, orokorrean ustiategi-mota bakarra dugula esan dezakegu. Bertan, batez beste, pertsona bat aurkitzen dugu erabat lanean, beste bat edo

bi ager daitezkeelarik laguntza partziala ematen. Laginen %i()()ak jarraipena baduela ikus daiteke, ustiategiaren titularra gaztea delarik edo gaztea ez izanda ere semeak ber足 tan lanean dituela. Barazkigintza jarduera intentsibo bat dela kontuan harturik, ez da harritzekoa bestelako jardueratan baino eskuian gehiago azaltzea bertan.

Hala ere, kasu honetan ere bi ustiategi-mota bereiztea bidezkoa litzateke.

Laginetako bat senitarteko nekazaritza ustiategi arrunta dugu, baserriari loturikoa, pertsona bat izaten delarik bertako titularra eta berarekin lotuta ager daitezkeelarik ezkontidea edo titular ordekoa eta laguntza familiarra. Behiak dituen ustiategi bakarra da, abeltzaintzan jarduten duen baserrien antzeko lurralde oinarria duclarik (6,8 Ha. guztira).

Ustiategi hau Donostialdea-Bidasoa bailarako ustiategiek azaltzen duten joeraren islada da. Ustiategi mota honek, barazkigintzan espezializatuta ere, abeltzaintzan ari direnen adina lur erabiltzen du, lur hauen edukitza mota delarik ezberdintasun baka足 rra. Abeltzaintzara bideratzen diren bailarako baserriak errentan eta bestelako erregimenetan erabiltzen dituzten lurren azaiera askoz handiagoa dute, aldiz barazkigintza足 rako erabilitako lurrak norberaren jabegokoa izaten direlarik. Oiartzungo kasuan, aldiz, erabilitako lur-sail kopuru handi bat norberaren jabetzakoa dela ikusten da, barazkigintzan duten espezializazio-maila bailarako baserriena baino baxuagoa dela足 ko, bide batez abeltzaintzarako lur gehiago gelditzen zaiolarik baserriari.

Baserrian erabiltzen dituzten lurren %7,4 soilik baliatzen dute barazkigintzarako, aldiz bazkarako lurren % 44,)-a erabiltzen dutelarik.

Aize librean egiten den baratza eredugarria.

Ustiategi iiau dugu betidanik baserrian bizi izan den ustiategiaren kasu bakarra.

Beste taldea osatzen duten bi ustiategiak baserri mundutik kanpo datozenen adibide garbia ditugu. Soilik barazkigintzan espezializaturiko ustiategiak izaten dira, batere ganadurik gabekoak. Ustiategi hauek, duten lur guztia barazkigintzarako bideratzen dute.

Barazkigintzarako beharrezko lurren falta da baserri mundutik kanpo etorritako ustiategiek duten arazorik larriena. Beren jarduera aurrera eraman ahal izateko lurrak erosi beharrean aurkitzen dira, kasu askotan lurraren prezio altuek ezinezkoa egiten dute hauen erosketa, eta azkenik erostea lortzen diren lurrak azalera txikikoak izaten dira. Gainera, barazkigintzarako egokiak diren lurrak erostea oso zaila izaten da, neka­ zaritza sektoretik kanpo dauden beste jarduerekin ere lehiatu behar dutelarik (lur hauek egokiak dira etxebizitzak egiteko, industrialdeak eraikitzeko, errepideak igarotzeko, e.a.). Guzti hau dela eta, bigarren mota honetako ustiategiek erabiltzen duten lur-sail kopurua oso txikia da, batez beste 0,7 Ha. erabiltzen dituztelarik.

Orokorrean. Oiartzungo barazkigintza sektorean diharduten ustiategiek erabiltzen duten batezbesteko lur-sail kopurua Donostialdea-Bidasoa bailarako eta abeltzaintzara bideraturiko baserriena baino askoz txikiagoa dugu, batez beste 2,8 Ha. erabiltzen dituztelarik.

Oiartzungo barazkigintza azpi-sektorearen kasuan, aipatu dugun bezala, lurralde oinarri txikia duten ustiategiak azaltzen zaizkigu nagusiki. Ustiategien %67a sektore­ tik, eta oro har, baserri mundutik kanpo datorren jendeak osatzen du. Hauek, nekaza­ ritzan aritzeko lurrik ez dute eta lur-sailak erosi edo errentan hartu beharrean aurki­ tzen dira.

Ustiategi guzti hauen orientazio tekniko-ekonomikoa barazkigintza dela kontuan hartu behar dugu. Bertan bazka lurrak azaltzearen arrazoia orografian bilatu behar dugu. Lur-sail gehienak barazkigintzarako erabili ezin diren lurrak izaten dira, ondo­ rioz bertako abereentzako bazka iturri bezala erabiliak edo beste baserritar bati utziak izaten direlarik.

Batez beste, barazki eta lore ekoizpenera bideraturiko azalera ustiategiaren %18,5ekoa izaten da, hain zuzen 0,5 Ha. GILBE Elkarteak azaldutako datuen arabe­ ra, 34.985 m- ziren negutegiek betetzen zuten azalera 1999 urtean. Ondorioz, lore eta barazkien ekoizpenaren %25a barnean egiten da. Hau hórrela izanda, batezbesteko ustiategien 0,375 Ha. dira aire libreko barazkigintza egitera bideratzen direnak (inten­ tsiboa normalean), 0,125 Ha. direlarik, berriz, negutegiek hartzen duten azalera.

RUIZ URRESTARAZU eta GALDOS-ek ziotenaren arabera, Euskal Herriko barazkigintza ustiategietan 2000-3000 m--ko azalera hartzen dute negutegiek. Gainera, eta antzematen den joera ikusita, barneko barazkigintza aire librekoari gailentzen joango zaio.

Nekazaritzako Ustiategien Erroldan ez da agertzen aire libreko barazkigintza •ntentsiboa edo estentsiboa denaren datua. Hala ere, lagin batzuk bertan ikusita, baraz­ kigintza hau intentsiboa dela esan dezakegu. tomatea, letxuga, Ibarrako piperra e.a. <^irelarik gehien ekoizten diren produktuak.

Bestalde, U.L.U. bat justifikatzeko beharrezko azaleraren balioari begiratzen badiogu. Oiartzungo baratza ustiategian U.L.U. horren inguruan gabiltzala esan behar dugu, hau da, pertsona baten jardun osoko lanajustifikatuko Utzateke. Hala ere, 3 lagi­ netatik batean 3 U.L.U.ra iristen dela aipatu behar dugu. Nekazaritza mundutik kanpo datorren jendearen kasua dugu: lur gutxi baino dena negutegi barnean egindako ekoiz­ pena. Nahiz eta azaldu ez, eta ustiategira bisita egin ondoren, gurasoen laguntza beharrezkoa dela ikusten da.

Negutegiak jartzeko bideratzen den azaiera da gehien igo dena, hau delarik balio gehigarri gehiena, produktuen mugikortasun altuena eta baldintza tekniko egokienak azaltzen dituena. Azken 6 urteetan bikoiztu egin da negutegiak dituzten kideen kopu­ rua, eta %57,5 igo da negutegiez betetako azaiera. Negutegi hauek kristalezko edo p!astikozko (gehien erabiltzen dena) plakazkoak izaten dira. Plastikozko kapa hauek negu­ tegi hauen barneko klimaren kontrola eta bere ekoizpen mailaren igoera bermatzen dute, barnealdeko instalakuntza teknikoa kristalezko negutegiek dutenaren antzekoa delarik.

GILBEko kideen datuen analisiak, lagin baten ikerketa edo datu globalen ikerketa eginda ere, nekazaritza jardueran erabat murgildurik eta etorkizun oparoa duen sektore bat erakusten dute. Bertan agertzen zaizkigu nekazaritza mundutik kanpo datozen ustiategiak eta hasiera batean abere ustiategi zirenak (betidanik barazkigintzan aritu diren baserriak dira, azken hamarkadan hau bilakatu delarik jarduera bakar eta nagu­ sia). RAMOS-ek dioen bezala, “teknologi berrien aplikazioak betiko ekoizpen mode­ lo batetik (faktore naturalen arabera aldatzeko arriskua zuen nekazaritza) modelo industrial batera eraman gaitu, ekoizpena baldintzatzen duten faktoreak kontrolatzen dituen nekazaritzara. Honek, betiko nekazaritzaren aldakortasuna eta ziurgabetasuna desagerrarazi ditu”.

G.F.A.ren 1998 urteko datuek azaltzen dutenaren arabera, negutegietan egindako nekazaritza azpiegituren hobekuntzarako inbertsioak abere azpiegituretarako egindakoaren gainetik igo ziren lehen aldiz (354.597,14 eta 342.576,9 euro hain zuzen ere).

Errendimendu ekonomikoek ere asko lagundu dute, nahiz eta adibide gutxi izan, U.L.U. bakoitzarengatik lortutako irabazi garbiak 18.030,36 euro inguruan kokatzen direlarik. Gogoratu behar dugu, irabazi hauek ia bikoizten dutela esne-ekoizpenean espezializaturiko ustiategiek U.L.U. batengatik ateratzen dutena.

Plakazko negutegiak: barazkizale profesionalak gero eta gehiago erabiltzen duen azpiegitura.

Barazkigintzan aukeraturiko modeloa erabat produktibista da. Kalitatezko ekoizpen-politika baten inguruan. eta bereziki ibilbide motzeko salmenta eta bertako produktuaren estimazioan oinarrituriko modeloak, sektore honek azaltzen duen mugikortasunak, klima kontrolatua duen azaleraren igoerak eta lurrik behar ez duen ekoizpe­ nak (hidroponia), lurrarekiko lotura gutxi eta intentsiboa den jarduera baten adierazle ditugu. Nekazaritza ekologikoak ez du ekoizpen garrantzitsurik inguru honetan, oraingoz behintzat, nahiz eta lehen ustiategiak jartzeko hainbat ideia dauden.

2.1.2.- Oiartzungo barazkigintza sektorearen irudia: barazki-salmenta kalean Oiartzungo herriaren kasuan ez da eguneroko azokarik ospatzeko ohiturarik izan, ondoko herri batzuetan eman denaren aurka. Bertako baserriak ondoko herrietara, batik bat Errenteria eta Donostiara, jo izan dute bere ekoizpena saltzera. Baserri gehie­ nak ez dira barazkigintzatik soilik bizi izan, eta horrek bere ekoizpena azkar saldu eta eguneroko azoketan ez egotera bultzatu ditu.

Joera hau garbi ikusten da Donostialdea-Bidasoako gainontzeko baserrietan ere. eguneroko azoketara doazen ustiategien hiru laurdenak jarduera marjinala azaldu edo horretara doazelarik. Nekazaritza jarduera bat baino gehiago baserri berean ematen direnean, eguneroko azoketan gurasoek ematen dute eguna. semeak bitartean baserrian Janean dihardutelarik. Hau hĂłrrela izanda, azoketan dagoen pertsonak bertara joan ezin duenean, barazkigintzako jarduera bertan behera geratuko dela garbi ikusten da, gaz-

teak ez badu azpi-sektore honetan jarraitzeko beharrezko inbertsio eta hobekuntzarik egin behintzat.

Jokamolde hau azahzen duten ustiategiek GILBEko kide ez diren ustiategien ezau­ garriak azaltzen dituzte. Nahiz eta hasiera batean behintzat, espezializazio maila baxuagoa duten ustiategiak izan behar dutela pentsatu, honek ez du adierazi nahi tal­ de honetako ustiategiek jarduera marjinal bat erakusten dutenik edo jarduera uzten hasiak direnik.

Oiartzunen, GILBEko kide ez direnen taldea oso murritza da. Ekoizpen minimo bat duen ustiategi bakarra dugu. Gainera, ustiategi honen titularra jubilatuta edo jubilatzear dago, eta gaur egun arte mantendutako jarduerak jarraipenik ez du. Betidanik baratza esnetako ganaduarekin osatu izan du, azken jarduera hau soilik mantentzen duelarik une honetan.

Beraz, esan liteke Oiartzungo barazki eta loregintzaren sektorea GILBEko kideez soilik osaturiko taldea dugula.

GILBEko kide ez diren ustiategien lurren erabilera Oiartzungo baserri arrunt batek azaltzen duenaren berdintsua da. Basoz beteriko eta belar bazka lortzeko bideraturiko lurren kopurua antzekoa da, lantzen diren lurretan dagoelarik ezberdintasun nabarme­ na (kasu honetan %6,7a da, lehen, berriz, %4a zenean).

Aldiz, GILBEko bazkideek azaldutako ezaugarriekin alderatzen badugu, bi ezber­ dintasun nagusi azaltzen zaizkigu. Kide ez diren ustiategien kasuan. belar-bazka lortze­ ko lur gehiago erabiltzen da, aldiz, baratza eta loregintzarako lur gutxiago erabiliaz.

Lehen % ll,7 a (1,2 Ha. batez beste) izaten zen barazki eta loregintzarako, orain %6,7 (0,8 Ha.) besterik ez delarik. Ustiategi hauen marjina gordin estandarra 2.0(X) eurotik beherakoa izango litzateke, U.L.U. bat izateko hektarea bat behar dela kontuan harturik.

Ekoizpenean ere ezberdintasun batzuk antzeman daitezke. Kasu honetan, barazki­ gintza da azaltzen den jarduera bakarra eta negutegiez beteriko lurrik ez dago, dena aire librean egiten delarik.

Bi ustiategi-mota hauen ikerketak sektorearen irudia azaltzeko aukera ematen digu, honek epe motzean biziko duen bilakaera antzematen delarik. Aide batetik GILBEko kideek osaturiko taldea dugu, espezializazioa eta ekoizpen-ahalmena igotzea helbu­ rutzat duten ustiategiak biltzen dituen taldea; eta bestetik ustiategian gazteak lanean dituen baina GILBEko kide ez diren ustiategiak. Hauek, Oiartzungo kasuan bereziki desagertzear daude. Orokorrean, amak kaleko salmentara joaten jarraitzen duen bitar­ tean jarduera mantenduko dute, baina gero ziurrenik ez. Ekoizpen-maila handitzeko ekintzarik hasi ez izanak, eta 0,5 Ha. inguruko aire libreko baratza egiten jarraitzeak horrelako ondorioetara garamatza.

Guzti hau kontuan izanik, esan dezakegu Oiartzungo ustiategi gehienek jarraituko dutela zuzeneko salmentarekin, nahiz eta ondoko herrietako azoketan edo bertako denda txikietan izan. Esne-ekoizpenarekin ikusitako antzeko prozesu baten aurrean gau­ dela ikusten da: gutxi batzuen espezializazioaren aurrean gehiengoaren jarduera mar­ jinala nagusitu da.

2 .2 .-H iriak barazkigintza eta loregintza jardu era indartu eta suntsitzen ditu.

Atal honetan hiriak barazki eta loregintzan duen eragin bikoitza aztertuko dugu.

Aide batetik. produktuen eskaerarekin barazki eta lore sektorearen garapena bultza足 tzen du: bestetik, landa-lurra urbanizatuz ustiategiak suntsitzen dituelarik. Honen aurrean, nekazari-talde batek hiriak sortzen duen presioaren aurrean egiten duen proposamena aztertuko dugu: Agroaldea.

2.2.1.- Zuzeneko salmenta eta Eguneroko Azokak, barazkigintza sektorearen garapenerako beharrezkoak.

GILBEko kideen datuek argi eta garbi azaltzen dute zuzeneko salmentak eta denda txikietako salmentak duten garrantzia bere ekoizpena bideratzeko orduan. GILBE足 ko kideek Gipuzkoa mailan ekoizten dutenaren %82a modu honetan saltzen da, %51 zuzeneko salmentaren bidez eta %31a denda txikietan. Hala, %14,7 soilik saltzen dute maioristen bitartez eta, %3,7 denda handi eta supermerkatu handietan.

Aurreko orrietan aipatutakoa kontutan hartzen badugu, salmenta zuzenaren garrantzia are handiagoa dela esan dezakegu, GILBEko kide ez diren barazkizaleek ere beren ekoizpena saltzeko bide nagusia dutelako hau. Azken hauentzako izugarrizko garrantzia du bide honek, bezeroarekin harreman zuzena izatea baita beren ekoiz足 pena saltzeko biderik garrantzitsuena.

Baserriko produktua kalitatezko produktu bezala ikustean datza salmenta zuzena hain prozesu garrantzitsua izatearen arrazoia, jakien salmentaren %80a denda handi eta supermerkatuen bidez ematen den une honetan.

Bertako produktuak oso estimatuak dira herriko jendearen artean.

Jendeak produktu hauek begi onez ikusten dituela ikusita, denda txikiek ere oso eskaintza zabala jartzen dute eroslearen esku. Hain garrantzitsua bihurtzen da apreziazio positibo hau, non denda handi eta supermerkatuek ere modu honetako produktuak eskaini nahi dituzten noia edo hala. Hala ere, hauek eramaten duten ordainketa moduak eta produktuen normalizazioak atzera botatzen ditu baserritarrak, bere produktua denda handi hauetara eramateko orduan. Oso kasu gutxitan aurki ditzakegu mota honetako produktuak horrelako denda handi eta supermerkatuetan, bere eskain­ tza oso mugatua izaten delarik gehienetan. Horretarako, baserritar talde batek LURLAN taldea osatu zuen, denda handi eta supermerkatuetan bertako produktuak saitze­ ko helburuarekin, betiere salmenta leku berezi eta aparteko batean egiten delarik.

Bertako produktu hauek herri azoketan azaldu izan dira antzinatik, eroslearen esku jarriz. Azoka hauetako askok ehun urtetik gora dituzte eta hirurogei-hirurogeita hamar­ garren hamarkadan jasaten dute bilakaera garrantzitsuena. Herrien populazioa hazteak baserriko produktuak salmenta zuzenera bideratzea bermatzen du. Oiartzungo kasuan Kontzejupen egiten den hamabost eguneroko azoka dugu honen adierazle nagusia, ez direlarik ahaztu behar herrian zehar dauden denda txikiak.

Denboraren poderioz azoka hauetan eskaintzen diren produktuak ere aldatzen joan dira, batzuetan sanitate baldintzak eta besteetan erosleen eskaera aldaketak direla medio. Barazkiak izan dira azoka hauetan saldu izan diren produktu ia bakarrak.

Datuen arabera, saltzen diren produktuen %80a barazkiak dira.

Eguneroko postuek duten salmenta finkoa eta bizi duten eskaera igoera direla eta. zenbait ustiategik esne-ekoizpena uzten hastea eta barazkigintzan espezializatzea eka­ rri du. Hau dela eta, zenbait zonaldetan, eta bereziki Donostialdean. baserriak baraz­ kigintzan espezializatzen dira, populazio gutxiagoko zonaldeetakoak abeltzaintzara bideratzen diren bitartean.

Nekazaritza sektoreak, laurogeita hamargarren hamarkadan bizi duen une garrantzitsu honetan, ustiategiak barazkigintza edo abeltzaintza intentsibora bideratu edo urte gutxiren barruan desagertzen ari diren honetan, aukera ezberdin hauek izateak hiriburuaren inguruko nekazaritza sektorearen zabalpena eta modernizazioa ekarri du. Gaur egun hau da barazkigintza sektorearen abantaila nagusienetakoa, Donostialdea-Bida­ soa bailara bera. Bertako azoketan saltzen dira bertako produktuak, eroslearen aldetik oso estimu ona dutenak.

Hala ere, eta sektoreak bizi duen egoeraren ondorioz, bertako azoka hauetariko askotako eskaera bete ezinik aurkituko dira barazkizaleak. ustiategi ugari galduko direlako hurrengo urteetan. Barazkizale profesionalak bere ekoizpena handitzera jo ­ tzen du. denda txiki eta handietan saltzen duelarik. Ez du denbora eta pertsonarik ber­ tako azoketara joateko eta, ziurrenik, zuzeneko salmenta hau ere galtzen joango da.

Une honetan, eta beste aukerarik ezean, bertako azoketako postuak bete ezin eta hauen azalera zabaltzen ari dira, gelditzen diren baserritarrak gero eta leku gehiago hartzen joaten direlarik.

Hiriak barazkigintza sektorearen garapena bultzatzen jarraituko du, eroslea ekoizpen hau hobeto baloratu eta berarengatik gehiago ordaintzeko prest dagoen bitartean behintzat iraungo duelarik egoera honek.

2.2.2.’ Agroaldeen sorrera: nekazaritza sustatzeko poligonoak Agroalde kontzeptua, lagapen formularen bidez erabiltzen diren jabego publikoko lurrez osaturiko eta barazkigintzarako egokitutako erem ua bezala ulertua, gure baila­ ran garatzen da laurogeita hamargarren hamarkadan.

“Agroalde bat nekazal poligono bat dugu eta, Euskal Autonomi Erkidegoan aurrekaririk ez badago ere sektore honetan, ideiak industri sektorean “industrialdea” deitzen dugunean du jatorria, hau da, eragile publikoek bultzaturiko (Eusko Jaurlaritza, Foru Aldundia, Udaletxea) zerbitzu komunak dituzten industri poligono txikiak dira, enpresa txikien esku jartzen direlarik bere funtzionamendu normalerako beharrezko lur, azpiegitura eta instalakuntzak. Gune honetan, ekoizle eta nekazaritzako enpresa ezberdinak bilduko dira, jabego publikokoa den lur-eremuaz gain, planifikaturiko azpiegitura eta beraiek gestionaturiko zerbitzu komun batzuk konpartituko dituztelarik” (HAGINA. nM , 1995, p. 15).

Hiriak landa-lurraren gain egiten duen presioa da kontzeptu honen sorreraren arra­ zoia. Hiriaren zabalkuntzak barazkien ustiategi berrien sorrera eta daudenen zabalkuntza eragozten du. Ekintza hau berria ez bada ere, inguruko autonomi erkidegoetan, Nafarroan adibidez, horrelako adibide gehiago baitaude, gure bailarako agroaldeetan ezartzen diren ustiategiak ezberdintzen ditu ondo beste autonomi erkidegoetako adibideetatik. Gure bailaran sortutako agroaldeetan ezarri diren nekazariak ez dira berriak, lehendik bere ustiategia duten nekazariak dira, bere ustiategiari eutsi edota handitzeko lurrak behar dituztenak. Inguru honetan bizi dugun hiriaren presioak, agroaldeak mota honetako nekazarientzako bideratu beharra ekarri du.

Oiartzunen hain zuzen ere, eta bertako udaletxeak bultzatuta, bailarako lehen agro­ aldea sortzen da 1993 urtean, 2001 urtean zabaltzen delarik. Oiartzungo agroalde honi San Markos eta Asteasukoen zabalpenak jarraitu zion ondorengo urteetan.

Oiartzungo agroaldearen ikuspegia, kojenerazio planta alzean duela.

Aipatu dugun bezala, 1993 urtean Oiartzungo agroaldeak bide berri bat irekitzen du bertako nekazaritzaren munduan. Lehen aldiz, Udaletxe batek bere jabetzakoak diren lurrak barazkigintzarako uztea erabakitzen du. Era berean, nekazaritzako ustia­ tegi ezberdin hauen instalakuntzak eta beronen erregulazioak landa-poligono batek izan behar dituen funtzionamendu arauak finkatzen ditu: a) Entitate publiko batek izan behar du lurraren jabea. b) Lur-eremuen zesioa Legeak uzten duen epe luzeenerako izan behar du, hau da, 15 urte eta beste 5 urtez luzatzeko aukera. behin epe hau amaitu ondoren kontratua luzatzeko aukera ere jaso beharko delarik. c) Ekoizle bakoitzari utzitako lur-saila errenta erregimenean utziko zaio.

Lur-sail honen errentarengatik diru kantitate bat kobratuko zaio neka­ zariari. beti ere sinbolikoa (150-180 euro/urteko). d) Edozein jarduera ekonomikorako bideraturiko poligonoak bezala, utzi­ tako lur-sailak modu egoki batean urbanizatuta egongo dira: sarrerak, esplanazioa, ura, argindarra, itxiturak... e) Behin lurraren zesioa egiten zaionean, ustiategiaren muntaia nekazariak berak egin beharko du. Honek dakartzan gastu guztiak nekazariak ordaindu beharko ditu. Horretarako, entitate publikoen laguntza planetan dirulaguntzak lortzeko aukera du beste edozein nekazal proiektuek bezala. f) Nekazariak izango dira lurraren gainean egindako inbertsio eta instalazioen jabe. Hauek jarduera uzten duten unean, lursaila beste nekazari bati utzi beharko diote. bere garaian egindako inbertsioa eguneratzearen ondorioz finkatzen den traspaso baten truke. Udaletxeak eta nekazariek. azaltzen diren ordena honetan, izango dute nekazaritzako azpiegitura hauek erosteko lehen aukera. g) Errenta indarrean dagoen epean lurren kalifikazio urbanistikoa aldatuko balitz, Udaletxeak ezaugarri berdintsuak dituen partzela bat bilatu, egokitu eta jabeak (beharrezkoa den kasuetan egindako inbertsioenga' tik) diruz konpentsatzeko konpromezua hartzen du.

Oiartzungo agroaldeak 130.000 m- azalera hartzen du, hauetatik 91.400 m* direla­ rik ekoizpenera bideratu ahal litezkeen lurrak eta 38.600 m- zerbitzu komunek hartzen duten azalera.

Oiartzungo agroaldeko bigarren faseak (lur betelan baten gainean eraikitako agro­ aldeak) argi eta garbi uzten du bailara mailan bizi den nekazaritzarako lurren eskasia.

Oiartzungo herrian. eta orokorrean bailara mailan, lurralde antolaketaren inguruan bizi den egoerak nekazaritzako berez baliagarriak ez diren eta baldintza bereziak dituzten lurrak bilatzera bultzatzen du sektorean lanean ari den jendea. Nekazaritzarako baliozkoak diren lurrak prezio egokian bilatu ezinak eta nekazaritzara bideratzen diren lurren eskasiak, ezinezkoa egiten dute nekazari berriak sektorean murgiltzea.

Lur-sail hauek hartzen dituzten nekazariak profesionalak izaten dira kasu gehienetan. Oiartzungo agroaldeko kasuan 5 ustiategi daude eta hauetatik bakarra da nekaza-

Oiart/ungo agroaldea; nekazal poligonoen sorrera gure bailaran

Neka/alturismoa; aisialdirako eskeint/a paregabea.

Oiart/iingo baserrien artean arkitektura e/berdiiieiako aclibideak jiiirki dit/.a/.kcgu.

Artzantzara bideraturiko baserriak mendi aldean daude kokaturik, hiri jardueralik at.

^<鱈kani多a daitekeen espazioaren laborearen aprobetxamenduan silorat多eko 多ebii/.uak lagundu egiten dute

Nekazal auzoek herria galtzen ari den baserritar giroa manlenizen dute.

Basoa bota ondoren berriro ez landat/ca gero eia arruntagoa da Oiartzungo mendietan

Landa lurra txukun mantentzen dute baserrilarrek gizartearen onurarako.

^^iari/.uiigo landa eremuan ere garapen urbaiiislikoa hedatu da.

Agrologikoki h端bereiiak diren lurrak presio urbanistikoa clule gainean

Baso-usEiapenak ere eremu /abala hail/.en du Oiart/unen.

Oiartzunen abeltzaintzaren estensifikazioa gauzatzen ari da

^ â&#x20AC;&#x2DC;ĂŽkazalturisitioa: Oiartzungo landa erenuiaii kokaturik.

Artalde ertainek garbi mantentzen dituzte hainbat eta hainbat lur-sail.

Baserri profesionalek kudeatzen dute Oiart/ungo eremuaren zaii haundi hat.

B a serriek lurraren kudeaketan oso fuiU/.io garraiil/ilsua bctet/en ciiite.

^ í.!F;Í-'í ::'í4.'ÍÍ f-'-

Siei- '-f'*

J-7-

hidroponikoan ckoi/ten duen iiegutehalen ikiispegia.

Nokiizal eremu /abala du Oiart/unek.

Agrologikoki eta fisikoki egokiak diren lurretan garatu izan da aize libreko baratza.

Oiartzungo mendi larreen ikuspegi zabala.

Baratza egiteko aproposak diren lurretan belarra da aprobetxamendu nagusia.

1 M apa

A

L u c r o r e n e ro t o lle r a k O ia r t z u n e n .

Bcir'Otza « t o

E R R E N T E R IÄ

Otor1ri-r»öO U W a r* n O narM T o p o ^ « fl< o D*9lto.la 9000 « r t t a .

eQlna.

frutari>otok

s

A

M ap a

K a r r i k a û u z o a . O ia r t z u n , L u r r a r e n e r o b U e r a k . 1990 u r t e a .

Plrudla Mo«toz4MMk Garo'itkuo B«ldr-D6sk« lobo'^ D«(ordio H esters d t n l e r r e o Ab*r*«n tzokfl lorrro

>2 Hfe>»tor lurfo 29 fleIrofWkoko t r i t r o 'k u r M 300 n««roko »ffftrA-kuTM

G/Ji. Bara Hltfre^ikoak «tA hirlokitza. £000 urt«a. IcfazlrAk «qIpw.

A

3 M ap a K a r r ik o

o u z o o , G ia r t z u n

L u r r a r e n e r a b ile r a k . 20Û0 u r t e a .

Ptrtwola HOftOZQlMlak Sottr*tth4dl * rrutorbolak Oaro^k^kw«

Ot<ltttko ^r*6*l«k<jo 9 «io r‘ bA7kft lober*

Utz^tftko b*l«rctio M e ittr i d fri <Q rrfo Mi«r*#nC2âko lftrr»o Utt^takQ lA rrM HU'Itar lurra 8 5 n ^ tro n a k o k e

••«ira'kurbo 300 A fffreko • • ■ V q 'kgrbQ

Itvrri«« &T.A. Db^o Mtfraull<Mk « t o kirigbilza. SMO u rtto . ItiazlMW tçfev.

ritzan hasi berria. Bost ustiategi hauetatik hiruk tomatean ekoizten dute (modu hidroponikoan) eta beste biak lore eta laudare ekoizpenera bideratzen dira. Gas naturala erretzen duen planta berezi baten bidez (kojenerazio planta) ur beroa sortzen dute negutegietako giroa berotu ahal izateko, era berean ekoizpen aroa luzatu dezaketelarik.

I

......

Tomateak modu hidroponikoan ekoizten dituen negutegiaren ikuspegia.

Barazkizale profesionalak abantaila du nekazari berrien aurrean, mota honetako Ustiategi bat ezartzeak inbertsioa altua eta ekoiztutakoaren salmenta ziurtatuko duen nierkatu bat eskatzen duelako. Hiri lurraren zabalpen prozesuak eta garraio azpiegitu*â&#x2013; 3 berrien sorrerak jarraitzen duen bitartean, nekazari profesionala izango da lur-sail hauen hartzaile nagusia, bere ustiategia handitzeko lurrik ez duela edo lurrak kentzen dizkiotela ikusiko duelako.

Ekimen honek zertxobait hobetzen du lureskasiaren arazoa. nekazari batzuei aukefa emango zaielarik aurrera jarraitzeko; baina ez du sektoreak bizi duen lurrarekiko arazoa konponduko. aurreikusten diren hiritar lurraren zabalpen eta azpiegitura berrien torrera eta garapen prozesuak betetzen badira behintzat.

3 .- F ru ta g in tza O iartzu n en : B ig a rren M a ila k o E koizpen a.

3 .1 .-Euskal frutagintza, ekoizpen-sistema dinamikoetatik urrun.

Frutagintzaren sektorea, laurogeita hamargarren hamarkadaren hasieratik nekaza­ ritzan garatzen ari diren ekoizpen eta salmenta sistema berrietan murgildurik aurki­ tzen dugu, gainontzeko nekazaritza-motako azpi-sektoreetan ikusitako antzeko bila­ kaera antzematen delarik. Kasu honetan, hiru dira prozesu hau laburtzen duten ezau­ garriak: globalizazioa, integrazio bertikala eta homogeneizazioa. Globalizazio ekonomikoaren ondorio dira multinazional handiak gero eta gehiago handitzea, eta botere ekonomikoa gutxi batzuen esku geratzea. Integrazio bertikalak, aldiz, produktuaren ezaugarriak eta berarengatik ordaindu beharreko prezioa zein den multinazional hauen esku uztea ekarri du. Hórrela, bada, homogeneizazioaren ondorioz, enpresa handiak produktuak merkeen topatzen dituen lekuan erostea ekarri du.

Guzti hau kontuUn izanik, frutagintza ere egoera berri honetara egokitu beharrean aurkitu da, nekazaritzako beste azpi-sektoreak bezala. Egokitze prozesu honen lehen ondorioek badute zerikusirik produktuaren kalitate eta itxurarekin. Izan ere, erosle berriak fruitu homogeneoa, iraunkorra, itxura ona duena eta ezaugarri minimo’batzuk betetzen dituena eskatzen baititu.

Bestalde, ekoizpenarengatik prezio on bat lortzeko bidean, ekoizleak elkarteetan bildu eta produkzio kantitate handiagoak egoera höbe batean eskaini behar izatera ere bultzatzea izan da egokitzapenak ekarri duen beste aldaketetariko bat. Maneiatzen diren genero bolumen handiak enpresa gutxi batzuen esku geratzeak ekoizpen-maila igotzea ekarri du, kantitate handiak erosteak abantailak dituelako enpresa hauentzat.

Frutagiie txikiak, senitarteko ustiategiak adibidez, arazoak ditu ekoizleak elkartee­ tan biltzea eskatzen duen prozesu baten aurrean, ekonomikoki egin beharreko esfortzua ere ez baita nolanahikoa. Homogeneizazioak, garantiazko barietate izena duten patroi berriak ekarri ditu. Esku-lan kualifikatua ere behar du ekoizpen prozesua kontrolpean edukitzeko eraldatzeko teknologia berriez gain, ekoizpen integratuaren kasuan bereziki. Gainera, eskaintza kontzentratu eta salmenta-bideak kontrolatu behar ditu (URBINA, 1992, 28-30 orriak).

Gure zonaldeko nekazaritzaren kasuan bi landaketa mota ikus daitezke, sagardoa egitera bideramriko sagarraren kasua eta salmentara bideraturiko fruta arbolak. Lehen kasua bereziki Gipuzkoan azaltzen zaigu, probintzian dauden zuhaitzen %70a bertan kokatzen baita. Hala eta guztiz ere, sektoreak aurkezten duen exijentzia mailatik oso urrun dauden landaketak ditugu. Nekazaritza ustiategien gehiengoak lursail marjinaletan landatzen ditu sagardoa ekoiztera bideraturiko sagastiak, zainketa berezirik ez dutenak, urtea eta unearen arabera sagar kilo batzuk ematen dituztenak (HAGINA 8 z k ., 1996, 20 or.).

