Nosileia kai ereyna teyxos 38

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38 ISSN 22413960

Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ)

Nursing Care AND Research

Scientific Journal, 3 Issues per Year

JANUARY - APRIL 2014 Published by the Greek Nursing Studies Association

ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΊΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΌ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014

•

Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία και το σύστημα υγείας

•

Διερεύνηση της εφαρμογής της Κλινικής Διακυβέρνησης στην ελληνική πραγματικότητα: Η περίπτωση των λαθών στο νοσοκομειακό περιβάλλον

•

Στάθµιση του ερωτηµατολογίου Nurse Manager Competencies για την εκτίµηση των απαραίτητων ικανοτήτων των προϊσταμένων νοσηλευτών Χειρουργείου

•

Στάσεις και γνώσεις νοσηλευτών Μονάδων Εντατικής Θεραπείας αναφορικά με τις μεταμοσχεύσεις και τη δωρεά οργάνων

•

Μετάφραση, Εφαρμογή και Αξιολόγηση του Συστήματος ΟΜΑΗΑ στην Κοινοτική Νοσηλευτική στην Ελλάδα

•

The impact of financial crisis in health and the Health Care System

•

Investigating implementation of Clinical Governance in Greece: The case of errors in hospital setting

•

Validation of Νurse Manager Questionnaire measuring Operating Room Nurse Managers competencies

•

Intensive Care Unit nurses’ attitude and knowledge toward transplantations and organs donation

•

Translation, Application and Evaluation of the OMAHA System in community Nursing Practice in Greece

(GNSA)

AΠΟΔΕΛΤΙΏΝΕΤΑΙ ΣΤΙΣ ΒΆΣΕΙΣ SCOPUS, ΕΒSCO, CINAHL INDEXED IN SCOPUS, ΕΒSCO, CINAHL

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE ος 38

1

νοσηλεία Έρευνα ΚΑΙ

Τετραμηνιαίο Επιστημονικό Περιοδικό Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ) ΔΙΕΎΘΥΝΣΗ ΣΎΝΤΑΞΗΣ Χρυσούλα Λεμονίδου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ ΣΥΝΔΙΕΥΘΥΝΤΈΣ ΣΎΝΤΑΞΗΣ

Ελένη Αποστολοπούλου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ιωάννης Ελευσινιώτης, Επίκ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Παναγιώτα Σουρτζή, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΉ ΕΠΙΤΡΟΠΉ

Λάμπρος Ανθόπουλος, Ομότ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Μαργαρίτα Γιαννακοπούλου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Λεωνίδας Γρηγοράκος, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ελένη Θεοδοσοπούλου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Δάφνη Καϊτελίδου, Επικ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ιωάννης Κακλαμάνος, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Μαρία Καλαφάτη, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, ΕΤΕΠ Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Αθηνά Καλοκαιρινού, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Ευάγγελος Κωνσταντίνου, Αναπλ. Καθηγητής Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Βασιλική Μάτζιου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Γεώργιος Μπαλτόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Θάλεια Μπελλάλη, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης

Κωνσταντίνος Μπίρμπας, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Γεράσιμος Μπονάτσος, Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Παύλος Μυριανθεύς, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ Χαράλαμπος Οικονόμου, Αναπλ. Καθηγητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας Ελισσάβετ Πατηράκη, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ Σωτήρης Πλακάς, Νοσηλευτής, MSc, PhD, Γενικό Νοσοκομείο Αττικής “Σισμανόγλειο” Όλγα Σίσκου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Επιστημονική Συνεργάτις Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών ΔΙΕΘΝΉΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΉ ΕΠΙΤΡΟΠΉ

John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nursing, University of the West of England, Bristol, UK Maria Katopodi, Assistant Professor, University of Michigan, USA Κατερίνα Λαμπρινού, Επίκ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada Αναστάσιος Μερκούρης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Ελισάβετ Δ.Ε Παπαθανάσογλου, Αναπλ. Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Ευριδίκη Παπασταύρου, Επίκ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK Riita Suhonen, RN, PhD, Professor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland

ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ Το τετραµηνιαίο επιστημονικό περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι συνδρομητικό και δημοσιεύει -µετά από κρίση- εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του και μελών της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών. Από το Τεύχος 34 το περιοδικό εκδίδεται μόνο σε ηλεκτρονική έκδοση. Για την εγγραφή τους ως συνδρομητές, οι ενδιαφερόμενοι µπορούν να συμπληρώσουν τη φόρμα της προτελευταίας σελίδας και να την αποστείλουν στο fax: 210-7461462 ή στο e-mail: nviolaki@nurs.uoa.gr. Τα τεύχη 29-36 είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα www.ens-visit.gr.

2

Nursing

Care AND Research Scientific Journal, 3 Issues per Year Published by the Greek Nursing Studies Association (GNSA) EDITOR-IN-CHIEF

Chryssoula Lemonidou, RN, MSc, PhD, Professor of Nursing, University of Athens CO-EDITORS

Eleni Apostolopoulou, RN, PhD, Professor of Nursing, University of Athens Ioannis Elefsiniotis, PhD, Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Panagiota Sourtzi, RN, MSc, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

EDITORIAL BOARD Lambros Anthopoulos, Emeritus Professor, Faculty of Nursing, University of Athens George Baltopoulos, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Thalia Bellali, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Technological Educational Institute of Thessaloniki Konstantinos Birbas, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Gerasimos Bonatsos, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Charalambos Economou, Associate Professor, Department of Sociology, Panteion University, Margarita Giannakopoulou, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Leonidas Grigorakos, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Dafni Kaitelidou, MSc, PhD, Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Ioannis Kaklamanos, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Maria Kalafati, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, University of Athens Athina Kalokerinou, RN, PhD, Professor of Nursing, Fac-

ulty of Nursing, University of Athens Evangelos Konstantinou, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Vassiliki Matziou, RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Pavlos Myrianthefs, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Elisabeth Patiraki, RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens Sotiris Plakas, RN, MSc, PhD, General Hospital of Attika «Sismanoglion» Olga Siskou, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, University of Athens, President of the Greek Nursing Studies Association Eleni Theodossopoulou, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

INTERNATIONAL EDITORIAL BOARD John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nursing, University of the West of England, Bristol, UK Maria Katopodi, PhD, Assistant Professor, University of Michigan, USA Katerina Labrinou, PhD, Assistant Professor in Nursing, Cyprus University of Technology Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada Anastasios Merkouris, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology Evridiki Papastavrou, PhD, Assistant Professor in Nursing, Cyprus University of Technology Elisabeth D.E. Papathanassoglou, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK Riita Suhonen, RN, PhD, Profes sor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

3

Περιεχόμενα

Οδηγίες προς τους Συγγραφείς �������������������������������������������������������� 6 ΆΘΡΟ ΣΎΝΤΑΞΗΣ: Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία και το σύστημα υγείας ��������������������������������������������������������������� 18 Χαράλαμπος Οικονόμου ΕΡΕΥΝΗΤΙΚEΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Διερεύνηση της εφαρμογής της Κλινικής Διακυβέρνησης στην ελληνική πραγματικότητα: Η περίπτωση των λαθών στο νοσοκομειακό περιβάλλον ���������������������������������������������������������������������� 22 Αγγελική Δρελιώζη, Όλγα Σίσκου, Νικόλαος Μανιαδάκης, Παναγιώτης Πρεζεράκος

Στάθµιση του ερωτηµατολογίου Nurse Manager Competencies για την εκτίµηση των απαραίτητων ικανοτήτων των προϊσταμένων νοσηλευτών Χειρουργείου ������������������������������������������������������������������� 34 Κωνσταντινιά Καραθανάση, Mαρία Μαλλιαρού, Δάφνη Καϊτελίδου, Παναγιώτης Πρεζεράκος

Στάσεις και γνώσεις νοσηλευτών Μονάδων Εντατικής Θεραπείας αναφορικά με τις μεταμοσχεύσεις και τη δωρεά οργάνων ���������������������������������������������������������������������������������������46 Παναγιώτα Κωτσιοπούλου, Μαρία Τσιρώνη, Σοφία Ζυγά, Ιωάννης Μωύσογλου, Πέτρος Γαλάνης, Παναγιώτης Πρεζεράκος

Μετάφραση, Εφαρμογή και Αξιολόγηση του Συστήματος ΟΜΑΗΑ στην Κοινοτική Νοσηλευτική στην Ελλάδα ��������������������������������������������������������������������������� 54 Χριστίνα Γκαμπρίς, Παναγιώτα Σουρτζή

νοσηλεία

ΚΑΙ

Έρευνα

Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ) Εκδότρια - Διευθύντρια Σύνταξης: Χρυσούλα Λεµονίδου Γραφεία: Παπαδιαµαντοπούλου 123, 115 27 - Αθήνα Τηλέφωνο: 210-7461485 e-mail: violaki@nurs.uoa.gr Τεχνικός εκδότης: Εκδόσεις Οσελότος Ετήσια Συνδρομή της Ηλεκτρονικής Έκδοσης Δημόσιες Υπηρεσίες, Βιβλιοθήκες, Επιχειρήσεις, Σωματεία: € 30,00 Φυσικά Πρόσωπα : € 20,00 © Copyright 2007 - 2014: Απαγορεύεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση χωρίς γραπτή άδεια του εκδό-

4

τη και των συγγραφέων.

Contents

Instructions to Authors ��������������������������������������������������������������������� 12 EDITORIAL: The impact of financial crisis in health and the Health Care System ���������������������������������������������������������������������� 18 ORIGINAL PAPERS Investigating implementation of Clinical Governance in Greece: The case of errors in hospital setting �������������� 23 A. Dreliozi, O. Siskou, N. Maniadakis, P. Prezerakos

Validation of Νurse Manager Questionnaire measuring Operating Room Nurse Managers competencies ��������������35 K Karathanasi, M. Malliarou, D. Kaitelidou, P. Prezerakos

Intensive Care Unit nurses’ attitude and knowledge toward transplantations and organs donation �������������� 48 P. Kotsiopoulou, M. Tsironi, S. Zyga, I. Moisoglou, P. Galanis, P. Prezerakos

Translation, Application and Evaluation of the OMAHA System in community Nursing Practice in Greece ����������� 55 Ch. Habrysh, P. Sourtzi

Nursing Care AND Research Published by the Greek Nursing Studies Association (GNSA)

Publisher and Editor-in-Chief: Chryssoula Lemonidou Address: 123, Papadiamantopoulou st., 115 27 - Athens, GREECE Tel.: +30 210-7461485 e-mail: violaki@nurs.uoa.gr Technical publisher: Ocelotos publishing Annual Subscriptions 2012 for Εlectronic Version Public Services, Libraries, Companies, Organisations: € 30,00 Individual Subscriptions: € 20,00 © Copyright 2007 - 2014: All rights reserved. The reproduction of articles (or parts of them) is

prohibited without permission of the publisher and the writers.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38

5

Οδηγίες προς τους Συγγραφείς Οι παρούσες οδηγίες του περιοδικού «Νοσηλεία και Έρευνα» έχουν εναρµονιστεί µε τις «Κοινές Απαιτήσεις για τα Άρθρα τα οποία Υποβάλλονται σε Βιοϊατρικά Περιοδικά», σύμφωνα µε τη διεθνή επιτροπή εκδοτών ιατρικών περιοδικών.

Αποστολή, Σκοπός και Αναγνώριση του Περιοδικού Το Περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δέχεται άρθρα από Έλληνες και ξένους ερευνητές και συγγραφείς και βασίζεται σε σύστημα κριτών. Αποστολή του περιοδικού είναι να συμβάλει στην εξέλιξη της νοσηλευτικής επιστήμης και πρακτικής στην Ελλάδα και διεθνώς. Στόχος είναι η προαγωγή και διάχυση νέων γνώσεων και ερευνητικών δεδομένων για εφαρμογή στην κλινική πρακτική. Προς το σκοπό αυτό καλούνται συνάδελφοι νοσηλευτές και συνεργάτες άλλων επιστημών να συνεισφέρουν υψηλού επιπέδου μελέτες στην Ελληνική ή στην Αγγλική γλώσσα. Στο περιοδικό δημοσιεύονται πρωτότυπες ερευνητικές μελέτες, ανασκοπήσεις, θεωρητικά ή φιλοσοφικά άρθρα, ενδιαφέρουσες κλινικές περιπτώσεις και μεθοδολογικά άρθρα από ειδικούς. Το «Νοσηλεία και Έρευνα» συμπεριλαμβάνεται στα περιοδικά µε εθνική αναγνώριση (ΦΕΚ, Τεύχος Β’, 1961/23-9-2008). Επίσης, το περιοδικό έγινε δεκτό και αποδελτιώνεται στις Διεθνείς Βάσεις Δεδομένων SCOPUS, CINAHL και ΕΒSCO.

ΓΕΝΙΚEΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡIΕΣ 1. Γλώσσα γραφής του άρθρου και ευρείες θεματικές περιοχές Στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δημοσιεύονται, ύστερα από κρίση, άρθρα στην ελληνική ή αγγλική γλώσσα, που συνεισφέρουν στην κατανόηση και εξέλιξη όλων των διαστάσεων της νοσηλευτικής φροντίδας. Η Διεύθυνση Σύνταξης αναμένει άρθρα που αναφέρονται στη νοσηλευτική πρακτική, την έρευνα, την εκπαίδευση και τη διοίκηση, με επιστημονική, θεωρητική ή φιλοσοφική βάση.

2. Είδη εργασιών Οι εργασίες που δημοσιεύονται στο περιοδικό, εμπίπτουν σε μία από τις ακόλουθες κατηγορίες: α) ερευνητικές μελέτες, β) βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις και γ) άρθρα σχετικά με τις εξελίξεις στη νοσηλευτική πρακτική, την εκπαίδευση και τη διοίκηση. Επιπροσθέτως, δημοσιεύονται επιστολές (έκτασης μέχρι 500 λέξεων), που περιλαμβάνουν κρίσεις ή σχόλια για ήδη δημοσιευμένες εργασίες, εφόσον υποβάλλονται μέσα σε δύο (2) μήνες από τη δημοσίευση των αντίστοιχων εργασιών.

3. Παράλληλη δημοσίευση εργασιών Οι εργασίες πρέπει να υποβάλλονται αποκλειστικά στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», δεν πρέπει να έχουν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπη ή

6

ηλεκτρονική μορφή, ούτε να βρίσκονται υπό κρίση από άλλο περιοδικό ή μέσο. Η Διεύθυνση Σύνταξης αποφασίζει για τον (ταχύτερο δυνατό) χρόνο δημοσίευσης των άρθρων και διατηρεί το δικαίωμα τροποποίησης της μορφής τους, ωστόσο μεγάλες ή ουσιώδεις τροποποιήσεις γίνονται μόνο με τη σύμφωνη γνώμη των συγγραφέων. Οι συγγραφείς πρέπει να αποφεύγουν να υποβάλουν δύο (2) άρθρα προερχόμενα από την ίδια ερευνητική εργασία, χωρίς σαφή αιτιολόγηση. Επίσης, πρέπει να μην περιλαμβάνουν σε νέες εργασίες, υλικό ανασκόπησης βιβλιογραφίας που έχει ήδη δημοσιευθεί (π.χ. αποφυγή αυτο-λογοκλοπής). Όταν θεωρείται ότι προκύπτουν δύο(2) άρθρα από την ίδια ερευνητική εργασία, που παρουσιάζουν διαφορετικές διαστάσεις της έρευνας, πρέπει να υποβάλλονται στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», ως ανεξάρτητα και όχι ως δύο(2) μέρη του ίδιου άρθρου. Κάθε άρθρο πρέπει να είναι αυτόνομο και να μην περιλαμβάνει το άλλο, αν και μπορεί να αναφέρεται σε αυτό, βιβλιογραφικά. Όταν γίνεται πλήρης περιγραφή της ερευνητικής μεθοδολογίας στο πρώτο άρθρο, επαρκεί μία σύντομη περιγραφή της στο δεύτερο (με παραπομπή). Γενικά, πρέπει να αποφεύγεται η προσπάθεια δημοσίευσης πολλών ξεχωριστών άρθρων της ίδιας μελέτης («σαλα-

μοποίηση»), αντί της εμβάθυνσης των διαφορετικών διαστάσεων και συμπερασμάτων μιας ερευνητικής προσπάθειας, σε μία ενιαία δημοσίευση. Εφόσον το άρθρο γίνει δεκτό για δημοσίευση οι συγγραφείς θα πρέπει οπωσδήποτε να συμπληρώσουν και να στείλουν μέσω φαξ στο νούμερο 0030 210 7461462 τη Φόρμα Δήλωσης μη Δημοσίευσης της Εργασίας σε Άλλο Περιοδικό, η οποία βρίσκεται στα συνοδευτικά αρχεία στο κάτω μέρος αυτής της σελίδας.

4. Συμμετοχή συγγραφέων στην εκπόνηση της εργασίας. Όλοι οι συγγραφείς που αναφέρονται σε ένα άρθρο, πρέπει να έχουν συνεισφέρει ενεργά στη σύλληψη και στο σχεδιασμό της μελέτης και/ή στην ανάλυση και ερμηνεία των δεδομένων και/ή στη συγγραφή του άρθρου και όλοι πρέπει να έχουν μελετήσει το περιεχόμενο και εγκρίνει την τελική έκδοση που έχει υποβληθεί προς δημοσίευση. Η συμμετοχή μόνο στην αναζήτηση χρηματοδότησης μιας έρευνας ή στη συλλογή των δεδομένων δεν δικαιολογεί την αναφορά μεταξύ των συγγραφέων, η οποία υποκαθίσταται με την έκφραση ευχαριστιών. Για το λόγο αυτό, όταν υπάρχουν περισσότεροι του ενός συγγραφείς, απαιτείται επιστολή στην οποία θα αναφέρεται ξεχωριστά η συμβολή του κάθε συγγραφέα στην εργασία (π.χ μεθοδολογικός σχεδιασμός, στατιστική ανάλυση και ερμηνεία, συγγραφή του τελικού κειμένου, κριτική ανάγνωση και διόρθωση του τελικού κειμένου, βιβλιογραφική ανασκόπηση κ.λπ.). Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα επικοινωνίας με τους συγγραφείς προκειμένου να λάβει ορισμένες διευκρινίσεις επί των ιδιαίτερων θεμάτων που αφορούν στην εργασία 5. Τρόπος υποβολής των εργασιών Τα κείμενα προς δημοσίευση υποβάλλονται ηλεκτρονικά, στο e-mail: contact.ens@gmail.com. Οι εργασίες υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή, μέσω e-mail, γραμμένες σε αρχείο τύπου Word για Windows. Σχήματα, γραφικά και φωτογραφίες υποβάλλονται σε χωριστό αρχείο τύπου .JPEG, .GIF, .TIFF, Microsoft PowerPoint ή Excel. Οι συγγραφείς πρέπει να επιβεβαιώνουν την ορθή παραλαβή των εργασιών τους, επικοινωνώντας με τη Γραμματεία σύνταξης κατά τις εργάσιμες ημέρες και κατά τις ώρες 10.0014.00, στο τηλέφωνο: 0030 210 7461485. Επίσης, πρέπει πάντα να διατηρούν αντίγραφο της εργασίας τους.