Salmenta eta kontsumora bideraturiko ekoizpenak, aldiz, ezaugarri ezberdinak erakusten ditu. Hiru izan dira bultzatu diren fruitu-motak: mahaiko sagarra, kiwia eta konferentzia udarea. Azken honen ekoizpen ia osoa Bizkaia aldean biltzen da. Jarduera hau laurogei eta laurogeita hamargarren hamarkada hasieran garatzen da, fruituek mer-

katuan azaltzen dituzten prezio altuak bultzatuta, kasu batzuetan eta, administrazioa eragilea zuzena delarik, besteetan. Lanean eskarmentu tekniko hobea, lan teknika berriak eta agrologikoki lur-sail hobeagoak erabiltzen dituen jarduera izanda ere, sek­ torearen dinamikatik kanpo uzten duen problematika azaltzen du. Profesionalizazio maila baxua, ustiategiaren tamaina txikia (1-2 Ha. artean), Euskal Herriko baldintza fisikoak sortzen dituen ekoizpen arazoak eta, bereziki, merkatuak jartzen dituen prezioekiko menpekotasuna (baxuegiak landaketa txiki hauek gutxieneko irabazi marjina bat ateratzeko) dira, besteak beste, jarduerak aurkezten dituen hektarea-kopurua finko mantentzera bultzatu dituen ezaugarri nagusienak.

3.2. ‘ Ustiategi gehienetan azaltzen den jarduera.

Sektorearen bilakaera ezagutzea erraztuko diguten datuetara bideratuko dugu gure analisia. Hala, 1982, 1989 eta 1999 urteetako Nekazaritza Erroldako frutarbolen datuek. landaketa erregularrean edo bestelako zuhaitzekin landatutako laboreen bila­ kaera eskainiko digute.

Landaketa erregularrean edota bestelako zuhaitzekin landatutako frutarbolak Oiartzun. 1982,1989 eta 1999 urteak.

URTEA

Ustiategi kopurua

Hektarea kopurua

Ha./Ustiategiko

1982

69

14

0,2

1989

116

38

0,3

1999

204

63

0,3

Iturria: 1982, 1989 eta 1999 Nekazal Zentsuak. Idazleak egina.

Datu hauek agerian uzten dute Nekazaritza Erroldek, bai herri mailan eta baita baila­ ra mailan ere, duten fidagarritasun urria. Hala eta guztiz ere, eta 1999 urteko datuei begiratuz gero, 1982 urtetik aurrera ustiategi-kopurua %195 igo dela ikus dezakegu, garran­ tzitsua delarik baita ere hektarea-kopurua %450 baino gehiago igo dela ikustea. Nolana­ hi ere, ustiategietan frutarbolek hartzen duten batezbesteko azalera 0,2 Ha. izatetik 0,3 Ha. izatera pasa da soilik.

1999 urtean mota honetako ekoizpena duten 204 ustiategi izateak, Oiartzunen zabaldurik dagoen jarduera bat dela azaltzen digu, guztira zentsatu diren ustiategien %45 iza­ nik horrelako jarduera azaltzen dutenak. Halaber, esanguratsua da baita ere, ustiategi guz­ tien %5,9ak soilik aurkeztea jarduera honetarako orientabide tekniko-ekonomikoa.

Ikertutako beste datuak 1999 urteko Nekazaritzako Ustiategien Erroldatik atera ditu­ gu. Kasu honetan, eta barazkigintzarekin gertatzen zenaren antzera, jarduera hau azaldu duten ustiategiei buruzko informazio erlatiboa dugu, eta gauza berdina gertatzen da deklaratutako azaleren kasuan.

Landaketa erreeularrean edo bestelako zuhaitzekin landatutako frutarbolak (Ha,).

Oiartzun. 1999 urtea Ha. kopurua

<0,1

46

0

< 0 ,2

< 0 ,3 < 0 ,4 < 0 ,5

1

2

4

2

9

<1 6

<1, 5

<2

<3

7

5

9

>3

Iturria: G.F.A. 1999. Idazleak egina.

Frutagintzara bideraturiko ustiategiak azaleraren arabera (Ha.).

Oiartzun. 1999 urtea Ustiategi kopurua

< 0,1

______6 ^ ___________ 4

< 0 ,2 < 0 ,3 < 0 ,4 < 0 ,5 9

10____12

<1

<1, 5

5___ 15____ ^ 5 _

<2

<3

>3

4

^

_2

Iturria: G.F.A. 1999. Idazleak egina.

Frutarbolak dituzten ustiategien kopurua eta hauek erabilitako azaleraren datuak 1999 urteko Nekazaritzako Erroldan jasotzen direnak baino apalagoak dira. Honek ez du esan nahi, ordea, ustiategien kopurua eta fruitu arbolek betetako azaiera gutxitu denik. Nekazaritzako Erregistroak bukatu edo berritu gabe egon daitezke, eta ustiategi txiki askok eta askok ez dute egina ere izaten. Kontuan izan beharra dago ere, frutarbolen landaketa asko eta asko, sagardotarako sagastiena bereziki, belardi bezala erabilita足 ko lurretan daudela, eta beraz, gehienetan belardi bezala azaltzen direla erregistroan.

Frutagintzara bideraturiko batezbesteko azaiera 0,68 Ha.koa da. 1999 urteko Nekazaritza Erroldak adierazten zigun azaleraren gainetik, baina pertsona baten jardun oso足 ko lana justifikatzeko gutxienekotik oso urrun (2 Ha. mahaiko sagarrarentzat, 1,5 Ha. kiwiarentzat eta 3 Ha. sagardorako sagarrarentzat). Erreferentzia bezala U.L.U. bat izateko 2 Ha. behar direla kontutan hartzen badugu, Oiartzunen soilik maila horretako 4 ustiategi ditugula ikus dezakegu, ustiategi guztien %5,9a hain zuzen ere. Ustiategi guztien %59ak 0,5 Ha. baino gutxiagoko azaiera izatea oso datu esanguratsua dugu.

Tarte bakoitzak azaltzen duen azaiera ere aipatu beharreko beste datu bat da, zalan足 tzarik gabe. Honen arabera, 2 ustiategik, 3 Ha. baino gehiago dituzten ustiategiak, Oiartzungo herrien frutarbolak betetzen duten azaleraren %13a osatzen dute. Hala eta guztiz ere, ustiategi hauek ez dira oso handiak. Frutagileek azaltzen duten profesionalizazio maila eskasa da, gehienak jarduera honetan dedikazio partziala dutelako. Erabateko dedikazioa dutenak oso gutxi dira, honek mugatzen dituelarik zabalkuntzarako planteamenduak, bai fisikoki baita ekonomikoki ere. (HACINA 1995, 6 zk., 1995,26 orria).

Jarduera-mota hau ez da ez Oiartzunen, ezta Donostialdea-Bidasoa mailan soilik ematen den jarduera, nahiz eta hemen dauden mota honetako jarduera duten Gipuz-

koako ustiategi guztien %25a. Bailara honetan azaltzen dira 2 Ha. baino gehiago dituz足 ten ustiategien gehiengoa (Gipuzkoako ustiategien %49a). Hala ere, datu hauek hain urriak izanik, probintzia mailan emate den modelo berdinaren barne-ezberdintasun txi足 ki bat soilik azalduko lukete.

Frutarbolez beteriko azalerak herriz herri aztertzen baditugu, eta 2 Ha. baino gehia足 go dituzten ustiategiak hartzen baditugu soilik, zenbait herrik besteek baino espezializazio-maila hobea dutela ikus dezakegu. Hauen artean dago Oiartzun, ustiategi handi gehien dituen herrien artean kokatzen baita gurea.

3.3.- Azpi-sektore nagusiak: sagardo-sagarra eta mahaiko frutagintza.

Ikerketa honen ondorioz, Gipuzkoako Foru Aldundiko Nekazaritza Sailak bere modulazioetan jasotakoekin bat datozen hiru fruitu nagusiak azaltzen direla ikusi dugu. Hauek sagardo-sagarra, mahaiko sagarra eta kiwia dira. Gerezi, udare eta fruitu txikiak bezalako ekoizpenak oso urriak dira, landare gutxi batzuk dituzten ekoizpenak, oso azalera gutxi hartzen dutenak eta irabazi ekonomiko urriak izaten dituztenak.

3.3.1.- Sagardo-sagarra.

Landaketa mota hau da bailara eta probintzia mailan ere gehien ematen dena.

Sagardoa egiteko sagar-ekoizpena ia baserri guztietan aurki daitekeen landaketa-mota dugu, sagardoa egiten duten eraldatzaileei saltzera edo baserrian bertan sagardoa egi足 tera bideraturiko ekoizpenak izaten direlarik. 1991 urteko Gipuzkoako Sagardo-Sagarren Erroldaren arabera, urte horretan sagardoa 547 ustiategik egiten zuten, ekoizpen mota hau duten ustiategien %25ak tolarea zuelarik (G.F.A. 1991).

Azpi-sektore honi buruzko informazioa Nekazaritza Sailak 1991 urtean egindako Gipuzkoako Sagardo-Sagarren Erroldatik aterako dugu. Datu zaharrak badirudite ere, neurri handi batean datu hauek baliozkoak direla esan behar dugu, ondorengo urteetan azaldutako argitalpenekin alderatu ondoren.

Erroldatik jasotako Oiartzungo datuak ondorengo koadroan jasotzen ditugu.

Sagardo ekoizpenera bideraturiko sagastiak. 1991 urtea USTIATEGI KOPURUA

LUR-SAIL KOPURUA

a7 a r f r a AZALERA (m )

ZUHAITZ KOPURUA

102

133

359.520

8.966

Iturria: D.F.G. 1991. Idazleak egina.

Oiartzunen. 1991 urtean 102 ustiategi zeuden sagardoa egiteko sagarra ekoizten zutenak. horretarako 35,9 Ha. baliatuz, hau da, ustiategiko 0,35 Ha. batez beste. Datu hau, 1989 urteko Nekazaritza Erroldarekin alderatzen badugu, frutarbolak (nahiz lan-

daketa erregularrean zein beste motatako laboreekin nahastuta) dituzten ustiategi guz­ tien %87,9ak sagardoa ekoizteko sagastiak dituela adieratzen digu.

Sagardo sagarra ekoiztera bideraturiko sagastia.

Zonalde honetan sagardotegiek nolabaiteko espezializazio-maila hobeagoa sortzen dute. Sagardotegi hauek, sagardoa egiteko sagarraren ekoizpenera bideraturiko azale­ ra altuagoa izatea bultzatzen dute, sagardoaren ekoizpena modu zuzenean ostalaritza negozioarekin loturik aurkitzen baita.

Hau honela izanda ere. sagardoak ez du frutagintzan espezializaturiko frutagile tal­ de bat sortzen. Hórrela, 0,3 Ha.ko batezbesteko azalera duen ustiategiak, profesionalizaziotik urrun dagoen ustiategia erakusten digu. Sagar-ekoizpenera bideraturiko azalera oso txikia da, askotan marjinala den bigarren mailako jarduera bat azaltzen digularik. Gipuzkoan 13 milioi kg. sagardo-sagar kontsumitzen diren bitartean, bertako ekoizpena ez da kontsumoaren %30a asetzera iristen, gainontzekoa Asturias, Galizia eta Normandiatik ekarri behar izaten da, EHNE nekazaritza sindikatuak dioenez (ARDATZA, 1994).

Salerosketa sistemak ere bigarren mailako jarduera baten aurrean gaudela adierazten digu. Ekoizleak banan bana joaten dira sagardo ekoizlearengana bere ekoizpena saitzeko garaian. Talde bakoitzak bere ekoizpena prezio batean eskaintzen du, adostua edo adostu gabea, ez baitago hori arautzen duen talde edota araurik.

Sagardoa egiteko sagarra ekoiztera bideratzen diren sagastiak lur-sail marjinalctan jartzen dira kasu gehienetan. jaramon handirik egiten ez zaizkien lur-sailak direlarik.

Landaketa erregularrak oso urriak dira, eta askotan horien errentagarritasuna zalan­ tzan jartzen da. Ekoizpena aurreratu eta handituko lukeen mahaiko sagarra ekoizteko

sagastien antzeko landaketa duen sagardo-sagarra ekoizteko sagasti intentsibo bat jartzea eztabaidagarria litzateke, hasieran egin beharreko inbertsioa altua delako eta, sal­ buespen gutxi batzuk ezik, errentagarritasuna oso apala izan daitekeelako (HAGINA, 8 zk., 1996, 20 orria).

Beraz, bigarren mailako ekoizpen jarduera baten aurrean gaudela garbi ikus daite­ ke. baserri gehienetara, edo jarduera hau duten baserri guztietara zabaldu litekeen ego­ era dugularik.

Gipuzkoako Foru Aldundiak 1983 urteaz geroztik sagardo ekoizpenera bideraturi­ ko sagastiak jartzeko egindako kanpainak izan duen harrera ona azpimarratu beharra dago, zuhaitz kopuruaren datuen arabera behintzat. Urte horretatik, eta 1998 urterà arte, 131.801 landare (G.F.A., 1999) jarri dira, garai horretan Gipuzkoan 265.000 zuhaitz zeudela uste zenean. Hala ere, zuhaitz-mota honek hartzen duen azaleran ez da igoera nabarmenik antzeman, normalean eta Foru Aldundiko teknikarien ustearekin bat etorrita, landaketa berrien igoera, zaharrak kentzearekin konpentsatzen dela uste baitugu.

3.3.2.- Kiwia eta mahaiko sagarra: EKOIZPEN-en kasua.

Bi azpisektore hauei buruzko informazioa oso urria da. Bildu ahal izan dugun infor­ mazio bakanetarikoak dio 1996 urtean, Gipuzkoan, mahaiko sagarra ekoiztera bidera­ turiko azaiera 48,6 Ha.koa zela, udarea eta kiwiaren kasuan, kopurua 2,1 eta 28,3 ha. izanik (Euskal Herriko Fruitu eta Barazkien Programa Azpi-sektoriala, Eusko Jaurla­ ritza, 1998, 30 orria).

Mahai sagarra ekoiztera bideraturiko sagastiak teknikoki modu egokiago batean prestaturik agertzen dira.

Azpi-sektore lionen ikuspegi erreal bat izateko FRUITEL-eko (Gipuzkoako Fruitugileen Elkartea) kideekin izandako elkarrizketetan ateratako ondorioak erabiliko ditugu: •

Kiwi eta sagar landaketa garrantzitsuenak landaketa berriak dira. Guztiak laurogeigarren hamarkada bukaeran eta laurogeita hamargarren hamarkada hasieran sortutakoak, produktuak merkatuan zuten prezio altuaren eraginez sorturikoak. Urte batzuk beranduago, eskaintza handitu eta irabaziak jaisten direnean, ez dira landaketa gehiago egiten. Baserrietan betiko patroiak erabiliz ekoizten dutenak badira, baina hauek ez dute bere ekoizpena merkaturatzen, bertako alhondigetan ez bada behintzat (%12a merkatuetan saltzen da, %12a dendetan eta %76a maioristen bidez).

•

Gipuzkoakoak diren barietate bereziak badaude, errege-sagar mota ezberdinak bereziki. baina ez du inork hauen ekoizpen espezializaturik egiten. Labore honetara bideraturiko ekoizpenaren azalera oso txikia izaten da normalean.

•

Gaur egun, Donostialde-Bidasoan U.L.U. bat baino gehiago duten ustiategiak 8 dira: 6 mahaiko sagarra ekoizten dutenak eta beste 2 kasuetan kiwia. Kasu guz­ ti hauetan pertsona bakarra dago erabat honetan lan egiten duena eta ustiategi hauen artean ez dago 4 Ha. baino gehiago duenik.

•

Jarduera honetan bere ogibidea duten ustiategi urriek ezin dute salmenta-leku gehienetan lehiatu. Landaketa eta lur-sailaren tamainak, orografiak eta bertako klimak ekoizpena mugatzen dute. Ondorioz, probintzian kontsumitzen denaren %5a ekoiztera ere ez dira iristen. Negozioaren segmentu batzuetan sartu ezinak. azpi-sektore hauek ahultzen ditu eta produktu horiek kanpaina horretan duen prezioaren menpe geratzen dira.

Elkarrizketetan jasotako datuen arabera, Oiartzunen, eta oro har baita probintzian ere, errepresentazio gutxi duen jarduera baten aurrean aurkituko ginateke, egoera larrian dagoena eta, momentuz behintzat, gora egiteko itxaropenik ez duena.

3.4.- Frutagintzaren ustiapena eta beronen ezaugarriak: ez dago erabateko dedikaziorik Oiartzungo frutagintzako ustiategien ezaugarriak ezagutzeko asmoz, Oiartzungo FRUITEL-eko bost kideren ustiategiak aztertu ditugu. Ustiategi gehienek ez dute nekazal erregistrorik (soilik bik dute egina), honek ere argi uzten duelarik azpi-sektore honen profesionaltasun-maila ikertutako besteena baino baxuagoa dcla.

Ikertutako ustiategietan, titularraren adinak, nekazaritza jardueren garrantzia urriak (nahiz abeltzaintzan zein barazkigintzan eta frutagintzan), eta norberaren jabetzakoak ez diren lur-sailen ez-erabilpenak pixkanakako nekazaritza jardueraren marjinalizazioa erakutsiko liguke. Hala ere, ez litzateke frutagintza izango ezaugarri hau azaldu­ ko ligukeena baizik abeltzaintza, nolabait ere estentsifikaziorantz doan ekoizpen taldeak agertzen dituen antzeko egoera baten isladaren lekuko.

Erregistroa duten bi ustiategiak ere, batek bakarrik du 1 Ha. baino gehiagoko azalera, sektorearen egoeraren erakusle bihurtzen dira. Sagarraren eta kiwiaren ekoizpe-

nak ez dute erabateko dedikazioa duen ustiategirik Oiartzunen. Landaketaren azalera garrantzitsua denean (bi adibide horietatik batean), nekazaritzan erabateko dedikazioa duen ustiategia izan liteke, baina beti ere beste bigarren jarduera batekin batera osatzen duelarik dedikazio hau. Bigarren jarduera hau abeltzaintzarekin lotuta dator, eta hauxe da lehen mailakoa, frutagintza bigarren maila batean edota utzia azaltzen den bitartean.

Orokorrean, Oiartzungo frutagintza sektorean ere gainontzeko nekazaritza jardueren antzeko egoera antzematen daiteke, alor honetan bi joera ezberdintzen ditugularik: -

Bat, garbiena, nekazal jarduera marjinal bat mantentzearen aldekoa. Ekoizpenunitate txikiak dira, Ha. bat baino gutxiagoko azalera dutenak gehienetan. Neka­ zaritza jarduera uzten ari diren baserriekin bat etor daitezke. Hauen artean, sagastiak ustiategiko lur-sail marjinalak betetzen jarraitzen du. Egoera honetan aurki ditzakegu mota honetako ekoizpena duten ustiategi gehienak, seguru aski %90a baino gehiago.

-

Bestea, oraindik garbi ikusten ez dena, sektore honetan espezializaturiko talde txiki baten joera azalduko lukeena, Oiartzungo herrian unitate bakarra duen taldearena da. Sagardoa egiteko sagarrean espezializatuak daudenak ez dute era­ bateko dedikazioa azaltzen, baizik eta ekoizpenaren eraldaketarekin edo ostalaritza-negozioren batekin konbinatzen dute. Fruituen salmentara bideraturiko ekoizpena duten ustiategien taldea txikia da oso. beronen egoera fruitu hauen merkatuak mugatzen duelarik, erabat. Jarduera honen irabaziak ez dira nahiko­ ak eta beste diru-iturri batekin bateratzea beharrezko bihurtzen da.

Frutagintza ez da sektore profesional bat garatzeko gai, ustiategi gutxi batzuekin osaturiko sektorea izanda ere. Erosle handiek kontrolatzen duten merkatuan lehiatu ezinak laurogeigarren hamarkadaren bukaeran sortzen ari zen sektore baten sorrera nioztu du. Sagardoa egiteko sagar-eskaera handia edo baserriari lotutako ostalaritza mota (sagardotegiak) baten bultzada, ez dira oraingoz bederen sektore hau garatze­ ko gai izan.

Profesionalizazio ezagatik edota merkatuko kuotaren ezagatik, frutagintza bigarren niailako nekazaritza jarduera dugu Oiartzunen, eta oro har, baita Euskal Herri osoan ere.

B a so g in tza ren g a rra n tzia a p a la da O ia rtzu n g o B a serria n Basoaren jarduera baserriaren bizitzari lotutako onura izan ohi da. Utzitako erreniak garrantzitsuak izan dira egungo euskal ustiategian. Hala ere, bigarren mailako jar­ duera izan da, nagusiaren osagarria, ia beti abeltzaintza. Baso-jarduerari malda gehien dituzten lur-sailak eskaintzen zaizkio, nekazaritzarako erabilpen gutxiko zonaldeak alegia. Hogeigarren mendearen erdialdetik aurrera azkar hazten ziren zuhaitzen alde­ ko apustu argia egin zen industriatik hurbil zegoen baserrian. era honetako ekoizpenak ^rnan zitzakeen etekinen itxaropenaz erakarrita. Esku-lan faltagatik eta industriaren etekinak dituen baserri batean. pinuaren aldeko apustua egiten da.

Senideen artean. bestalde, baserriaren banaketa egiten zenean. lur-sail emankorrenak oinordearen esku gelditzen ziren. baserriaren ekoizpen-ahalmenari eutsi ziezaion.

Aldiz, urrutiko edota baldintzarik okerrenetan zituzten sailak azken oinordekoarentzat uzten ziren.

Arrazoi hauei guztiei, Gipuzkoak berez duen izaera maldatsua gehitu behar zaie.

Arrazoi horiek guztiek, baso-erabileraren garapena bultzatzen dute, lurraldearen aza­ leraren %55a era honetako erabileratara bideratuz.

Gipuzkoako ezaugarriekin jarraituz, baso-erabilerak ohikoak badira ere baserri gehienetan, lurralde honek dituen ustiategi guztietatik %43ak jarduera honetara honi heldu diote. Kasu gehienetan, neurri txikiko ustiategiak dira (%95 NLU bat baino gu­ txiago dute), ekonomiaren ikuspegitik garrantzia gutxikoak. Batezbesteko azaiera, 9 Ha.koa da. Kontuan hartzen badugu NLU bat osatzeko 40 Ha. behar direla, ustiategi hauek ekonomikoki oso marjinalak dira. Hórrela, jabeen dedikazioa oso txikia da eta gainera nekazaritzako jarduera bakarra basogintza da. Basozale gehienak, beraz, ez dira baserritarrak, ezta ere forestalak, eta beste lanbide bat dute bizimodutzat.

Baso dedikazioa NLU batetik aurrera hasten da gauzatzen. Aprobetxamenduak handiagoak dira, 25 Ha. inguru dedikatuz jarduera hauetara, eta kasu gehienetan abel­ tzaintzaren jarduerarekin osatzen da, normalean larre-behiekin. Ustiategiak dituen belardiak zuzentzen ditu, batez beste 11 Ha. inguru. 2 NLUtik aurrera baso-ustiategiak ez dira baserriak izaten. Gehienetan etxaldeak edo mendi publikoak dira. Bakarrik adi­ bide hauetan gainditzen dira gutxiengo soldata ateratzeko eskatzen den azaiera. Aurre­ koak, baso-erabilerak abeltzaintzako ekonomi sarrerekin konbinatu arren, ez dira nekazaritzaz bizi eta bere urteko ingresoak 7000 euro ingurukoak dira.

Ondorioz, eskualde honetan ez dago baso aprobetxamenduaz soilik bizi daiteken baserritarrik. Denbora edo ustiategi egokia ez duen jabe batengandik egindako jar­ duera da edo. erabateko dedikazioa izanik, abeltzaintza jardueretan, aktibitate hau usten ari denez, baso-azalera mantendu edota indartzea erabakitzen du.

Bada, ildo honetatik, oso zaila da basozalea eta baserritarra batzea kasu askotan.

Baserri gehienetan abere bat edo beste mantentzen da eta hau ez da gertatzen basoustiategi askotan, bereziki ustiategi txikitan. Beraz, Gipuzkoako eskualde askotan ohikoa da basozalea baserritarra ez izatea, nahiz eta baserritarren basoa eduki.

Oiartzungo baserriak baso jarduera garatu ohi izan du baina Gipuzkoako baserriarekin alderatuz. garrantzi gutxiko jarduera izan da kasu gehienetan. Are gehiago, Oiar­ tzunen 10 Ha. baso gainditzen duenik ez dago, ustiategi erdiek baino gehiagok basoazalerarik ez baitaukate. Baso-mota aztertu ondoren, azken hamarkadan izan dugun pinuaren etengabeko galera izan daiteke ezaugarririk aipagarriena. Beraz, baso-azalera txikikoa eta zenbait ustiategitan uzteko prozesuan dagoela esan daiteke Oiartzungo baserria.

4 .I.- Baserria, baso ustiategien erre prese ntatue na.

Oiartzunen dugun baso-ustiategi ereduan sakontzeko asmoz, 1997-1999 urtcen artean baso-sartzeak egin zituzten ustiategien ezaugarriak hartuko ditugu erreferen­ tziatzat. Hauekin. jarraian jasotzen dugun koadroa osatu dugu:

Baso-ustiategien ezaugarririk adierazgarrienak. 2000 urtea Adina Dedikazio Laguntza Beste bikotea laguntzak Titular T/P

LAGINA Lagina 1

60

P

L^gina 2

35

P

Lagina 3

7

45

P

Lagina4

27

66

E

65

P

Lagina 5

Ekoizpenak (Ha.) Forraj. Hortofrut. Matorr. Frond, konif.

3,2

P

P

2,2

P

4,7

P

2,0

0,2

2,8

0,6

1,1

2,1

0,5

1,4

4,1

0,9

63

E

3.2

0,2

68

P

0.6

0,1

74

E

2,8

0,7

0,2

Lagina 9

27

P

7,3

1.7

0,7

Lagina 10

42

P

Lagina 11

44

P

65

E

Lagina 13

56

P

P

Lagina 14

34

P

E

Lagina 6 Lagina 7

3

Lagina 8

Lagina 12

3

P

0,3

P

P

1,2

0,7

2,0

0,0

2,6

0,7

1,5

0,4

4,8

37

589

9,0

2,0

3,0

27,2

3,6

5,3

Batez beste

2,6

42,1

0,6

0,1

0,2

1,9

0,3

0,4

3,3

11,9

4.3

6,3

3,3

3,3

2,3

6.8

1,9

2,1

0,7

4,4

2.8

12.5

2.1

2,1

1,1

4,5

0,9

0,9

1,3

Guztira

Tenentzia (Ha.) Prop. Arrend. Besteak

1,4

3,3

0,4

2,0

5,3

1.6

2,1

8,5

4,3

23,3

59,9

3,3

0,4

1,7

4,3

0,2

0,0

03

Iturria: Nekazaritzako Ustiategien Errolda. G.F.A. 2003. Idazleak egina.

Laginen artean, 14tik 12, baserriak dira. Bi kasutan, 5. eta 10., ustiategi buruak kaletarrak dira. Baso-erabileraz gain beste aprobetxamendurik ez dutenez, oinordetzan jasotako lur-sailak dituztela eta, baldintza onak ez zituztenez, basoz landatzea erabaki zuten. Laurogeita hamargarren hamarkadan zehar egindako errepoblazio guztien espedienteak hartuko bagenitu. 60tik 46, baserrietan bizi diren pertsonengatik izan dira eginak, beste 8 Oiartzungo auzo ezberdinetan bizi den jendearengatik eta, azken 6, beste hiri guneetatik eragindakoak izan dira. Oiartzunen, kasu gehienetan behintzat, basozalea baserritarra da.

Taularen ondorioetara itzuHz, Oiartzunen dugun forestalak baserritarrak dituen ezaugarri berdintsuak ditu. Are gehiago, Oiartzungo baserriek duten bilakaeraren isla足 da dira eta sektore bakoitzean marjinala edota ekonomikoki garrantzia txikikoa beza足 la definitu dugun ustiategi motarekin bat dator. la gehienek dute abeltzain jarduera bai足 na eragin apalekoa da hori. Erabateko dedikazioa, jubilatzeko adinean dagoen populazioak bakarrik du eta lur-erregimen bakarra, jabetzarena da. Nekazaritza jarduera niarjinalizatzeko prozesuan dagoen ustiategi ereduaren adibide argia da, zaiantzarik gabe.

Basoa duen ustiategiaren batezbesteko azaiera, basoa soilik duen bi kasuren salbuespenarekin, 4.9 ha.koa da, hau da, Oiartzungo baserriek duten batezbesteko azalef'a. Lur-soroen aprobetxamenduak beste baserrietan ematen direnekin bat datoz. Kasu

guztietan belardiak dira nagusi eta berezitasun bakarra baso-azaleraren presentziarena izango litzateke, berau gainerako kasuetan baino handiagoa, baserriak duen azaleraren ia erdia erabilpen honetara bideratuz.

Nahiz eta baso-azalera Oiartzungo baserri ertaina baino handiagoa izan, erabilera hauetara bideratutako baserriaren ekonomiarentzat garrantzi txikia du. Ez dago basoerabileraz diharduen jabe profesionalik edo sasi-profesionalik, nahiz eta bere ustiate­ gian baso-erabilera nekazaritzako aprobetxamendu nagusia izan. Ez dago kasu guztien artean NLUra iristeko eskatzen den gutxiengoa lortzen duen adibiderik.

Baso-landaketak bereganatzen duten lur-partzelak, baso-sartzearen eskaeraren ara­ bera. %30ko baino malda gehiago dute kasu guztietan. Nahiz eta beste terrenoak izan, baso-erabileretara baldintza txarreneko lur-sailak uzten dira, sail onenak belardietara zuzentzen diren bitartean. Nekazaritza jarduera marjinala eduki arren, Oiartzungo baserritarrak, baso-erabileratara zuzentzea baino bere belardiak errentan edo garbitze­ alde uztea nahiago du.

4 .2 .-Intsignis pinuaren desagerpenera Oiartzunen?

Donostialdea-Bidasoan orokorki eta, Oiartzunen bereziki, basoari garrantzia kentzen dioten ezaugarri batzuk aurki ditzakegu. Lehendabizikoa, bailarako ustiategiak, 3 ha.ko baso-azalera gutxiago du, batez beste, Gipuzkoako batezbesteko ustiategiko azalarekin alderatzen badugu, I999ko nekazaritza erroldaren arabera. Horretaz gain. Oiartzunen Mendi Publikoaren garrantzia eta bertan dagoen baso-azalera (herriaren %69a) ezin da alderatu Gipuzkoan dagoenarekin (%20a). Horrekin, publikoak ez diren baso-azalera, Gipuzkoan daudenekiko esan duguna baino oraindik are eta txikiagoak dira.

Beterriko baserriari buruzko lanek baso erabileraren garrantzi eskasa nabarmen­ tzen dute. Igeldon, Siadecok 1993an egindako lan baten arabera, bertako baserriko baso-azalera, baserriak duen %5,6ra besterik ez da. Igeldo osoan 7,7 Ha. baso dute baserritarrek. guztira 50 baserri inguru daudelarik. Horrek, basoaren garrantzi eskasa isladatzen du. Andoainen, berriz, baso-azalera nabarmenki handiagoa izan arren.

Behemendi-ren arabera (1998), 150 baserrietatik l i t an soilik 5 Ha. gainditzen ziren eta bakar batek ere ez zuen 10 Ha.ko pinu-saila gainditzen.

Oiartzungo baserrietan antzeko egoera antzeman daiteke. Hartutako laginetan 14 ustiategietatik bakar batek ere ez du 5 Ha.ko basoa gainditzen. Bestalde, Foru Aldun­ diak duen erregistroen informazioaren arabera, Oiartzungo 407 ustiategietatik erdiek ez dute baso-erabilerarik. Gainontzeko baserrietan baso-azalera oso txikia da. Soilik 5 kasutan gainditzen dira 10 Ha.ko baso-saila: Lezoti, Arburu. Sarobe. Barraka eta Sagarzazun hain zuzen ere. Hauen artean, Sagarzazu da azalera handiena duena (22 Ha.) baina azalera horren zatirik handiena (16 Ha) hostozabaleko basoa da. Koniferak erreferentzia bezala hartzen baditugu, ikusiko dugu Oiartzunen ez dagoela 11 Ha. gain­ ditzen duen baserririk. Lezoti, Barraka eta Arburu hurbiltzen dira azalera honetara. baina ez dute aipatutako kopurua gainditzen.

Horretaz gain, baso-azalera gutxien duen baserria erabilera honen utzikeri gehien aurkezten duena da. Hórrela, Gipuzkoako pinu-azalera gutxitu bada azken hamarka-

dan. Oiartzunen gutxikuntza askoz ere nabarmenagoa da. Azken baso inbentarioaren arabera, pinuaren galeraren garrantzia azpimarra dezakegu.

Koniferek galdu duten azaiera, ia erabat intsignis pinuarena, azpimarragarria da, Oiartzungo bailaran bereziki. Hemen, azaleraren %33a galtzera iristen da. Beste koni­ ferek ez dute galera edo igoera handirik eta aurreko hamarkadan zuten azaiera berdinari eutsi diote.

Bien bitartean. hostozabalekoen presentzia ia heren batean gehitu da azken hamar­ kadan. pinuaren galera betez. Pagoaren eta haritzaren presentzia gora doa baina gehien igotzen dena, berez sortutako zuhaitzen kopurua da. Aurreko hamarkadan era honeta­ ko zuhaitz masarik ikusten ez bazen ere, gaur egun, aldiz, hostozabaleko arbolek bere­ ganatzen duten azaiera %26an kokatzen da.

Bestalde, berez sortutako basoa pribatuak diren lurretan garatzen da. Era honetako basoa % I4a besterik ez da mendi publikoan, era honetako jabetza-m ota Oiartzungo herrian %69koa den bitartean. Oiartzungo basozalea baserritarra baldin bada, azken datu honek nekazariak beste garaietan ez bezala, egun pinuaren aldeko joerarik ez due­ la erakusten digu.

Datu asko falta zaigunez, zailtasun gehiago du mendi publikoan zuhaitz-mota ezberdinek izan duten bilakaera aztertzeak. Daudenen arabera, hostozabaleko basoa mendi publikoan garatzen da gehien bat, baina baita koniferaren basoa ere (%71a Oiartzungo Mendi Publikoan). Berez sortutako basoa lur pribatutan garatzen denez, rnendia kudeatzen duen Nekazaritzako Foru Sailak koniferaren ekoizpena eta azaiera mantentzeko erabakia hartu du. Erakunde Publiko honek pinuaren aldeko apustua egilen jarraitzen du nahiz eta mendi horiek natur parke bezala onartuak egon. Baserritaira da pinuaren aldeko joera apaldu duena. Arazoa zera da: baserritarrak ez du ez pinuaren aldeko ezta hostozabalaren aldeko apusturik egiten eta une honetan lur-sail hauek erabilerarik gabe uztearen aldeko agertzen zaigu baserritarra.

Argitaratutako datuak kontrastatzeko asmoz. landaketak egin dituzten zenbait baserritarrengana jo dugu. Horretarako, hiru kasu ezberdin aukeratuko ditugu: pinua berri­ ro ere landatu dutenak. pinua bota ondoren lurra aurrean zegoen bezala utzi dutenak eta hostozabaleko zuhaitzen aldeko apustua egin dutenak. Elkarrizketatutako baserriak Sarobe, Pagoa eta Burkondo ustiategiak izan dira. Elkarrizketen emaitzak, datu orokorrek erakusten digutena baieztatzera datoz.

Pinua bota ondoren berriro sartu duena Sarobe baserria dugu. Hemen, baserri gehienetan bezalatsu, 1956ko izotzarekin landatutako pinudiak galdu egin ziren. Hala ere. hurrengo urteetan, galdutakoak bota eta baso-partzeia guztiak berritu egiten dituzíe. M ozketa laurogeita hamarreko hamarkadan barrena egin zen, pinuaren adina hogeihamar urtekoa, gutxi gorabehera, denean. Sarobek azken mozketan 5 Ha. bota eta berritzea erabakitzen du. Landaketaren berriztapenaren arrazoi nagusiena ekonomikoa Pinua botatzea dirua behar duen ustiategi batentzako sarrera garbia da. Ebaki ondoren lur-sailak erabilerarik gabe gelditzen dira eta emaitzak epe luzera ikusi arren.

Pinuak ematen dituen diru-sarrerak egokiak ikusten dituzte, baserriko ekonomiarentzat gehigarri bat balitz bezala. Nolanahi ere, landaketaren zailtasunaz ohartzen dira, sortzen duen lanarengatik bereziki. Garbiketak, kimaketak, tratamenduak, entresa-

k ak .. . burutu behar dira, eta hori eskulanaren falta dagoen ustiategi batean egin behar da. Kasu honetan, semeak laguntzeko erabakia hartu duenez, iandaketari aurre egitea erabaki dute. Laguntzarik gabe ez litzateke errentagarria izango pinu-landaketarik egi­ tea beraien arabera, eskulana kontratatu egin beharko litzatekeelako eta, beraz, eteki­ nak ezerezean geldituko liratekeelako.

Pagoa baserriaren adibidea, neurri handi batean, antzekoa da oso. Mozketaren ondoren berriz ere ustiategien partzela maldatsuenetan pinua landatzen dute. Pinudia laurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdean botatzea erabakitzen dute. Hauen errentekin etxea handitu egin dute, eraikin bat eginez. Ganaduak ematen ez dituen dirusarrerak pinudiak momentu konkretu batean kontzentratzen ditu baserrirako oso preziatua den diru-sarrera bihurtuz. Kasu honetan, hala ere, berriro ez landatzea erabaki­ tzen dute etxeko gazteek, hain zuzen ere denborarik ez dutelako behar diren zainketak egiteko. Pinu-partzela, haia ere, aprobetxatu egiten dute iratzerako eta aide txiki bat sagasti modura. Hau da Oiartzunen dugun adibiderik arruntena; gazteen denborarik ezaren aurrean, pinudia ez da birlandatzen eta bertan ez da ordezko jarduerarik plan­ teatzen. Kasu honetan, erabilera egon arren, normalena lur-saila bere erara ustea da. basoa berriro ere bere kabuz berpiztu dadin.

Azken adibidea, hostozabaleko landaketaren aldeko apustua egin dutenena da. Lan­ daketa nagusienak Oiartzungo Udalak berak egin duen arren, zenbait partikularrek era honetako landareen aldeko joera agertu dute. Hauen adibideetariko bat Burkondo baserria da. Aurrekoek bezala, honek ere pinua landatua zuen baserriko lur-sail gehie­ netan. Burkondo-ren lur-sailak oso maldatsuak dira eta baso-erabilera da duten auke­ ra bakarrenetarikoa. Baserria hutsik zegoenez, orain dela berrogeita hamar urte, maizterrak utzi zutenetik, pinua jarri zuten. 13 Ha. bota ondoren, orain dela 7 urte, ustiate­ gi honekin zer egin planteatzen hasi ziren. Laguntzak eta Ogasun kotizazioak direla medio, hostozabaleko landaketaren aldeko apustua egiten du baserritarrak. Pagoa, haritza, gereziak, intxaurrondo amerikarra edo astigarrak landatzen ditu. Landaketaren arrazoiak. kasu honetan, ez dira ekonomikoak. Jabearen arabera. basoak ez du dirudik ematen, ez pinuak ezta berak landatutakoak ere. Ustiategiari erabilera ematea izan da bere erabakia mugiarazi duena. Hala ere, senideen laguntzarik ez duenez, garbiketak kontrataren bitartez egiten ari da eta emandako laguntzak ez dira iristen lanaren heren bat ordaintzeko ere. Momentu honetan, erabakia berriro hartzeko aukera izango balu, ez lukeela basoa landuko dio eta mendia, etxearen ingurukoa izan ezik, bertan behera utziko luke, sasiari eta berez sortutako basoari bide librea utziz.

Nekazaritza jardueren islada da basoaren ustiakuntzak aurkezten duen egoera.

Senideen eskulanaren ezak, jarduera baten errentagarritasuna koiokan jartzen du eta horren aurrean gehienek hartzen duten erabakia argia da; jarduera uztea.

Oiartzungo baserriak ez du baso-jarduerarik gauzatu. Nahiz eta baso-azalera han­ dia izan, baserria haranean garatu da eta, mendi aldera dauden ustiategi batzuk izan ezik, gainontzeko guztiek ia ez dute baso-azalera aipagarririk. Are gehiago, azken hamarkadan basoaren azalera baserrian nabarmenki gutxitzen ari dela ikusten ari gara, bereziki pinuaren presentzia, Foru Aidundiak kudeatzen duen Mendi Publikoak berea mantentzen duen bitartean.

4.3.â&#x20AC;&#x2DC; Baso-erabilera gutxiko bailara.

Donostialdea-Bidasoan garrantzitsua da basoaren presentzia. Erabilera hauetara baserritarrak erabiltzen duen azaleraren %30a dedikatzen dio eta bailararen erdia basoz beterik dago. Erabakitako baso-aprobetxamendua intentsiboa da, matarrasa eta hazkunde azkarreko zuhaitz motak aukeratuz. Basoaren garrantziaren adierazlea da basozaleen elkarteak bailara honetan duen kideen presentzia: 212 kideek. Beterrian garatzen den partaide gehien duen nekazaritza elkartea da.

Bestalde, Oiartzunen, abeltzaintza jarduera nagusia duen baserria da baso jarduera burutzen duena, urrutien edota aukera gutxien dituzten partzeiak jardunbide hauetara dedikatuz. Ustiategi-eredu honetarako basoaren ekarpen ekonomikoa oso urria da gaur egun. Partzela bat edo beste zuzentzen ditu era honetako erabileratara eta etekinak mozketaren garaian bereganatzen du, landaketa egin zenetik 30 urtetara.

Guzti honen ondorioz, jardueraren lurraldetasuna eta kopuruak garrantzitsuak izan arren, ez dago Oiartzunen jarduera hauetan espezializatutako ustiategirik. Kasu guz­ tietan bigarren mailako erabilera ekonomikoa da, beti beste baten osagarri gisa. Ez dirudi epe ertainera jarduera honen joera gehiegi aldatuko denik. Ikusi dugun bezala, azken urteotan ematen ari den abeltzaintzaren galerak ez du baso-sektorearen indarketarik ekarri, industrializazioaren urtetan gertatu zen bezala. Are gehiago, abeltzain­ tzaren desagerpenarekin batera, basozainaren desagerpena ere ari baita gertatzen.

Oiartzunen garatzen den baso-ustiategiaren eredua Euskal Atlantiar aldeko ereduarekin bat dator, hau da, pinuaren aldeko apustua egin ohi duenaren joera, profesionaltasun gutxiko sektorea eta abeltzaintzara dedikatzen den baserri izan ohi delako baso ekoizpenak egiten dituena.

Eredu orokor honetan, Oiartzungo baso ustiategiaren berezko zenbait ezaugarriak erabilera hauen eragina gutxitu egiten du. Lehendabizi, Oiartzungo nekazaritza ustia­ tegiak 3 Ha. baso-azalera gutxiago duela batez beste, Gipuzkoako ustiategiarekin alderatuz. Aldea bikoiztu egiten da lur-sail pribatuak kontuan hartzen baditugu soilik.

Gipuzkoako beste bailaretan ematen den erreaiitatearekin alderatuko bagenu. Deba Garaikoarekin adibidez, 1996ko baso-inbentarioaren arabera, hango ustiategiak 9,5 Ha baso baldin bazituen, Oiartzungo herrian ez zen 2,5 Ha.ra iristen. Eredu berdina izan arren, erabileraren garrantzia oso ezberdina da. Gipuzkoa barneko baserri askotan baso-jarduera da nagusiena eta sortzen dituzten etekinak familiaren ekonomiarentzat garrantzitsuak dira. Gure kasuan berriz, bostehun ustiategietatik, ham ar besterik ez dira iristen Deba Garaiko batez besteko ustiategiek duten azalera lortzea.

Ezberdintasunak azaltzeko orduan, arrazoibide historikoez (desamortizazioaren eragin gutxi) eta fisikoez (horren maldatsua ez den erliebea) gain, hiriaren eragina batu behar dugu. Honek ustiategi txikiagoaren presentzia bultzatzen du, nekazaritzako erabilpenek baso-erabiipenaren aurrean lurraren prezioa igotzeko gehiago laguntzen dutelako, hori guztia gizarteak epe luzeko errendim endura begiratzen ez duen une batean.

Horretaz gain, pinudiek hasierako perspektiba ekonomikoen aurrean ez dutela erantzun onik ema onartu beharra dago. Are gehiago, plagak, garbiketak, kimaketak, entresakak eta abar bereziki garestiak direlako eta baso-azalera gutxiko baserri batean

inbertsio handiak lortu diren etekinetarako atera dutelako. Horri guztiari, gizarteak ekoizpen-mota hauekiko duen balorapen urria gehitu behar zaio. Ez da arraroa, beraz, azken hamarkadan pinudiek eremu pribatuan zuten azaleraren erdia baino gehiago gal­ du izana.

5 .- O ia rtzu n g o B a s e r ria n E k o izp e n a r e n M a rjin a liza zio a . O n d o rio a k.

5.1.-Jarduerak uzteko joera Oiartzungo baserritarren artean.

Nekazaritza sektoreari buruz egindako azterketa honetan, bi joera nagusi ikusten dira baserrien artean. Bata, nekazaritzaren aldeko apustu garbia egiten dutena eta bestea, nekazaritza usteko erabakia hartzen duen baserritarrarena. Bi mutur hauen artean. bestelako egoera batzuk ere antzematen ditugu baina. oro har, esan daiteke Oiartzungo baserria joera hauen artean murgildurik dagoela.

Nekazaritza jardueraren aldeko apustua egin dutenen artean, eta jarraipena ziurtatzen dituztenen artean dauzkagu, bestek beste, esne-behietan. artzaintzan eta barazki­ gintzan espezializatutako ustiategiak. Baserri hauek duten dedikazio-maila erabatekoa da eta pertsona bat edo bi dituzte ustiategietan enplegatuak. Gehienak, burutu beharreko inbertsio nagusienak egin dituzte dagoeneko eta horien egoera nahiko iraunkorra dela esan daiteke. Beharbada, baratzezaintzan eta ardigintzan eman da azken urteetan dinamismorik handiena baina, jadanik, hauek ere beren egoera orekatzera iritsi dira.

Oiartzungo profesional sektoreak duen berezitasuna, Gipuzkoan edo Beterrian aurkitzen dugun ereduarekiko, esnearen sektorean ematen da. Esnearen aide egin duten ustiategietan, enpresalizazioa eta kapitalizazio maila handiak dira oso. Ustiategiko hiru edota lau pertsona enplegatzea ohikoa da eta abelburuen kopuruari dagokionean, ehun buru baino gehiago jeiztea lortzen da sarritan. Hau ez da, berez, Oiartzunen ger­ tatzen eta garatzen den eredu profesionala apalagoa da. ohiko baserriarekin eta lurrarekin harremana estuagoa izanik. Oiartzungo Oarso-Bidasoan gertatzen den eredu ber­ dintsua da, Tolosan, Buruntzaldean edo Donostian ematen denarekin alderatuz, oso bestelakoa.

Artzaintzan edota barazkigintzan, Gipuzkoako eredu berdinari jarraitzen diote Oiartzungo ustiategi profesionalek. Hala, artzaintzaren kasuan. aipagarriak dira gaztaren elaborazioaren inguruan emandako urrats garrantzitsuak, besteak beste. Galtzata. Oiantza­ bal edo Lekun Garai baserrietan Idiazabalgo jatorrizko izendapenaren babesean. Beste horrenbeste gertatzen da Barazkigintzan, lurrik gabeko ekoizpen-ereduak inkorporatuz, beti ere Donostia ingurutik datorten ekoizpen handiko dinamikari jarraituz.

Nekazaritzako jarduera gainbeherako egoeran dagoen taldea edo gaur egun jar­ duera eskasa duenak, kasu guztietan NLU bat baino gutxiago duenak. hedapen han­ diagoa erakusten du. Sektorea osatzen dutenen artean. 60 urte baino gehiago duten bai­ na gazteen laguntzarik gabe dauden ustiategi-buruak dira ordezkaritza gehien dutenakHauekin batera, titularrak gazteagoak izan arren, garai bateko nekazaritzan dihardutenak eta familiako diru-sarrera gehienak kanpotik ekartzen dituztenak aipatu behar ditugu.

Erabateko edo sasoiko dedikazioa izan arren, jarduera uzteko edo baztertzeko prozesuan daude. Kasu askotan baserriaren oinarria izan den jarduera desagertu egin da eta bigarren mailako jarduerak bakarrik mantentzen dira, hala nola, etxerako baratzea, basa-ardiak edota sagastiak. Beste kasu batzuetan, intentsiboa zen jarduera batetik estentsiboa den beste batera igaro dira, esnea ekoiztetik larreko behiak jartzera alegia.

Kasu guztietan jardueraren garrantzi ekonomikoa oso txikia da. Egoera honetan gut­ xienez 10 ustiategitik 8 egon daitezke.

Bien arteko joera ezberdinak ikus daitezke. Kasu gehienetan NLU bat (gutxiengo soldata) gainditzen dute baina bigarrenetik oso urrun daudenak. Talde honetan era guz­ tietako joerak antzeman ditugu. Zenbait kasutan egoera iraunkorra erakusten dute bai­ na denbora ezagatik edo nekazaritzatik bizitzena zaila delako, ez dute jarduera handiagorik. Egoera honetan fruta esplotazioak egongo lirateke (Santander, Arbide) eta bereziki larreko behien ustiategiak (Torre, Izatzea, Sarobe...).

Beste kasu batzuetan espezializazioaren eta marjinalizazioaren arteko puntu bate­ an aurkitzen dira. Nekazaritzatik bizi izan diren ustiategiak izan dira, Oiartzunen esnebehitegiak eta ardi-ustiategiak bereziki. Kasu hauetan, jubilatzeko adina iristerakoan eta ustiategian jarraipenik ez dutenez, azken urteetan ez da berrikuntzarik egin, sarritam ganadu-kopurua gutxitu eta erabilera estentsiboa garatu dute. Hórrela, nahiz eta oraindik dedikazio minimo bati eutsi, baztertzeko prozesuan daude gaur egun. Era honetako ustiategiak askoz ere gehiago ziren orain dela 5 urte baina. urteak pasa ahala, produkzioa gutxitzen joan dira eta gaur egun, Oiartzunen, 1Otik bat gutxienez ego­ era honetan legokeela usté dugu.

Oiartzungo baserrian nekazaritzarekiko estrategiak finkaturik badaude ere, etorki­ zunaren inguruan zalantza asko planteatzen dira gaur egun, batez ere marjinala den nekazaritza jarduerari oraindik ere eusten diotenen artean. Joera honen inguruan eta talde bakoitzaren arabera, iritzi ezberdinak formulatzen dira.

Nekazaritzaz bizi diren abeltzain gazteek jardueraren jarraipenari dagokionean ez dute zalantzarik. Erabakia hartuta dute eta horretan oinarritu dute beren lanbidea. Hala ere. esne-behitegien artean, etsipena nagusitzen ari da, esne zentralak ordaintzen dituen prezioak ikusita. Ziurrenik. esnearen sektore honetan datozen hamarkadetan ez da inkorporaziorik izango. Izatekotan, baratzea eta artzaintza munduan emango dira, baina beti ere inkorporazio bakanak izango dira.

Oiartzunen garrantzi handia duena larre-behiak dituen taldea da. Adin guztietako jendea dago talde honetan lanean, kaleko beste lanbide batekin uztartuz. Talde honetakoek ez dute beren jarraipena kolokan jartzen. Ziurrenik ere ez dutela ganadu-kopugehiago jarriko baina dutena mantentzeko asmo finkoa azaltzen dute eta etorkizunari begira beraien presentzia ziurtatzen dute.

Zalantzarik handiena nagusitasun osoa duen taldearekin ematen da, hau da, neka­ zaritza marjinala mantentzen duen taldearekin. Hain zuzen. orain arteko erabakia Sanadu-kopurua mantentzearen aldekoa izan da, baserriak duen oinordetzaz baliatzeko asmoarekin. Kasu gehienetan, etxean ganadua ezagutu dutenek horretan jarraitze­ ko joera azaltzen dute. gurasoak bizi diren bitartean bai behintzat. Horren ondoren. ez dago ez joera ez ikuspuntu argirik. Gehienek ganaduarekin jarraituko dutela pentsa-

tzen dute baina errealitateak ganadua kentzen ari dela erakusten digu eta, hori gutxi balitz, abererik ez duen baserrien kopurua ere gora egiten ari da. Hurrengo urteetan baieztatuko da zein punturaino utziko duten jarduera edota oinordetzaz baUatzeko behi-taldetxo bat edo artalde txiki bat mantenduko duten.

5.2.- Ustiategiaren neurriak ez du baserriaren jarraipena baldintzatzen.

Ohiko baserriaren ekoizpen-ahalmena lurrak emandako aukeretara lotuta zegoen.

Zenbat eta lur hobea, orduan eta abere gehiago ustiategi horretan. Hórrela, oinordetza handia zeukatenak baserri indartsuenak ziren eta, alderantziz. Oiartzungo baserri gehienak, aipatu dugun bezala, nahiko txikiak dira eta ekoizpen-ahalmen urria zuten. nahiz eta alor honetan ere salbuespenak egon.

Ustiategiaren neurriak eragina izan du ondorengo baserriaren jarraipenean. Baserri handienak errentagarriagoak ziren eta bertan nekazaritzaz bizitzen jarraitu nahi zuenik bilatzea errazagoa zen. Hórrela, guregana iritsi diren ekoizpen gehien duten baserritarrak oinordetza handiagoa izan dutenak dira. Azken hamarkadan, ordea, konstatazio hori indarra galtzen hasia da.

Gaur egun nekazaritzako ekoizpenaren jarraipena ez da baserriko oinordetzaren arabera erabakitzen. gazteen interesaren arabera baizik. Edozein jarduera izanda ere, 55 urte baino gehiago duen titularra, ustiategian ez badu gazteen laguntza ziurtatzen, neka­ zaritzako lana baztertzen hasten da nahiz eta ohiko laboreak bere lanbide bakarra izan.

Beste titular batzuen artean, 55 urte baino gutxiago dituztenen artean, dedikazio maila da aldea markatzen duena. Orokorrean. nekazaritzako jarduera gehitzen da ber­ tako gazteak jarduera horretaz bizitzea erabakitzen dutenean. Oiartzungo baserri indartsuenak hauek dira gaur egun: Gogorregi, Arane, Ertxin, Gaitzata, Lekun Garai, O iantzabal......denek daukate erabateko dedikazioa duen norbait bertan enplegatuta.

Erabateko dedikazioa ez duenak jarduera estentsiboak aukeratzen ditu, denborarik ez duelako, eta hauetan nekazal etekinak askoz txikiagoak dira. Oiartzungo baserri gehienetan aire libreko baratze txiki bat, hiru-iau haragi buru, baso-artalde txiki bat,... man­ tentzen da. Jarduerak presentzia du baina gurasoek izan duten dedikazioarekin alderatuz, askoz ekoizpen-ahalmen apalagoa da eta ekonomikoki baztertzailea.

Baserriaren oinordetza ustiategiaren potentzialtasunarekin lotuta egon baldin bada orain arte, gaur egun horrek ez du horrenbesterako garrantziarik Oiartzunen. Oinordetza arrunteko baserriak (Arane, Gogorregi,.. ) edo, baita, eremu maldatsuak dituztenak (Gaitzata, Lekun Garai, Oiantzabal,.. ) jarduerari eutsi egiten diote, baldintza hoberenak zituztenak uzteko prozesuan dauden bitartean. Are gehiago, Oiartzungo baserri zabalen artean ez dago ezta bat ere jarduerari erabateko dedikazioarekin jarraitzen dionik. Eskulanaren aukerak, eta ez baserriaren aukerak. izan dira nekazaritzara dedikatzeko ezberdintasunak markatu dituzten faktoreak.

Salbuespenak salbuespen, Oiartzungo baserriak lur-eremu berdintsukoak izan ohi dira. Egun, oinordetzak markatu ez dituen ezberdintasunak jarduera maila zehazten du eta garbitzealde edota errentan erabiltzen diren lur-sailetan isladatzen da fenomeno hori. Ustiategi espezializatuenak, jende gaztearekin kontatzen dutenak, lur-azalera

gehien erabiltzen dituztenak dira. Beraiek behar dute besteak baino bazka gehiago eta besteen lur-sailak erabiltzeko prest dauden bakarrenetarikoak dira. Etorkizuneko lurra­ ren erabilera, hein handi batean, bere eskuetan gelditzen da. Familiako gazteen apus­ tua da, beraz, nekazaritza jardueraren potentziala zehazten duena eta, ez, aldiz, base­ rriak jabetzan duen oinordetza.

5.3.- Hiriaren eta hatearen arteko desabantailak nekazaritza uztera bultzatzen du.

Familiako gazteen nahia da, esan dugun bezala, nekazaritza jarduerarekin jarrai­ tzeko erabakia familiaren barruan baldintzatzen duena. Askoz ere zailtasun gehiago ditu jarduera uzteko erabakiaren arrazoiak zehaztea. Zentzu honetan, baserriari buruz­ ko ikerketetan asko izan dira aipatuenak, batzuk ekonomikoak (errentagarritasunik eza, sektorearen birm oldaketa,... ), besteak soziologikoak (denbora falta, gizarte onarpen e sk a sa ,...).

Gure azterlanetan, bai Oiartzunen eta baita Gipuzkoa osoan, aipatutako arrazoi guz­ tiak jaso ditugu, bide batetik zein bestetik. Arrazoi hauek funtsezkoak diren edo ez diren frogatzeko, ustiategien balantze ekonomikoak aztertzera joko dugu. Horien bitartez kaleko eta ustiategi modernoen arteko ezberdintasun ekonomikorik badagoen ala ez jakiteko asmoarekin.

Horretarako EHNE sindikatuaren eta Lurgintza gestioko zentroaren esne-behien kontabilitateko datuak erabiltzen ditugu. Datuak, Gipuzkoako ustiategiek dituzten kontu balantzearen bataz bestekoa jasotzen dute. Esne-behiaren ustiategiak eredu profesionalaren islada direnez, horko datuek produkzio-mota hau uzteko leudekeen arra­ zoiak ulertzen lagunduko digute. Jarraian aztertzen ditugun bi adibidetan, batez beste­ ko 35 behi dituen abeltzaintza, Oiartzungo baserritar profesionalek dituztenak baino hamar buru gehiago inguru, kasu honetan.

Esne-produkzioan espezializatutako ustiategien balantzea (Pezetak).

E H N E ________

Azalpena

LURGINTZA

Diru sarrerak

J 3.044.072

13.089.470

Gastu Aldakorrak

7.393.510

6.292.054

Gastu Finkoak

3.467.907

3.789.600

Gordina

5.650.562

6.797.416

Garbia

___

2.182.655

_

_

3.007.816

Iturria: LURGINTZA, (1997) eta EHNE (¡999).

Datuetan ikus daitekeenez, Gipuzkoako esnetegiek urteko hiru milio pezetako errenta lortzen dute. eskulanaren kostuak kontuan hartu gabe, bi pertsona enplegatzen

duen ustiategi baten kasuan. Datu hauek aztertzerakoan Oiartzungo esne-behitegiek, datu zehatzik ez izan arren, etekin zertxobait baxuagoak izango Htuzkete, behi gutxia­ go dituztelako, besteak beste. Baina erabiltzen duten eskulana ere murritzagoa dela kontuan hartu behar dugun datua da.

Koadroan larreko behi-ustiategien datuak jaso ez arren, Lurgintzako datuen arabe­ ra, 25 behi dituen ustiategi batek, urteko milioi eta erdi pezetako diru-sarrera du. Datu hau, hala ere, ez da erabat erreala. Larreko behitegiek denbora asko daramate emaitza ezkorrak lortzen eta subentzioak dira ustiategi hauen galera ekonomikoa eramangarria bihurtzen dituztenak. Aipaturiko ustiategi hauek, handiak ez izan arren, ez dira oso ugariak Oiartzunen. Sarobe, Isasea, Urbieta Bera. Torre Berri, Estrataburu edo Sorozarreta iritsiko lirateke ganadu-kopuru horretara. Kontuan hartzen badugu era honeta­ ko ganadua berrehundik gorako baserritan dagoela, jabetzen gara gure ustiategien ekonomiaren benetako garrantziaz.

Artzaintzari buruzko datuek, Lurgintzaren arabera beti ere, emaitza baikorragoak eskaintzen dizkigute, batez ere gaztaren elaborazioari dagokionean. Kasu honetan 3,3 milioiko errentak ari dira lortzen 300 ardi inguru dituzten artzainek. Talde honetan ere. gaztaren bultzakada izan arren, laguntza publikoek sarrera guztien heren bat aportatzen dute. Emaitza hauek kontuan izanik. Oiartzungo herrian artzain gazte batzuk egin duten artzaintzaren aldeko apustua ulertzekoa da. Mendi aldean kokatu den baserrimota bat errentagarriena bihurtzen ari baita azken urteotan.

Azaldutako emaitza ekonomikoek egungo baserri profesionalaren garrantzia adie­ razten dute. Lortutako etekinak egoera ezberdinak ulertzeko lagungarriak dira.

•

Lehendabizikoa, beste eratako jarduerarekin konparaturik laguntza publikoak direla medio, baserritarrek dituzten errentak ez dira ez altuagoak ez baxuagoak.

Lurgintzak dion bezala, ontzat ematen badugu baserri hauetan milioi eta erdi bi milioi bitarteko sarrerak lortzen ari direla pertsonako. kaleko langile baten batezbesteko errentaren antzera lortzen ari dira, Eustat-en arabera. Hori bai, tekniko, gerente edo enpresa pertsona batek duten maila ekonomikotik urrun.

•

Langile arrunt batek dituen etekinak lortzeko, baserritarrek maiz enpresari batek adina diru jarri behar du arriskuan. Ustiategia behar den bezala eramateko kan­ poko generoa erosteko beharra du eta horrek diru mugimendu handiagoak suposatzen dio. Inbertsioak burutu eta arriskua bere gain hartu behar du. EHNEko kideen kontu balantzean ikusi dugun bezala.

Baserriaren enpresarializazioak. abeltzaintza arloan, arrisku ekonomi gehiago hartzea behartzen du kaleko langile batek. inolako arriskurik gabe, bereganatzen duen soldata lortzeko. Honen aurrean askok eta askok kalean lana egitea erabakitzen dute. Egin beharreko lan orduak eta jornalak gehitzen baditugu, zortzi ordu eta bost eguneko lan baten aurrean, ulertzekoa da gazte asko eta asko kaleko lanbidea nahiago izatea, oro­ korrean erosoagoa eta errentagarriagoa delako. Abeltzaintza usteko erabakiak gehiag<^^ zehatuz. hiru dira gure aldetik bereziki antzematen ditugunak, hirurak beraien artean erlazionaturik -

Lehendabizi, baserriko jarduerarekin jarraitzeko gutxiengo lur oinarria eduki behar du, ganaduak duen elikatzeko premiari aurre egiteko. Oiartzungo baserria

txikia izanik, ustiategiak garatzeko aukerak mugatzen ditu. Honela, errentaga­ rritasun nahikorik ematen ez duen jarduera uztea erabakitzen dute. Prozesu hau, gehienbat, hirurogeita hamargarren hamarkadara arte garatzen da.

-

Ekonomia globalizatzen den heinean, baserriaren jardueraren gehikuntza eta hobekuntza eskatzen hasten da. Lur-saila, kasu askotan, ez da nahikoa eta kan­ poko elikagaiak ekan i behar dira. Ustiategiak zabaldu egin behar dira eta horre­ tarako instalakuntza berriak behar dira. Lur gehiago landu behar da eskulan gutxiagoarekin eta makinariaren errekurtsoa ezinbesteko bihurtzen da. Guzti hone­ kin inbertsio beharrak gehituz doaz. Baserritar askok bilakaera honetan ez sartzea erabakitzen du. Produktuen salneurriak igotzen ez direnez eta ekoizpenahalmenak ere gora egiten ez duenez etekinak progresiboki jaisten dira. Jardue­ ra ñola edo hala mantenduz edo gutxituz doa oso zaharkitua geratu den ustiate­ gi batean. Ondorioz, gazteek, oro har, ez jarraitzeko erabakia hartzen dute.

-

Ekonomiaz eta lurraren berariazko zailtasunaz gain, hiri eta nekazaritzako lanaren arteko alderaketa planteatu behar dugu. Nekazariak hiritarrak bezain beste diru-sarrera ior dezake baina horren truke oso prezio altua ordainduz. Lehenda­ bizi, laboralki, enpresaburu baten arriskuak bereganatzen dituelako oso bestela­ ko emaitzak lortzeko. Bigarrenik, aukeratzen duen jarduera oso intentsiboa da, denborarik eta lanegun librerik gabe. Abeltzain baten gizarte bizitza hiritar batena baino dezente mugatua izan ohi da gehienetan eta baserrietan dugun ezkongabetasunaren arazoa, fenomeno horren ondorio bat besterik ez da.

Horregatik, baserri askotan erabakia hartuta dago guraso eta seme-alabaren artean, kaleko lanaren aide. Kaleko lanpostuak urriak izan direnean baserritar gazte batzuk bertan gelditzea erabaki baldin badute, gehien bat laurogeigarren hamarkadan, gaur egun dagoen lan egiteko aukerak oso bestelakoak dira eta baserritar gazteak erraz aur­ kitzen du lana kalean. Kasu hauetan ez da jarduera bere osotasunean ezabatzen. Gehie­ netan larreko behiak esnetakoak ordezkatzen dituzte, gurasoak bizi diren bitartean behintzat.

Oiartzungo herriaren kokapenak, kalearekiko gertutasunak alegia, abandonorako prozesua gauzatzen laguntzen du. Lan eskaintza zabalagoa da gaur egun eta honen aurrean gustukoena duena aukeratzen du. Oso bestelako egoera ikus daiteke Euskal Herriko beste zenbait nekazaritza guneetan. Behe Nafarroan, Zuberoan, Baztanen, Erronkarin, Arabako M endialdean,... askoz aukera gutxiago baitaukate kanpoan lane­ an hasteko eta baserritarrak edota jarduerari heltzen dio edota baserria utzi eta kalera emigratzen du.

AISIALDIKO JARDUERAK, BASERRIA GARATZEKO AUKERA

;<1H r^A i . 9 m a Í É Í É S m _ . Á m ' A ' ^

■-' :■i'^‘. \ í; -j' - « •V ' jA' : ï*'-.

.

;^-J

r 3 :.

'V'“

1.- N e k a za ltu rism o a O iartzu n en 1.1.- Sorrera eta berehalako zabalpena Lojamendu-mota hau, E.A.E.ko 295/1988 Dekretua argitaratzearekin balera sortu zen, urte bereko azaroaren 8an, Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Turismoa Sailaren, eta Nekazaritza eta Arrantza Sailaren arteko aurre-akordio baten ondorioz. Akordio honen bitartez, nekazaritzako ustiategietan inbertsioak egitea adosten dute, nekazaritzaz kan­ poko diru iturri gehigarriak sortu, eta ondorioz, nekazariaren bizi-baldintzak hobetzeko helburuarekin. Era berean, lojamendu-mota hau arautzen da, besteak beste, ondo­ rengo arlo hauek jorratzeko asmoarekin: -

Lojamendua: landa-eremuan kokatuta egon behar du eta landa inguruneko etxeek berariaz duten ohiko arkitekturarekin bat egingo du.

-

Etxearen titularra; bertan bizi behar du derrigorrez, eta komenigarria da neka­ zaritzan aritzea; barazkigintzan, abeltzaintzan edota basogintzan.

-

Eskaini beharrezko zerbitzuak: gutxienez lojamendua eta gosaria eman behar­ ko zaizkio bezeroari. Zerbitzu hauek bame har ditzakete etxeko sukaldearen era­ bilera, pentsio erdiko eta pentsio osoko erregimena. Zerbitzu hauek, etxean ostatu hartzen duten bezeroentzat soilik izango dira.

-

Dirulaguntzak: emango den dirulaguntzaren zenbatekoa egindako lanaren, instalakuntzaren edo ekipamenduaren kostuaren %40koa izango da, baina ezin izango du hogeita hamar mila euroko muga gainditu. Onuradunak, bere aldetik, eta gutxienez ere hamar urteko epe batean, lojamendua zabalik edukitzeko konpromisoa hartzen du.

Lojamendu-mota honen helburua ere argi dago aipatutako Dekretuan, non nekaza­ ritzako jarduerak eragiten dituen aparteko diru-iturriak sortzeko zabaldutako lantegia dela garbi uzten den, ez jarduera bera aldatzeko, baizik eta osatzeko. Eusko Jaurlaritzaren 128/1996 Dekretuaren publikapenarekin batera, “landetxe” erako lojamenduak sortzen dira. Lojamendu-mota honetako etxearen jabea den titularrari ez zaio eskatzen, derrigorrez, nekazaritzatik bizitzea, gainontzeko baldintzak nekazalturismoko etxeek betetzen dituztenen antzekoak direlarik.

Lojamendu-mota hau ez da Euskal Herrian sortzen den ekimen berezi bat. Lauro­ geigarren hamarkadaren azken urteetan horrelako hainbat proiektu sortzen dira Espai-

niako estatúan. Urtebete lehenago, Kataluinako nekazahurismoa edota Nafarroako “Landa-etxeak” arautzen dituen dekretuaren kopia bat dugu, 1986ko irailean onartutakoa. Autonomi Erkidego ezberdinetako landa-garapenerako politiken ondorio dire­ larik. Benetako berezitasuna, ordea, etxearen titularrari nekazaritzako jarduera mini­ mo bat eskatzean datza: beraz, aipatutako beste zonaldeetako ekimen horiek beste filo­ sofia batekin sortutakoak dira.

Ekimen honetara batzea Lojamendu-mota hau, ofizialki, 1988ko azaroaren San sortu bazen ere, 1990eko maiatzaren l i r a arte ez zen lehen etxea zabaldu. Urte horretan, hamabi lojamendu zabaldu ziren, bat Araban, bi Bizkaian etabederatzi Gipuzkoan. Hala, 199 lean jada 26 nekazalturismo zeuden martxan, eta hurrengo urtean jarduera hau nabarmen sendotu zen, 87 etxeko kopura lortzeraino. Gipuzkoa da nekazalturismo gehien duen lurraldea (%56,3), ondoren Bizkaia dator (%29,9; 26 etxe) eta Araba azkenik (%13,8; 12 etxe).