6. Περιοδικότητα έκδοσης του περιοδικού Το περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» εκδίδεται τρεις (3) φορές κάθε χρόνο (τετραμηνιαίο) και δημοσιεύονται σ’ αυτό, εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του. Ο συγγραφέας ή ένας τουλάχιστον από τους συγγραφείς οποιουδήποτε υποβαλλόμενου άρθρου πρέπει να είναι ήδη εγγεγραμμένος συνδρομητής του περιοδικού ή ταμειακώς τακτοποιημένο μέλος της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών για το τρέχον έτος.

7. Διατήρηση του υλικού Οι συγγραφείς ενημερώνονται ότι το υλικό που υποβάλλεται, διατηρείται για ένα μήνα, μετά τη δημοσίευση. Αν υπάρχει αίτημα επιστροφής υλικού, πρέπει να διατυπώνεται κατά την υποβολή των εργασιών. ΔΟΜΉ ΚΑΙ ΜΟΡΦΉ ΥΠΟΒΑΛΛΌΜΕΝΩΝ ΕΡΓΑΣΙΏΝ 8. Δακτυλογράφηση: Τα άρθρα πρέπει να είναι δακτυλογραφημένα σε διπλό διάστημα, με γράμματα μεγέθους 12΄΄ και με λευκό περιθώριο 2,5 cm σε όλες τις πλευρές κάθε σελίδας Α4. Οι σελίδες πρέπει να είναι αριθμημένες στην κάτω δεξιά γωνία (κείμενο και πίνακες), και τα σχήματα, γραφικά και φωτογραφίες να υποβάλλονται σε ξεχωριστά αρχεία, με συνεχή αρίθμηση.

9. Σελίδα Ταυτότητας: Η πρώτη σελίδα κάθε άρθρου περιλαμβάνει τον τίτλο της εργασίας (μέχρι 15 λέξεις) και τα ονοματεπώνυμα του/ των συγγραφέων, στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα. Κάθε ονοματεπώνυμο συνοδεύεται από τα τυπικά προσόντα, τον τελευταίο επαγγελματικό τίτλο, τον εργασιακό φορέα, την ταχυδρομική και ηλεκτρονική διεύθυνση και τον αριθμό τηλεφώνου επικοινωνίας του συγγραφέα. Σε περίπτωση περισσοτέρων του ενός συγγραφέων, ορίζεται ποιός από αυτούς είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία με το περιοδικό. Οι συγγραφείς συστηματικών ανασκοπήσεων και ερευνητικών μελετών δεν μπορεί να είναι περισσότεροι των έξι (6), παρά μόνο κατ’ εξαίρεση, όταν πρόκειται για διεπιστημονικές, μεγάλης κλίμακας ή πολυκεντρικές μελέτες. Οι συγγραφείς περιγραφικών ανασκοπήσεων δεν μπορεί να είναι περισσότεροι των δύο (2). Η σελίδα ταυτότητας παραμένει και φυλάσσεται στη Γραμματεία του περιοδικού, μέχρι την ολοκλήρωση της ανώνυμης κρίσης κάθε εργασίας, λαμβάνοντας ένα κωδικό αριθμό που κοινοποιείται στον συγγραφέα,

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 34 37

7

με e-mail. Με βάση αυτόν τον αριθμό μπορεί ο ενδιαφερόμενος να ζητεί πληροφορίες για την εργασία του, μετά την υποβολή της.

10. Σελίδα Τίτλου: Αμέσως μετά τη σελίδα ταυτότητας ακολουθεί η σελίδα τίτλου, που περιλαμβάνει ένα περιγραφικό και ένα σύντομο τίτλο της εργασίας. Ο σύντομος τίτλος διατυπώνεται στην ελληνική και αγγλική γλώσσα και δεν μπορεί να περιλαμβάνει περισσότερες από πέντε(5) λέξεις. Σ’ αυτήν τη σελίδα δεν αναφέρονται τα ονοματεπώνυμα των συγγραφέων ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο που παραβιάζει την ανωνυμία τους, κατά τη διαδικασία της κρίσης.

11. Περιλήψεις και Λέξεις-Κλειδιά: Η σελίδα τίτλου ακολουθείται από δομημένες περιλήψεις (μέχρι 250 λέξεις) στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα, οι οποίες θα συνοψίζουν με ακρίβεια το περιεχόμενο της εργασίας. Η περίληψη περιλαμβάνει α) εισαγωγή, β) σκοπό ή σκοπούς, γ) μεθοδολογία, δ) αποτελέσματα και ε) συμπέρασμα, ενώ δεν πρέπει να περιλαμβάνει βιβλιογραφικές παραπομπές και συντομογραφίες. Κάθε περίληψη ακολουθείται από, μέχρι έξι (6), λέξεις-κλειδιά, οι οποίες υποδεικνύουν το περιεχόμενο, το σκοπό και το επίκεντρο του άρθρου.

12. Κύριο Μέρος Εργασίας: Η έκταση του κυρίως μέρους του άρθρου πρέπει να είναι 2.000-5.000 λέξεις (εκτός των περιλήψεων, πινάκων και βιβλιογραφίας). Ενθαρρύνεται ιδιαίτερα η υποβολή μικρών άρθρων (μέχρι 2.500 λέξεις κυρίως κειμένου και μέχρι δεκαπέντε(15) βιβλιογραφικές παραπομπές). Η επιλογή αυτή προτείνεται για τη δημοσίευση μικρής έκτασης σημαντικών ερευνητικών δεδομένων, που δεν έχουν δυνατότητα επανάληψης ή γενίκευσης. Επιπλέον, οι εργασίες μικρής έκτασης έχουν αυξημένες πιθανότητες ταχύτερης δημοσίευσης. Μια εργασία πρέπει να περιλαμβάνει ενδιάμεσους τίτλους (επικεφαλίδες) που να δομούν το κείμενο. Οι προτεινόμενοι προς χρήση ενδιάμεσοι τίτλοι περιλαμβάνουν: α) εισαγωγή, β) βιβλιογραφική ανασκόπηση, γ) σκοπός-οί, δ) ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις της μελέτης, ε) δείγμα, στ) μέθοδος συλλογής δεδομένων, ζ) αξιοπιστία και εγκυρότητα, η) ηθικά θέματα, θ) ανάλυση δεδομένων, ι) αποτελέσματα/ευρήματα, ια) συζήτηση, ιβ) συμπεράσματα και σημασία για τη νοσηλευτική πρακτική,

8

ιγ) περιορισμοί της μελέτης, ιδ) ευχαριστίες κ.λπ. Οι ενδιάμεσοι τίτλοι πρέπει να επιλέγονται και να προσαρμόζονται, καθώς εξελίσσεται η συγγραφή του άρθρου και πρέπει να διακρίνεται η ιεραρχική σειρά τους. Π.χ. οι κύριοι ενδιάμεσοι τίτλοι θα αναγράφονται με κεφαλαία γράμματα και bold, οι δευτερεύοντες με πεζοκεφαλαία και bold, οι τριτεύοντες με πλάγια κ.λπ. ΑΝΩΝΥΜΊΑ ΥΠΌ ΜΕΛΈΤΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΎ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΜΈΝΗ ΣΥΓΚΑΤΆΘΕΣΗ Στην εργασία δεν πρέπει να αναφέρονται ονοματεπώνυμα συγκεκριμένων ατόμων, νοσοκομείων η άλλων φορέων, για τη διατήρηση της ανωνυμίας, εκτός αν υπάρχει ρητή αποδοχή εκ μέρους των αναφερομένων. Επίσης, οι ασθενείς έχουν το θεμελιώδες δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικότητας το οποίο δεν θα πρέπει να παραβιάζεται χωρίς την πληροφορημένη συγκατάθεσή τους. Ωστόσο, στις περιπτώσεις που οι συγγραφείς κρίνουν ότι κάποια προσωπικά στοιχεία των ασθενών είναι απαραίτητα για επιστημονικούς σκοπούς (όπως τα αρχικά των ονομάτων των ασθενών ή φωτογραφίες τους ή στοιχεία του νοσοκομείου όπου νοσηλεύτηκαν), θα πρέπει να ζητούν την πληροφορημένη συγκατάθεση των ασθενών προκειμένου να τα δημοσιεύσουν. Αυτό, σημαίνει ότι οι συγγραφείς υποχρεώνονται να δείχνουν το τελικό κείμενο της εργασίας τους (με τα συνοδευτικά αρχεία: Εικόνων και Παραρτημάτων) το οποίο είναι προς υποβολή στο περιοδικό και να λαμβάνουν εγγράφως τη συγκατάθεση των ασθενών. Σε κάθε περίπτωση οι συγγραφείς θα πρέπει να καταβάλουν προσπάθεια για την εξασφάλιση του μεγαλύτερου δυνατού βαθμού ανωνυμίας των ασθενών. Για παράδειγμα, η κάλυψη των ματιών σε μία φωτογραφία, δεν εξασφαλίζει πλήρως την ανωνυμία του εικονιζόμενου. Οι αλλαγές σε κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ασθενών, είναι μία τεχνική που συστήνεται στους συγγραφείς, εφόσον βέβαια αυτές οι αλλαγές δεν παραποιούνπαρερμηνεύουν τα ερευνητικά αποτελέσματα. Αλλαγές τέτοιου είδους θα πρέπει οπωσδήποτε να γνωστοποιούνται στον εκδότη του περιοδικού καθώς και να παρέχεται η διαβεβαίωση ότι αυτές οι αλλαγές δεν επιφέρουν καμία «αλλοίωση» επιστημονικής φύσεως. Η λήψη της έγγραφης πληροφορημένης συγκα-