Gaur egun 226 lojamendu aurki ditzakegu Euskal Autonomia Erkidego osoan barreiaturik. Gipuzkoak eskaintzaren %50a izaten jarraitzen du, Bizkaiak eta Arabak %30a eta %20a, hurrenez hurren. Gipuzkoako 113 etxeetatik 24 Donostialdea-Bidasoako bailaran daude kokatuak, horrek Autonomia Erkidegoko etxeen %19,5a suposatzen duelarik. Oiartzungo herrian mota honetako 5 lojamendu ditugu. baiiarakoen %21-a, 4 nekazalturismo eta landetxe bat. Hauek dira, Oiartzungo lojamendu-mota honetako etxeak: - Arkale Zahar (Gurutze auzoa): nekazahurismoa - Peluaga (Gurutze auzoa): nekazalturismoa - Arri-Gain (Iturriotz auzoa): nekazalturismoa - Erretegi Haundi (Iturriotz auzoa): nekazalturismoa - Aroxkene (Karrika auzoa): landetxea Donostialdea-Bidasoako bailaran Hondarribia da nekazalturismoko etxe gehien duen herria (5), etxe hauen kokapena, kasu honetan behintzat, bat datorrelarik Euskal Herriko erakarpen turistiko handienetakoa eskaintzen duen zonaldearekin. Donostiak, aldiz, 4 etxe soilik ditu, edo Oiartzunek, mota honetako etxeak izateko ahalmena duten nekazal ustiategi asko duen herria izanik, beste 4 etxe izateak gune turistikoekiko lotura ez dela. etxe hauen kokapenari dagokionean, eragina duen faktore bakarra adieraz­ ten du.

Uste hau argiago ikusten da gure bailarako datuak Gipuzkoako beste zonaideetakoekin alderatzen ditugunean. Hasiera batean, pentsa liteke, kostaldeko eremuek barnealdeko eremuek baino nekazalturismoko etxe gehiago izan behar dituztela, baina Tolosaldeak ( 19 etxe) Donostialdeak (24 etxe) duen eskaintza berdintsua izateak, edo­ ta Deba-Beherak duena bikoizteak, ez du ikuspuntu honen aldeko joerarik baieztatzen.

Hórrela, bada, garbi ikusten da zonalde batek duen etxe-kopuruak ez duela zerikusirik zonalde horren erakarpen turistikoarekin, nahiz eta nekazalturismo gehien dituz­ ten herrien artean, kostaldeko hainbat herri ere nabarmenki azaldu.

Baserria egokitzeko ahalegin ekonomiko garrantzitsua Hasiera batean behintzat. lojamendu turistikoak etxearen jabeak duen eraikin berdinean prestatu dira. Normalena, instalakuntza beste solairu batean kokatzen da, bezeroaren eta etxekoen bizimoduaren arteko distantzia mantentzeko. Hala ere, eta kasu batzuetan, etxeko jabea eta bezeroa solairu berean aurki daitezke. Oizkoena logelak alokatzea da, hotelaren edo pentsioaren antzera, eta n贸rmala da etxeko beste zerbitzuren bat ere konpartitzea (sukaldea, komuna, egongela, e.a.).

Sortutako lojamendu-motak pentsio-egiturarekin antzekotasun asko ditu, hau da, logelen kopurua murritza da eta jabeak bezeroari ematen dion senitarteko giro hurbila ere kontuan hartzeko faktorea da. Etxe batzuetan, eta bezero gehien dauden denboraldian, ikusi ahal izan dugu eskaintzen den tratu pertsonalizatua ez datorrela bat benetan ematen denarekin. H贸rrela, inguruan aurki ditzakegun beste lojamendu-mota bat izatera iristen dira nekazalturismoko etxeak, plaza-kopurua betetzea lehentasuna bihurtzen delarik, zerbitzuaren edota inguruaren kalitatea aide batera utziaz.

Nekazalturismoa: bezeroarentzat baserrian bizitzeko aukera paregabea.

Lojamendu-mota hau garatzen doan heinean barneko eskaintza mota ezberdinak ari dira sortzen, bezeroaren esku instalazio osatuagoak jartzea dutelarik helburu nagusi­ tzat. Hauen artean, etxe barnean eraikitako apartamentuen adibidea dugu, sukaldeko zerbitzua alokairuan barneratua agertzen delarik. Hala eta guztiz ere, ofizialki tipolo­ gia ezagun bakarra ageri zaigu. Beraien artean ez da ezberdintasunik egiten eta denak “Nekazalturismoa” izenez ezagutzen dira; ezberdintasun bakarra bakoitzak eskaintzen duen zerbitzuen laburpen koadroa izan ohi delarik.

Ezin utzi aipatu gabe lojamendu hauek martxan jartzeko egin behar izan den ahalegin ekonomiko handia. Gipuzkoan, eta Foru Aldundiak emandako datuen arabera, 1998 urtean bost espediente berri onartu ziren horrelako instalazio bat martxan jartzeko, 434 mila euroko aurrekontuarekin, hau da, 86,8 mila euro lojamenduko. Datu hauek urte batetik bestera aldatzen badira ere, arraroa da lojamenduko 60 mila euro baino gutxia­ goko gastuak dauden urtea. Derrigorrezko exijentzia mailatara instalazioa egokitu beharrak, normalean beharrezkoak direnak baino inbertsio handiagoak egitera bultza­ tzen du etxearen jabea. Adibide gisa, aipa dezakegu hasiera batean hiru logelako komun bat izatea nahikoa zen bitartean, gaur egun, nekazalturismoko etxeen elkarteak berak, logela bakoitzeko komun bat jartzea gomendatzen duela, azkenean gomendio hori obligazioa bihurtzen delarik. Honek guztiak egokitzapen lanak garestitu ezezik, amortizazioa zailtzen duten inbertsioak egitera bultzatzen ditu baserritarrak.

Euskal Autonomia Erkidegoko lojamendu-mota hauetan egiten diren inbertsio gas­ tuak Frantziako mota bereko etxeetan egiten direnak bikoizten dituzte. Ondorioz, ostatu negozioak berak justifikatzen ez dituen inbertsioak direla esan behar da, normale­ an, eta ekimen honetan sartzeko erabakiaren atzean, senitarteko patrimonioa berritu beharraren aitzakia ere maiz egon ohi delarik. Horrelako lojamendu bat ireki nahi duen nekazari profesionalaren kasuan, egokitze-lanen kostuaren %40ko dirulaguntza jasotzera iritsi daiteke, laguntza hau izaten delarik, askotan, horrelako gastuak justifikatzearen arrazoia. 1999 urteko Laguntza-Planak %40eko dirulaguntza onartzen zuen 30.050,61 euroko inbertsiora iristeraino, 90.410,25 euro arteko inbertsioetarako interesdun dirulaguntzak emanez.

Oiartzungo nekazalturismoko etxeen okupazio-tasa altua Euskal Autonomia Erkidegoko nekazalturismoko etxeen batezbesteko okupazioa, 1993 urtean, 11 astetik gorakoa zen ozta-ozta. Honek, lojamenduko bi hilabete eta erdiko batezbesteko okupazioa suposatzen du urtean, udako turismoaren epea baino baxuagoa den epea delarik.

1998 urtean aldiz, eta Euskal Herriko Nekazalturismo bulegoaren arabera, loja­ m enduko 2,4 hilabeteko batezbesteko okupazioa eman zen. Honen arabera, egonaldiak ez ziren hainbeste aldatu epe horretan. EHNE sindikatuak zioenaren arabera, eta iturri ofizialak erabilita ateratako datua izanik, herri honetan nekazalturismoko etxeetan ematen den okupazio-maila urtean 65 egunetakoa da (ARDATZA, N" 183, 1995, p.H)Urte horretan egonaldi gehienak udarako lau hilabeteetan ematen dira (urte osokoaren %50a inguru), gainontzeko hilabeteetako okupazio-maila %20aren inguruan edo azpitik dagoen bitartean.

Donostialdea-Bidasoako eta Oiartzungo datuak Euskal Autonomia Erkidegokoak baino altuagoak dira, 1993 eta 1998 urteetan lojamenduko 4 hilabeteko epea gaindituz. Kasu honetan ere, okupazio-maila altuena uda partean ematen da; hala, abuztuan etxeak bezeroz beteta aurki ditzakegularik.

Baina bada beste egonaldi-mota bat ere Nekazalturismoko Elkartearen bulegoetan jasotzen ez dena: lanegunetan ematen den okupazioarena hain zuzen ere. Bezero hauek, herriko edota inguruko enpresetan egin beharreko lanak bukatu bitartean ego足 ten dira bertan, prezio bereziak egiten zaizkielarik, egonaldi luzeak egiten dituztelako etxe berean. Kasu hauetan, eta duten prezioa normalean dena baino baxuagoa delako, ez dira lojamendu-etxeen estatistiketan jasotzen.

Orokorrean. nekazalturismo etxeak inguru paregabeetan egoten dira kokaturik.

Okupazio-mota honen inguruan. Behemendi Elkarteak eta Oarsoaldeako Garapen Agentziak lojamendu-mota hau bultzatzeko kanpaina bat burutu zuten 1999-2000 urteetan. Horretarako. Oiartzungo eta Errenteriako ostatuen katalogo bat egin zen, ber-

tan eskaintza bereziak jasotzen zirelarik, bereziki lanegunetako egonaldiak bultzatzeko. Batzuetan, eta kasuaren arabera, langile hauek aste ugari igaro izan dituzte bertan, eta ordaindutako prezioa tarifa ofizialaren %50a izatera ere iritsi delarik zenbaitetan.

Ildo beretik jarraituta, 1999 urteko abuztua eta 2000 urteko uztaila bitartean, eta okupazio datu ofizialarekin alderatu ahal izateko, gure balorazio propioa egin genuen herriko hiru ostatuetako datuak jasota. Etxe hauek, ez zuten aparteko kokaiekurik ezta baldintza berezirik betetzen, beraz, esan daiteke, bailaran ditugun batezbesteko ostatuek dituzten baldintza berberak betetzen dituzten etxeak direla hauek ere.

Ondorengo grafikoan azaltzen zaizkigu etxe hauetako okupazioari buruzko datuak: Oiartzungo hiru nekazalturismoko etxeen batezbesteko okupazioa Abuztutik Uztailera %-tan (1999-2000)

Iturria: Idazleak egina. 2000 urtea.

Kasu honetan ere, okupazio-maila altuenak uda partcko hilabeteetan ematen dira, baina epe horretatik kanpo azaltzen duten erabilpen-maila ere altua da. Urteko batezbesteko okupazio-maila zazpi hilabeteetakoa da, beraz, datu ofizialek dioten lau hilabete horiek baino nabarmen goragotik.

Hau hórrela izanik, hirigune batekiko eta Euskal Herriko zonalde turistikoenarekiko hurbiltasunak, Hondarribia, Donostia eta Zarautz bezalako herrien arteko zonaldean egoteak alegia, nekazalturismoko lojamenduen okupazio-mailan eta errentagarritasunean izugarrizko garrantzia duela esan dezakegu. Ostatu-kopurua ez zen nahiko genukeenaren islada, bai ordea okupazioarena.

1.2.’ Landa-turismoak nekazaritza baztertzeko joera dakar.

Lojamendu-mota hau arautzen duen Dekretuaren definizioa ez da oso zehatza. Ber­ tan esaten denaren arabera, ekimen honetan “preferenteki nekazariak” sartu behar

dutela badio ere, nekazaritza jarduerarik gabeko lojamendu asko eta asko sortzea era­ gin du. Etxe hauek, beren kokalekua eta ezaugarrien arabera bat datoz aipatu dekretuan eskatzen denarekin. Ekimen honi nekazaritzako sektoretik gehien kritikatu zaion puntua dugu hau: baserritarraren irudia erabili izana turistak erakartzeko, askotan etxeak ez duelarik zerikusirik nekazaritzarekin eta, batzuetan, hirian bizi edota berta­ tik datozen nagusiak dituztelarik (ARDATZA, 185 zk., 1995, II or.).

Ondorengo koadroan jasotzen dugun bezala, ekintza honen sorreratik 1993 urterà bitartean, Euskal Autonomia Erkidegoan ustiategi hauen nekazal jardueraren dedikazioan eman diren aldaketak biltzen dira.

Nekazalturismoko jardueraren bilakaera, sorreratik 1993 urte bitartean (%) BA TER E E Z

PA RTZIA LA

M ISTO A

ER A BA TEK O A

SORRERA

19,5

25,0

13,9

41,6

1993 URTEA

24,9

25,8

16,9

32,5

Iturria: Nekazalturismoen garapen mode loa Euskal Herrian 1995.

Hiru urtetik beherako epe honetan, nekazaritza jardueraren murrizketa garbia eman dela ikus daiteke. Hasiera batetan pentsatu behar da behintzat, bilakaera hau jarduera berrian denbora gehiago igarotzearen ondorio bat dela, bereziki ematen dituen irabaziak ikusitakoan. Honek, guzdz kontrako ikuspegia duen eskaintza turisdko baten aurrean egotera garamatza: nekazaritzako jarduera mantentzen duten etxeak ditugu aide batean, eta bestean, berriz, funtzio turistikoa soilik mantentzen duten etxeak aurki ditzazkegu, Oiartzunen, eta sailkapen berdina egiten badugu, nekazaritzako jarduera minimo bat duten hiru etxe soilik ditugula ikus dezakegu, nahiz eta datu hau partziala izan. Beste bitan ez da nekazaritza jarduerarik ematen. Euskal Autonomia Erkidegoan gertatzen denaren antzera, ostatuen %60an ez da nekazaritza lantzen. Kasu guztien %20an soilik esan genezake nekazal jarduera dela etxe horretako diru-iturri nagusiak bermatzen ditue­ na, hasiera batean behintzat jarduera turistikodk datorrena baino kopuru handiagoan, nahiz eta kasu hauetan ere oso zaila den bigarren mailako jarduera zein den zehaztea.

Oiartzungo nekazalturismo etxeen kasua azaldu dugun prozesuaren adibide argia dugu. Une honetan herrian dauden lau nekazalturismoko etxeetatik bakarra da neka­ zaritzako jarduera minimo bat izanik ekimen honetan hasi zena. Etxe honen jarduera nagusia esne-behiak izan dira betidanik, diru-iturriak osatzeko sartu zelarik ekimen honetan. Une honetan, baserri munduan orokorrean bizi den egoerarekin bat eginda, eta gurasoak adinean gora doazen neurrian, hasiera batean zeukan nekazaritza jarduei*aren %30a dauka gaur egun.

Gainontzeko hiru nekazalturismoko etxeetan kasu berdintsua gertatzen da. Etxea irekitzeko baimena nekazaritzako jarduera marjinal batekin lortzen dute, jarraian jar­ dunbide hori baztertu eta jarduera turistikoari heltzeko. Hiru kasu hauetariko bat lan-

detxe modura hasia dugu, gero eta pixlcanaka, jarduera marjinal hau handituz lortu due­ larik nekazalturismo etxeen artean sartzea, formula honek dauzkan abantaila guztiekin.

Ikus daitekeenez, guztiak U.L.U. bat izateko minimora ez dira ailegatzen. Abereak dituztenen kasuan ere, hauen kopurua marjinala izateko bidean doa, eta nahiz eta datu hauetan ez jaso, ez da nekazalturismoarekin lotura gehiago izan dezakeen beste jar­ duera batean espezializaziorik ematen. Ez dago lojamendurik abeltzaintza, barazki­ gintza edota frutagintzagatik aldatu duena, lehenengo honen usainak direla-eta: ez dute nekazalturismoak emandako dirurik antzinako nekazaritza jardueraren hobekuntzan inbertitzen balio gehigarri bat atera ahal izateko. Oro har, nekazaritza jarduera bertan behera uzten doala ikusten da, eta jarduera turistikoa bilakatzen delarik lehentasunezko ekimena.

Nekazalturismoa eta nekazaritza jarduera konbinatzen duten baserriak. nahiz mistoak zein erabateko dedikazioa dutenak, produkzio-unitate txikiak dira, U.L.U. bat eta bi U.L.U.ren artean daudenak.

Instalakuntza hauen emaitza ekonomikoei begiratuz gero. kalkulatzen da 1993 urtean Euskal Autonomia Erkidegoko nekazalturismo etxe batek urtean 7.608,14 euro­ ko marjina gordina lortzen zuela, betiere bezeroei bazkaria eta afaria eskaintzen badizkie. Soilik lojamendua eta gosaria ematen zuten etxeen kasuan, kopuru hori urteko 5.634,18 eurotara jaisten zen. Irabazi hauek aldakorrak dira etxearen kokalekua eta okupazioaren arabera.

Ekoizpen eta eskulanari buruzko irizpideak alderatzen baditugu, 1995 urtean Neka­ zaritzako Lan-Unitate baten irabazi gordinak, ekoizpen-mota ezberdinentzat, urteko 10.818,22 eta 12.020,24 euro arteko kopuruan kokatzen da. Nekazalturismoko etxeek 1993 urtean zuten marjina gordinarekin konparatuta, gutxi gorabehera Nekazaritzako Lan-Unitatearen berdina dela esan dezakegu, ondorioz, dedikazio mistoa edo erabate­ ko dedikazioa duten baserriek lortzen dituzten irabazietatik gertu koka ditzakegu base­ rri horiek. Gure okupazio-maila (zazpi hilabete) eta 1995 urtetik errcferentziako marji­ na hauek ezer gutxi aldatu direla kontuan hartuta, kasu gehienetan jarduera turistikotik lortutako irabaziak nekazaritzatik lortutakoak baino altuagoak direla baiezta daiteke.

Oiartzunen nekazalturismo jarduera baliozkoa bilakatzen da nekazaritzako jardueraz kanpoko diru-iturri gehigarri gisa. egoitzaren egokitzapenean egindako inbertsioak errentagarritasun-irizpideak bultzaturik. ez patrimonialak. kontuan hartuta egiten direnean. Hala ere. nekazalturismoa kasu gehienetan ez da diru-iturri gehigarri bihurtzen. ez baitu sortu zeneko funtsezko helburua betetzen. Gehienetan, kontrako efektua sor­ tzen du eta titularrak nekazaritzarako joera murriztu edo uzteko bidea hartzen du.

Gure bailaran nekazalturismoa errentagarria bada ere. Euskal Autonomia Erkidego mailan kontrakoa gertatzen da, batezbesteko okupazio datuen arabera. EHNE sindikatuaren arabera. nekazalturismoko etxe bat errentagarria izateko 12,02 euro/eguneko eta pertsonako kobratu behar da, urteko okupazio-maila %40tik gora mantentzeaz gain (ARDATZA. 257 zk.. 1995, II or).

Nekazalturismoko ekimenak ez du nekazaritzatik bizi diren baserrien artean arrakasta handirik izan. Oiartzungo kasuan antzeko zerbait gertatzen da, nekazaritzako jar­ duera minimo bat duen etxe bakarra dagoelarik. Nekazaria ez da bere etxean kanpoko

jendea izatearen aldekoa, eta kasu gutxi batzuetan ezik, ez da jarduera-mota lionetan murgiltzen.

Nekazaritzako funtzioaren etorkizuna zalantzan dagoen une batean, baserriaren irudia nekazal ustiategi bezala zalantzan jartzen denean, bertan bizi den sendiaren egiturarekin bat datorren eta hilabete batzuetan kontzentratzen den errentagarritasun maila itxurosoak dituen jarduera batek, atzerantz doan jarduera-eredu bat ordezkatzen bukatzen du.

2 .- O sta la ritza : sa g a rd o teg ien fe n o m e n o a 2.1.‘ Sektorearen hedapena. Hiri-ondoko fenom enoa.

Sagardoa egiteko sagarra ekoizteko sagastiak, Gipuzkoa osoan barrena modu homogéneo batean zabaltzen diren bitartean, sagardotegiak gure bailaran kokatzen dira nagusiki. Astigarraga eta Hernani dira sagardotegi gehien dituzten herriak, bertan guztien heren bat kokatzen delarik. Oiartzungo herrian mota honetako lau ostatu dau­ de une honetan.

Hasiera batean behintzat, sagarraren ekoizpen-eremua eta ostalaritza-mota honeta­ ko instalakuntzen kokalekuaren artean erlaziorik badagoela esan dugu frutagintza sek­ torea aztertzerakoan. Atal honen hasieran emandako datuek, aldiz, hankaz gora jartzen dute esandako guztia. Bailara honetan dauden mota honetako ostalaritzako negozio kopurua proportzionalki dagokiona baino askoz ere handiago da. Beraz, bestelako arrazoi batzuk erabili beharra dago fenomeno hau azaltzeko unean. Normalean era­ biltzen direnak ondorengo bi hauek dira: -

Sagardotegien ohitura hobeago mantendu izan da zonalde batzuetan, Oriako bailaran eta bereziki, Urumeako korridorean. Bertako ezaugarri agrologikoek, lanbide honentzat egokiak direnak, egoera hau lagundu dute.

-

Hiri garrantzitsuekiko hurbiltasunak ostatu hauen presentzia eta geroago, batez ere laurogeita hamargarren hamarkadan, emandako garapen eta zabalkuntza lagundu ditu, gaur egungo instalakuntzen modeloa moldatu arteraino.

Esan dugun bezala, hiriarekiko hurbiltasunak eta baserrietan sagardoa egiteko ohilurari eusteak garapen hau bultzatu du. Honi, betidanik landa eremuan egon izan diren ostalaritza negozio txikien presentzia gehitu behar zaio, astean zehar landa eremuko jendeak erabiltzen dituenak eta asteburuetan hiriko jendeak betetzen dituen ostatuak.

Erabilera-mota hauetarako baserria erabiltzea oso nórmala izan da gaurdaino, hiritik bertara joatea ohiko jarduera izan den bezala. Bailara honetan sortzen den fenomeno baten aurrean aurkitzen gara beraz, bereziki Donostia inguruan sortutakoa, berau hiriz kanpoko zonalde batean ematen den modalitatea izaki.

2.2.- Sagardogintza eta nekazaritza: bi errealitate ezberdin.

Hasiera batean, nekazaritza, baserria eta sagardotegia erlazionaturiko eiementuak ditugu, eraikin berean gauzatzen baitira jarduera horiek. Baita ere esan dugu, gaur egun gutxi direla nekazaritza ekoizpenik ez duten baserriak, nahiz eta autokontsumora bide-

raturiko ekoizpena izan geliienetan. Jarraian, negozio-mota honek duen nekazaritza jarduerarekiko dedikazio-maila aztertuko dugu, hasiera batean behintzat, sagardoa egiteko sagarrak ekoiztearekiko gehigarria dela kontuan hartuta.

Gaur egun Oiartzunen 4 sagardotegi ditugu, bosgarren bat izan bada ere orain dela gutxira arte (Txikierdi). Bertako sagardotegiak ditugu: - Aduriz - Aristizabal - Baleio - Ordozelai Frutarbolak iandatzeko erabilitako lurren kopuruak, jarduera honek duen garran­ tzia erakusten digu. Bi ustiategietan hektarea bat baino gutxiago dute, U.L.U. bat osatzetik urrun beraz, baina beste bitan ez da frutarbolik azaltzen. Kasu ia denak abererik gabeko baserriak dira. Ondorioz, norberarenak diren lurrak soilik erabiltzen dituzten ustiategiak ditugu.

Ustiategiaren titularraren adina ere aldakorra da, titularra aita edota semea den ara­ bera aldatzen delarik. Hala eta guztiz ere, jende gazte samarra aurkitzen dugu baserrian lanean, gehienak dedikazioa partzialean dihardutenak.

Oro har, esan daiteke abeltzaintzan oinarrituriko ustiategi batetik sortu den ostalaritza-mota dugula sagardotegiena, gehienbat laurogeita hamargarren hamarkadan finkatua. Hala ere, kasu gehienetan ganadua kentzeko eta nekazaritza uzteko erabakia hartzen dute eta Nekazaritzako Ustiategien Erroldan azaltzeko adina ez den sagastia­ ren jabe dira. Sagardotegiak ez du baserriaren aldaketa bat ekarri, baserriko ekoizpe­ nari balio gehigarri gehiago ateratzera enfokaturik, baizik eta lehen sektoreko jardue­ ra zena hirugarren sektoreko batengatik aldatu dute.

Frutagintzan erabilitako azaleraren arabera U.L.U. bat izatera iristen ez den ustia­ tegiak soilik izateak agerian uzten du sagastia ez dela lehen mailako jarduera, baizik eta sagardotegietan ageri den jarduera marjinal bat, hirugarren sektoreko jarduera delarik diru iturririk nagusiena.

Sagardotegien garapenak ez du hemen azaldu dugun sagardo-sagarraren azpi-sek­ torearen egoera aldatu, sagasti hauek lur-sail marjinalak erabiltzen baitituzte eta horien errentagarritasuna zalantzan jartzeko modukoa bait da. Are gehiago, honako hau ere esan beharra dago: Oiartzungo sagardotegien %50ak ez du sagasti propiorik.

Duela 40-50 urte sagastiz jositako eremua genuen Oiartzungo herria. Nonahi aurki zitezkeen sagastiak. Baina sagastiak zahartu zirenean, eta gehienbat gaitzak jota, sagastiak kentzeko joera hedatu zen Oiartzunen, askok eta askok pinua sartu zutelarik sagastiak zeuden lekuetan. Gaur egun, aipatu dugun bezala, Foru Aldundiko laguntzak direla medio, gora egin du Oiartzungo sagastien azalerak.

Garai batean, inguruko herriak sagardoa egiteko sagarrez hornitzen zituen herria izatetik, oso sagar gutxi duen herria izatera pasa da Oiartzun. Honen ondorio izan da sagardotegi bezala funtzionatzen zuten baserriak funtzio hau galtzea, une honetan gutxi batzuk geratzen direlarik.

Hórrela, sagardotegia, nekazalturismoarekin gertatzen zenaren arabera, baserriaren errekurtso propioei loturiko jarduera gehigarria izan beharrean, pixkanaka bertan behera uzten ari den jarduera ordeztera dator. Salbuespenak badaude, baina gutxi ba­ tzuk dira.

3 .-A is ia ld ia eta n ek a za ritza O ia rtzu n en : ja rd u e ra re n aldaketa, g eh ig a rrita su n a b a in o g eh iago.

Nekazaritza eusko-atlantikoak, abeltzaintza eta nekazaritzaz aparteko jarduera eko­ nomiko gehigarrien beharra dauka. Baserriak, nekazaritzako ustiategi-eredu bezala, ez du hirian ematen den antzeko senitarteko errenta eta bizi-kalitateari eusteko nahikoa diru-iturririk ematen. Kanpoko diru-iturri gehigarririk ez duten eta beren ekoizpena handitzeko arazoak dituzten ekoizpen-unitate askorentzat, hirugarren sektoreko eki­ men hauek, bereziki aisialdia eta turismoarekin lotuak daudenak, jarduera osagarri interesgarriak izan daitezke.

Donostialdea-Bidasoako baiiarak oro har, eta Oiartzungo herriak konkretuki, mota honetako ekimenak garatzeko Euskal Herriko hainbat eremuk baino ezaugarri positi­ bo gehiago ditu. Hiriarekiko gertutasunak, industri eta turismo garapen garrantzitsua duten ingurua, eta landa-eremuan kokaturik dauden ostalaritza negozioetara joateko ohiturak, baserria, beste zonaldeetan baino gehiago, hirugarren sektorerantz bideratzeko joera ekarri du, bezeroen maiztasuna eta presentzia beste lekuetan baino altua­ go baita.

Hala ere, nekazaritzako errentak turismo eta ostalaritzako sektoretik etortzen dire­ nekin osatzeak, ez dirudi bailarako baserriaren aurrerapenarekin zerikusirik duenik.

Nekazaritzako jarduera beste batzuengatik ordezkatua izaten da, hauetan garapen m ai­ la altua lortuz, eta hori guztia lehen sektoreko jarduera marjinazioaren bidetik doan bitartean.

Beste zonalde batzuetan nekazaritzarekiko jarduera gehigarriaren errentagarritasu­ na zalantzan jartzen bada ere, ikertzen ari garen eremuan eta nekazalturismoen kasuan bederen, jarduera honek aberasteko jardueren maila igaro eta ustiategiak nekazaritza­ tik lortzen duen diru-iturrien baliozko jarduera gehigarri bihurtzen dira. Hala eta guz­ tiz ere, jarduera gehigarri hauek ere ez dute lortzen nekazaritzan aritzen direnek jar­ duera honi eustea. Nekazaritza jardueraren bilakaerak bere bidea jorratzen du, jardue­ ra gehigarri hauekiko independentea delarik. Ekoizkortasunaren eta marjinalizazioaren artean dugun jarduera anitzen bidea ere ez da nekazal unitate berezirik sortzeko gai izan, nahiz eta etxeko errekurtsoekin edota kanpokoekin (dedikazio partziala duten nekazariak) loturikoa izan.

Hirugarren sektoreko jarduera garatuz doan heinean, lehen sektorekoa indarra gal­ tzen eta uzten doanaren susmoa betetzen ari da. Hasieran planteatzen genuen hipotesia ere betetzen da: nekazaritzako sektoreak ez die aukera handirik ematen ekoizpen maila handitzeko estrategiak martxan jartzen ez dituen ustiategiei.

Nolanahi ere, prozesu honetan ere ezustekorik izaten da. Kasu batzuetan, jarduera gehigarriak nekazaritza jardueraren mantentzea dakar, biak batera garatuz eta kasu ba-

tzuetan, gainera, ustiategiaren elcoizpenaren aldaiceta eraginez. Egoera iionetan dauden ustiategiak hain dira urriak, ezin esan dezakegula garapeneko estrategia ezberdin bat jarraitzen duten ustiategiak direnik, baizik eta kasu isolatu batzuen aurrean gaudela soilik.

Hirugarren sektoreko jarduera hauen zabalkuntza kontutan hartzekoa da. Landa auzo bakoitzean horrelakoren bat garatzen da, ostalaritza eta aisialdirako instalazio batzuekikohurbiltasunazlagunduta (hipikak, tenisak, golfak,...). Hauetan, nekazalturismoan eta sagardotegietan gertatzen denaren antzera, nekazal ekoizpen-unitatea iza足 ten da zerbitzuen munduko jardueratan hasten dena. Hauetako emaitza ere antzekoa izaten da: nekazal jarduera marjinatzen da.

Nekazaritza jarduerarekiko funtzio gehigarri erreal baten funtzioa betetzen ez badute ere, landa-eremuaren ingurugiro baloreak eta aisialdirako jarduerak jasateko duten gertutasunak, nekazal eremuek gaur egun dituzten erabilerekin jarraitzeko bide bakarra izatera daramatza horrek. Eremuak duen kapazitate agrologikoa ez da hiritarrak eta entitate publikoak gehien baloratzen duten ezaugarria, aisialdiko zonalde bezala dituen prestakuntzak dira, aldiz, faktorerik garrantzitsuenak. Hiritarren balorapena da nekazaritzako sektoreak irauteko duen laguntza bakarrenetakoa. Lau-Haizetan emandako ordenazio figura berdinak ari dira planteatzen beste leku batzuetan, eta horien artean dago Oiartzun bera ere.

OIARTZUNGO GIZARTEA: BASERRITIK HIRIRANTZ

'P‘~i-^ VMiliftt-ilMfiOI^I ï>ôfT « m v ÉyÂÉBBfi®'!

m M srry fo ä c ^ -■ ^ -' • ■:•; , ^■^1.

:ì m »KU^UMirä« t i j pttè ji» gMjiMli i i 'iitéké:¡ rwtioi:» ctfl iAl*réü(eicm M ; í\1dr-5^ Ì9 ^-o e^' 'éb ^'j^ttu st^ü ia ék^ fcAter» 'riaSfét

pùmiÊÊf-i iie iâ "•-•ç ■??'

h '\ : ñ ■f(~

«yt* ' ’ .■«*wi <^>i' ;iîü '.^i-

.PS

1^^-

¿í*.

»■ '

iS ’-ÿ- i-ciÎA- '■£.'

(IrV Âr.-V ;r-l;i,’ -r-

ï«Lr--*YLo,'...

Oiartzungo langilegoa nekazaritzalco aktibitateetatik industriako jarduetara pasatu da oso urte gutxitan. Hirurogeiko hamarkadarako, biztanleriaren gehiengoak hirian du bere jarduera nagusiena, baserriko jarduerari bere denbora hbrean dedikatuz. Denbo­ ra eta eskulanaren ezak aldaketa nabariak sortzen ditu nekazaritzako jardueretan. G az­ teen gogo faltak ezinbesteko gainbehera dakar eta hórrela nekazaritzaren etorkizuna kolokan geratzen da.

Aldaketak, hala ere, ez dira nekazaritzako ihardueretan soilik gauzatzen. Nekazal gizarteak industrializazio prozesuan garatu zituen antolaketa ereduak ere kolokan jar­ tzen dira eta ondoren, gaur egun, desagertu edo desagertzeko prozesuan daude. Bi instituzio ziren nagusi, oinordetza baserriaren osotasuna gordetzeko, eta auzolana, auzoaren egituraketa osatzeko.

1.- O in o rd etza : g iza rte h a u stu ra k eta lu rra ld ea ren eragina.

Oinordetza, ustiategiaren eta lur-soroaren jabetzaren banaketa ekiditeko sortu zen gure baserrian. Norberaren lur-eremua txikia izanik, senide baten esku geratu behar zen baserria, bere lurrak bere jarraipen ekonomikoa ziurtatu ahal izateko. Horretarako seme-alaba bat izendatzen zuten gurasoek eta berari zegokion familia eta etxearen esanahia irautea.

Senitarteko egituraketa gauza guztien gainetik dago. Baserrian hiru belaunaldi ezberdin elkarrekin bizi ziren, zaharren bikotea, gazteena eta hauen seme-alabak.

Horiekin batera, belaunaldi horietariko anai-arrebak bizi ziren eta tarteka senitartekoak ez ziren morroiak. Baserria abeltzaintzan eta nekazaritzan oinarritutako bere kon­ tsumorako eredu ekonomiko batean uztartzen zen. Ondasunak muebleak eta inmuebleak ziren. Azken hauek ziren nagusienak, lurra eta etxebizitza bertan zeudelako, eta hauek bere osotasunean irautea ezinbestekoak ziren bizi-eredua mantendu ahal izate­ ko. Ereduaren bideragarritasuna ziurtatzeko ondasun inmuebleak bere osotasunean seme edo alaba bati ematen zitzaizkion. Ohitura hauen bitartez, euskal etxea banatu gabe irautea lortu egin du eta horrekin batera ohiko gizarte-eredua, hain zuzen ere etxe­ an eta familiaren ondasunean lehendabiziko oinarria duena.

Aipatutako eredua, ordea, XIX. mendearen bukaeratik aldatzen hasten da. Gizartebaloreak dira aldatzen diren lehendabizikoak. Liberalismoaren ideologiaren garapenarekin batera pertsona guztien eskubide berdinen aldarrikapena nagusitzen hasten da, senide edota etxearen jatorriak garrantzia galtzen duten bitartean.

Erabateko haustura, ordea, ohiko gizartearen oinarri ekonomikoa aldatzen hasten denean ematen da eta hau Euskal Herriaren industrializazioarekin batera gauzatzen da.

Ekonomi jarduera berriek eskulana behar dute eta baserritarrak dira honen eskakizunaren lehendabiziko zuzentzaileak. Belaunaldiaren aldaketa kolokan jartzen da. Emakumeak dira lehendabizi aide egiten dutenak eta oinordeak ezkontzeko arazoak ditu orain. Emakumeen gabezia ustiategiaren jarraipenean erabateko eragina du.

Prozesu guzti hauek, ordea, ez dira beti horren orokorrak eta berehalakoak izaten.

Oinordetzaren krisiaren arren, baserritarrak ez du etxea eta lurrak senideen artean banatzea nahi, senidearen oinarria eta nekazaritzaren aukera ekonomikoak galduko direlako. Lehendabiziko industrializazioen hamarkadetan, jarraitu nahi duen semealabari baserria emango diote eta hórrela guregana banatu gabeko baserria iristen da.

Laurogeigarren hamarkadatik aurrera, egitura hauek aldaketaren ondorioak nabarmentzen hasten dira, belaunaldi berriaren iristearekin, eta pentsa daiteke gauden hamarkadan joango direla progresiboki gauzatzen. Urte hauetan baserri askotan nagusitasuna eta titularitatea planteatzen hasiko da nekazari izan direnak zaharrak direlako gehienbat. Baserriaren banaketa hiri gizarte batean erabat integraturik dauden senide batzuen artean erabaki behar da. Bere esku geratzen da aurrera begira eraman behar den estrategia.

Oiartzungo oinordetzaren egungo banaketen gauzapena Arrietak (1998) aztertu zuen. Adibide ezberdinen bitartez, seme-alaben artean, baserrian bizi edo ez, oinor­ detza berdina jasotzea erabakitzen dute. Oinordetza hori dirutan jaso ezin denez, gehie­ nek ondasun inmuebleen bitartez jasotzen dute dagokiena. Zentzu berean, senideen etxebizitzara bueltatzen da seme-alabaren bat, lehengo etxe zaharrera banatuz edo jabetzan duten terrenoetan etxe berri bat eginez.

Prozesu berriak nekazal gizartearen izaera berri baten aurrean kokatzen gaitu eta honetan ez dira ekoizpen beharrak nagusitzen direnak. hiri kultura eta bere baloreak baizik. Arrietak egindako ikerketaz, honako ondorioak ateratzen ditugu: •

Adibide ezberdinetan ez dago seme-alabarik nekazaritzaz bizi denik. Oiartzu­ nen gazteak enplegatzen dituzten erabateko dedikazioa duten ustiategiak ez dira ugariak. la kasu guztietan seme-alabak kanpoan egiten dute lan eta, jasotzen den bezala, kanpoan bizi dira.

•

Gurasoek ez dute bere autoritatea inposatzen eta erabakiak semeen esku gelditzen dira. Hauek baserria banatzeko erabakia berdintasunez hartzen dute. Sal­ buespenak egon arren, senide guztien berdintasunaren izaera nagusitzen da, baserrian bizi edo ez.

Indarrean egon den legislazioa Espainiako kode zibilean oinarrituta zegoen. Honen arabera, titularra hiltzerakoan oinordetzaren heren bat gutxienez senideen artean bana­ tu behar da. Beste garaietan, anaiaren bat ados ez bazegoen, bere partea eskatu zezakeen eta beste senideek ego gurasoek diruarekin konpentsatu egiten zioten. Momentu honetan, ondasun inmuebleak duten balioarekin ezinezkoa izango litzateke dirutan konpentsatzea eta oinordetza banatzea besterik ez da gelditzen. Nórmala da senideen artean irtenbide bateratu bat bilatu nahi izatea.

Aipatzen ari garen joera egiaztatzekotan, baserriak jabetzan duen azaiera gehiago murriztuko litzateke. Partzelaren murrizketaren gutxiengoa hektarea batekoa da Oiar­ tzunen. Hortik behera baserria ezin izango litzateke gehiago banandu. Kontuan har­ tzen badugu Oiartzungo baserria sei aldiz handiago dela bataz beste, bere banaketa izugarrizko eragin territoriala sortuko luke eta, aldi berean, ustiategia garatzeko aukera guztiak mugatuak geldituko lirateke.

Hiriaren hurbiltasunak banaketa gauzatzeko laguntzen du. Lurraren eta bizitzaren balorea izugarri igo da, ekoizpen emankortasunagandik urrunduz. Diru ordaina ezi­ nezkoa da eta senideek nahiago dute oinordetza ondasun inmuebletan jaso. Nekazari­ tza guneko bizitzaren birbalioztapenak prozesu honen gauzapenean laguntzen du. Hiri­ tar askok nekazaritza gunetan bizi nahi du orain, familiabakarreko etxebizitzetan bere­ ziki. Partzelen jabeak izanik, norberarentzat edo besteentzat etxebizitzak egiteko baimena lortzen saiatuko dira. Belaunaldi honentzat lurraren emankortasun ahalmenak lehen zuen zentzua galdu du eta eraikitzeko aukerak dira gehien baloratzen direnak.

Joera honen aurrean, ez da harritzekoa baserriaren banaketa azkarra gauzatzea.

Oiartzungo herri arautegia banaketa-prozesu hau ekiditen saiatu da. Horretarako. etxebizitza berri bat egiteko gutxiengo azaiera handitzea erabaki zuen, 4 hektarea eskatuz, nekazaritza jarduera izan edo ez izan. Hala ere, bigarren etxebizitza egiteko auke­ ra ematen zion familiari eta etxebizitza familiarra erdibitzeko aukera ere bai. Horre­ kin, ohikoa izan da Oiartzunen baserri batetik 4 etxebizitza ateratzea.

Oso zaila egiten zaigu zenbatzea oinordetza banatzeko prozesuaren neurria, ez bai­ tugu Oiartzungo baserriei buruzko lagin osorik baina ez dugu uste bailarako beste herrietan ematen ari denarekin ezberdintasun handirik izango duenik. Usurbil herriko baserriei buruzko lagin osoak ditugunez han ikusitako adibideak hartuko ditugu erreferentziaz. Bertan, honako joerak sumatzen ditugu: -

Gehien errepikatzen den egoera 30 urte baino gehiago duen seme-alabaren bat gurasoekin batera bizi dena da. Gurasoak, eta askotan osabaren bat edo beste, jubilatuak edo jubilatzear daude. Batzutan, 30 urte baino gutxiago duen anaiarrebaren bat bertan bizi da. Egoera hau ustiategien %30etako adibideetan em a­ ten da.

-

Beste talde garrantzitsua oinorde bakarrekoa da, 30 urte baino gehiago duena, eta guraso eta osabekin geratzen dena. Ezkonduta eta berezko familia eduki dezake. Seme-alaba batekin %25ko adibideak ditugu eta beste horrenbeste seme-alaba gehiagorekin (semeak 30 urte baino gazteagoak kasu guztietan).

-

Askoz errepresentazio txikiago zituzten ez zirenean baserrian bizi seme-alabak baina askotan gurasoen etxera joaten ziren taldekoak. Beste bakarreneko adibi­ detan gurasoak bakarrik bizi ziren eta seme-alabak oso gutxitan zihoazten bisitatzea edo ez zuten familiarik. Zenbait kasutan jabetzaren inguruan famili ara­ zoak zeuden edo maizterrak izanik, jabetzarena konpondu gabe zuten. Talde zabal honetan adibideen %20a kokatzen genituen.

Usurbilgo lagina kontuan hartzen badugu, ustiategi erdietan gutxienez 30-50 urte­ ko bi anai bizi dira edo, baserrira laguntzera maiz joaten dira. Kasu hauetan. pentsa dezakegu baserriaren ondasun inmuebleak banatu egingo direla oinordekoen artean.

Kasu guztien laurden batean badirudi pertsona bakarra izango dela guraso edo osaben oinordetza jasoko duena. Kasu hauetan baserria bere osotasunean mantenduko da.

Hala ere. ezin dugu erabat konfirmatu senitartekoena ez dugulako osaketa ezagutzen eta gerta liteke anai-arreba gehiago izatea nahiz eta hauek ez lagundu nekazal laboretan. Hala ere, oinordetzaren banaketa ez da beraiek planteatzen duten egoera eta, hori dela eta. ondasuna bere osotasunean mantenduko dela pentsatzen dugu.

Beste horrenbeste adibidetan oso goiz da joera garbi bat antzematea seme-alabak oraindik 30 urte baino gutxiago baitute. Hala ere, bat baino gehiago direnik kasu gehie­ netan, baserria banatuko dela pentsa dezakegu, nahiz eta epe erdira ez gertatu.

Arrietak Oiartzunen aurreikusten dituen joerak gauzatuz gero. jakinda senidearen oinordetzaren banaketa oso garrantzitsua izango dela, hurrengo urteetan lurraren eta etxebizitzaren banaketa gauzatuko da. Ikusten ditugun baserritarren adinaren arabera banaketako prozesua hasita dago dagoeneko eta ziurrenik hurrengo urteetan gauzatu­ ko da. Etxebizitza berriagoak, baserria txikiagoa eta jardueraren bazterketa ia erabatekoa. Gaur egun dugun baserria bere bukaeran aurkituko litzateke.

Arazoa ekiditeko ahalegin garrantzitsuak gauzatu dira. Orain dela 5 urte Foru Aldundiak oinorde bat izendatzeko eskubidea onartu zuen, gainontzekoei epaiketaren aurrean erreklamatzeko aukera saihestuz. Horrekin, nekazaritza jarduerak jarraipena duen zenbait baserritan ustiategiko eremua osorik mantentzeko aukera ematen du.

Hala ere, Arrietak esandakoaren arabera, ez dugu uste lege berriak zerbait aldatu­ ko duenik. Oso urriak dira nekazal jardueraren menpekotasuna duen gazteen adibide­ ak daudenik eta, bestalde, baten aide partzialki testatzeko aukera bazuten arren. gutxi­ tan erabili dute.

Oiartzungo baserria beraz, oinordetzaren instituzioan oinarritzen bazen, industria­ lizazioarekin jarraituz, datorren belaunaldi berriarekin gauzatzen hasiko da aurreikus­ ten zen aldaketa. Baserria zatitu egingo da eta bailaran dugun hiri espekulazioa lagunduko du aldaketaren gauzapenean. Hiriaren hurbiltasuna distantziarik gabe lurralde batean banaketaren prozesua bultzatu egiten du.

2 .- A u zo la n a re n d e sa g erp e n a eta a u zo -eg itu ra k eta ren haustura, Baserria eta oinordetza nekazal gizartearen lehendabiziko gunea bada, auzoa da gizarte zabalago batekin identifikatzen diona. Auzoaren egiturak izugarrizko garran­ tzia izan du Euskal gizartearen antolaketan. Auzoaren inguruan instituzio maila zituen harremanak sortzen dira. Harreman-mota ezberdinen artean auzolana edo komunitatearen lana zen garrantzitsuena, bere bitartez auzoaren ondasunak mantendu eta hobetu egiten ziren.

Auzolanaren garrantzia dokumentu askotan aztertu da. Beharbada, Douglasek egindakoak izango lirateke onenetarikoak. Hauetan auzoa zen nekazal gizartearen harremanetarako oinarria eta auzolana hobekien aldarrikatzen zuena. Bere ikerketak Murelagan eta Etxalarren burutu zituen.

Murelagan auzo bakoitzak lurralde eta gizarte egitura ezberdin bat osatzen zuen baserriak hurbiltasun fisikoan zeudelako. Auzoak egituraketa bateratua zuen eta anto-

latzen zen egituraketa politiko baten inguruan. Hau etxez etxe pasatzen zen eta fami­ lia bakoitzak labore ezberdin bat betetzen zuen. Kargu nagusiena etxeko jaunarena zen eta berari zegokion komunitateko jarduerak antolatzea. Burutzen ziren eginkizun nagusienak komunikabideak hobetzeko zuzenduta zeuden baina ere ur depositoak edo argindarraren sarea eredu honen bitartez egiten zen. Hori bai, labore guztiak denen ondasunak zaintzeko zuzenduta zeuden. Etxeko jaunak taldearen jarduera antolatu behar zuen, berari zegokion behar zen material guztia erostea eta kobratzea eta behar zuen eskulana izendatzea.

Etxalarren antolaketa eredua aldatu egiten da. Bertan baserriak ez daude auzoetan antolaturik, etxeen arteko distantziak handiak direla eta. Hala ere, auzoaren ahalegina bideen hobekuntzara zuzenduta mantentzen da bereziki. Hori bai, Udaletxea da orain jarduera hau antolatzen duena eta udaletxean herriari eta auzolanari dagozkien eraba­ kiak hartzen dira. Udaltzalngoa da deialdiak egiten dituena, jendea eta etxeak izenda­ tzen duena, dirua kobratzen duena...

Baserrien artean, auzolanaz gain, bazeuden beste eratako harremanak. Ohikoa zen nekazal laboretan laguntzea, larrialdien aurrean beti etxe berdinetara jotzea, senideen gertaeren aurrean laguntzea... Harrreman hauek Murelaga eta baita Etxalarren m an­ tendu egiten dira.

Gizarte antolaketa eredua, baserriaren inguruan. erhebe edo baserrien kokapenaren arabera Euskal Herri osoan mantentzen da. Nekazal jardueretan oinarritutako gizarte batean kokatu behar dugu eredua eta hurbiltasuneko harremanetan oinarritutakoa.

Hirurogeigarren hamarkadan, industrializazioarekin, auzoaren eredua aldatzen hasten da. Euskal Herriko herri gehienetan populazioaren etengabeko galera ematen da. Baserriak husten dira eta eskulana urriagoa bihurtzen da. Etxeen artean antolatuta zegoen eredua eskulanaren faltaz hautsi egiten hasten da. Baserrien kokapena hurbiltasunean ematen zenean harremanak mantendu egiten ziren. Hórrela gertatzen ez zene­ an oso zaila egiten zen bideak eta ondasun publikoak mantentzea eta auzolana de­ sagertzen hasten da. Lehendabizi, baserrien arteko harremanak galdu egiten dira; ondoren komunalen erabilera amankomunala. Bideen konponketa pabimentatzeko beharra denek zutelako irauten du baina, bukaeran, hauek ere desagertu egiten dira.

Oiartzunen, 60-70garren hamarkadetan baserrien galera indartsua da baina oso urruti zeuden baserriak izan ezik (Oianleku-Anarbe aldera) ez dira abandonatzen. Bes­ te auzoetan auzolana mantentzeko aukera bazegoen herriaren ondasun publikoak, bideak bereziki, erabiltzeko aukera bakarra zelako. J992an, Behemendi-ren arabera.

Irun, Hondarribian, Errenterian eta Astigarragan bide ezberdinak pabimentatu ziren auzolanez. Urte hori arte Lezon. Urnietan. Hernanin eta Oiartzunen burutu egin ziren era honetako lanak. 1995 Astigarragan erabiltzen da asken aldiz. Harrez gero, ez da inolako eginkizun bateraturik burutu auzolanaren eredua erabiliz. Auzolanaren de­ sagerpenak hiri gizarte baten pausoa markatzen du. Bizilagunen arteko harremanak udalaren eskuartzearengatik izan da ordezkatua eta hau guztia bizilagunen eskakizunen ondorioz gertatu da.

Elkarrizketan lortutako informazioaren arabera, Oiartzunen egun auzolana desagertuta dago. Berrogeita ham ar hamarkadaren inguruan auzolana desagertzeko

prozesu batean murgildu zen, baserritarra industriara lanera joaten hasi zen unetilc.

Egungo baserritarrek oso lan gutxi egin dute auzolanez, garai hartan oso gazteak zirelako.

Hirurogeiko hamarkadaren hasieran, oraindik auzolanez egiten ziren lan asko man­ tentzen ziren. Denen artean aipatutakoenak hiru dira; -

Bideak eta pistak hobetu. Horretarako lanak burutzeko bidea erabiltzen zuten etxe guztiek laguntzen zuten bizilagunen artean erabakitzen zuten leku eta egunetan. Egindako hobekuntza nagusiena firmea hobetzea zen saneamendu eta harriekin hornituz. Gehien erabiltzen zen materiala Karrika edo Ugaldetxotik garraiatutako harria zen. Askotan inguruan zegoen harria erabiltzen zen. Harria­ ren kostua, erosi beharra baldin bazegoen, baserritarren kontura izaten zen. Zen­ bait kasutan. baserrian inor libre ez zegoenean laguntzeko diru gehiago ematen zuen baina kasu gehienetan baserrian pertsonaren bat edo beste joateko aukera zuen eta parte hartzea derrigorrezkoa zen.

-

Iratzeko lanak. Nekazal eginkizunen artean mendietatik iratzea moztu eta garraiatzea zen. Beharra azaltzen zutenen artean loteak banatu eta egun jakin batzuetan norberak mozten zuen zegokion lotea. M ozteko egunak iratzearen heldutasunaren arabera aukeratzen ziren baina ia kasu gehienetan iraileko bigarren edo hirugarren ostegunean hasten ziren, normalean igandera arte.

-

Egur loteak. Herriko guardak baserri bakoitzari egurretarako loteak ematen zizkion. Kasu gehienetan lotea markatutako zuhaitzak izaten ziren. Osorik ematen ziren eta bakoitzak nahi zuen bezala erabiltzen zuen. Zuhaitzak pagoak izaten ziren gehienetan, askotan pinoak ere. Aipatzekoa da Oiartzuarrek Errenteriako basoa erabiltzeko zuten eskubidea. Gutxienez Oiartzungo 40 baserritar inguru handik ekartzen zuten egur loteak baina kasu honetan diru kopuru ekonomikoa ordainduz.

Auzolana eta mendi publikoaren aprobetxamenduaz gain, baserritarren artean bazeuden beste eratako harremanak, ohiko nekazal gizartearekin batzen dituztenak .

Zenbait laboreetan bizilagunen arteko lankidetza ohikoa zen. batez ere eskulan asko behar zituzten laboreetan eta eguraldiaren menpe zeudenetan. Artoa biltzea, meta egi­ tea, belarra ontzea bizilagunen laguntzarekin burutzen zen askotan. Hauen artean.

Oiartzunen gehien aipatua digutena belardi lanak dira. Auzoka edo bideka, baserritar multzo handi bat elkarturik, guztien belardiak segatzen ziren batera, bizilagunak bata besteari lagunduz. Beste horrenbeste egiten zen iratzearekin. iratzea mendi pribatuetan baldin bazegoen. Ohikoa zen hamabiko baserri muitzoak osatzea eta lanak batera burutzea. Bilketak, eskulan gutxiago behar zuenez, bakoitzak bere etxekoekin burutu egiten zuen. Era honetako laguntzak hirurogeita hamargarren hamarkada arte manten­ du egin ziren.

Antolaketaren inguruan ez zegoen pertsona berezirik izendaturik. Guardak maiz burutzen zituen lan asko Udaletxeko ordezkari bezala. Ohikoena beharra planteatzen zituzten baserritar talde batek, gehienetan bidearen arabera, udaletxeari jakin arazten zion noiz eta zer lanak burutzen zituen. Nekazaritza jarduerari lotutako lanen artean ohikoa zen ofizioz gehien zekien baserritarrengana jotzea eta bere laguntza, prestazio

ekonomikorik gabe, eskatzea. Adibidez, behiak umetzen ari zirenean inguruko base­ rritarren artean gehien zekienak lagundu egiten ohi zuen.

Era honetako harremanak hirurogeiko hamarkadatik aurrera hasten dira poliki poliki hausten. Nekazarien industrializazioarekin eskulana urritzen hasten da baserrian eta jendeak ez du bizilagunari behar den bezala laguntzeko denborarik. Egungo baserritar zaharrek harreman horiek ezagutu dituzte baina ez dute ia inoiz parte hartu, beraiek oso gazteak zirelako. Esan daiteke hirurogeita hamar hamarkadako harreman hauek bukatutzat ematen direla Oiartzungo herrian.

Belardi eta iratze lanetan, adibidez, eskulanaren gabeziaz gain, nekazal laborearen aldaketa gehitu egin behar zaio. Ukuiluak aldatu egiten dira. Parrillak asmatzen dira eta abereen oherako iratzea ez da beharrezkoa. Horrekin, instalakuntzak berritu zituz­ ten abeltzainek ez dute baserritarren arteko lan hauetan parte hartzen eta, multzoka banandurik, lanak progresiboki gutxitu eta utzi egiten dira.

Auzolanak berriz, jarraitu egiten du baina ia erabat bideen hobekuntzan oinarritua.

Hirurogeita hamarreko hamarkadatik aurrera udalak bideen hobekuntzan laguntzen hasten da, materiala, harria eta saneamendurako hodiak emanez. Bizilagunek eskula­ na jartzen zuten eta beraiek bideak zabaldu, kunetak ireki eta materiala zabaltzeaz arduratzen ziren.

Laurogeigarren hamarkadan obra hauek burutzeko eredua aldatzen da. Kotxearen erabilera zabaldu eta gero, harrizko eta materialezko auzolanez egindako bideek ez zuten balio. Kasu honetan, Foru Aldundiaren laguntzarekin, bideak berritzen hasten dira bere ezaugarriak arautuz (zabalera, saneamendua, taludeak,... ).

Auzolanak, laurogeiko hamarkadan, batez ere hasieran, bere antolaketa egitura osoan mantendu egiten du. Bideak hobetzea beharrekoa zen eta berriz ere bizilagunak antolatzen dira. Zenbait kasuetan, etxe batzuk eskulanik eman ezin zutelako, zegokien laguntzaren balorapena kobratu egiten zitzaien. Udaletxeak burutzen zuen lana Auzolana, hasiera batean, ondo mantentzen da. Udalaren antolaketa laguntzarekin bizilagunek bideak zabaldu, materiala bota, kunetak ireki eta, batez ere, porlanarekin hornitzen dituzte orain bideak. Hasiera batean baserritarrak ondo antolatzen dira eta denek hartzen dute parte. Hamarkadaren bukaerarako, baserriko sarrerak bakarrik gel­ ditzen dira. Adar nagusiak hormigonatu dira eta bizilagunak sarrera hauek egiteko ara­ zoak hasten dira planteatzen. Bizilagunak biltzeko arazoak hasten dira sortzen progre­ siboki eta laurogeita hamarreko hamarkadaren hasierarako auzolana ia desagertuta dugu Oiartzunen.

Bideak, egun, kontrataren bitartez egiten dira. Udalak obraren kostuaren %90 beregain hartzen du. partzelen jabeek %10 ordaintzen duten bitartean. Lan guztiak kanpo­ an enkargatzen dira, baita sinpleenak ere, eta bizilagunek ez dute ezer aportatzen, ordaintzen dituzten zergen salbu.

Azaldutako prozesuan era honetako antolaketa egituraren galeraren zenbait arra­ zoiak erakusten digute eta hauek hiri gizarte baten erabateko zabalpenari lotu behar dira.

Hauen artean, aipa daitekeen lehenengoetarikoa egungo baserriaren egoera ezberdina izango litzateke. Hirurogeiko hamarkadan behar berdintsuak baldin bazituzten,

bai sozialak eta produktiboak, egungoa ez du ez jarduera berdintsurik ezta behar antzekorik. Bizilagunekiko harremanak gutxitu dira eta baserrian bizi dena erabateko erlazioa du orain kalearekin, auzoarekin baino.

Aipatu beharreko beste ezaugarria indibidualismoaren gizartearen indartzea da, baita baserritarren artean. Arazo baten aurrean familiarengana jotzen da nahiz eta hirian edo beste herri batean bizi. Larritasun handiko arazoen aurrean bakarrik jotzen da bizilagunarengana.

Gazteen belaunaldiek, beste aldetik, ez dute auzolanaren funtzionamendua ezagu足 tu. Zenbait kasutan ikusi bai baina ez dute parte hartu. Pentsa ezina da hauentzat bere guraso edo aitonaren garai horretarako antolaketa eredu hauetaz baliatzea. Zaharren desagerpenarekin nekazal gizartearen kontzientzia galduko da eta hori gertatzear dago Oiartzunen.

Kalean bezala, baserri gunean zerbitzu guztiak emateko ardura hartu du Udalak eta berari eskatzen zaio erantzukizuna. Momentu honetan bideaz gain, ur hornidura, pos足 ta, zabor bilketa eta bereziak diren zerbitzuak ematen ari dira, hildako ganaduaren bilketa edo belar fardoen platikoaren bilketa alegia. Kaleko erosotasunak, baserriko biztanlearen aukeran.

SASTRAKAK ETA SASIAK OIARTZUNGO EREMUAN?

> 7 .:.

%«ietvisur

—r p u m n — tw ~V .r 1 » ^ cdô*ew<i:>eoi

m nm

u

t

\

t

'¡ft ii tarin

üuilrtirifei iatiWfli»i{4 moM- bÊintm iuài^vk, I^Kfrnrm iMt -

1■.--n-1'^ é S i m ^

If;'.;-

5»E-.

^âi*-

7.- O ia rtzu n g o n ek a za ritza k o lu r era b ilg a rria b ertan b eh era u tziko da.

Oiartzungo landa-lurraren erabilpenean emango diren aldaketak zehazteko asmotan, lehenik jarduera hauen egungo oreka aztertuko dugu, landa-lurrak mekanizatzeko dituen aukeren arabera. Hurbilketa hori egin ondoren, sakonduko dugu plantea dai足 tezkeen eszenategietan: baso-sartzea, jarduera bertan behera uztea eta estentsifikazioa.

Egoera hauek ez dute baztertzaileak zertan izanik eta kasu askotan konbina daitezke.

1.1.- Belarra silotzeko zerbitzua etengabeko gorakadan.

Eskualdean nekazaritzan erabil daitekeen lur gehientsuena bazka-belarra lortzeko erabiltzen da. Belardia landa-paisaiako elementu nabarmena da eta bere iraupenaren baitan dago egungo aprobetxamenduen jarraipena. Espazio honen etorkizuneko planteamendu baten aurrean ustiategiek hartzen duten jarrerak berebiziko garrantzia izan足 go du, egungo oreka erabilpen honi eusten lagunduko duten prestazioak konfiguratzean datza. Azterketak aprobetxamendu hauek noia sustengatzen diren ulertzen lagun足 duko digu, duten bilakaera eta dituzten aurreikuspenak.

Belarra ensilatzeko zerbitzua.

Eskualdean, nekazaritzaren garapenerako entitateek eta udalek, inguruko abeltzai­ nek eskatuta, belarra siloratzeko zerbitzu ezberdinak jarri dituzte abian. Bultzatu den modeloa hauxe da: zilindrada minimo jakin bat duen traktoredun bati lan hori egiteko behar den tresna eskuratzea, gehienetan bolak egiteko makina eta zintatan biltzeko makina.

Ekimenak, hasiera batean behintzat, belarra eroso siloratzeko eskaerari erantzuten diola dirudi; izan ere, makina horiek oso garestiak dira, justifika ezinak ustiategi bate­ rako, kasu jakin batzuetan izan ezik; hau da, urtean 100 belar-bola baino gehiago egi­ ten ez dituztenentzat. Behin abian jarrita, erabilpena gehitu egiten da eta eskualdeko nekazaritzako eta abelazkuntzako lurraren erabilpen-azterketa egiteko ezinbesteko elementu bilakatzen da, makina honek belarra mozteaz gain, zerbitzu hau duten base­ rri gehienetako belarra ere siloratzen baitu.

Mekaniza daitekeen gunea ikusteko, zerbitzu hauetako baten lana aztertu dugu, hain zuzen ere Errenteriako eta Oiartzungo udalerrietan diharduena. M akina erabil­ tzen duen pertsonak berak emandako informazioaren arabera 1997 urtean hasi zen abian. Urte hartan 1.618 belar-bola egin zituen. 1998 urtean 2.492 eta 1999an 3.541.

Azken urte honetan, gainera, belarra mozten hasi da eta horretan ematen dituen orduak bolak egiten ematen dituen erdia da, gutxi gorabehera.

1998an jasotako datuak aurtengo saneamendu kanpainakoekin alderatuta, haragi eta esnetarako ustiategietan bederen, ikusiko dugu 133 ustiategietatik 8k bakarrik gainditzen dutela abeltzaintzako jardueran NLUren baliokidea. Pentsatu behar da uni­ tate hauetako gehienak adineko jendeak eramaten dituela edo diru-sarrerarik garran­ tzitsuena ustiategitik kanpo duen jendeak eramaten edo kudeatzen dituela.

Siloratze-daten azterketak eta zenbatetan egiten duten aztertzeak ere datu interes­ garriak ematen dizkigu. Oiartzunen, makinariak 77 irteera egin zituen 2002 urtean, horietako 40 lehen belarra zen, urte hartan apiriletik ekainaren lehen hamabostaldira bitartean. Kontuan izaten badugu 56 ustiategitan izan zela eta 16k bakarrik eskatu zutela bibelarra mozteko, ondorioztatzen dugu Oiartzunen nagusiki lehen belarra bakarrik biltzen dela eta ondoren lur-saila larre gisa erabiltzen dela. Beraz, mekaniza daitekeen lurra, urtean 3-4 ebaketa egiteko aukera ematen duena, erabilpen estentsibo batera bideratua dagoela dirudi, hórrela hektareaka bazka-belar-unitate dezente galtzen delarik.

M akinariarekin izandako elkarrizketak lur hauen aprobetxamenduei buruzko bila­ kaera sakonago ezagutzeko aukera ematen du. Harén arabera, zerbitzu honi esker eus­ ten dio mekaniza daitekeen lurrak bazka-laborearen erabilpenari. Lortzen den elikadurak ganadu piska bat edukitzeko aukera ematen du, janari gisa belar ondú siloratua bakarrik emanez, hortzez ebakitako belarraz gain.

Halere, beraren ustez egoera aldi baterakoa da. Batetik, azpimarratzen du estentsifikazio prozesu hau berria dela, bereziki azken bost urte hauetakoa. Lantzen ez den lursailak aprobetxatzen duen ganadua bakarrik jasotzen du eta lur-saileko bertako zenbait gunetan aide batera utzia dagoela ere nabari da zenbaitetan. Kasu batzuetan, gutxienak. ganaduak jaten ez duena nagusiak garbitzen du. Bestalde, zerbitzu osoa, ebaketa eta siloratzea, eskatzeko joera orokorra da. Belarra eskuz ebakitzea garai bateko kontua da, mekanika ez-motorizatua ere garrantzia galtzen ari da. Ustiategi-buruak urte

asko ditu mekaniza daitekeen lurrean segan aritzeko eta seme-alabek ez dute nahi eta ez dute laguntzen belarra ebakitzen eta siloratzen.

Prozesu honetan urrats ezberdinak ematen dira. Lehenik, gehienetan, esnetarako ganadua kendu eta haragitarakoa jarri, sarri askotan dozenaka ardi batzuekin batera.

Bigarrenik, haragitarakoa murrizteko eta ardiei eusteko joera izan ohi da eta azkenik, lurrak ekoizteko gaitasuna galtzen dutenean, partzela edo saila hirugarren bati uzten zaio, mantentzeko eta garbitzeko. Gaur egun ustiategi gehienak lehen eta bigarren urratsen artean leudeke. Halaber, mekanikariak uste du epe ertainera edo luzera ere lur onenak bazka-laboreetarako erabiliko direla, oraindik ere interesgarriak abeltzain profesionalarentzat. Halere, marjinatuenek, lantzen ez direnek, belaunaldi-aldaketa gau­ zatzen den neurrian beharbada galdu egingo dute nekazaritzako erabilpena.

Sega eta siloratze zerbitzuei buruzko datuek diote lurrak hain gutxi erabiltzea jardueren estentsifikazioarekiko paraleloan doala eta seguruena ere, nekazaritza uzteak lur erabilgarrien azaiera ere jaitsi egingo duela 1 .2 .-Estentsifìkazioa eta abandonoa gauzatzen ari dira.

A tal h o n etan O ia rtz u n g o e g o e ra a z te rtu k o d u g u , e ta g u re a rrêta m a rjin a liz a zio eta a id e b a te ra u ztek o p ro z e su rik a u rre ra tu en e ta n ja rrik o d u g u . S a n ea m en d u -k a n p ain aren arab era, O ia rtz u n e n a b e la z k u n tz a k o e s te n tsifìk a z io a e m a te n ari d a, b e h a r b a d a , b este ud alerri b atz u e ta n b a in o areago.

Kasu honetan, gure arrêta lurraren erabilpenaren bilakaeran jarriko dugu, errefe­ rentziatzat auzoa hartuta. Kasu konkretu honetan Karrika eta iturriotz auzoetan koka­ tu dugu gure azterketa. Guztira 15 lagin hartu dira adibiderik larrienak hartze aldera, nahiz gure irudipena egoera orokorra dela izan. Denak ere kasu berri samarrak dira, azken bost urte hauetan ustiategi hauen bilakaeraren berri ematen dutenak.

Baserri hauetan oraindik ere eusten zaio bazka-laboreari lur-sailetan, azken urtee­ tan ustiategiko nekazaritzako eta abelazkuntzako espazioa osatu duena, noia mekani­ za daitekeena hala mekaniza ezin daitekeena. Halere, badira zenbait elementu egoera alda daitekeela adierazten dutenak: •

Lehena gazte jenderik eza da. Dagoen lan-esku bakarra erretiratuena edo erretiroa hartzeko zorian dagoenarena da. Azken hauek euren jarduera kanpoan lan eginez konbinatzen dute. Zenbait kasutan badute laguntzaren bat etxean, gehie­ netan lana etxetik kanpo egiten duten seme-alabena, baina ustiategiko jardueran oso gutxi egiten dute.

•

Beste elementu bat, denetan ematen dena da hau, esne-behiak utzi età haragibehiak jartzea. 11 kasutan eman da hau, eta gainerako lauek erabat utzi dute aide batera nekazaritzako zein abelazkuntzako jarduera oro. Esnetik haragira pasatzeak ez dute abelburu-kopurua hazi, alderantziz, denetan murriztu da kopurua.

Abere-kopurua oso txikia da, m arjinala ia, hamaika horietatik bederatzitan hara­ gitarako 5 behi baino gutxiago dituzte.

1990 eta 2000 urteen artean Karrika auzoan lurraren erabilpeneko aldaketei buruz­ ko mapek argi erakusten dute aipatzen ari garen estentsifikazio-kasu orokorra.

(Ikus Karrika auzoko mapak argazkien separatati) Hemen ere aldaketarik handiena belarditik larrerako aldaketa da (behin bakarrik mozten da belarra). Kasu honetan gutxi dira erabilpenik gabeko lurrak, lur-sail marji­ nal txikiak dira. Laborantzak eta fruta-arbolak lehen adinako azalera betetzen dute, eta sailen bat edo beste aide batera utzi bada ere, garamanak edo iratzediak badu erabil­ pena oraindik ere. Halaber, ohartu gara pinudi batzuek betetzen dituzten sail batzuk narrats eta utzita daudela, orain basobera edo txaraka osatzen dutenak nagusiki eta era berean ikusten da basoa berritzeko ez dela pinurik erabili.

Karrika auzoan argi ikusten da hamarkada honetan abelazkuntzan eman den estentsifikazioren ondorioa. Oso litekeena da, hala ere, bilakaerak bide horretatik jarraitzea, nahiz ustiategi-burua gaztea den kasuetan, kasu honetan arditan espezializatuak, egun­ go erabilpen askori eusteko bermea dagoela dirudien.

Erabil daitekeen nekazaritzako lurrean ikusten den dinamikak, egin diren elkarrizketekin batera, adierazten dute jarduera aide batera uzteko prozesua oraindik ere ez dagoela hain aurreratua; kasu batzuetan mekaniza daitekeen lur-sailean mozketa bat egiten dute (belar-bolak) eta gero lurra larretarako erabiltzen dute, beste batzuek, aldiz, hirugarrenei utzi diete erabilpena, eta beste batzuetan zuzenean kontsumitzen da, inolako mozketarik egin gabe.

Abelazkuntzako alorrean egin diren elkarrizketetan nabari dugu elkarriztatu gehie­ nek esnetik haragira igaro direla, esate baterako Arkale-Zahar, Oiartzabal-Berri eta Sarobe baserriak.