τάθεσης θα πρέπει να αναφέρεται στην ενότητα της μεθοδολογίας, στο τελικό κείμενο της προς υποβολή εργασίας. ΤΉΡΗΣΗ ΚΏΔΙΚΑ ΑΝΘΡΩΠΊΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΆΤΩΝ Σε περίπτωση που οι συγγραφείς δημοσιεύουν αποτελέσματα πειραμάτων, τα οποία έγιναν σε ανθρώπους θα πρέπει να δηλώσουν στην ενότητα της μεθοδολογίας, το αν αυτά έγιναν βάσει των όσων αναφέρονται στη Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Ελσίνκι του 1975, όπως αυτή αναθεωρήθηκε το 2004. Αν τυχόν υπάρχουν κάποιες παρεκκλίσεις στη μεθοδολογία υλοποίησης των πειραμάτων σε σχέση με τα όσα αναφέρονται στη Διακήρυξη του Ελσίνκι θα πρέπει οι συγγραφείς οπωσδήποτε να αιτιολογούν αυτές τις παρεκκλίσεις. Ιδιαίτερα, όσον αφορά την εκπόνηση κλινικών μελετών (παρεμβατικών και μη), θα πρέπει οι συγγραφείς να δηλώνουν, στην ενότητα της μεθοδολογίας αν αυτές διεξήχθησαν μετά από έγκριση του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση ΔΥΓ3/89292, ΦΕΚ Β1973/31-12-2003 (εναρμόνιση με την Directive 2001/20/EC) Επιπλέον, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα δεδομένα είναι ιστορικά και πρέπει να αναφέρονται στον αόριστο χρόνο. Ωστόσο, ο χρόνος συλλογής των δεδομένων πρέπει να αναφέρεται, τόσο στην περίληψη, όσο και στο κυρίως κείμενο. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των εμπειρικών (ερευνητικών) μελετών, αυτό μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: «Η συλλογή των δεδομένων έγινε κατά τη διάρκεια του 2007» ή «Η συλλογή των δεδομένων έγινε κατά τη διάρκεια 18 μηνών, στο χρονικό διάστημα 20062007». Σημειώνεται ότι στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δεν δημοσιεύονται άρθρα που αναφέρονται σε δεδομένα παλαιότερα των πέντε(5) ετών, εκτός αν αιτιολογείται επαρκώς η τρέχουσα σχετικότητα και χρησιμότητά τους. Στις ποιοτικές μελέτες, τα άτομα πρέπει να αναφέρονται με αριθμούς ή ψευδώνυμα (σε εισαγωγικά) και να υπάρχει ισορροπία των αναφορών σε όλο το φάσμα των απαντήσεων. Στην περίπτωση των ανασκοπήσεων, πρέπει να αναφέρεται το έτος που έγινε η ανασκόπηση και το εύρος των ετών δημοσίευσης των μελετών που ανασκοπήθηκαν. Ανάλογες λεπτομέρειες πρέπει να αναφέρονται και στην

περίπτωση ιστορικών μελετών. Οι στατιστικές δοκιμασίες που χρησιμοποιούνται, πρέπει να ορίζονται και, όπου είναι απαραίτητο, να τεκμηριώνονται με βιβλιογραφικές παραπομπές. Οι συντομογραφίες και τα σύμβολα πρέπει να χρησιμοποιούνται σπάνια και μόνον όταν επαναλαμβάνονται μεγάλα σε έκταση ονόματα ή εκφράσεις. Τα πλήρη ονόματα ή εκφράσεις θα αναφέρονται ολόκληρα κατά την πρώτη χρήση, ακολουθούμενα από τη συντομογραφία σε παρένθεση. Σε κάθε περίπτωση, θα ακολουθούνται οι κανόνες που ισχύουν στις δημοσιεύσεις του Royal Society of Medicine Press.

13. Αντικρουόμενα συμφέροντα: H εμπιστοσύνη του κοινού στη διαδικασία κρίσης των υποβαλλόμενων άρθρων εξαρτάται εν μέρει και από τον τρόπο διαχείρισης τυχόν αντικρουόμενων συμφερόντων κατά τη συγγραφή, την αξιολόγηση και τη λήψη της τελικής απόφασης εκ μέρους της διεύθυνσης σύνταξης για τη δημοσίευσή τους ή όχι. Αντικρουόμενα συμφέροντα υφίστανται όταν κάποιος συγγραφέας (ή το ίδρυμα από το οποίο προέρχεται ο συγγραφέας), κάποιος κριτής ή ο διευθυντής σύνταξης έχουν οικονομικές ή διαπροσωπικές σχέσεις που με αρνητικό τρόπο επηρεάζουν τις ενέργειές τους αναφορικά με το άρθρο που έχει υποβληθεί προς κρίση στο περιοδικό. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις κοινές απαιτήσεις που πρέπει να πληρούν τα άρθρα τα οποία υποβάλλονται σε βιοϊατρικά περιοδικά (όπως αυτές έχουν εκδοθεί το Φεβρουάριο του 2006 από τη Διεθνή Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Περιοδικών) αντικρουόμενα συμφέροντα υφίστανται όταν υπάρχουν οικονομικές σχέσεις (π.χ σχέσεις εργοδότη - εργαζόμενου, ιδιοκτησίας περιουσίας, οικονομικών τιμητικών επάθλων, και αμειβόμενων εμπειρογνωμοσυνών), οι οποίες είναι οι πιο εύκολα αναγνωρίσιμες και αυτές που πιο συχνά υπονομεύουν την αξιοπιστία του περιοδικού, των εκδοτών, των συγγραφέων και της επιστήμης γενικότερα. Ωστόσο, αντικρουόμενα συμφέροντα μπορεί να προκύψουν και για άλλους λόγους, όπως οι κακές διαπροσωπικές σχέσεις, ο ακαδημαϊκός ανταγωνισμός κ.α. Οι συγγραφείς θα πρέπει να δηλώσουν στο τέλος του κειμένου της εργασίας τους και πριν από τον κατάλογο της βιβλιογραφίας, αν θεωρούν ότι η κρίση –αξιολόγηση της εργασία τους, δύναται να επηρεαστεί ή όχι από την ύπαρξη τυχόν αντικρουόμενων συμφερόντων

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

9

όπως αυτά περιγράφονται παραπάνω.

14. Πηγές χρηματοδότησης: Οι συγγραφείς θα πρέπει να αναφέρουν τα λεπτομερή στοιχεία (επωνυμία φορέα, στοιχεία επικοινωνίας, χορηγούμενο ποσό) όλων των χρηματοδοτικών πηγών από τις οποίες ενισχύθηκε η εκπόνηση της εργασίας τους. Παραδείγματα τέτοιων πηγών είναι: χρηματοδοτήσεις από εταιρείες ιατρικού ενδιαφέροντος ή μη, υποτροφίες, επιχορηγήσεις προερχόμενες από εθνικούς ή κοινοτικούς πόρους, ενισχύσεις από επιστημονικούς φορείς (π.χ. επιστημονικές εταιρείες, μη κερδοσκοπικά ιδρύματα κ.λπ.). Επίσης, θα πρέπει να αναφέρεται αν η εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο κάποιου προγράμματος εθνικού ή διακρατικού, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από πόρους εθνικούς ή της αλλοδαπής. Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να αναφέρονται τα πλήρη στοιχεία του προγράμματος (φορέας ανάθεσης, χρονική διάρκεια, ποσό χρηματοδότησης κλπ). Τα παραπάνω στοιχεία θα πρέπει να αναφέρονται σε ξεχωριστή ενότητα μετά την ενότητα όπου γίνονται οι δηλώσεις περί αντικρουόμενων συμφερόντων.