Eman dituzten arrazoirik nagusienak hauek dira: -

Esnea etxez etxe saltzeari utzi eta Zentralera saltzea (diru-sarreren murrizketa handia, Zentraiak dezente gutxiago ordaintzen baitu litro esnea). Horrek esan nahi zuen salmenta zuzenarekin lortzen ziren diru-sarrera berak izateko ekoiz­ pena handitu egin behar zela eta, beraz, behi gehiago jarri behar zela, eta honen ondorioetako bat da azpiegiturak hobetzea eskatzen du (inbertsio garrantzi­ tsuak), dedikazio handiagoa eta lana, e.a. Puntu honetan denak bat datoz esne­ tik haragira igarotzeko eman dituzten arrazoietan.

-

Aurrekoarekin lotuta dagoen beste arrazoi bat titularraren adin handia da eta seme-alaben jarraipenik eza, hauek ustiategitik kanpo lan egitea erabaki baitu­ te. Lan-eskua falta dela-eta eta jarduerak jarraipenik ez duenez, elkarrizketatuek esne-behiak, jarduera intentsiboa, utzi eta haragitarako behiak jartzea erabaki dute, jarduera intentsiboagoa eta abeltzainari Ian gutxiago eskatzen diona.

Gainera elkarrizketatuek diote esnetik haragira pasatzeak lur-sailen nekazaritzako erabilpenari eusteko aukera ematen dietela, nahiz kasu batzuetan belarra siloratu beha­ rra izan eta beste batzuetan lur-sailen “garbitzealdea” eta lagapena egin behar izan.

Atal honetan egin ditugun ekarpenek lurraren erabilpenean eszenategi berri batzuk datozela adierazten digute. Prozesua bideratu duena nekazaritzan diharduen lan-eskurik eza da, belaunaldi gazteenak ez duteiako jarduera honetan jarraitzen edo ez dutela etxean nahikoa laguntza ekoizpena handitzeko, jakina, lanordu gehiago eskatzen dutenak. Aktiborik eza ere nabari da jarduera esklusiboko ustiategietan, hauen buru neka-

zari gaztea da, eta ekin dion estrategiak ekoizpena handitzeko joera du. Sarri askotan guraso edadetuen laguntza bakarrik izan ohi; izan ere, ezkontideak ere askotan ez du baserriko lanetan laguntzen. Errendimendua handitzeko jarduerei ekiten badie ere, hauek modernizaziora mugatzen dira, edo ukuilua hazitzera bazka kanpotik ekartzen duelarik.

Jardueraren marjinalizazioan eta bertan behera uzteko prozesuan, abelazkuntzako era estentsiboaren aldeko apustua egiteaz gain, aprobetxamenduen bilakaera paraleloa da. Halere, badira bi elementu, gutxienez, galga-lana egiten dutenak nekazaritza eta abelazkuntzako lurraren erabilpena erabat aide batera uzteko garaian.

•

Siloratzeko zerbitzuak lagundu egiten dute mekaniza daitekeen espazioaren laborearen aprobetxamenduan. Bolan bitartez siloratzea eta lan hori makina bidez egiteak, ustiategian denborarik gehien, nekerik handien eta jenderik gehien eskatzen duen lana saihesten du neurri handi batean eta gainera modu onean. Gaur egun abeltzainak nolabaiteko jarduerari berandu arte eusten dio.

•

Lagapena edo “garbitzealdea” moduak lur-sail askoren jabeei, jarduerarik ez izan arren ohiko nekazaritza-erabilpenari eusteko aukera ematen die. Lur-sailak garbitzearen eta zaintzearen truke, abelazkuntzako ustiategiek gero eta lur gehiago dute, eta aldi berean igo egiten da bazka-laborea eta horrekin batera, ukuilua.

Halere, badirudi lurraren erabilpenean gaur egungo orekak ez duela epe ertainera eta luzera iraungo. Hórrela, jada batzuk hasiak dira uzten, hain zuzen ere nekazaritzaerabilpenerako eskaerarik ez dagoen lekuetan.

Nekazal iharduera beheruntz doan honetan ez da arritzeko sasiaz jositako lur-sailak ikustea.

Datozen urteetan gauzatuko da belaunaldi-aldaketa eta horrekin batera ustiategi asko desagertu egingo da. Egoera hau, gainera, areagotu egingo da kontuan hartzen badugu abelazkuntzako ustegiategiek onurak izan ditzaketela lur-sail horietan, kasu­ rik gehienetan, ez dirudi erabil daitekeen espazio gehiago behar dutenik. Ziurrenera ere eskaera eskaintza baino askoz ere txikiagoa izango da eta nekazaritzako lurra gal­ du egingo da.

Deskribatu den eszenategia seguruena ere orokorra izango da, nahiz litekeena den aldeak izatea batetik bestera. Printzipioz, abelazkuntzako ustiategi handienak dituztenek, jarraipen argia dutenek, eutsiko diote gaur egungo labore-guneen erabilpenari eta espazioari. Ekoizpen-mota hauek ez dituztenek azkarrago utziko dituzte erabilpen hauek, euren jabetzakoak uztearekin batera, “garbitzealdera” zituztenak ere utzi egin­ go baitituzte.

Orobat, aldeak izango dira lurzoruaren gaitasun agrologikoaren arabera. Litekeena da laborantzakoak aprobetxamenduari eustea, baina beti ere lurra eskatzen duten ustia­ tegiak dauden guneetan edo udalerrietan. Besteetan gutxitu egingo da. Mekanizatzerik ez dagoen lurren etorkizunak, halere, argi-ilunak ditu, eta abelazkuntzako ustiate­ giekin mugakide ez direnetan izan ezik, %20-25eko malda duten lurrik gehienak ez dira nekazaritzako jardueretan erabiliko.

2 .- E to rk izu n ek o erabilpen ak.

Erabil daitekeen nekazaritzako lurren galera oraindik gauzatu ez bada ere, gune horiek orain izango dituzten espazioen etorkizuna ikuskizun dago. Beste egoera ba­ tzuetan gertatu ziren kasuak aztertuta (baso-berritzeak), egun ikusten ditugun joerak (lurzoru-estalduraren birsorkuntza) edo entitate ofízialetatik bultzatzen diren ekim e­ nak (Nekazaritzarako Azaiera Erabilgarriaren, NAEren, estentsifikazioa eta mantentze-lana), erabilgarri izango den nekazaritzako lurrak izango dituen erabilpen berriak planteatuko ditugu. Egingo dugun aurreikuspena balizko egoera batzuetan egituratzen da eta abiapuntutzat egun lurren erabilpenek dituzten joerak dira.

2.1.- L ur berrietan baso-sartzea egoera larrian.

1986ko eta 1996ko baso-inbentarioen arabera, Gipuzkoan basoak betetzen duen azaiera aldaketa handirik gabe mantentzen da. 1986 urtean 118.836 Ha. zeuden zuhaitzez beteak, eta 1996an 118.256 Ha. Halere, koniferoek betetzen duten azaiera. lehen 83.986 Ha.koa zen eta orain 72,518 Ha.koa, radiata edo intsignis pinuak izan duen beherakadarengatik, lehen 67.194 Ha. betetzen baitzituen eta orain. aldiz, 54.795 Ha..

1982 urtean baino % i9 gutxiago.

Aldi honetan, Gipuzkoan badira lehen baino azaiera handiagoa betetzen dituzten espezieak. Larizio pinua eta Douglas izeia, kasu, hauek garaiera handiko tokietara ego­ kitzen dira, ez intsignis pinua bezala, zeina, izaera termofiloa dela kausa, ez den ego­ kia basoan sartzeko, edo hostozabal jakin batzuk, hiri-biztanleriaren eskaerak betetzeko asmotan egiten den politika. Halere, baso-azaleraren benetako igoera. intsignis pmuak bete izan duenaren galera benetan konpentsatu duena baso sakabanatua da

(zuhaitzen kapen proiekzioa %20 baino gutxiagokoa), Gipuzkoan 7.282 Ha. berri.

Badirudi. edo zantzu guztiek hori adierazten dute bederen, koniferoek bota ondoren uzten duten espazioa ez dela betetzen, bertan behera uzten dela, alegia eta gizakiak par­ te zuzenik hartu gabe baso sakabanatua edo atlantiarra birsortzen dela.

Gipuzkoan koniferoekin gero eta baso-berritze gutxiago egiten da. Badira egoera hau justifikatzen duten zenbait faktore, eta orain arte, behintzat, badirudi hauek aurrez aipatu ditugunak baino indar handiagoa dutela.

Lehenik eta behin ekoizpen-mota honen inguruan sortzen diren kezkak azpimarra­ tu behar dira. Egurraren prezioak nabarmen gora egin duen garai honetan ere, bada pinuaren merkatuak bilakaera kaskarra izango duela dionik. Iritzi horretakoa dirudi EHNEk (1999), honen iritziz merkatua kili-kolo dago egiten duen prezio altuagatik, eta horrek egurra beste nazio batzuetatik ekarrarazten du. egurraren kalitatea bilarazten du eta horrekin nekez jardun dezakete lehian Euskal Herriko ustiategiek.

Entitate Publikoek ere, Eusko Jaurlaritzako Nekazaritza Saila tartean, zalantzan jartzen dituzte koniferoen-mintegi askoren errentagarritasuna, bereziki inbertsio baten izaera definitzen duten bi faktorerengatik, bata seguritatea (suteen, gaitzen eta abarren arriskua) eta bestetik, likidezia (inbertsioa berreskuratzeko behar den denbora luzea).

Ondorioz zalantzan jartzen da ekimen pribatuarentzako izan dezaketen erakargarritasuna(1992, 129 or.).

-

Errentagarritasunaren zalantzari nekazaritza arloko biztanleriaren interesik eza gehitu behar zaio. Nabari dugun lan-eskurik eza jotzen da egun mendiak bizi duen alborakuntza-egoeraren kausa nagusitzat. Pinudi batzuen jabe den abeltzaina, zahartzen ari den neurrian, ez da gai basoa garbitzeko, entresaka egite­ ko, botatzeko eta behin basoa botata ez berritzea erabakitzen du, lur-sail horie­ tan ez du ezer egiten eta zuhaitz batzuk jaiotzen dira berez. Pinudian egiten zen inbertsioa aldatzea eta botatzea bakarrik baldin bazen. mantentze-lanak jabeak berak egiten zituen, orain hobekuntzako lan horiek egiterik ez daukanez, basoa bota ondoren ez berritzea erabakitzen du.

-

Baso-mota honek gizartean duen estimu urriak ere basozainek basoa aide bate­ ra utzi izanaren arrazoia dela dirudi. ORM AETXEAk, Euskal Herriko paisaia atlantiarraren balorazio-lan batean jasotzen du “gehiengoak landa-paisaiaren aldeko joera nabarmena du, bertako landaretza izango duena, ustiategi intentsiboko paisaia antropizatuen aldean” (1995, 258 or.).

Kontuan izan behar dugu ustiategiaren jabe berriak ez duela aurreko belaunaldiak zuen ekoizpen-ideia bera. Nabari da gure baserrietan beste balore batzuek dutela lehentasuna orain. AINZek jada esaten du belarditara ematen den lur-azalera handie­ na nekazaritzan denbora partzialean ari diren baserriek kudeatzen dutela, eta horien artean nahikoa ohikoa da arrazoi estetikoak ekonomiko hutsak baino garrantzi han­ diagoa izatea abelburu-kopuru bat izateko orduan (1996, 148 or.). Balore eta iritzi urbanoak dituen biztanleriarengan ekoizpen-gune hauei eusteak askoz ere garrantzi txikiagoa dauka, eta horri gehitzen baldin badiogu errentagarritasuna behin baino gehiagotan jartzen dela zalantzan, nórmala dirudi gizarteak gogoko ez dituen espeziekin basoa ez berritzeko erabakia hartzea.

Basozainaren lanaren aitortzarik eza, bestela aide batera utzita egongo iiratekeen nekazaritza-guneen erabilpenean, sarri askotan aipatzen dute sektoreko profesionalek, zeinek kezkaz beterik ikusten duten erakunde publiko batzuk, udalak nagusiki, apro­ betxamendu hauen garapena murrizten saiatzen direla.

Datuen arabera badirudi Donostialdea-Bidasoan Gipuzkoan nabari den joera area­ gotu egiten dela, nahiz hausnarketarako elementu guztiek ez datozen bat. Azken BasoInbentarioko datuen azterketak 1986 urtekoekin alderatzen badira, alderaketa horretan sakontzen laguntzen digute.

Koniferoek betetzen zuten lur-azaleraren galera, ia dena intsignis pinua, dezentea izan da, nagusiki Donostialdeako azpi-eskualdean, orain %32,8an gutxitu baita. G ai­ nerako koniferoek izan duten aldaketa oso txikia da, zertxobait gora zertxobait behe­ ra, ez dute lurraldearen azaleran betetzen duten espazioan aldaketa nabarmenik izan (Larizio pinuak, pinasterrak edo Lawson altzifreak gora egin dute eta izeiak behera).

Hostozabalen azalera %33an igo da aldi berean, intsignis pinuak lur-azaleran izan duen galera konpentsatuz. Pagoak, haitz arruntak eta haitz amerikarrak egin dute gora, baina benetako igoera zuhaitz sakabanatuak hartu duen espazioan eman da, 1986 urte­ an oso gutxi zena, 1996 urtean hostozabalek guztira betetzen zuten azaleraren %26 betetzen baitzuen.

Aldi berean, ikusten dugu baso atlantiarrean, berritu ez diren espazio gehienak jabetza pribatukoak direla. Donostialdean lur-azalera publikoaren %17 da edo Bida­ soa Behean %7,5, eta zuhaiztiek guztira betetzen duten azalera, %48,6 eta %35,5 da, hurrenez hurren.

Are zailagoa da mendi publikoan baso-espeziek duten bilakaera kokatzea. Hórrela bada, haitz arruntak, amerikarrak edo pagoak nagusiki inguru horretan; hau da, publi­ koan, kokatzen direla, koniferoak bezalaxe (Donostialdean koniferoen %51 mendi publikoetan daude) Sakabanatua jabetza publikokoetan garatzeak pentsarazten digu mendia kudeatzen duen entitateak, Foru-Aldundiak, erabaki duela koniferoen ekoiz­ penari eta azalerari eustea. Informazio honek berresten du koniferoekin oihaneztaturiko gabeko espazioa nagusiki ekimen pribatuak gauzatzen duela, laurogeiko hamarka­ dan pinuak betetzen duen azaleraren erdia baino gehiago galdu baitu, basoa bota ondo­ ren, espazioa erabilpenik gabe uzten baitu.

Halere, oraindik ez dakigu egin diren landaketak garaiera eta maida bertsuetan dau­ den eta aurrera egin duten nekazaritzakoak izan ziren guneak betez. Egiaztatzeko, kasu ezagunak aztertuko ditugu, erreferentziatzat Gipuzkoako Foru-Aldundiak laurogeita hamarreko hamarkadan Oiartzunen indarrean izan dituen basoak birlandatzeko pro­ grama ezberdinetan ibili diren ustiategiak edo mintegiak erabiliko ditugu. Partikularren eskabideak dira, aurreko erabilpenak edo aurreko espezieak hartu ditugu, espezie birlandatua, birlandaketaren batezbesteko aldapa eta kolonizaturiko hektareak. Aurre­ ko laborea erreferentzia gisa erabiliz, jarraian azterketa honetatik atera ditugun emaitzak emango ditugu.

1 9 9 0 -2 0 0 0 u r t e e t a n O ia r tz u n g o u d a l e r r i a n e g in z ir e n b a s o e n o ih a n e z ta p e n a k .

A u rrek o lab o rea: la rre a K asu-kopurua......................................................................................................................... 24 Aldapen batezbestekoaren % ........................................................................................... 31,2 Azaiera guztira H a.tan....................................................................................................... 20,3 Erabilpena (kasu-kopurua) Erradiata edo intsignis p in u a .......................................................................................9 Erradiata pinua + beste b a tz u k ........................................ .......................................... 2 Haitz am erikarra............................................................................................................ 3 Beste batzuk (Koniferoak + hostozabalak)............................................................10 A u rrek o laborea: sa stra k a K asu-kopurua......................................................................................................................... 10 Aldapen batezbestekoaren % ........................................................................................... 25,5 Azaiera guztira Ha.tan...........................................................................................................21 Erabilpena (kasu-kopurua) Radiata edo intsignis pinua.......................................................................................... 5 Haitz am erikarra............................................................................................................ 2 Beste batzuk (haitz amerikarra + hostozabalak)...................................................... 3 A u rrek o laborea: intsignis p inua Kasu-kopurua..........................................................................................................................27 Aldapen batezbestekoaren % ........................................................................................... 30,1 Azaiera guztira Ha.tan........................................................................................................55,3 Erabilpena (kasu-kopurua) Radiata pinua................................................................................................................23 Haitz amerikarra + beste hostozabal batzuk.............................................................4 A u rrek o lab orea: ho stozabalak K asu-kopurua..........................................................................................................................10 Aldapen batezbestekoaren % ...............................................................................................25 Azaiera guztira Ha.tan........................................................................................................19,5 Erabilpena (kasu-kopurua) H ostozabalak................................................................................................................10 B E R R IT U D IR EN H E K T A R E A K ............................................................................116,1 E G IN D IR E N B A SO -B E R R IT Z E A K ............................................................................71

Iturria: Laguntzak Basogintzari. GFA. 2000 urtea. Berak egina

Taula honetan berritu diren labore gehienaii jaso ditugu (80 baso-berritzetatili 71; egin diren 126 Ha.tatik 116,1 Ha.) Ikus dezakegun bezala, basoak berreskuratu egin ditu nekazaritzako gunerik marjinatuenetako batzuk, nagusiki radiata edo intsignis pinuarekin eta hostozabalekin, nekazaritzako erabilpenak zailak diren malda batzue­ tan (%31,2ko bataz besteko desnibela). Larreaz gain, jaso ez diren bi kasutan belar­ diak berritu dira, baina halere, %25eko desnibela duten maldetan edo handiagoetan.

Sastrakak betetzen dituen guneak portaera bertsua du eta hemen ere ez dira birlandatzen %25etik gorako desnibela duten guneak. Are gehiago, berritu den espazioa sastra­ kak betetzen duen jabetza pribatuko espazioaren %5,4 bakarrik da, 1996ko BasoInbentarioaren arabera.

Intsignis pinua egon den tokian ohi espezie bera sartzen da. Esanguratsua da kasu batzuetan haitz amerikarra edo beste hostoerorkor batzuk erabiltzea basoak berritze­ ko, nahiz eta hogeita zazpi adibidetatik lau kasutan bakarrik eman. Aurrez hostozabala izan den lekuan atzera ere hostozabala sartu ohi da; ez dira koniferoak erabiltzen eta hori kontuan izanik lur-sailak jabetza pribatukoak direla. Datu hauek erakusten dute, Basozainen Konfederazioaren baieztapenak baieztapen, ez direla Udalak bakarrik ekoizpen-aldeak bigarren mailan uzten dituztenak. Kasu batzuetan, basozain pribatuak ere hostoerorkorrekoak erabiliz oihaneztatzen dituzte.

Beraz, eta Oiartzungo adibideari jarraiki, bi arazo bereziki azpimarragarriak ikusten ditugu. Batetik, azpimarratu behar da lur-sail pribatuetan berriro sartzen den radiata pinuaren birlandaketak garrantzitsuak direla, baina jada ez dira bakarrak eta gero eta hostozabal gehiago dagoela. Bestetik, larreetan edo sastrakak harturiko guneetan egiten direnak, ohi basoa garatzen den guneen beherakadarik ez dagoela, ondorioz zuhaiztiak ez ditu nekazaritzako lurrak bereganatu, oso aukera marjinalak dituztenak izan ezik.

Ikusi dugunaren arabera, nekeza dirudi epe ertainera koniferoak nekazaritzarako eta abelazkuntzako erabiltzen den lurra beregana dezaten. Nahiz eta egur horrek prezio ona egin, elementu asko daude esaten digutenak ez dutela espazio hori bereganatuko eta ez dutela altuera kotatik behera egingo eskualde honetan.

Hostozabalak, nagusiki pagoak eta haritz arruntak eta amerikarrak, gero eta espa­ zio handiagoa hartzen ari dira, baina ez %25etik beherako maldetan. Eta oraingoz, bederen, ez dirudi garaiera eta aldapa txikiagoko espazioak hartuko dituztenik, koniferoen ordez adibide gutxi batzuetan bakarrik sartu baitira.

Lan-eskurik eza, epe luzean errekuperatzeko inbertsioak, arrisku handikoak, gizartearen aitortza eskasa eta pentsamendu ezberdinak. noia espazioari buruzkoak hala ekonomiari buruzkoak, pentsarazten dute koniferoek gero eta espazio gutxiago beteko dutela Oiartzunen.

Elkarrizketatu genituen pertsonen iritzietatik ondorio beretsuak atera daitezke; laneskurik eza dela-eta, batetik. eta baso-zoruei eusteko egin behar diren inbertsio'handiak, bestetik, ez duela merezi behin basoa bota eta gero atzera landatzea.

Elkarrizketaturikoetako bik behin basoa botata berriro ez landatzea erabaki zuten. besterik beste, garbitzeko, kimatzeko, eta abarretarako kanpoko lan-eskua behar dute­ lako (oso garestia eta aurkitzen zaila), eta arriskuak (suteak eta abar), epe luzeko mbertsiotan izaten direnak (30 urte).

Besteak aldiz basoa bota eta berriro ere koniferoak sartzea erabaki zuen. Bere arrazoien artean hauek dira nagusienak: lurrari ahalik eta etekin ekonomikorik handiena atera behar zaio, eta lurrean ezer jartzen ez bada, ez da ezer ateratzen, alferrikako lursaila da. Garbitzeaz eta mantentze-lanez egindako galderei erantzun zigun eurek ez dutela aparteko kosturik, ez baitute kanpoko lan-eskurik erabiltzen, baizik eta etxeko­ en artean egiten dutela semearen laguntzaz, beraz, errentagarritasun handiagoa lortzen dute.

2.2.- Birsorkuntza naturala: egoerarik argiena.

Landaretzaren birsorkuntza naturalak, halere, Oiartzunen bi ezaugarri ditu, une honetan behintzat, zabaltzea mugatzen dutenak eta nekazaritzako espazioa erabilpena lortzen dutenak.

•

Nekazarien eta abeltzainen artean lurraren ustiapen produktiboa egiteko kontzientzia nabari dugu. Gaur egun nekazaritza munduan ez da lurraren erabilpe­ nik eza ulertzen. Aide batera utzia izatea egungo egoera bada ere, hein berean ustiapena “garbi” eduki beharra dago. Egia da, orain jarduna uzten ari den belaunaldia dela kontzientziarik handiena duena, baina, halaber, ikusi dugu gazteek, beti ere beste lanbide batzuetan dihardutenek, behin ustiapen-buru eginda, eut­ si egiten diotela ganaduari, nahiz eta marjinala izan eta edozein arrazoi ekonomikotatik kanpo. Kasu batzuetan, arazo honetaz galdetuta, erantzunak izan dira lurra garbi eta zainduta eduki behar dela, hobby-a funtzio bilakatu, abelazkun­ tza, beti ere etxean izan dena edo famili ondarea aide batera utzia izanak sorra­ razten zuen tristezia. Arrazoi hauek kultur zama handia adierazten dute.

•

Beste ikerketa batzuek, gehienetan hiri-presioa handia den nekazaritzako guneei lotuak, lur-jabeen aldetik Ínteres espekulatiboak daudela adierazten dute, ikusten dutelako espazio horietan nekazaritzako jardueraren erabilpenak garestitu egiten duela lurzoruaren prezioa. Horrek lortuko lukeen bakarra lurzoruaren ekoizpenak adierazten duenetik gora egongo litzatekeen salneurri-sistema indartzea izango litzateke. Beraz, kontuan izan behar dugu, jabeek badakiteia erabiltzen den lurrak aide batera uzten denak baino balio handiagoa duela.

Bi alderdi horiek sustatu egiten dute nekazaritzako jardueren erabilpena eta, oro har, ahozkoak diren kontratuen bidez egiten diren lagapen edo errenta modalitateak, eta seguruena ere, gerora ere jarraituko dute, elkarrizketatuek adierazi duten bezalaxe.

Halere, azpi-ustiategia nahikoa ez izatea lur-sailen erabilpena ziurtatzeko eta baldin­ tza hauetan lurra eskatzen dutenak asko ez izateak mugatu egiten dute arrazoi hauek etorkizunean izango duten benetako irismena eta, seguruenera. bertan behera utziko dira aprobetxamendu alternatiborik gabe.

: ;■

ni#2^ x¿Mt «rtfcUtttj'Um »g/Tiioaifcyi s a

« t t ì » f i Ì Ì Ì M

i I i « l k f l 4B

^ Ì Ì r l* :

______________________

-i.K ’ ^ ^ - - ^ ^ . ü . s ^ 'f . j t K t k p o í 4 í ! » . t a |» ^ g ^

4vS|Ì0.i.,t N>*Î-,5i.''-#-î4 •••’.i-.:.,», .

*ál?^.i;ií.-.,'■‘^ ^ 4 Hw ÏÛ ;^rTL.•: ¡p « ^ |

-, «¿..í.. à m «É{

‘

- - - * :i^

'■

^

ONDORIOAK

ri'„

jlA O « i« i)|IO

•f /

í-í';.;« íS fe 4 ¿ ¿ ;5 y v ? -^

-

•T-c-.'^x’-wc^'-?' ’.'rfiÇ--- A-' v'’'-:.’'''.'^'* K j ? - ; .• ;.ú y, j n l -u S_ Aí í. í- í. Jí .*- :o ?l l : » .-.■ ^;■í '■

Liburuaren hasieran Oiartzungo nekazaritzaren desagerpenera eramaten zuen pro­ zesu baten aurrean geundela aipatzen genuen eta burutu behar genuen ikerkuntza osca utziera prozesuaren sakontasuna neurketan zuzentzen genuen, honek ekarriko zituen ondorioak barne. Prozesua gauzatu gabe zegoela aipatzen genuen eta gehienbat bitar­ teko egoerak ikusten genituen. Hala ere, ezinbestekotzat jotzen genuen, baserria gara­ tzen zen beste zonaldetan bezala, prozesuaren gauzatzea.

Azterlanak, utzikeriaren prozesuaren intentsitateaz gain, Oiartzungo baserriaren ezaugarriak aztertzeko aukera eman digu, eta erakutsi digu garatu ahal izateko Euskal Herriko beste zonaldetan baino berezko oztopo gehiago izan dituela gure kasuan. Hala ere, beste herritan baino gehiago beharbada, nekazaritza izaerari eutsi egin dio eta, etorkizunean, izaera hori herriaren paisaiaren mantentze-lana baldintzatu dezakeen ezaugarria izan daiteke.

Oiartzungo baserria Gipuzkoako baserri txikiena da, Uribe edo Gernikako Bizkaiko Kostan garatzen denaren antzekoa. Hala eta guztiz ere, baserriko biztanleen ekonomia oinarri sendoa izan da mende askotan. Gure herrian, hirurogeigarren hamarkadara arte nekazaritza oinarria izan da. Hurrengo hamarkadan, Industrializazioa gara­ tzen den arabera, garrantzi ekonomikoa galtzen du baina belardiak maiz segatzen jarraitzen dira, Komunalak auzolanez erabiltzen eta, orokorrean, etxe guztietan neka­ zaritzaz norbaitek bizitzen jarraitzen du.

Izaeraren aldaketa azken hamar urteetan bereziki gauzatzen ari da nahiz eta arra­ zoiak lehendik etorri. Bizi garen urte hauetan oso jende gutxi dago baserriaz bizitzen dena eta hauetariko gehienak zaharrak dira. Lurra ia ez da goldatzen eta belardia larreak ordezkatzen du baita erriberako zenbat partzelatan ere. Auzolana, nekazaritza gal­ tzen zihoan arabera, desagertu egin da eta komunalen artean bakar batzuk besterik ez dira erabiltzen.

Hala ere, nekazaritzaren jardueraren marjinalizazioa garatzen ari den arren Oiartzungo baserri gehienetan nekazaritza jardueraren presentzia nabarmentzen da. Ohikoa da larreko behiaren bat edo beste izatea edota artalde txiki bat mantentzea, inolako sarrera ekonomiko garrantzitsurik eman ez arren, eta geratzen diren ganaderoei esker herriak, paisajistikoki bederen, nekazal erabilerari eutsi dio. Norbaitek pentsa dezake nekazari­ tzaren errealitate kaxkarrak herriko paisaian ez duela eraginik izan utziera erabat gauza­ tuko ez delako baina oso zaila izango da urte hauetan lortu den oreka mantentzea.

Jarraian, gure ikerketan izan ditugun emaitzetan oinarrituz, sailkapen hirukoitza egingo dugu, Oiartzungo nekazaritza gunearen ezaugarriak aipatuz lehenengo, hiria-

ren eta nekazaritza garapenaren eragina aztertu ondoren eta, bukatzeko, Oiartzungo nekazal gunearen etorkizuna aurkeztuko dugu.

1.- N ek a za rien u rritasu n a, ba serria ren desa g erp en a ren atarikoaa.

Nekazaritza guneak arautzen dituzten faktoreen artean populazioaren presentzia da nagusiena. Nekazaririk ez badago nekazal gizartea eta ekonomia desagertzen da. Eus­ kal Herriko zonalde askotan, eta Oiartzunen bereziki, nekazarien urritasuna da gure nekazaritza egituraren gainbehera sortzen ari dena.

Euskal Herriko baserria senitartekoen antolaketa-eredu batean oinarritzen da.

Oinordetza eta nekazal jarduera belaunaldi batetik bestera pasa ohi da. Etxebizitza, tresneria eta etxe bakoitzeko lur-eremuaren jabetza aldaketa handirik gabe iritsi da guregana baina egoera hau aldatzen hasi da nekazaritzaz bizi nahi duen gazterik ez dagoenetik. Hau gertatzen denean gainbeherako prozesu bati ematen zaio hasiera eta honen bukaerak nekazaritzako jardueraren desagerpena dakar. Gurasoek seme-alaba interesaturik ikusten ez dutenean, uzteko prozesua bidean jartzen da nahiz eta hauek nekazaritzaz bizi. Gauzatzen den unea titular berriaren etorrerarekin koinziditzen du.

Gurasoek izan duten lurraren ekoizpen-ikuspegi berdina ez dauka, beste iritzi batzuk ditu eta, orokorrean, hiri-izaera eta beronen baloreak bereganatu ditu. Nekazarien ordezkapenaren ezak baserriaren egitura guztia aldatzen du. Oiartzunen bereziki adierazgarria da jarraian aipatzen ditugun ezaugarriak: -

Abeltzaintzako jarduerak, Oiartzungo baserriaren oinarri ekonomikoa izandakoa, desagertzeko prozesu bati ematen dio hasiera. Bide honetan azken urte hauetan gehien garatu den bilakaera esne-behitik larreko behietara gauzatzen ari den prozesuarena izan da. Bilakaera honek etekin ekonomikoen galera eta majinalizazioa dakar eta, kasu batzuetan, jarduera erabat utzi da. Hau izango litza­ teke bilakaeraren bukaera, Oiartzungo baserri askotan gauzatzeke dagoena.

-

Nekazaritzako lur erabilerak estentsifikatu egiten dira. Goldatutako lurretik segara pasa zen laurogeigarren hamarkadan. Belardiak orain larreei ari zaizkie bidea zabaltzen. Bilakaeraren bukaera, nahiz eta Oiartzunen nabaria ez izan, lurraren elikadurarako gaitasuna galtzea izango litzateke. Egoera hau mekanizagarriak ez diren aldapetan ematen hasia da dagoeneko.

-

Baserriaren lur-oinordetza unitate txikietan banandu egiten da. Familiaren ezin­ besteko oinarri ekonomikoa ez denez, bere osotasunean mantentzea ez da beha­ rrezkoa. Horrekin maiorazgoa desagertzen hasten da eta senide guztiek oinor­ detza berdina jasotzen dute. Hiriaren hurbiltasuna eta lurra eta etxebizitzaren ekonomi balorearen gehikuntza ikusita beste garaietan ematen zen konpentsazio ekonomikoa zailtzen da orain eta baserria banatzen hasten da. Lehenago baserriaren lur-jabetza urria bazen, are urriagoa izango da hemendik aurrera eta are zailago nekazaritzatik bizitzea.

Begibistakoa da baserriko nekazaritzaren utziera daraman prozesua ez dagoela era­ bat gauzatuta Oiartzungo baserri guztietan. Gehienetan prozesua abiatuta dago baina bitarteko egoerak aurkitzen ditugu. Hala ere, senideen eskulanaren urritasuna dela

medio, utziera prozesua, modu batean nahiz bestean, gauzatuz joango da.

Bilakaera honek duen berezitasun nagusiena egun duen zabalpenarena da. Oso ustiategi gutxi dira utziera prozesu honetan murgildurik ez daudenak. Zaila egiten da Oiartzunen kopuru bat ematea baina epe laburrean marjinalitatea gaindituko dituzte­ nak ez direla 30era iritsiko ziurta daiteke, herri honetan gaur egun laurehun ustiategi baino gehiago dagoenean. Argi dagoena zera da, gazteek ez dute orain dela hogeita hamar urte funtzionatu zuen garai bateko nekazaritza, salbuespenak salbuespen.

Guzti honengatik, prozesuaren intentsitatea ikusita, nekazaritzaren birmoldaketa, egokipena (edo antzeko hitzak erabiltzen dituzten garapen-programa asko eta asko bezala) ez da gauzatzen ari. Guk baserriaren etengabeko suntsipena da ikusten ari garena.

Hala ere, Oiartzungo baserriak, euskal baserriaren ezaugarri den prozesu honetan, berezitasun batzuk aurkezten ditu hala ere. Bere etxean ganadua ezagutu duenak, gura­ soak hilda egon arren, buru batzuk mantentzeko joera azaltzen du, nahiz eta hauek oso gutxi izan eta etekinak baino galerak eman. Ikusteko dago gerora mantenduko duten.

Euskal Herriko beste adibideek ez dute bide hau erakusten.

2 .- N ek a za ritza ren b ila k a era ek o n o m ik o a eta h iriaren hurbiltasunay ja r d u e ­ raren a b a n d o n o a ren era g ile nagusiak.

Euskal Herriko baserriaren eragozpen fisiko eta egiturazkoak Europatik datorkigun eta globalizatua dagoen merkatu baten beharretara egokitzea saihesten du. Merkatua zabaltzen den arabera asko eta merke produzitzea ezinbestekoa da. Horrek, eta Euro­ patik eredua izan da azken hogei urtetan bultzatu egin dena, instalakuntza handiak, produkzioaren gehikuntza, baserrian lortzen ez diren elikagaiak eta ongarriak, etenga­ beko inbertsio eta amortizazio-prozesuak, oro har, horrek guztiak nekazaritzako jar­ dueraren eta baserritarren enpresarializazioa eta kapitalizazioa ekarri du. Prozesu honetara egokitzeko lur-eremuak egokiak izan behar dira ustiategiak behar dituen ahalik eta elikagai gehiago bertan ekoizteko, dirua inbertitzeko eta pertsonala lan egiteko.