15. Ευχαριστίες Μετά την ενότητα των χρηματοδοτικών πηγών ακολουθεί η προαιρετική ενότητα των ευχαριστιών, στην οποία αναφέρονται τα ονόματα και οι ιδιότητες ατόμων που συνέβαλαν (π.χ. μέσω της παροχής πρωτογενών στοιχείων, ή μέσω της κριτικής ανάγνωσης του κειμένου προς δημοσίευση ή μέσω της γνωμοδότησής τους) στην εκπόνηση της εργασίας (πέραν από τους συγγραφείς). Στην ενότητα αυτή, θα πρέπει να αναφέρονται και τυχόν χορηγοί-δωρητές υλικών και μέσων που ήταν απαραίτητα για τη διεξαγωγή της έρευνας.

16. Βιβλιογραφικές Παραπομπές Οι βιβλιογραφικές παραπομπές μέσα στο κείμενο πρέπει να αναφέρουν τα επώνυμα των συγγραφέων, ακολουθούμενα από τη χρονολογία, με χρονολογική σειρά, π.χ. (Lewis 1975, Barnett 1992, Chalmers 1994). Όταν υπάρχουν περισσότεροι από δύο συγγραφείς, αναφέρεται το όνομα του πρώτου συγγραφέα και ακολουθείται από et al., π.χ. (Barder et al. 1994), αλλά όλοι οι συγγραφείς πρέπει να αναφέρονται στον κατάλογο της βιβλιογραφίας. Όταν στο κείμενο υπάρχουν εισαγωγικά, πρέπει πάντα να αναφέρεται και η σελίδα, π.χ. (Chalmers 1994, p.7). Όλες οι αναφορές πρέπει να γίνονται από τις πρωτογενείς πηγές.

10

Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας ακολουθεί το σύστημα Harvard, π.χ. γράφεται με αλφαβητική σειρά, με βάση το επώνυμο του πρώτου συγγραφέα. Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας πρέπει να περιλαμβάνει τα επώνυμα των συγγραφέων και τα αρχικά, τη χρονολογία της δημοσίευσης, τον τίτλο του άρθρου, το πλήρες όνομα του περιοδικού, τον αριθμό του τόμου (και τον αριθμό του τεύχους, εάν οι σελίδες του τόμου δεν είναι συνεχόμενες) και την πρώτη και τελευταία σελίδα του άρθρου. Όταν η παραπομπή αφορά βιβλίο, αναφέρεται ο συγγραφέας, η χρονολογία, ο τίτλος, ακολουθείται από τον εκδότη και την πόλη. Όταν η παραπομπή αφορά κεφάλαιο σε βιβλίο, πρέπει να δίνονται λεπτομέρειες για το συγγραφέα (είς) του βιβλίου, τη χρονολογία, τον τόπο δημοσίευσης και τον εκδοτικό οίκο. Οι παραπομπές που αναφέρεται ότι είναι «υπό δημοσίευση» («in press»), γίνονται αποδεκτές μόνον εάν συνοδεύονται από επιστολή αποδοχής του αντίστοιχου περιοδικού.

Παραδείγματα: Williams N. (2001). Patient resuscitation following major thermal trauma. Nursing in Critical Care: 6: 115-121 Muller D, Harns P, Watley L. (1986). Nursing Children: Psychology Research and Practice.

London: Harper Row. Lewis T, Hell J. (1992). Rhabdomyolysis and Myoglobinuria. In: Hall J, Schmidt G, Wood L. (eds), Principles of Critical Care, Volume 2. New York: McGraw Hill. Οι ιστοσελίδες (websites) αναφέρονται ως ακολούθως: National Institute for Clinical Excellence (2000) Final appraisal determination: Drugs for early thrombolysis in the treatment of acute myocardial infarction, NICE, www.nice.org.uk/article.asp?a =36672. Πρόσβαση στις 7 Οκτωβρίου 2006.

17. Πίνακες, Σχήματα, Γραφικά, Φωτογραφίες: Οι πίνακες πρέπει να αναφέρονται στο κείμενο ως Πίνακες, να αριθμούνται με τη σειρά παράθεσής τους, π.χ. ως Πίνακας 1, Πίνακας 2 κλπ και να ενσωματώνονται στη σωστή θέση τους στο κείμενο. Όλες οι εικόνες, συμπεριλαμβανομένων των φωτογραφιών, πρέπει να αναφέρονται στο κείμενο ως Σχήματα και να αριθμού-

νται με τη σειρά παράθεσής τους, π.χ. Σχήμα 1, Σχήμα 2 κλπ. Πίνακες και Σχήματα πρέπει να έχουν τίτλο και μπορούν να συνοδεύονται από επεξηγηματικό κείμενο (λεζάντα), που δεν θα υπερβαίνει τις τριάντα(30) λέξεις. Το περιοδικό διατηρεί το δικαίωμα προσαρμογής του μεγέθους των σχημάτων, για τεχνικούς λόγους. Σε περίπτωση χρησιμοποίησης υλικού (περιλαμβανομένων των σχημάτων, πινάκων κ.λπ.) που έχει ήδη δημοσιευθεί αλλού, πρέπει να εξασφαλίζεται, πριν την υποβολή ενός άρθρου, η άδεια των αρχικών συγγραφέων ή αυτών που κατέχουν τα πνευματικά δικαιώματα του αναπαραγόμενου υλικού. Οι συγγραφείς των δημοσιευμένων άρθρων έχουν την ευθύνη για οποιαδήποτε επίπτωση από παραβίαση του copyright τρίτων. ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΑ ΚΡΊΣΗΣ 18. Όλες οι υποβαλλόμενες εργασίες κρίνονται (ως ανώνυμες) από δύο(2) ανεξάρτητους Κριτές και, εφόσον περιλαμβάνουν σύνθετες στατιστικές δοκιμασίες, από στατιστικολόγο. Οι Κριτές αποφαίνονται αν ένα άρθρο είναι α) δημοσιεύσιμο ως έχει, β) δημοσιεύσιμο ύστερα από διορθώσεις ή γ) μη δημοσιεύσιμο. Σε περίπτωση διαφωνίας των κριτών αποφαίνεται οριστικά η Διεύθυνση Σύνταξης, λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις και των δύο Κριτών. Αν οι κριτές υποδείξουν διορθώσεις, η εργασία επιστρέφεται από τη γραμματεία του περιοδικού στον/στους συγγραφείς για επαναδιατύπωση και επανυποβολή το αργότερο εντός 6 εβδομάδων από την ημερομηνία αποστολής των σχολίων του κριτή (η διάρκεια διόρθωσης των εργασιών από τους κριτές ανέρχεται συνήθως σε 6-8 εβδομάδες και σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να φτάσει και τις 10 εβδομάδες). Κατά την επανυποβολή ο/οι συγγραφείς θα πρέπει μέσω επιστολής προς το διευθυντή σύνταξης να δηλώσει/ουν τις διορθώσεις που έχουν κάνει σύμφωνα με τις υποδείξεις των κριτών. Η διορθωμένη εργασία, εάν κριθεί αναγκαίο, ξαναστέλνεται στους Κριτές οι οποίοι επιβεβαιώνουν ή όχι τη διόρθωση του κειμένου σύμφωνα με τις συστάσεις τους, οπότε η διεύθυνση σύνταξης λαμβάνει την τελική της απόφαση για τη δημοσίευση του άρθρου Δοκίμιο, Ανάτυπο, Πρόσθετα Αντίτυπα

19. Ηλεκτρονικό Ανάτυπο Μετά τη δημοσίευση αποστέλλεται στο συγγραφέα που είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία, η ηλεκτρονική διεύθυνση της δημοσίευσης. Ηλεκτρονικά ανάτυπα διανέμονται από αυτόν, στους υπόλοιπους συγγραφείς. Το περιοδικό δεν εκδίδει τυπογραφικά ανάτυπα των δημοσιευόμενων εργασιών. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΆ ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΑ 20. Προϋπόθεση για τη δημοσίευση οποιασδήποτε εργασίας στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι η παραχώρηση από τους συγγραφείς αυτού του αποκλειστικού δικαιώματος στην Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών. Μαζί με το δοκίμιο αποστέλλεται στους συγγραφείς ειδικό έντυπο παροχής άδειας αποκλειστικής δημοσίευσης, το οποίο συμπληρώνεται, υπογράφεται και επιστρέφεται ταχυδρομικά στο περιοδικό, μαζί με το διορθωμένο δοκίμιο του άρθρου. Όταν ένα άρθρο προέρχεται από μεγάλη ερευνητική μελέτη και οι ίδιοι ή άλλοι συγγραφείς έχουν προετοιμάσει επιπλέον άρθρα (χωριστές παρουσιάσεις), τα οποία έχουν δημοσιευθεί ή υποβληθεί προς δημοσίευση σε αυτό ή άλλο περιοδικό, ο συγγραφέας που είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία οφείλει να ενημερώσει τη Διεύθυνση Σύνταξης, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι δεν παραβιάζονται πνευματικά δικαιώματα τρίτων. Οποιαδήποτε επίπτωση από παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων βαρύνει τους συγγραφείς των δημοσιευμένων άρθρων και το περιοδικό θα προβαίνει στις ανάλογες ενέργειες. ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ

Παρακαλούνται οι συνδρομητές που προετοιμάζουν εργασίες προς δημοσίευση στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», να τηρούν σχολαστικά τις παραπάνω Οδηγίες προς τους Συγγραφείς, προς αποφυγή καθυστερήσεων στη δημοσίευση των εργασιών τους και στην κυκλοφορία των τευχών.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

11

Instructions for Authors MISSION AND AIM OF THE JOURNAL “Nursing Care and Research” is a peer-reviewed journal accepting manuscripts from researchers from Greece and abroad. Its mission is to contribute to the development of nursing science and practice in Greece as well as internationally. The aim is to promote and disseminate new knowledge and research data for eventual application in clinical practice. To this end, nurses and other affiliated researchers are invited to submit high-calibre manuscripts in Greek or English. The journal welcomes original research papers, reviews, theoretical or philosophical articles, interesting clinical cases and methodological articles from experts. Nursing Care and Research is recognized at national level (FEK issue B 1961/23-9-2008) and is indexed at the CINHAL, EBSCO and SCOPUS International Databases.

tial changes are made only following author consent.

GENERAL INFORMATION 1. “Nursing Care and Research” publishes, following peer review, articles in Greek or English, contributing to the understanding and development of all aspects of nursing care. The Editorial Department receives manuscripts relating to nursing practice, research, education and management, with scientific, theoretical or philosophical basis.

2. Papers published in the journal belong to one of the following categories: a) research studies, b) literature reviews and c) articles relating to developments in nursing practice, education and management. Additionally, letters (no longer than 500 words), including reviews or comments on previously published work, are published if submitted within two (2) months from the publication of the research concerned.

3. Manuscripts must be submitted exclusively to the “Nursing Care and Research” journal, they must not have been published in print or electronic form, or undergo peer review at another journal or medium at the time of submission. The Editorial Director decides time of publication and reserves the right to change manuscript format; however, large or substan-

12

Authors should avoid submitting two manuscripts from the same study without clear justification. Also, they should not include in new work material from background literature reviews that have already been published (eg avoidance of self-plagiarism). In the event that two papers emerge from the same research study, presenting different aspects of the work at hand, they must be submitted independently and not as two parts of the same article. Each article should be autonomous and must not include the other, although cross - references can be made. When a complete description of the research methodology is made in the first article a brief description is sufficient in the the second provided the first is adequately referenced. Generally, one should avoid publishing numerous individual papers emanating from the same study (“salami slicing”) and instead should focus on the different aspects and research findings within a single publication.

If the manuscript is accepted for publication, the authors must complete and send via fax at 00302107461485 the Non-Publication in Another Medium Form, which forms part of the supporting files as required in the submission process.

4. Author participation in the drafting process All authors cited in a manuscript must have actively contributed to the conception and design of the study and/or the analysis and interpretation of data and/or in drafting the manuscript and all should have analysed and approved the content of the final version submitted for publication. Participation only in the funding-seeking process or data collection does not justify listing among the authors, and can be acknowledged in the Acknowledgement section. For this reason, when several authors are cited, a separate letter is required explaining in detail the contribution of each (eg methodological design, statistical analysis and interpretation, drafting of final text, reviewing and editing, literature review etc). The editorial department reserves the right to contact authors to obtain clarifications on specific issues.

5. Submission process Manuscripts for publication are submitted electronically via e-mail: nviolaki@nurs.uoa. gr in Word for Windows format. Figures, tables, graphics and images (only black & white) are to be submitted in separate files in JPEG, GIF, TIFF, Microsoft PowerPoint and Excel formats. Authors are advised to confirm that their work has been received by contacting the Secretariat on weekdays between 10.00-16.00, tel: 00302106512282. In addition, authors should always maintain a copy of their work.

6. Periodicity The journal is published three (3) times per year (quarterly) and includes research papers submitted exclusively by its subscribers.

The author or at least one of the authors of any manuscripts submitted must already be a registered subscriber of the journal or a paid member of the Nursing Studies Society for the current year.

7. Retention of material Authors are advised that submitted manuscripts are kept in record for one month after publication. If there is a request for the re-

turn of any material it should be clearly stated when manuscripts are being submitted.

Organisation and format 8. Script: Texts should be double-spaced, with font size 12 and 2.5 cm white margin on all sides of each A4 page. All pages must be numbered in the lower right corner and the figures, tables, graphics and photos are to be submitted in separate pages, in continuous numbering.

9. Identification Page: The first page of each manuscript includes the title (up to 15 words) and the names of the authors in Greek and English. Each author name is accompanied by qualifications, the last professional title, employer, mailing and e-mail address and telephone number. In case of several authors, the name of the author to whom inquiries regarding the paper should be directed must be indicated (corresponding author).

The authors of research studies cannot exceed six (6), apart from exceptional circumstances when it comes to multi-disciplinary, largescale multicenter studies. The authors of other types of manuscripts cannot exceed two (2).

All authors listed in the manuscript must have made an active contribution to the conception and design of the study and/or the analysis and interpretation of data and/or in the drafting of the manuscript and everyone should have studied and approved the final version submitted for publication. Participation only in the funding-seeking process or data collection does not justify listing among the authors, and can be acknowledged in the Acknowledgment section.

The identification page will be stored at the journal’s Secretariat office until the completion of each anonymous peer review, receiving a code number communicated to the author via e-mail. With this number the author can request information on the progress of their manuscript following submission.

10. Title Page: Immediately after the identification page, follows the title page, which includes the title and the running title of the paper. The running title will appear in Greek and

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

13

English language and cannot exceed five (5) words. This page does not list names of authors or any other item that violates their anonymity during the peer-review process.

11. Abstracts and Keywords: The title page is followed by the abstracts (up to 250 words) in Greek and English, which will accurately summarize the content of the work. The abstract includes a) introduction, b) aim(s), c) methodology, d) results and e) conclusion, and must not contain bibliographical references and abbreviations. Each abstract is followed by up to six (6) keywords that indicate the content, purpose and focus of the manuscript.

12. Main body of work: The area of ​​the main body of the manuscript should be 2,000-5,000 words (excluding abstracts, tables and bibliography). Short manuscripts (up to 2,500 words in the main body and up to fifteen (15) references) are particularly welcome. This option is recommended for the dissemination of smallscale research studies of outstanding value, without the possibility of extrapolations or repetition. In addition, smaller-scale manuscripts are more likely to reach publication stage faster.

The manuscript should include headings to further clarify text sections. Proposed headings include: a) introduction, b) literature review, c) aims, d) research questions and assumptions, e) sample f) data collection process, g) reliability and validity, h) ethical issues, i) data analysis, j) results, k) discussion, l) limitations of the study,m) conclusions and relevance to nursing practice, n) acknowledgments etc. Headings must be selected and adapted to content needs and their hierarchical order should be clearly distinguishable; for example first level headings should appear in upper case and bold fonts, second level headings in lower case and bold fonts, third level headings in italics and so on and so forth.

Study population anonymity and informed consent

14

In order to ensure anonymity, the manuscript should not include the names of specific individuals, hospitals or other entities, without their explicit consent. Furthermore, patients retain a fundamental right in regards to respecting their privacy which should not be infringed without their informed consent. However, in those cases where the authors consider that certain personal patient data are essential for scientific purposes (such as patient initials or photographs or names of hospitals) informed consent is necessary. This means that authors are required to show the final version of their work (with the accompanying files: Images and Annexes) prior to submission to the journal and receive written consent from the patients.

In each case, the authors should make an effort to ensure the greatest possible degree of patient anonymity. For example, covering the eye area in photos does not fully ensure the anonymity of the depicted. Changes in some patient characteristics is the technique recommended to authors, provided that these changes do not distort/misinterpret the research results. Such changes should always be communicated to the publisher along with assurances that these changes will not result in any “alteration” of a scientific nature. Obtaining of the written informed consent should be stated in the methodology section, in the final text of the submitted manuscript.

ADHERING TO THE HUMAN RIGHTS CODE OF CONDUCT Should authors publish results of studies conducted on humans, the methodology section should indicate whether they were conducted according to the principles of the Declaration of Human Rights, (Helsinki 1975) as revised in 2004. Should certain processes deviate from these principles, these must be methodologically outlined and justified.

Specifically, concerning clinical studies (invasive or not), authors should indicate, in the methodology section whether they were conducted upon approval of the National Agency

for Medicines (EOF) in accordance with Ministerial Decision DYG 3/89292 Gazette V1973/3112-2003 (aligned with Directive 2001/20/EC).

It should also be indicated that data is historical and should be referred to in the past tense.

The time of data collection should be reported in both the abstract and the main text. For example, in the case of empirical studies, this can be stated thus: “Data collection was carried out during 2007” or “Data collection was performed over 18 months, in the 2006-2007 period.” Note that the “Nursing Care and Research” journal does not publish studies citing data older than five (5) years, unless current relevance is sufficiently justified. In qualitative studies, individuals should refer to numbers or aliases (in quotes) and mentions should be balanced equally across the full range of responses.

In the case of reviews, the year of the review should be reported and the range of publication years of the studies reviewed should be reported. Such details should be mentioned in historical studies. The statistical tests used, ought to be defined and, where necessary, documented with references.

Abbreviations and symbols should be used rarely and only in the case of names or expressions of extensive length. The full names or expressions will be referred to during first use, followed by the abbreviation in parentheses.