Prozesu honen aurrean Europako ustiategi asko ez zuen nekazaritzan jarraitzeko baldintza egokirik eta jarduera uzten du. Beste kasu batzuetan, ez zuten enpresarializatzeko prozesu hau abian jarri nahi izan eta hiriko lanaren aldeko apustua egiten dute, baserriko jarduera marjinalizatuz. Bakar batzuk erabakitzen dute baserrian jarraitzea.

Egoera hau Europako eremu guztietan orokorra izan bada, zer esanik ez mendiko neka­ zaritza garatzen zituzten zonaldeetan. Hemen, maldak eta klima ezaugarriak mugatzen zituzten ekoizpen aukerak eta ezin zuten, inola ere, Europako lautadekin lehiatu.

Ondorioz, are gehiago ugaltzen da zonalde hauetan abandonoa.

Lehiatzeko aukera eza orokorra izan da, beraz, Europako lurralde guztietan. Gure baserriak, Europako beste zonaldeetan baino beranduago gauzatu arren, bilakaera berbera jaso du. Egokitzapen honetan egituraren aldetik zailtasun larriak izan ditu eremu maldatsu batean garatu behar zelako eta, horretaz gain, jabetzan eremu txiki­ ko ustiategiak zirelako. Horren ondorioz, asko eta asko jarduera uztera behartuta ikus­ ten dira.

Jarraitzea erabakitzen dutenek, jabetzan gutxieneko eremurik ez dutenez, kanpoko elikagaiak crosterà jo behar dute. Bide horretan daude murgilduta Gipuzkoako ustia­ tegi profesional gehientsuenak, baina arazo larriak dituzte aurrera jarraitzeko lortzen duten produktua, esnea bereziki, oso prezio baxuan saltzen dutelako. Hauetariko ustia­ tegi askok eta askok beren lanbidea delako jarraitu dute jarduerarekin baina, honek uzten duena ikusirik, ez du inork baserriarekin jarraitu nahi.

Oiartzungo ustiategiak are txikiagoak dira eta bertan ez da eredu profesionalik gara­ tu. Garai bateko nekazaritza izan duen bitartean eskulanik ezaren arazoa gainditu egin du baina eskulana zahartu egin denean, gazteek ez dute gurasoen bizi modu berdina eraman nahi izan eta jarduera uztea erabakitzen dute.

Nekazaritza jardueraren bilakaera orokorra eta baserriaren gabeziaz gain badago beste ezaugarri bat Oiartzungo baserriaren azken hamarkadetako bilakaeran izugarrizko eragina izan duena eta hau hiriaren hurbiltasuna izan da. Hiriak norberaren pro­ duktua zuzen komertzializatzeko aukerak eman ohi du. Hórrela, nahiz eta ustiategi txi­ kiagoak izan komertzializazioarekin etekin p h ia g o ateratzeko aukera zegoenez, ustia­ tegi askok eta askok jarraitzeko aukera bat izan dute sistemak eta osasun-arauak alda­ tu diren artean. Prezio egokiagoa lortzen zutenez, baserri askotan bertako jardueraren aldeko apustua egin zen 60-70. hamarkadetan eta, besteetan, kaleko lana etxeko ekoizpenarekin tartekatzen zuen baserriaren jarduera errentagarriagoa eginez.

Salmenta hau desagertzen denean, nekazaritzaren etekin ekonomikoak gutxitzen dira, osasun-eskakizunak ere gehituz doaz eta esnea ekoizteak ez du konpentsatzen.

Hiriak, haia ere, beste jarduerak garatzeko aukerak ematen ditu. baratza edo gaztaren elaborazioa, besteak beste, baina Oiartzungo abeltzainak adinez gora egin du, askotan badu beste ogibiderik, behi abeltzaina da eta ez du bere jarduera birmoldatze’n.

Hiriarekiko hurbiltasunak baditu aide onak, baina aide txarrak nagusitzen dira adi­ bide gehienetan. Hiri inguruko nekazal zonaldeetan oso berdintsuak dira eta Oiartzu­ nen ere gauzatzen dira horiek. Azken hauen artean, jarraian aipatzen direnak iruditu zaizkigu azpimarra: -

Hiriak nekazal lurrak desjabetu edota hiri erabileretarako erreserbatu egiten ditu. Oiartzungo herria garapeneko leku estrategiko batean kokaturik dago.

Komunikabide eta ekonomia ardatz garrantzitsuenak herriaren zenbait eremu zeharkatzen dute eta bertan desjabetzeak ohikoak izan dira. Burutu ez direnak desoreka egoera batean gelditzen dira, hurrengo desjabetzea noiz etorriko den zain Ustiategi hauek ez dute jardueran inbertitzen eta bukaeran nekazaritza ez da konpetitiboa eta belaunaldiaren aldaketarekin desagertzen da. Oiartzungo Arragua, Ugaidetxo eta Zamalbidearen auzoaren parte hundi bat egoera hone­ tan murgildurik daude.

-

Hiriaren hurbiltasunak lurraren prezioaren igoera gehitzen du. Oiartzungo base­ rrien prezioak oso altuak dira nahiz eta nekazal lurrak izan. Horren ondorioz ezin da nekazaritzarako lurrik erosi eta baserriaren bilakaera beti negatiboa da.Baserritarra izandakoak, bestalde, norberak erabiltzen ez dituen lurrak errentatzeko prest dago, hori bai, ez du inolako kontraturik sinatu nahi, izan ere saltzeko aukera edozein unetan izan daiteke eta. Hórrela, nekazaritzarako lurra

behar duenak, jabeak nahi duen erabilera eman behar dio eta hau beti belardia da. Bestalde, lur-eremu horrek ez dio inolako garantiarik ematen aurrera begira eta nekazariak ez ditu inbertsiorik eta hobekuntzarik burutzen, partzelak eman ditzaken ekoizpen aukerak galduz. Alokatutako lur eremu hauen bitartez ezi­ nezkoa da ustiategi bat martxan jartzea.

-

Lur-erabilerak estentsifikatu egiten dira. Lurrari erabilera ematea interesgarria da jabeentzat nekazaritzako erabilera dituzten lurrek askoz gehiago balio dute­ lako baina inolako konpromisorik ez duelako nahi berak mantentzen ditu, gana­ du buru gutxi batzuk edukiz. Hórrela, erabilera oso estentsiboa da, lur horiek eman ditzaketen fruituengatik oso urruti.

Hiriak nekazal lurrarengan eragin zuzena badu, baserritarrari ematen dizkion auke­ ra laboralak izan dira Oiartzungo baserri gehienetan nekazaritzarekin ez jarraitzeko erabakia baldintzatu egin du joera horrek. Kaleko lanak diru-sarrera garbiak eman diz­ kio baserritarrari denbora libre utziz, inbertsiorik egin gabe eta horrenbeste ahalegin fisikorik egin gabe. Baserriko lanak, diru-sarrerak eman dion arren, askoz exijentzia gehiago izan ditu arlo guztietan eta azkenik lehendabizikoen aldeko apustua egin du.

Baserritarrak hiriko lanera jo du, eta bertan lana bilatzeko arazo handirik ez du topatu. Hórrela, Oiartzungo baserritarrak ez du bere etxebizitza utzi, urruti zeuden baserri­ tarrak izan ezik (Anarbe-Artikutza aldera) eta egin duena zera izan da, baserri horrek zuen funtzioetariko bat baztertu: nekazaritzarena.

Hórrela, potentziatzen ari den nekazal eredua baserriak garatzeko zituen aukera mugatuak geratu baldin badira Oiartzunen, hiriaren eragina ez da baikorra izan neka­ zaritzarako eta erlazionatuta dauden bi arrazoiek baserriaren ia erabateko desagerpena sortarazi dute.

3 .- O iartzu n go n ekazaritzaren g a lera re n on dorioak.

Oiartzungo nekazaritzaren bilakaera herriaren izaerarengan eta paisaiarengan era­ gin zuzena izango du. Datozen urteetan iragartzen diren aldaketak ez dute egoera hobetuko, alderantziz, gehiago larrituko da. balizko eszenatoki batzuen artean, honako hauek azpimarratuko genituzke; -

Nekazaritzako lurren galerak aurrera egingo du. Hirigintza eta azpiegituraren alorrean egindako aurreikuspenak eta plangintzak betetzen badira Oiartzungo herriak nekazaritzarako dituen lur hoberenak urbanizatuko dira. Oso auzo gu­ txi dira dauden plangintzatik urrun gelditzen direnak: dentsitate baxuko etxebi­ zitzak Ergoien, Karrika, Altzibar, Elizalde, Iturriotz; intensiboak Ugaldetxon; azpiegiturak Zamalbiden eta Aiako Harria Natur Parkean,... . Ez dakigu zer puntutaraino beteko diren iragarpenak. Neurri handi batean momentu ekonomi­ koaren baitan egongo dira baina denak burutu ez arren, nekazaritzarengan era­ gin zuzena izango dute.

-

Baserritarren kopurua asko mugatuko da bi eredu ezberdinetan banatuz: profe­ sionalak eta aisialdirako nekazariak. Profesionalen taldea, nekazaritzaz biziko direnak eta baita mistoak kontuan hartzen ditugu beti ekoizpen gutxiengo mai-

la gainditzen badute. Oiartzunen gutxienali izango dira eta, bilakaerak bere bidea jarraituz gero, ez dute hogeita hamarreko kopurua gaindituko. Are gehia­ go, hauetariko batzuk urbanizazioaren zabalpenarengatik kaltetuak izango dira (Oiartzungo Agroaldea, Arane, G ogorregi,...) eia ziurrenik ere, aukera gutxi izango dute jarduerarekin jarraitu ahal izateko.

Gehienak, hamarretatik bederatzik, jarduera oso marjinala burutuko dute, etxe­ ko mguruko oinordetzaren erabilera mantentzeko asmoz. Hemen artalde txi­ kiak, behorrak, sagastiak, baratza txikiak ugarituko dira, baina kasu guztietan oso garrantzi marjinalarekin. Dirudienez, hauxe izango da Oiartzungo etorkizu­ neko nekazaritza eta ziurrenik unitateak galtzen joango da.

- Erabileraren artean pinuaren galera eta sasien gehikuntza ugaritzen dira Abeltzamtzaren galerarekin lur-eremu askoren erabilera kolokan gelditzen da.

Aisialdirako nekazaritza garatuko denez eta profesionalen presentzia txikia bai­ no nabaria izango denez, etxe ingurukoak eta lur-eremu mekanizagarriak belar­ di bezala mantenduko dira, baina gainontzekoen etorkizuna da momentu hone­ tan guztiz kolokan gelditzen dena.

Orain dela 40 urte, baserritarrak urruti gelditzen ziren eta oso maldatsuak ziren lur-eremuak, eta produkzio gutxien zituztenak, pinuekin landatzea erabaki zuten. Basoa, garai horretan larretarako erabiltzen ziren eremuetan garatu zen.

Hurrengo urteetan ez dirudi mekanizagarriak ez diren nekazal lur-eremuak pinudiek bereganatuko dituztenik. Neurri handi batean kontrako prozesua ema­ ten ari da eta pinudiak zirenak dira orain gehien abandonatzen direnak. Behin mozketa egin ondoren asko dira birlandatzen ez direnak eta lur-eremu hauek abandonatu egiten dira berez sortutako sasiz betetako baso bati bidea ematen inolako baliagarritasunik planteatu gabe.

Baserritik urrutiago gelditzen diren lur-eremuak momentu honetan larreko ganaduaren bitartez ari dira erabiltzen, ardien bitartez bereziki, eta oso kasu gu­ txitan galdu egin dira. Hórrela mantenduko dira Oiartzungo artzainak interesa duten bitartean baina lur-eremu hauen etorkizuna beltza da eta ziurrenik haue­ tariko asko galdu egingo dira, sasiari eta berez sortutako basoari bidea emanez Beraz, hurrengo urteetan bailaran dauden lurrak belardi bezala mantenduko diren bitartean, mendietako lurrak, aldiz, eta baita landaketak eta nekazal lurrak ere, berezko erabilera galtzen joango dira progresiboki.

Aipatzeko dugun azken eszenatoki berria, Oiartzunen dagoeneko errealitatea dena, gaur egun dugun etxebizitza-ustiapena ereduaren desagerpena da. Neka­ zaritzaren desagerpenarekin batera oinordetzaren egituraren desagerpena gau­ zatzen da eta baserria orain arte guregana bere osotasunean iritsi baldin bada, hemendik aurrera errealitatea aldatu egingo da. Seme-alaben berdintasunaren onarpenarekin eta baserriaren ekoizpen produkzioaren galerarekin, nekazaritza guneetan bizi nahi duten seme-alabek eraikuntzaz edota eraikitzeko baimena duen lur-partzela batetaz jabetzen saiatuko dira, nekazaritza guneko etxebizitzaren parkea ugalduz. Besteetan, etxebizitza egiteko eskaerarik ez egon arren, nekazaritza gunean bizitzeko dagoen eskea ikusita, eraikitzeko baimenarekln

partzeiak saltzen joango dira, diru-sarrera berriak lortzeko asmoz. Baserriaren oinordetzaren banaketa gauzatzen den arabera, nekazaritzaz bizi den baserria足 ren jarraipenaren aukerak mugatu egiten dira.

Egin dugun deskribapena da Oiartzungo baserriari eta herriari dagokion bilakaera.

Gauzatzeko epea ez da luzea izango, izan ere esandako ezaugarri asko eta asko buru足 tu baitira dagoeneko. Horretaz gain, kontuan hartu behar dugu prozesu honek ez due足 la atzera pausorik. Behin baserria banandurik eta lanbidea galdurik, ezin izango da Oiartzunek historikoki izan duen nekazari izaera berreskuratu.

ÿS; ;- ; A^jîîÉiriaj-

■» r X

v ' •fí<>u2*aP-43ra¡-í v'X l -

BASERRIARI BURUZKO ERREFERENTZIA BIBLIOGRAFIKOAK

AGIRRE, I. (1997): “Jatorria: aurrehistoria eta antzinatea” en Euskal Herriko Geo­ grafia, Lur, Gallarta (Bizkaia), pp. 372-392.

AGUIRRE ANGULO, C. (1988): “Insignis Pinua”. Sustrai, n" 30, pp. 23-27.

AGUIRRE SORONDO, A. (1993): Sagardoa. La sidra. Monográficas Michelena.

Donostia.

AINZ IBARRONDO, M.J. (1993).- El Caserío en el Valle de Orozko. Estudio Geo­ gráfico. Tesis de Licenciatura inédita. Vitoria-Gasteiz.

AINZ IBARRONDO, M.J. (1994): “Caserío en los valles atlánticos del macizo de Gorbea. Transformaciones recientes”. Lurralde, n® 17, pp. 281-294.

AINZ IBARRONDO, M.J. (1996): “El último proceso de cambio en el territorio del caserío”. Lurralde, n° 19, pp. 137-154.

AINZ IBARRONDO, M.J. (1999); El caserío vasco: territorio para un país neoindustrial. Universidad del País Vasco. Tesis Doctoral inédita. Vitoria-Gasteiz.

ALBERDI COLEANTES, J.C. (1995); “El Agroturismo en el País Vasco”. Encuentros de Geografia Euskal Herria-Catalunya. Universidad de Barcelona, pp. 231-245.

ALBERDI COLEANTES, J.C. (1999): “Venta directa y M ercado local: Piezas bási­ cas del sector hortícola en Gipuzkoa”. Hagina, n° 21. Oiartzun.

ARDATZA (1988... ).' Publicación quincenal de la Unión de Ganaderos y Agriculto­ res Vascos. Vitoria- Gasteiz.

ARPAL POBLADOR, J. (1977): “Estructuras familiares y parentesco en la sociedad estamental del País Vasco . Süioak, n 1, pp. 203-217.

ARPAL POBLADOR, J. (1979): “Familia, caserío y sociedad rural. Análisis del cam­ bio en un caso guipuzcoano (Vergara,1910-1970)”. Saioak, n° 3, pp. 80-123.

ARRIETA URTIZBEREA, I. (1998): “Familia, herentzia, nekazaritza eta ondarea gipuzkoako baserrietan”, en FERNANDEZ DE LARRINOA, K. (ed): Sociedad rural, desarrollo y bienestar. Universidad del País Vasco, Vitoria-Gasteiz, pp. 281 302.

ARRIETA URTIZBEREA, I. (1998): Garai berriak baserrian (1930-80). Gizarte ruralaren eta baserriaren bilakaeran gizarte industrialak eragindako aldaketa ontropologikoak. Tesis Doctoral inédita. Universidad del País Vasco. Donostia.

ARTZAI ORRIA (1996): Euskal Herriko Latxadun Elkartea. Publicación anual.

Azpeitia (Gipuzkoa).

BEGIRATALDEA(1993): Mesure de Vactivite touristique en Pays Basque. ADEPAP Bayonne.

CANTERO AMIANO, A. (1998); “Perspectivas de los Pinares de Radiata en el País Vasco”. Euskadi Forestal, n® 55, pp. 6-9.

CARO BAROJA, J. (1974c): “Introducción a la historia social y económica del pue­ blo vasco”. Estudios vascos, VI. Txertoa. San Sebastián.

CARO BAROJA, J. (1978): “Sobre los conceptos de casa, familia y costumbre”.

Saioak, n^* 2, pp. 3-14.

CLEMENT, O. (1997): “Pays basque français, France (Areas oceánicas)”. L ’integra­ tion des préoccupations environnementales dans l'agriculture de montagne.

Document de travail. Euromontana.

CO AG ( 1999): Estudio de necesidades para la explotación de nuevos yacimientos de empleo en el medio rural. Inédito. País Vasco.

COCA AMILIBIA, M.A. (1989); La transformación de un municipio rural alavés. El Valle de Cuartango. Diputación Forai de Alava. Vitoria-Gasteiz.

DENDALETCHE, C. (1986): La agricultura vasca de montaña”. Agricultura de Montaña-Foresta'85. Servicio Central de Publicaciones. Gobierno Vasco. Vitoria, pp. 31-44.

DENDALETCHE, C. (1997): Ecología _y antropología de las montañas. Ensayo de definición de un campo de investigación y de acción ”. Zainak. Cuadernos de antro­ pología-etnografía, 14, pp. 15-24.

DOUGLASS, W.A. (1973): Muerte en Murelaga. El contexto de la muerte en E l País Vasco. Barrai Editores.

DOUGLASS, W.A. (1977): Oportunidad y éxodo rural en dos aldeas vascas: Echalar y Murelaga (Dos vol.). Colección Auñamendi. Donostia.

E.H.N.E.-BIZKAIA (1992): Gestión y aprovechamiento de los montes públicos en Bizkaia. Inédito. Bilbao.

E.H.N.E. (1998): Nekazaritza sektorea, lurraren arazoa eta lurraldearen ordenazioa.

(Documento interno). Inédito. Lemoa (Bizkaia).

E.H.N.E. (1999): Gipuzkoako errepideen lurralde planari alegazioak. Inédito. Tolosa (Gipuzkoa).

E.H.N.E. (1999): La política forestal de la C. A. K Inédito. Lemoa (Bizkaia).

ENBA (1995 ... ): Revista quincenal de Información Agrícola, Ganadera de Euskadi. Tolosa (Gipuzkoa).

Forestal

ERREKONDO, J. y GARCIA DE EULATE, I. (1997): “Euskal Herriko sagardoari buruz ia dena jakin nahi duenarentzako gida: galderak eta erantzunak.” Elhuyar Kultur Elkartea. Usurbil, 1997.

ETXEZARRETA, M. (1984): La agricultura a tiempo parcial en Euskadi. Inédito.

Oiartzun.

ETXEZARRETA, M. (1987): “Trabajo y agricultura: los cambios del sistema de traba­ jo en una agricultura en transformación”. Agricultura y Sociedad, n*’ 42, pp. 109-145.

EUSKADI FORESTAL (1985 .... ): Revista anual de la Confederación de Forestalistas del País Vasco.

EUSKAL HERRIKO LATXADUNEN ELKARTEA. GIPUZKOA (1999): 1998-99ko lan agiria. Inédito.

FERRER, C. et al. (1990): “La producción de hierba”, en AMELLA, A. y FERRER, C. (eds.): Explotación de pastos en caseríos guipuzcoanos. Departamento de Agri­ cultura y Pesca del Gobierno Vasco, pp. 9-53.

FERRER, C. et al. (1990b): “Estudio agrológico económico” en AMELLA, A. y FERRER, C. (eds.): Explotación de pastos en caseríos guipuzcoanos. Departa­ mento de Agricultura y Pesca de) Gobierno Vasco, pp. 203-253.

FRAILE. A. y FRAILE, I. (1996): Oiartzungo hizkera. Oiartzungo Udala. Kultura Batzordea.

GALDOS URRUTIA, R. ( 1998): ’’Ruralidad y Geodemografía” en FERNANDEZ DE LARRINOA, K. (ed); Sociedad rural, desarrollo y bienestar. Universidad del País Vasco, Vitoria-Gasteiz. pp. 245-255.

GALDOS URRUTIA, R. (1986): “La despoblación de los municipios rurales alave­ ses. Cambios demográficos e incidencias en la estructura agraria”. Lurralde, n° 9, pp. 235-2 4 4 .

GALDOS URRUTIA, R. (1997): “La población de Euskal Herria Peninsular” en M EAZA, G. y RUIZ, E. (dirs.): Geografía de Euskal Herria. Vol. V {Población y Poblamiento). Etor, Donostia, pp. 120-176.

GARAYO URRUELA, J.M. (1992): “Los montes del País Vasco (1833-1935)”. Agri­ cultura y Sociedad, n° 65, pp. 121-174.

GARAYO, J.M. (1998): “Población y sociedades rurales” en MEAZA, G. y RUIZ, E. (dirs.): Geografía de Euskal Herria. vol. VI {Los espacios y actividades rurales e industriales). Etor, Donostia, pp. 9-23.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Agricultura y Pesca (1990): Euromontana 89.

Servicio central de publicaciones del Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Agricultura y Pesca (1992); Plan estratégico rural vasco. Líneas generales de actuación 1992-¡996. Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Agricultura y Pesca (1992). Análisis y diag­ nóstico de los sistemas forestales de la Comunidad Autónoma del País Vasco.

Colección Lur, n° 4. Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Industria Agricultura y Pesca (1996).- Plan de actuación para el desarrollo del medio rural vasco 1997-2000. Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Industria, Agricultura y Pesca (1997): Inven­ tario Forestal de la C.A.P.V. 1996. Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Industria, Agricultura y Pesca (1994): Plan Forestal Vasco (1994-2030). Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Industria, Agricultura y Pesca (1998).- Pro­ grama sub-sectorial de frutas y hortalizas. Inédito. Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Industria, Agricultura y Pesca (1998): Pro­ grama sub-sectorial de vacuno leche en la CAPV. Inédito. Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Industria, Agricultura y Pesca (1998): Pro­ grama sub-sectorial Ovino ( 1998-2000). Inédito. Vitoria-Gasteiz.

GOBIERNO VASCO. Departamento de Industria, Agricultura y Pesca (1999): Resul­ tados del cuestionario realizado a las explotaciones de la C.A.P.V. situadas en el estrato de cuota láctea > 25.000. Inédito. Vitoria-Gasteiz.

GREENWOOD, D.J. (1978): “La desaparición de la agricultura en Fuenterrabía”, en DOUGLAS y ACEVES: Los aspectos cambiantes de la España rural Barcelona pp. 59-85.

GUTIERREZ, J.A., ICARAN, C., RUIZ, E. y GALDOS, R. (1997): “Montagne bas­ que espagnole, Espagne. (Areas oceánicas)”. L'integration des préoccupations environnementales dans l'agriculture de montagne. Document de travail. Euromontana.

HAGINA (1993 — ): La revista Agrícola para la Cornisa Cantábrica. Oiartzun (Gipuzkoa).

IKT (1995): Criterios de preservación del suelo agrario de Gipuzkoa. Diputación Forai de Gipuzkoa. Departamento de Agricultura y Espacios Naturales. Donostia.

IKT (2000): Diagnóstico del sector lácteo. CAV2000. Gobierno Vasco. Inédito. Vito­ ria-Gasteiz.

LOSACIGANDA, J.M. y GARCIA VELEZ,J. (1991): Experiencias en caminos rura­ les en Gipuzkoa. Sobre pavimentos de hormigón en vías rurales y urbanas de baja intensidad de tráfico. Diputación Forai de Gipuzkoa. Departamento de Agricultu­ ra y Medio Ambiente. Inédito. Donostia.

LURGINTZA (J995-1996-1997): Gestión técnico-económica. Ovino. Inédito. Azpeitia.

LURGINTZA (1995-1996-1997); Gestión técnico-económica. Vacuno de leche. Inédi­ to. Azpeitia.

LURGINTZA ( J 995-J 996-1997): Gestión técnico-económica. Vacuno de carne.

Inédito. Azpeitia.

MARTINEZ MONTOYA, J. (1993): “Las transformaciones operadas en el grupo doméstico en Aramaio (País Vasco) a raíz de la industrialización”. COMAS D'ARGEM IR, D. y SOULET, J.F. La fam ilia ais Pirineas. Andorra, pp. 106-116.

MARTINEZ MONTOYA, J. (1994): “La vida rural vasca desde la antropología social”. Pensamiento agrario vasco: mitos y realidades (1766-1980). Instituto Vas­ co de Estudios Rurales. Bilbao, pp. 283.

MAULEON, J.R. (1989): “Los cambios de la explotación familiar según el tipo de familia: Explotaciones de leche en el País Vasco”. Agricultura y Sociedad, n° 52, pp. 95-117.

MAULEON, J.R. (1998): Estrategias fam iliares y cambios productivos del caserío vasco. Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz.

ORMAETXEA, O. (1995): La valoración de la calidad del paisaje vasco-atlántico por la población. Métodos para su consideración objetiva. Tesis Doctoral inédita.

Universidad del País Vasco. Vitoria-Gasteiz.

ORTEGA MOROS, M.A. (1985): “Santa M aría de Guecho: entorno periurbano”. IX Coloquio de Geografìa. AGE. Murcia, pp. 1-8.

OTAEGUIARÍZM ENDI, A. (1991): Guerra y crisis de la hacienda local. Las ventas de Bienes Comunales y de Propios en Gipuzkoa 1764-1814. Diputación Forai de Gipuzkoa. Departamento de Agricultura y Pesca. Donostia.

OTAZUA, F. (1999): “Desarrollo de la calidad forestal e impacto en el desarrollo rural”. Seminario sobre la calidad al servicio del Desarrollo Rural sostenible.

Euromontana. Inédito.Vitoria-Gasteiz.

PORCAL GONZALO, M.C. (1996): Evolución reciente >■estado actual de las explo­ taciones agrarias de Navarra. Tesis Doctoral inédita. Universidad del País Vasco.

Vitoria-Gasteiz.

REBOLLO AGUAYO, D. y ANDUEZA SAN MARTIN, B. ( 1991 ): |‘La gestión de los espacios rurales: la necesidad de una planificación diferenciada”. Lurralde, 14, pp. 303-320.

RUIZ URRESTARAZU, E. (1990): Espacio y sociedad rural en Alava (1590-1986).

Diputación Forai de Alava. Vitoria.

RUIZ URRESTARAZU, E. (1999): “Adaptación y gestión de las medidas agroambientales y de forestación en el País Vasco” Cambios en los Espacios Rurales Cantábri­ cos tras la integración de España en la UE. Universidad de Cantabria, pp. 139-163.

RUIZ URRESTARAZU, E. y GALDOS URRUTIA, R. (1987): “La horticultura inten­ siva en el País Vasco: los cultivos de invernadero”. Anales de Geografìa de la Uni­ versidad Complutense, VII (Homenaje al Profesor Manuel de Terán), pp. 325-333.

RUIZ URRESTARAZU, E. y GALDOS URRUTIA, R. (2000): “Respuestas de las explotaciones agrarias de montaña frente a la globalización: la desestructuración del caserío vasco”. Annual conference of IGU. Commision of the sostenabily of rural sistems. Ranboillet.

SANTANA, A. (1993): Baserria. Gipuzkoako Foru Aldundia/Diputación Forai de Guipúzcoa. Donostia.

SEGUROLA LAZARO, C. ( 1989): “Las explotaciones A.T.R de Astigarraga”. Lurral­ de, n^* 12, pp. 161-187.

SEGUROLA LAZARO, C. y ESPEITIA OCHOA DE ERIBE, B. (1987): “Estudio de los cultivos bajo plástico en la provincia de Guipúzcoa: Sistema de producción, comercialización y rentabilidad”. Lurralde, n" 10, pp. 205-218.

SIADECO (1993): Igeldoko nekazaritzaren egoera. Inédito. Donostia.

SUSTRAI: Revista agropesquera-Nekazaritaza eta arrantza aldizkaria ( i 985... ).

Gobierno Vasco y Diputaciones Forales. Vitoria-Gasteiz.

TAMES URDIAIN, R, PEREZ OLAZAGA, C. y MENDIOLA GOMEZ, I. (1991); Geomorfologia y Edafología de Gipuzkoa. Diputación Forai de Gipuzkoa. Donostia-San Sebastián.

TRINCADO, M., EZKURRA, A. y GARCIA, J. (1992): Estudio sobre los mercados locales vascos. Consejo Regulador del Label Vasco de Calidad Alimentaria. Inédi­ to. Vitoria-Gasteiz.

URIA IRASTORZA, J. ( 1987): La sidra. Argitaldaria Sendoa.

URRUTIKOETXEA, J. (1992): “En una mesa y compañía. Caserío y familia campe­ sina en la crisis de la sociedad tradicional. Irún 1766-1845” Mundaiz. Donostia.

URZAINKI M IQUELEIZ, M.A. (1987): “Los montes públicos guipuzcoanos”.

Lurralde, n° 10, pp. 175-184.

VAN DER BROEK, H. P. (1998): Labour, networks and lifestyles. Survival and suc­ cession strategies of farm households in the Basque Country. University of Wageningen, Wageningen.

RESUMEN El caserío de Oiartzun es el más pequeño de Gipuzkoa, similar al construido en la costa vizcaína de Uribe o Gernika. A pesar de todo, el caserío ha sido, durante siglos, el pilar de la economía de los que residían en él. En nuestro pueblo la agricultura fue la actividad predominante hasta la década de los sesenta. Durante la década siguiente, conforme avanza la industrialización, la agricultura pierde importancia a nivel econó­ mico pero los prados aún se siegan con frecuencia, los comunales se trabajan entre todos los vecinos y, en general, en todas las casas hay alguien que continúa viviendo de la agricultura.

Este cambio de carácter se está materializando de forma especial en los últimos diez años, aunque los motivos vienen de atrás. En estos tiempos que vivimos muy pocas personas viven de las actividades del caserío y la mayoría de ellas son mayores. Casi no se ara la tierra y los prados son sustituidos por terrenos no cultivados, incluso en algunas parcelas de la rivera. A medida que desaparecía la agricultura se ha perdido el trabajo entre todos los vecinos y sólo se utilizan unos pocos terrenos comunales.

Sin embargo, aunque se esté produciendo la marginalización de la actividad agrí­ cola, en la mayoría de los caseríos de Oiartzun aún es notable la presencia de la agri­ cultura. Es habitual poseer alguna que otra vaca o mantener un pequeño rebaño aun­ que no produzcan ingresos económicos importantes. Gracias a los pastores que que­ dan el pueblo ha mantenido su carácter agrícola, al menos a nivel paisajístico. Alguno podría pensar que la pobre realidad agrícola actual no ha influido en el paisaje del pue­ blo porque la dejación no ha sido total pero en los años venideros será muy difícil man­ tener este equilibrio que hemos logrado.

El factor principal de entre los que rigen los entornos agrícolas es la presencia de población. Si no hay agricultores desaparecen la sociedad y la economía agrícola. En muchas zonas de Euskal Herria, y en Oiartzun especialmente, la escasez de agriculto­ res es la que está produciendo el declive de la estructura agrícola.

El caserío de Euskal Herria se basa en un modelo de organización familiar. La prim ogenitura y la actividad económica han pasado de una generación a otra. La vivien­ da, utensilios y la propiedad del terreno de cada casa han llegado hasta nosotros sin grandes modifícaciones, pero esta situación está cambiando desde que no hay jóvenes que quieran vivir de la agricultura. Cuando esto sucede se inicia un proceso de decli­

ve que conlleva, al final, la desaparición de la actividad agrícola. La ausencia de reem­ plazo para ios agricultores cambia la estructura completa del caserío. La actividad ganadera, el antiguo pilar de la economía del caserío de Oiartzun, ha iniciado su pro­ ceso de desaparición: los usos agrícolas del terreno se multiplican y la primogenitura en el terreno se divide en unidades más pequeñas.

Es evidente que el proceso que acarrea la desaparición de la agricultura en el case­ río aún no se ha materializado totalmente en todos los caseríos de Oiartzun. En la mayoría el proceso está en marcha y se encuentra en posición intermedia. Pero debi­ do a la escasez de mano de obra en la familia el proceso de desaparición se irá mate­ rializando de un modo u otro.

La evolución económica de la agricultura y la cercanía de la ciudad son parte de los problemas que causan el declive agrícola y se manifiestan como factores principales del abandono de la actividad.

La incapacidad para competir ha sido general en todas las regiones de Europa.

Nuestro caserío, a pesar de comenzar más tarde que en otras zonas de Europa, ha sufri­ do la misma evolución. En esta adaptación, y en lo que respecta a la estructura, ha teni­ do muchas dificultades porque ha debido desarrollarse en un entorno abrupto y porque la propiedad se limitaba a pequeñas explotaciones.

Además de la evolución general de la actividad agrícola y de la escasez de caserí­ os hay otro factor que ha tenido una influencia extraordinaria en la evolución que el caserío de Oiartzun ha sufrido en las últimas décadas: la cercanía de la ciudad. La ciu­ dad ofrece la posibilidad de comercializar directamente los productos propios. De este modo, a pesar de tratarse de explotaciones más pequeñas, con la comercialización directa hay posibilidad de lograr un beneficio mayor y muchas explotaciones han teni­ do la posibilidad de continuar, al menos hasta que se modificaron los sistemas y las normas de sanidad. Cuando este tipo de comercialización desaparece los beneficios económicos se reducen, las exigencias a nivel sanitario aumentan y no compensa pro­ ducir leche.

La influencia directa que la ciudad tiene en el entorno agrícola se manifiesta en el hecho de que en la mayoría de los caseríos de Oiartzun la decisión de abandonar la agricultura ha estado condicionada por las oportunidades laborales que la ciudad ofre­ cía al agricultor. El trabajo urbano ha ofrecido al agricultor ingresos netos y le ha dado más tiempo libre, sin que tuviera que invertir ni realizar un esfuerzo físico considera­ ble. Aunque el trabajo en el caserío reportaba ingresos, tenía muchas más exigencias en todos los aspectos y, por lo tanto, el agricultor ha optado por el primero.

La evolución agrícola de Oiartzun incidirá directamente en el carácter y el paisaje del pueblo. Los cambios que se prevén en los próximos años no van a mejorar la situa­ ción sino todo lo contrario, la van a agravar.

Por un lado, aumentará la pérdida de terrenos agrícolas. Si se cumplen las previ­ siones y las planificaciones realizadas en el área de urbanismo e infraestructuras se urbanizarán los mejores terrenos de Oiartzun para la actividad agrícola. Muy pocos barrios permanecerán inalterados por las planificaciones realizadas.