In any case, abbreviations will follow the rules set out by the Royal Society of Medicine Press.

13. Conficts of interest Public confidence in the peer-review process depends partly on the management of any conflicting interests arising in the writing, evaluation and final publication decision as articulated by the editorial department. Conflicts of interest arise when an author (or the institution to which the author belongs to), a reviewer or the Managing Editor maintain financial or personal relationships that can in a negative way affect their actions/judgment regarding the manuscript submitted to the journal. More specifically, according to the requirements for

manuscripts submitted to biomedical journals (as issued in February 2006 by the International Committee of Medical Journals Publishers) conflicting interests arise when financial relationships exist (eg employer – employee, ownership of property, financial honorary prizes, and paid expert opinions) and these are the most easily identifiable cases and those that most often undermine the credibility of the journal, the publishers, the authors and the scientific endeavours in general. However, conflicting interests may arise for other reasons as well such as poor interpersonal relationships, academic competition etc.

Authors must indicate at the end of the text and prior to the references section if they consider that the peer review of their work may be affected or not by the existence of any conflict of interest as described above.

14. Sources of funding Authors should indicate details (entity name, contact information, amount awarded) of all funding sources from which their research benefitted. Examples of such sources include: medical or non-medical interest company funds, scholarships, national or European Community grants, support from scientific bodies (eg scientific societies, non -profit institutions etc.). It should also be indicated if the work was carried out as part of a national or transnational program, financed by national or international sources. In this case, full details of the program (awarding body, duration, amount of funding, etc.) must be disclosed.

This information should be listed in a separate section following the conflicts of interest section.

15. Acknowledgements The funding sources section is followed by the optional Acknowledgements section, stating the names and affiliations of all those who contributed (eg through the provision of primary data, or by reviewing the text or providing their opinion) to the drafting of the manuscript (apart from the authors). This section

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

15

should acknowledge any sponsors donating materials and tools required for the research.

ticle.asp?a =36672. Last access on 7 October 2006.

16. Bibliographic References: Bibliographic references in the text should indicate the names of the authors followed by the date in chronological order, eg. (Lewis 1975, Barnett 1992, Chalmers 1994). When there are more than two authors, the name of the first author followed by et al., eg. (Barder et al. 1994), is referenced in the text but all authors should be listed in the bibliography. When quotes are used in the text, the page should be referred to eg. (Chalmers 1994, p.7). All references must be from primary sources.

The literature list follows the Harvard system, written in alphabetical order based on the surname of the first author. The list should include authors’ surnames and initials, the date of publication, article title, full name of journal, volume number (and issue number if the volume pages are not consecutive) and the first and last page of the article. When the reference applies to a book, the author, the date, the title, followed by the publisher and the city must be stated. When the reference applies to a chapter in a book, details on the author(s) of the book, the date, place of publication and publisher must be provided. These references that are said to be “in press�, shall be accepted only if accompanied by a letter of acceptance from the journal in question.

17. Figures , Tables , Graphics , Photos : Tables must be referred to herein as Tables, numbered in the order they are presented, eg as Table 1, Table 2, etc. and incorporated in the correct place in the body of the text. All images, including photos, must be referred to herein as Figures and numbered in the order they are presented, eg Figure 1, Figure 2 etc. They must also be captioned and may be accompanied by a legend not exceeding thirty (30) words. Figures of all forms will cover a single column (width 86mm) or two columns when needed (width 177mm). The journal reserves the right to adjust the size of figures for technical reasons.

Examples: Williams N. (2001). Patient resuscitation following major thermal trauma. Nursing in Critical Care: 6: 115-121 Muller D, Harns P, Watley L. (1986). Nursing Children: Psychology Research and Practice.

London: Harper Row. Lewis T, Hell J. (1992). Rhabdomyolysis and Myoglobinuria. In: Hall J, Schmidt G, Wood L. (eds), Principles of Critical Care, Volume 2. New York: McGraw Hill.

Websites are refencees as follows: National Institute for Clinical Excellence (2000) Final appraisal determination: Drugs for early thrombolysis in the treatment of acute myocardial infarction, NICE, www.nice.org.uk/ar-

16

When material (including figures, tables, etc.) that has already been published elsewhere appears in the manuscript, the written permission of the original authors (or those who own the copyright of said material) must be obtained. The authors of published papers are fully liable for any copyright infringement.

Peer-review process 18. All submitted work is reviewed (anonymously) by two (2) independent referees/reviewers and, if they contain complex statistical methodologies by a statistician as well. Reviewers decide whether an article is a) accepted, b) requires modifications or c) rejected. In case of disagreement among the reviewers, the Managing Editor will reach a final decision, taking into account all reviewer comments.

If the reviewers suggest modifications, the manuscript is returned by the journal secretariat to the corresponding author for redrafting and resubmission within six weeks from the date the comments were made (the review process spans usually 6-8 weeks and in some cases can reach up to 10 weeks). During resubmission, authors are required to indicate the modifications they have carried out in accordance to reviewer instructions in a letter to the Managing Editor. The modified manuscript is forwarded to the reviewers if deemed neces-

sary, and they confirm whether or not modifications comply with their recommendations.

At that point the Managing Editor reaches the final decision to publish the article.

19. Electronic Reprint: Following publication, the corresponding author will receive an electronic reprint of the article in PDF format.

Electronic reprints will be distributed by him/ her to the other authors. The journal does not issue printed reprints of published work.

COPYRIGHT 20. In order to publish any article in the “Nursing Care and Research” journal, the authors are asked to grant this exclusive right to the Society for Nursing Studies. Along with the draft for modifications the authors receive an Authorization for Exclusive Publication form which must be filled, signed and returned by mail (or by email as a pdf file) to the journal, along with the modified manuscript.

have prepared additional papers, which have been published or submitted for publication in this or other journals, the corresponding author must notify the Managing Editor so as to ensure that third party copyright is not infringed. Any impact emanating from copyright infringement lies exclusively with the authors of published articles and the journal will proceed with all necessary actions.

FINAL NOTE Subscribers preparing manuscripts for publication in the “Nursing Care and Research” journal are requested to adhere to these Instructions for Authors carefully in order to avoid delays in the publication of their work and the publication of new volumes of the journal.

When a paper is derived from an extensive research study and the same or other authors

Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών Διοικητικό Συμβούλιο Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών

Πρόεδρος: Όλγα Σίσκου

Αντιπρόεδρος: Μαρία Καθαράκη

Γενική Γραμματέας: Μαρία Χατζοπούλου

Ειδική Γραμματέας: Ευανθία Κωνσταντάκη

Ταμίας: Αργυρώ Ψυχογυιού

Μέλη: Μαρία Χαρχαρίδου

Στέλιος Κατσαραγάκης

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

17

ΆΡΘΡΟ ΣΎΝΤΑΞΗΣ

Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία και το σύστημα υγείας Χαράλαμπος Οικονόμου, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Η Ελλάδα διανύει τον έκτο χρόνο βαθειάς οικονομικής ύφεσης και τον τέταρτο χρόνο Μνημονιακής επιτήρησης. Οι εφαρμοζόμενες πολιτικές αυστηρής δημοσιονομικής λιτότητας με έμφαση στη μείωση των κοινωνικών δαπανών, τον περιορισμό των εισοδημάτων και την πλήρη απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, σε συνδυασμό με την αδυναμία εξορθολογισμού του φορολογικού συστήματος, προώθησης ουσιαστικών διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και διαμόρφωσης ενός νέου αναπτυξιακού προτύπου, δεν έχουν οδηγήσει στην επαλήθευση των βαρύγδουπων εξαγγελιών περί εξόδου από την κρίση. Αντίθετα, είμαστε μάρτυρες της αποδιάρθρωσης της οικονομίας και του κοινωνικού ιστού και της διεύρυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων και της φτώχειας. Αυτό τουλάχιστον αποτυπώνεται στην πορεία βασικών μακροοικονομικών και κοινωνικών δεικτών. Το ΑΕΠ από το 2009 και μετά συνεχώς μειώνεται με αύξοντα ρυθμό, ο οποίος το 2012 έφτασε το –7,1%. Το δημόσιο χρέος εξακολουθεί να είναι δυσβάσταχτο αγγίζοντας το 156,9% του ΑΕΠ. Και το δημοσιονομικό έλλειμμα κινείται σε επίπεδα του -9% (Ελληνική Στατιστική Αρχή 2014α). Οι επιπτώσεις για την κοινωνία είναι καταλυτικές. Η ανεργία ξεπερνά το 27% του εργατικού δυναμικού, με τους ανέργους να ανέρχονται σε πάνω από 1,34 εκατομμύρια άτομα, εκ των οποίων το 71% είναι μακροχρόνια άνεργοι. Το 34,1% του πληθυσμού βρίσκεται σε κατάσταση φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Το χάσμα κινδύνου φτώχειας έχει αυξηθεί και η ανισοκατανομή του εισοδήματος διευρύνθηκε. Το 20% του πιο εύπορου πληθυσμού της χώρας κατέχει 6,6 φορές μεγαλύτερο μερίδιο εισοδήματος σε σχέση με το