El número de campesinos se limitará mucho, dividiéndose en dos grupos; agricul­ tores profesionales y de tiempo libre. Entre los profesionales encontraremos a aque­ llos que vivan de la agricultura y los mixtos, siempre que superen un nivel de produc­ ción mínimo. Serán minoría en Oiartzun y si la evolución se mantiene como hasta aho­ ra no superarán la treintena. La mayoría, nueve de cada diez, llevará a cabo una acti­ vidad muy marginal, con el objetivo de mantener el uso de la propiedad circundante a la casa.

En lo que respecta al uso, aumentan la pérdida de pinos y la proliferación de male­ za. Con la pérdida de la ganadería peligra el uso de muchos terrenos. Como se des­ arrollará una agricultura de tiempo libre y la presencia de profesionales será escasa pero notoria se mantendrán para el cultivo ios terrenos circundantes a los caseríos y los mecanizables, pero el que en estos momentos está en peligro es el futuro de los demás terrenos.

El último escenario novedoso que mencionaremos, realidad ya en Oiartzun, es la desaparición del modelo de vivienda-explotación existente en la actualidad. Con la desaparición de la agricultura se materializa la desaparición de la primogenitura y si hasta ahora el caserío ha llegado hasta nosotros sin apenas modificaciones, a partir de ahora la situación va a cambiar. Con la aceptación de la igualdad entre todos los hijos e hijas y con la pérdida de la producción del caserío, los jóvenes que quieran vivir en entornos rurales querrán apropiarse de la vivienda o de parcelas de terreno con permi­ so para edificar, aumentando de este modo el parque de viviendas de los entornos agrí­ colas.

La descripción que hemos realizado corresponde a la evolución del caserío y el pue­ blo de Oiartzun. El plazo necesario para que el proceso se complete no será muy lar­ go, ya que muchos de los factores mencionados ya son una realidad. Además, debe­ mos tener en cuenta que este proceso no tiene vuelta atrás. Una vez dividido el case­ río y perdida la profesión será imposible recuperar el carácter agrícola que Oiartzun ha tenido a lo largo de su historia.

RESUME

La ferme typique de Oiartzun est la plus petite de Gipuzkoa, semblable à celle de la côte de Vizcaya à Uribe ou Gernika. Malgré tout, la ferme a été, durant des siècles, le pilier de l’économie de ceux qui y résidaient. Pour notre peuple, l’agriculture a été l'activité prédominante jusqu’aux années soixante. Durant la décennie suivante, au fur et à mesure qu’avance l’industrialisation, l’agriculture perd de l’importance au niveau économique mais les prés sont encore fréquemment moissonnés, les terrains comm u­ naux sont cultivés entre tous les habitants et, en général, dans toutes les maisons il y a encore quelqu’un qui continue à vivre de l’agriculture.

Ce changement de caractère se matérialise d ’une manière spéciale dans ces dix der­ nières années, bien que les raisons en soient plus anciennes. A l’époque où nous vivons, très peu de gens vivent des activités de la ferme et la plupart sont âgés. On ne laboure presque pas la terre et les prés sont remplacés par des terrains en friche, même dans quelques parcelles de rivage. A mesure que disparaissait l’agriculture, le travail entre tous les habitants s ’est perdu et seuls quelques terrains communaux sont utilisés.

Cependant, bien que ia marginalisation de l ’activité agricole soit en cours, dans la plupart des fermes de Oiartzun on peut encore remarquer la présence de l’agriculture.

II est habituel de posséder une vache ou deux et de maintenir un petit troupeau même s ’ils ne rapportent pas de revenus économiques importants. Grâce aux bergers qui res­ tent, le village a gardé son caractère agricole, au moins au niveau du paysage. Certains pourraient penser que la pauvre réalité agricole actuelle n ’a pas eu d ’influence sur le paysage du village, parce que l’abandon n ’a pas été total mais dans les années à venir il sera très difficile de maintenir l’équilibre que nous avons obtenu.

Le facteur principal parmi ceux qui régissent les milieux agricoles est la présence de la population. S ’il n ’y a pas d ’agriculteurs, la société et l’économie agricole dispa­ raissent. Dans beaucoup d ’endroits de Euskal Herria, et à Oiartzun en particulier, c ’est le manque d ’agriculteurs qui produit le déclin de la structure agricole.

La ferme traditionnelle de Euskal Herria est basée sur un modèle d ’organisation familiale. Le droit d ’aînesse et l ’activité économique sont passés d ’une génération à l’autre. L’habitation, les ustensiles et la propriété du terrain de chaque maison sont arri­ vés jusqu’à nous sans grands changements, mais cette situation change depuis qu’il n ’y a pas de jeunes qui veulent vivre de l’agriculture. Lorsque ceci se produit, un proces­

sus de déclin commence entraînant, à la fin, la disparition de l’activité agricole. L’ab­ sence de remplacement pour les agriculteurs change la structure complète de la ferme.

L’activité de l’élevage, ¡’ancien pilier de l’économie de la ferme de Oiartzun, a com ­ mencé son processus de disparition : les utilisations agricoles du terrain se multiplient et le droit d ’aînesse dans le terrain se divise en unités plus petites.

Il est évident que le processus qui entraîne la disparition de l’agriculture dans la fer­ me ne s ’est pas encore matérialisé totalement dans toutes les fermes de Oiartzun. Dans la plupart le processus est en marche et il se trouve en position intermédiaire. Mais à cause du manque de main d ’œuvre dans la famille le processus de disparition se maté­ rialisera peu à peu d ’une manière ou d ’une autre.

L'évolution économique de l’agriculture et la proximité de la ville sont une partie des problèmes qui causent le déclin agricole et se manifestent comme facteurs princi­ paux de l ’abandon de l ’activité.

Le manque de compétitivité a été général dans toutes les régions d ’Europe. Notre ferme a subi la même évolution bien qu’elle ait commencé plus tard que dans d ’autres régions d ’Europe. Dans cette adaptation, et en ce qui concerne la structure, elle a con­ nu beaucoup de difficultés parce qu’elle a dû se développer dans un milieu abrupt et parce que la propriété se limitait à de petites exploitations.

Outre l’évolution générale de l’activité agricole et le manque de fermes il y a un autre facteur qui a eu une influence extraordinaire dans l’évolution que la ferme tradi­ tionnelle de Oiartzun a subie dans les dernières décennies : la proximité de la ville. La ville offre la possibilité de commercialiser directement ses propres produits. De cette manière, bien qu’il s’agisse d ’exploitations plus petites, avec une commercialisation directe il y a la possibilité d ’obtenir un plus grand bénéfice et beaucoup d ’exploitations ont eu la possibilité de continuer, au moins jusqu’à ce que les systèmes et les normes sanitaires aient été modifiés. Lorsque ce type de commercialisation disparaît, les béné­ fices économiques se réduisent, les exigences au niveau sanitaire augmentent et la pro­ duction du lait ne rapporte plus.

L’influence directe que la ville exerce sur le milieu agricole se manifeste par le fait que dans la plupart des fermes de Oiartzun la décision d ’abandonner l’agriculture a été conditionnée par les occasions de travail que la ville offrait à l’agriculteur. Le travail urbain a offert à l’agriculteur des revenus nets et lui a donné plus de temps libre, sans qu’il n 'ait besoin d ’investir ni de réaliser d ’efforts physiques considérables. Bien que le travail dans la ferme produise des revenus, il y avait beaucoup plus d ’exigences à tous les niveaux, l’agriculteur a donc opté pour la première solution.

L’évolution agricole de Oiartzun influencera directement le caractère et le paysage du village. Les changements qui sont prévus pour les prochaines années ne vont pas améliorer la situation, bien au contraire, ils vont l’aggraver.

D ’une part, la perte de terrains agricoles augmentera. Si les prévisions et les plani­ fications réalisées dans le secteur d ’urbanisme et infrastructures se concrétisent, les meilleurs terrains pour l’activité agricole d ’Oiartzun seront urbanisés. Très peu de quartiers échapperont à l’altération due aux planifications réalisées.

Le nombre de paysans sera très limité, et se divisera en deux groupes : les agricul­ teurs professionnels et ceux de loisir. Parmi les professionnels nous trouveront ceux qui vivent de l’agriculture et les mixtes, à condition de dépasser un niveau de produc­ tion minimum. Ils seront une minorité à Oiartzun et si l’évolution se maintient comme jusqu’à maintenant, ils ne dépasseront pas la trentaine. La majorité, neuf sur dix, réa­ lisera une activité très marginale avec l’objectif de conserver l ’utilisation de la pro­ priété entourant la maison.

En ce qui concerne l ’utilisation, la perte de pins augmente ainsi que la prolifération de broussailles. Avec la perte de l ’élevage, l ’utilisation de beaucoup de terrains est en danger. Comme une agriculture de loisir se développera et que la présence de profes­ sionnels sera rare mais notoire, on conservera pour les cultures les terrains près des fer­ mes et ceux exploitables mécaniquement, mais ce qui est en danger à l ’heure actuelle, c ’est l ’avenir des autres terrains.

Le dernier scénario innovant que nous citerons, une réalité déjà à Oiartzun, c ’est la disparition du modèle d ’habitation-exploitation existant actuellement. Avec la dispari­ tion de l’agriculture se matérialise la disparition du droit d ’aînesse et si jusqu’à main­ tenant la ferme est arrivée jusqu’à nous presque sans aucun changement, dorénavant la situation va changer. Avec l ’acceptation de l’égalité entre tous les enfants garçons et filles et avec la perte de la production de la ferme, les jeunes qui voudront vivre dans les milieux ruraux voudront s’approprier la maison ou des parcelles de terrain avec un permis de construire, en augmentant de cette manière le parc d ’habitations des milieux agricoles.

La description que nous avons réalisée correspond à l’évolution de la ferme basque et du village de Oiartzun. L’échéance nécessaire pour que le processus se complète ne sera pas très longue, car beaucoup des facteurs cités sont déjà une réalité. En outre, nous devons savoir que ce processus est irréversible. Une fois que la ferme sera divi­ sée et que la profession sera perdue, il sera impossible de récupérer le caractère agri­ cole que Oiartzun a possédé tout au long de son histoire.

SUMMARY

The Oiartzun farmhouse is the smallest in Guipuzcoa, similar to the one built on the Biscay coast of Uribe or Gernika. In spite of everything, for centuries the farm­ house has been the mainstay o f the economy for those who lived there. In our village, agriculture was the predominant activity until the sixties. During the following deca­ de, as industrialisation progressed, agriculture lost its economic importance, but the fields were still regularly cut, the communal areas were worked by all the neighbours and, in general, every house had somebody who still lived off the land.

This change in character has been materialising in a special way in the last ten years, although the reasons come from way before. In these times that we are living in, very few people live off the farm and most of those that do are elderly. The land is hardly ever ploughed and the fields have been replaced by uncultivated land, even in some plots along the riverside. As agriculture has gradually drifted away, work among the neighbours has been lost and only a small part o f the communal land is used.

Nevertheless, even though farming activity is being marginalised, the presence of agriculture is still notable in most farmhouses in Oiartzun. It is usual to have a couple of cows or so, or to keep a small herd, even though they do not produce significant financial income. Thanks to the remaining shepherds, the village has kept its farming nature, at least in the landscape. Anyone would think that the poor current farming rea­ lity has not had a bearing on the village’s landscape because the abandonment has not been one hundred percent, but in the years to come, it will be very difficult to main­ tain this balance that we have achieved up to now.

The main factor from among those that govern farming environments is the pre­ sence of people. If there are no farmers, the farming economy and society disappear.

In many areas of the Basque Country, and particularly in Oiartzun, the scarcity of far­ mers is the cause of the decline in agriculture.

The Basque Country farmhouse is based on a model o f family organisation. The primogeniture and the economic activity have been passed down from one generation to another. The housing, tools and land ownership of each house have reached us without major changes, but this situation is changing since there are no young people who want to live off agriculture. When this happens, a process of decline begins that finally leads to the disappearance o f farming activity. The absence o f replacement far-

mers changes the entire structure of the farmhouse. Cattle-raising activity, the former mainstay of the Oiartzun farmhouse activity, has begun its process of disappearance: the farming uses of the land multiply and the primogeniture in the land is divided into smaller units.

It is clear that the process that gives rise to the disappearance of agriculture in the farmhouse has not yet totally materialised in all the farmhouses in Oiartzun. In most, the process is under way and is at the intermediate stage. However, due to the lack of labour in the family, the disappearance process will come about one way or another.

The economic evolution of agriculture and the closeness o f the city are part o f the problems that cause the farming decline and they become evident as main factors in the activity’s abandonment.

The inability to compete has been a general case in all regions o f Europe. Our farm­ house, despite starting later than other areas o f Europe, has undergone the same evo­ lution. In this adaptation, and regarding the structure, it has had many difficulties because it had to develop in a harsh setting and because the property was limited to small exploitations Besides the general evolution in farming activity and the lack o f farmhouses, there is another factor that has had an extraordinary influence on the evolution o f the Oiartzun farmhouse in recent decades: the closeness to the city. The city offers the possibi­ lity to directly market one’s own products. In this way, despite dealing with smaller exploitations, with direct marketing there is the possibility o f achieving a greater bene­ fit and many exploitations have had the possibility o f continuing, at least until the health and hygiene systems and standards changed. When this type o f marketing disap­ pears, the financial benefits are reduced, the health and hygiene demands rise and it is not worth producing milk.

The city s direct influence on the farming environment is evident in the fact that, for the majority of farmhouses in Oiartzun, the decision to abandon agriculture has been conditioned by the work opportunities that the city offered the farmer. Urban work has offered the farmer net income and it has given him more free time, without him needing to c a ^ y out any major physical effort. Although work in the farmhouse produced income, it had many more demands in all respects and, consequently, the far­ mer has chosen the first.

The Oiartzun farming evolution will directly affect the village’s character and landscape. The changes forecast for the following years are not going to improve the situation; on the contrary, they are going to make it worse.

On one hand, the loss o f farm land will increase. If the urban development and infrastructure predictions and plans are carried out. the best land in Oiartzun for far­ ming activity will be developed. Very few neighbourhoods will remain untouched by the plans.

The number of farm workers will be greatly limited, dividing into two groups; pro­ fessional farmers and spare time farmers. Among the professionals we will find those who live off the land and the mixed groups, as long as they exceed the minimum pro­

duction level. They will be in the minority in Oiartzun and if the evolution is maintai­ ned as it has been up to now, there will be no more than thirty. The majority, nine out o f ten, will carry out a very marginal activity, with the aim o f maintaining the use of the property surrounding the house.

With regard to use, the loss o f pine trees will increase and weeds will spread. With the loss o f cattle, the use of much of the land will be at risk. As spare time agriculture will be developed and the presence o f professionals will be scarce but notorious, the land surrounding the farmhouses will be kept for crops, but at the moment, it is the future o f the other land that is in danger.

The last new scene we will mention, now a reality in Oiartzun, is the disappearan­ ce o f the model o f housing-exploitation that exists at present. When agriculture disap­ pears, the disappearance of the primogeniture materialises and if up until now the farmhouse has reached us virtually unchanged, as from now the situation is going to change. With the acceptance o f equality among all sons and daughters and with the loss o f the farm house’s production, the young people who want to live in rural environ­ ments will want to take over the house or plots of land with building permission, thus increasing the housing in farming settings.

The description we have made corresponds to the evolution of the farmhouse and the village of Oiartzun. The necessary time period for the process to be completed will not be very long, as many o f the mentioned factors are already a reality. Moreover, we must bear in mind that this process has no going back. Once the farmhouse has been divided and the profession has been lost, it will be impossible to recover the farming nature that Oiartzun has had throughout its history.

ZUSAMMENFASSUNG Die Bauernhöfe von Oiartzun sind die kleinsten von Gipuzkoa, ähnlich jenen an der Küste der Biskaya in Uribe oder Gemika. Trotzdem waren sie während Jahrhunderten der Grundpfeiler der Wirtschaft für ihre Bewohner. In unserem Dorf stellte die Land­ wirtschaft noch bis in die Sechziger Jahre den Haupterwerbszweig dar. Im Laufe des folgenden Jahrzehnts, mit der fortschreitenden Industrialisierung, verlor die Land­ wirtschaft an wirtschaftlicher Bedeutung, aber die Wiesen wurden noch oft gemäht, das Gemeindeland wurde von allen Einwohnern gemeinsam bebaut und im allgemei­ nen gab es in allen Häusern noch Leute, die von der Landwirtschaft leben.

Diese Wandlung wurde vor allem in den letzten zehn Jahren sichtbar, wenn auch ihre Gründe weiter zurück liegen. Gegenwärtig leben nur noch wenige Leute von den althergebrachten Tätigkeiten auf dem Bauernhof, und die Mehrheit davon ist fortges­ chrittenen Alters. Heute wird das Land kaum mehr gepflügt und die Weiden werden von Brachland abgelöst, sogar bei einigen Uferparzellen. Mit dem Verschwinden der Landwirtschaft geht auch die Gemeinschaftsarbeit der Einwohner verloren, weshalb heute nur noch wenig Gemeindeland bebaut wird.

Trotz dieser Verdrängung des landwirtschaftlichen Gewerbes ist bei der Mehrheit der Bauernhöfe von Oiartzun die Präsenz der Landwirtschaft weiterhin spürbar. Es ist nichts Ungewöhnliches, eine Kuh oder eine kleine Herde zu halten, auch wenn diese keine großen Einnahmen hervorbringen. Dank der heute noch verbleibenden Hirten hat das Dorf seinen ländlichen Charakter wenigstens aus landschaftlicher Sicht beibe­ halten können. Man könnte denken, dass die karge Realität der gegenwärtigen Land­ wirtschaft keinen Einfluss auf die Landschaft des Dorfes ausgeübt hat, da sie nicht völlig verloren ging; in den nächsten Jahren wird es jedoch sehr schwierig werden, das erreichte Gleichgewicht beizubehalten.

Der Hauptfaktor, welcher die landwirtschaftlichen Umgebungen bestimmt, ist die Präsenz der Bevölkerung. Ohne Bauern verschwinden auch die ländliche Gesellschaft und die Landwirtschaft. In zahlreichen Gebieten des Baskenlandes, besonders auch in Oiartzun, führt die geringe Zahl von Bauern zum Niedergang der landwirtschaftlichen Struktur.

Der Bauernhof im Baskenland basiert auf einem Modell der Familienorganisation.

Das Erstgeburtsrecht und die landwirtschaftliche Tätigkeit gingen jeweils von einer

Generation auf die nächste über. Die Wohnung, die Werkzeuge und das Eigentum des Bodens wurden jeweils ohne große Veränderungen bis in unsere Zeit beibehalten, aber diese Situation ändert sich, seit die jungen Leute nicht mehr von der Landwirtschaft leben wollen. Wenn dies geschieht, beginnt ein Prozess des Niedergangs, der schließ­ lich zum Verschwinden der landwirtschaftlichen Tätigkeit führt. Der fehlende Nach­ wuchs im Bauemgewerbe verändert die ganze Struktur des Bauernhofs. Die Vieh­ zucht, früher ein Grundpfeiler der Wirtschaft der Bauernhöfe von Oiartzun, ist im Vers­ chwinden begriffen; die landwirtschaftliche Nutzung des Landes vermehrt sich und statt der Erhaltung mit dem Erstgeburtsrecht wird das Land in kleinere Einheiten auf­ geteilt.

Es ist offensichtlich, dass sich der Prozess, der zum Verschwinden der Landwirts­ chaft auf dem Bauernhof führt, noch nicht bei allen Gehöften von Oiartzun vollstän­ dig materialisiert hat. Bei der M ehrheit ist er jedoch im Gange und befindet sich in einem Zwischenstadium. Aufgrund der fehlenden Arbeitskräfte in der Familie wird das Verschwinden auf die eine oder andere Weise vollzogen werden.

Die wirtschaftliche Entwicklung der Landwirtschaft und die Nähe der Stadt stellen einen Teil der Probleme dar, welche den Niedergang hervorrufen und als Hauptfakto­ ren für die Aufgabe der Tätigkeit auftreten.

Die fehlende Konkurrenzfähigkeit war allen Regionen Europas gemeinsam. Auch unsere Bauernhöfe haben, wenn auch später als in anderen Gebieten Europas, diesel­ be Entwicklung erfahren. Bei den entsprechenden Anpassungen und bezüglich der Struktur traten zahlreiche Schwierigkeiten auf, da sich der Prozess in einer abrupten Umgebung abwickeln musste und der Besitz auf kleine Betriebe beschränkt war.

Abgesehen von der allgemeinen Entwicklung der landwirtschaftlichen Aktivität und der geringen Zahl von Gehöften gibt es noch einen weiteren Faktor, der einen außerordentlichen Einfluss auf die Entwicklung der Bauernhöfe von Oiartzun in den letzten Jahrzehnten ausgeübt hat: die Nähe zur Stadt. Die Stadt bietet die Möglichkeit, die eigenen Produkte direkt zu vermarkten. Damit hatten auch kleine Betriebe die Chance, einen größeren Gewinn zu erwirtschaften, und viele davon konnten weiterge­ führt werden, zumindest bis zur Änderung der Systeme und der Gesundheitsvors­ chriften. Wenn diese Art von Vermarktung verschwindet, verringert sich der finanzie­ lle Gewinn, die Anforderungen auf dem Gesundheitsgebiet werden verschärft und die M ilchproduktion ist nicht mehr rentabel.

Der direkte Einfluss der Stadt auf de ländliche Umgebung zeigt sich in der Tatsa­ che, dass der Entschluss zur Aufgabe der Landwirtschaft bei der Mehrheit der Bauern­ höfe von Oiartzun von den Arbeitsmöglichkeiten bestimmt wurde, welche die Stadt dem Landwirt bot. Die Arbeit in der Stadt gewährte dem Bauern Nettoeinkünfte und mehr Freizeit, ohne dass er Investitionen tätigen noch übermäßige körperliche Ans­ trengungen auf sich nehmen musste. Auch wenn die Arbeit auf dem Bauernhof Ein­ nahmen erbrachte, waren die Anforderungen in jeder Hinsicht höher, weshalb sich der Bauer oft für die erstgenannte Lösung entschied.

Die Entwicklung der Landwirtschaft in Oiartzun wird den Charakter und die Landschaft des Dorfes direkt beeinflussen. Die Veränderungen, die sich voraussich­

tlich in den nächsten Jahren einstellen werden, werden die Situation nicht verbessern, sondern im Gegenteil noch verschlimmern.

Einerseits wird noch mehr Kulturland verloren gehen. Wenn sich die Voraussagen und die Planungen auf dem Gebiet von Städtebau und Infrastrukturen bestätigen, wer­ den die besten landwirtschaftlichen Böden von Oiartzun überbaut werden. Nur weni­ ge Viertel werden von den Planungen unberührt bleiben.

Die Zahl der Bauern wird stark zurückgehen und sich auf zwei Gruppen verteilen: hauptberufliche und Freizeitbauern. Unter den Landwirten im Hauptberuf finden wir jene, die von der Landwirtschaft leben, und jene, die gemischten Aktivitäten nachge­ hen, vorausgesetzt, dass ein Mindest-Produktionsniveau überschritten wird. Sie wer­ den in Oiartzun eine Minderheit darstellen und, wenn die heutige Entwicklung wei­ terhin anhält, eine Zahl von rund dreißig nicht übersteigen. Die Mehrheit, d.h. neun von zehn, wird ihre Aktivität nur am Rande ausüben, mit dem Ziel, noch den Boden rund um das Haus zu bebauen.

Was die Bewirtschaftung betrifft, werden weiterhin Fichtenbestände verloren gehen; dagegen wird das Gestrüpp zunehmen. Mit dem Verlust der Viehzucht gerät die Bewirtschaftung vieler Böden in Gefahr. Aufgrund der Entwicklung einer FreizeitLandwirtschaft und der spärlichen, aber spürbaren Präsenz von Haupterwerbsbauern werden die Böden rund um die Bauernhöfe und jene, die maschinell bearbeitet werden können, weiterhin bebaut; die Zukunft des restlichen Landes jedoch ist gefährdet.

Das letzte, neue Szenarium, das wir erwähnen möchten und das in Oiartzun bereits eine Realität ist, ist das Verschwinden des Modells des heutigen Wohn- und Wirts­ chaftshauses. Zusammen mit dem Rückgang der Landwirtschaft wirkt sich auch die Aufgabe des Erstgeburtsrechtes aus; wenn die Bauernhöfe auch die heutige Zeit prak­ tisch unverändert erreicht haben, wird sich dies in Zukunft nicht mehr der Fall sein.

M it der Gleichstellung aller Söhne und Töchter und dem Verlust der Produktion des Bauernhofes wollen die jungen Leute, die in einer ländlichen Umgebung wohnen möchten, Wohngebäude oder Landparzellen mit Baugenehmigung übernehmen, was zu einer Erhöhung der Zahl der Wohnungen im landwirtschaftlichen Umfeld führt.

Diese Beschreibung entspricht der Entwicklung der Bauernhöfe und des Dorfes von Oiartzun. Die Frist bis zur Vollendung dieses Prozesses ist nicht sehr lang, da vie­ le der erwähnten Faktoren heute bereits eine Realität sind. Außerdem müssen wir berücksichtigen, dass dieser Prozess irreversibel ist. Wenn der Bauernhof einmal auf­ geteilt und der Beruf verloren ist, wird es unmöglich sein, den landwirtschaftlichen Charakter wiederherzustellen, der Oiartzun im Laufe seiner Geschichte geprägt hat.

AURKIBIDEA

acurra

............................................................................................................................... 5

A U R K EZ PEN A ....................................................................................................................7 S A R R E R A ............................................................................................................................. 9 OIARTZUNGO BASERRIA: M ENDIAREN ETA HIRIAREN ARTEAN . . .11 1.- Beterriko gune geografikoarekiko hurbiltze-saioa.............................................. 13 2.- Natur gunearen ezaugarriak nekazaritzaren baldintzatzaile...............................14 2.1- Erliebe maldatsuak nekazaritzarako gune erabilgarria mugatzen du. . . .14 2.2.- Klimaren hezetasunak belarraren garapena areagotzen du....................... 16 3.- Euskal Baserria: lehen hurbilpen bat..................................................................... 18 OIARTZUNGO BASERRIAREN IRAGANA ETA G E R O A ............................... 21 1.- Oiartzungo baserrien sorrera................................................................................... 23 2.- Oiartzungo baserriak desagertzeko bidean........................................................... 29 OIARTZUNGO USTIATEGIEN LUR-EREM UA ................................................. 33 1 Oiartzungo nekazaritza osatzen duen lur-eremuaren bilakaera: murrizketaren eta estentsifikazioaren artean........................................................ 36 2.- Ustiategien etengabeko galera.................................................................................37 3.- Oiartzungo baserrietako lur-eremuari buruzko oinarrizko datuak.................... 39 4.- Baserriaren jabetza XX. mendean barrena............................................................42 5.- Oiartzungo baserriaren azalera txikia etorkizunaren baldintzatzaile................43 NEKAZARITZAKO LUR-EREM UAREN ETENGABEKO URBANIZAZIOA OIARTZUNGO H E R R IA N ........................................................ 45 1.- Hiriaren presioa. Elementu baldintzatzailea......................................................... 47 1.1.- Lurraren okupazio fisikoagatik...................................................................... 47 1.2.- Nekazaritzako eta abeltzantzarako jarduerak duen eraginagatik............. 51 2.- Lurralde-antolaketak nekazaritzako lur askoren galera aurreikusten du......... 53 2.1.- Donostialdea - Bidasoa Beheko (2002) Lurralde Zatikako Planaren aurrerapena: eskualdeko nekazaritzako lurren behin-betiko urbanizaziorantz....................................................................... 53

2.1.1.- LPPren p ro p o sam en ak......................................................................... 54 2.2.- Ustiaketa estrategikoa eta lurralde-antolaketa.............................................61 2.3.- Gune babestuak: nekazaritza-jarduerari eusteko modu eraginkor bakarra............................................................................................. 64 3.- Ondorioak...................................................................................................................66 O IA R TZU N G O BA SER RIA REN JA R D U ER A : ABELTZAINTZA DA O IN A R R I NAGUSIA................................................................................................. 69 1.- Behi-Sektorea: Ekoizpen Ahalmena Konzentratze bidean d o a ........................ 72 1.1.- Azken bi hamarkadetako bilakaera; esne ekoizpenetik haragi ekoizpenera....................................................................................................... 72 1.2.- Esne-behi sektorea birmoldaketa-prozesuan murgildurik......................... 75 1.2.1.- Ustiategiak eta berauen ezaugarriak: ez dago erdibiderik................75 1.2.2..Esnea soilik ekoiztetik, baserriko jarduera uztera...............................82 1.2.3. Haragitako behiak: baserriaren desagerpena abere ustiategi gisa?...85 2.- Artzaintza espezializatu eta profesionalizatuaren adierazle gutxi gure bailaran...............................................................................................................90 2.1.- Artaldeen gorakada nabarmena azken hogei urteotan................................90 2.2.- Artalde txikia duen ustiategiaren ezaugarriak............................................. 94 2.3..Jarduera m arjinala............................................................................................. 99 2.- Oiartzungo Barazkigintza......................................................................................101 2.1.- Espezializazioa eta abandonoa: batera azaltzen diren prozesuak .........103 2.1.1. Espezializazio eta intentsifikaziorako bidean....................................103 2.1.2.- Oiartzungo barazkigintzako sektorearen irudia: barazki-salmenta kalean.......................................................................107 2.2.- Hiriak barazkigintza eta loregintza jarduera indartu eta suntsitzen ditu...........................................................................................109 2.2.1.- Zuzeneko Salmenta eta Eguneroko Azokak, barazkigintza sektorearen garapenerako beharrezkoak........................................... 109 2.2.2.- Agroaldeen sorrera: nekazaritza sustatzeko poligonoak.................I l l 3. Frutagintza Oiartzunen: Bigarren Mailako Ekoizpena ....................................114 3.1.- Euskal frutagintza, ekoizpen-sistema dinamikoetatik urrun...................114 3.2.- Ustiategi gehienetan azaltzen den jarduera................................................115 3.3.- Azpisektore nagusiak: sagardo-sagarra eta mahaiko frutagintza........... 117 3.3.1.- Sagardo-sagarra..................................................................................... 117 3.3.2.- Kiwia eta mahaiko sagarra: EKOIZPEN-en kasua......................... 119

3.4.- Frutagintzaren ustiapena eta beronen ezaugarrjaic: ez dago erabateko dedikaziorik.................................................................................. 1 4.- Basogintzaren garrantzia apala da Oiartzungo Baserrian................................ 121 4.1.- Baserria, baso ustiategien errepresentatuena.............................................122 4.2.- Intsignis pinuaren desagerpenera Oiartzunen?

......................................124

4.3.- Baso-erabilera gutxiko bailara..................................................................... 127 5.- Oiartzungo Baserriaren Ekoizpenaren Marjinalizazioa. Ondorioak.............. 128 5.1.- Jarduerak uzteko joera Oiartzungo baserritarren artean.......................... 128 5.2.- Ustiategiaren neurriak ez du baserriaren jarraipena baldintzatzen. . . . 130 5.3.- Hiriaren eta kalearen arteko desabantailak nekazaritza uztera bultzatzen du................................................................................................... 1^1 AISIALDIKO JARDUERAK, BASERRIA GARATZEKO A U K E R A ........... 135 1 Nekazalturismoa Oiartzunen.................................................................................^ 1.1.- Sorrera eta berehalako zabalpena................................................................1^7 1.2.- Landa-turismoak nekazaritza baztertzeko joera dakar. ........................ 142 2 .' Ostalaritza; sagardotegien fe n o m e n o a .............................................................. 145 2.1.' Sektorearen hedapena. Hiri-ondoko fenomenoa.......................................145 2.2.- Sagardogintza eta nekazaritza: bi errealitate ezberdin.............................145 3.- Aisialdia eta nekazaritza Oiartzunen: jardueraren aldaketa, gehigarritasuna baino gehiago..............................................................................

OIARTZUNGO GIZARTEA: BASERRITIK H IR IR A N T Z ............................. 149 1.- Oinordetza: gizarte hausturak eta lurraldearen eragina.................................... 151 2.- A u zo lan aren d e sa g e rp e n a eta a u zo -eg itu rak etaren h a u stu ra .............................. 154

SASTRAKAK ETA SASIAK OIARTZUNGO E R E M U A N ?............................. 159 1.- Oiartzungo nekazaritzako lur erabilgarria bertan behera utziko da................161 1.1.- Belarra silotzeko zerbitzua etengabeko gorakadan.................................. 161 1.2.- E ste n tsifik a z io a e ta ab a n d o n o a g a u z a tz en ari d ira ....................................... 163

2.- Etorkizuneko erabilpenak...................................................................................... 1^^ 2.1.- Lur berrietan baso-sartzea egoera larrian...................................................166 2.2.- Birsorkuntza naturala: egoerarik argiena................................................... 171 O N D O R IO A K ..................................................................................................................

1.- Nekazarien urritasuna, baserriaren desagerpenaren atarikoa...........................176 2.- Nekazaritzaren bilakaera ekonomikoa eta hiriaren hurbiltasuna, jardueraren abandonoaren eragile nagusiak........................................................177

3.- Oiartzungo nekazaritzaren galerak dakartzan ondorioak................................. 179 BA SER R IA R I BU RU ZK O E R R E FE R E N T Z IA B IB L IO G R A FIK O A K . . . .183 R E S U M E N ..........................................................................................................................

R ESU M E

..........................................................................................................................

S U M M A R Y ........................................................................................................................

ZUSAM M ENFASSUNG .............................................................................................

MUGARRi

n

□

Lehen Liberalismoa O iartzun H aranean

O iartzungo Esteban Donearen Elizako moneta aurkikuntza

El Prim er Liberalismo en el Valle de O iartzun

El hallazgo monetario de la Iglesia de San Esteban (Oiartzun)

( 1800- 1840)

1995

M aría Teresa G abarain A ranguren

Miguel Ibañez Artica Arkeologìa saila / Apartado arqueológico:

M arian G uereñu Urzelai M® del M a r López Colom

B

B

O iartzun Z aharreko familia eta ondasunak Míkrohístorla eta Genealogía XVI-XVIII mendeak

O iartzun H aranaren Geologia Geología del Valle de O iartzun José Angel Torres Sáenz Luis Ignacio Viera Ausejo

Familias y fortunas del O iartzun Antiguo Microhistoria y Genealogía Siglos XVI-XVIII Ju a n Javier Pescador C.

B

B

Oiartzungo Hizkera

O iartzungo kantutegia Bertako herri memoriatik

Idoia F raile Ugalde Ainhoa Fraile Ugalde

Ju an M ari Lekuona

MUGARRI B O iartzungo n atu ra C arlos Aseginolaza Ip arrag irre

Oiartzungo San Esteban Parrokiako erretaulak Los retablos de la Parroquia de San Esteban de Oiartzun M aite Barrio Olano Ion Berasain Salvarredi

□ A rditurriko meategiak

Iturriozko torrea

A rditurri coto minero

La casa “Torrea” de Iturriotz

Jesús Itu rrio z Ibarlucea

Juantxo Agirre-M auleon Alvaro Aragón Ruano

m O iartzungo B aserria Kalea eta nekazal iharduera artean Ju a n C ruz Alberdí Mikel Cendoya Alnhoa A m undarain

OIARTZUNGO UDÄLA