18

20% του φτωχότερου πληθυσμού (Ελληνική Στατιστική Αρχή 2014β). Ένας από τους τομείς ο οποίος υφίσταται τις δυσμενέστατες επιπτώσεις της κατάστασης που σκιαγραφήθηκε συνοπτικά παραπάνω, είναι αυτός της υγείας. Κάτι τέτοιο δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει. Η μείωση του ΑΕΠ, των επενδύσεων και των κοινωνικών δαπανών και η αύξηση της ανεργίας έχουν μια διπλή αρνητική επίπτωση. Αφενός μειώνεται το εισόδημα και η ευημερία των νοικοκυριών και αυξάνεται η ανασφάλεια στην εργασία. Αυτό επιφέρει αλλαγές στις συμπεριφορές που επιδρούν στην υγεία. Ο περιορισμός του διαθέσιμου εισοδήματος μπορεί να οδηγήσει στην αναγκαστική πρόσληψη φθηνότερων τροφίμων με ανεπαρκή διατροφική αξία. Η μακροχρόνια ανεργία μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα απαξίωσης της εικόνας του εαυτού και να οδηγήσει στην αύξηση των ψυχικών διαταραχών, των αυτοκτονιών, της κατανάλωσης αλκοόλ και καπνού και της χρήσης ναρκωτικών ουσιών. Μπορεί επίσης να οδηγήσει ομάδες του πληθυσμού σε εξάντληση του ασφαλιστικού τους δικαιώματος για ασθένεια. Επιπροσθέτως, μειώνεται η ζήτηση υπηρεσιών υγείας στην περίπτωση που οι πολίτες καλούνται να καταβάλουν δυσβάσταχτες πλέον άμεσες πληρωμές στον ιδιωτικό τομέα ή υψηλή συμμετοχή στο κόστος παροχής δημόσιων υπηρεσιών υγείας. Αφετέρου, μειώνονται τα κρατικά έσοδα και οι κρατικοί πόροι που διατίθενται για κοινωνική επένδυση και επιδεινώνεται η βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος. Αυτό σημαίνει περιορισμό της προσφοράς δημόσιων υπηρεσιών και προγραμμάτων υγείας, ανεπαρκή διαχείριση των

νοσημάτων από τις υποχρηματοδοτούμενες και υποστελεχωμένες δημόσιες μονάδες υγείας και περιορισμό της ασφαλιστικής κάλυψης για ασθένεια. Η αλληλεπίδραση των προαναφερθέντων παραγόντων έχει ως αποτέλεσμα τη χειροτέρευση της φροντίδας και του επιπέδου υγείας. (Κυριόπουλος κ.α. 2012). Τα παραπάνω τεκμηριώνονται από την εμπειρία ανάλογων περιπτώσεων στο παρελθόν. Οι οικονομικές κρίσεις, πρωτίστως όμως τα μέτρα που λαμβάνουν οι κυβερνήσεις για την αντιμετώπιση των εν λόγω κρίσεων, επιδρούν αποφασιστικά στο επίπεδο υγείας του πληθυσμού και στη λειτουργία των υπηρεσιών υγείας. Προς επαλήθευση τούτου, θα μπορούσε κανείς να παραπέμψει σε τέσσερα παραδείγματα που έχουν μελετηθεί και για τα οποία υπάρχουν σημαντικές βιβλιογραφικές πηγές. Πιο συγκεκριμένα, αναφερόμαστε: (α) στη Μεγάλη Κρίση του 1929, (β) στην κρίση που σημειώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’70 και τις αρχές της δεκαετίας του ’80 στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, (γ) στη μετάβαση των πρώην κομμουνιστικών χωρών σε ένα σύστημα ελεύθερης οικονομίας στις αρχές της δεκαετίας του ’90 και (δ) στην κρίση χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Λατινικής Αμερικής που ξέσπασε στο δεύτερο μισό της δεκαετίας το ‘90. Κοινός τόπος και στα τέσσερα παραδείγματα είναι ότι κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης σημειώθηκε χειροτέρευση των δεικτών θνησιμότητας και νοσηρότητας, ιδιαίτερα των φτωχότερων στρωμάτων του πληθυσμού και περιορισμός των υγειονομικών υλικών, ανθρώπινων και οικονομικών πόρων. Ένα δεύτερο κοινό χαρακτηριστικό, στις περιπτώσεις των χωρών του Τρίτου Κόσμου, των πρώην κομμουνιστικών χωρών και των χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, ήταν το γεγονός ότι η παρέμβαση της Παγκόσμιας Τράπεζας (ΠΤ) και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), με τη μορφή της επιβολής Προγραμμάτων Διαρθρωτικής Προσαρμογής ακραίου φιλελευθερισμού τα οποία συνόδευαν το αίτημα των χωρών αυτών για χρηματοδοτική βοήθεια και δανεισμό, επιδείνωσε ακόμα περισσότερο τις αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης στο επίπεδο υγείας και τις υπηρεσίες υγείας. Υπήρξε όμως και μια εξαίρεση, η Μαλαισία, η οποία δεν ακολούθησε τις υποδείξεις του ΔΝΤ. Η χώρα αυτή, αντί μέτρων λιτότητας επέλεξε να

αυξήσει τις κοινωνικές επενδύσεις και τις δαπάνες υγείας. Το αποτέλεσμα εμφανίστηκε ως παράδοξο, με βάση τη θεραπεία σοκ που πρότεινε το ΔΝΤ: η Μαλαισία πέτυχε πρωτογενές πλεόνασμα, χωρίς απαξίωση του συστήματος κοινωνικής προστασίας (Economou 2012a). Ποια είναι όμως η κατάσταση που διαμορφώνεται σήμερα στην Ευρώπη και με ποιο τρόπο τα συστήματα υγείας ανταποκρίθηκαν στις προκλήσεις της παρούσας οικονομικής κρίσης; Η απάντηση συνοψίζεται σε πρόσφατη μελέτη του Γραφείου Ευρώπης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Οι Ευρωπαϊκές χώρες υιοθέτησαν ένα μεγάλο εύρος διαφορετικών στρατηγικών και εργαλείων πολιτικής, ορισμένα από τα οποία προάγουν τους στόχους ενός συστήματος υγείας με κοινωνικό προσανατολισμό, ενώ κάποια άλλα τους υποσκάπτουν. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται μέτρα όπως η ενίσχυση συνολοποίησης των κινδύνων, η σύναψη συμβάσεων στη βάση ενδυνάμωσης της λογοδοσία με τη χρησιμοποίηση δεικτών, ο προσδιορισμός προτεραιοτήτων με διαφάνεια, o έλεγχος των επενδύσεων σε υποδομές και βιοϊατρική τεχνολογία, η μείωση τιμών των φαρμάκων, ο έλεγχος της συνταγογράφησης, η υποκατάσταση υπηρεσιών, ο συντονισμός, η συνέχεια και η διασύνδεση υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας, η μείωση του διοικητικού κόστους και τα μέτρα ενίσχυσης της οικονομικής προστασίας των πιο αδύνατων. Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται η μείωση των δημόσιων δαπανών υγείας, ο περιορισμός των καλυπτόμενων κινδύνων, η μείωση του καλυπτόμενου πληθυσμού, η αύξηση του χρόνου αναμονής, η αύξηση συμμετοχής των πολιτών στο κόστος παροχής των υπηρεσιών και οι μισθολογικές μειώσεις στο υγειονομικό δυναμικό. Το μίγμα των μέτρων που εφάρμοσε κάθε χώρα ήταν αποτέλεσμα όχι μόνο των περιορισμών που έθεσαν οι οικονομικές συνθήκες αλλά κυρίως πολιτικών επιλογών και αποφάσεων (Thomson et al.

2013). Η Ελλάδα θα μπορούσε να αντλήσει σημαντικά διδάγματα από τη διεθνή συζήτηση για τις επιπτώσεις που έχει στην υγεία του πληθυσμού της και τη λειτουργία του ΕΣΥ η μέχρι τώρα πολιτική διαρθρωτικής προσαρμογής που ακολουθεί άκριτα. Μελέτες ήδη καταγράφουν μια σειρά

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

19

δυσμενών εξελίξεων αναφορικά με την ψυχική υγεία, την αυτοεκτιμώμενη υγεία, τα λοιμώδη νοσήματα και ιδιαίτερα το AIDS, τη βρεφική θνησιμότητα και τις γεννήσεις λιποβαρών παιδιών, που είναι απόρροια της χειροτέρευσης των κοινωνικών προσδιοριστικών παραγόντων της υγείας. Επίσης καταγράφεται η μείωση των δημόσιων δαπανών υγείας κατά οριζόντιο τρόπο, μεγάλο τμήμα του πληθυσμού που έχει εξαντλήσει το ασφαλιστικό δικαίωμα για ασθένεια, η αύξηση του οικονομικού βάρους και του κόστους χρόνου που καλούνται να επωμιστούν οι ασθενείς καθώς και ο περιορισμός της δέσμης των καλυπτόμενων υπηρεσιών από την κοινωνική ασφάλιση υγείας. Ταυτόχρονα απουσιάζουν μελέτες αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας των εφαρμοζόμενων πολιτικών υγείας.

(Economou et al. 2014). Οι κριτικές αυτές επισημάνσεις δεν αμφισβητούν την αναγκαιότητα μεταρρύθμισης του ΕΣΥ έτσι όπως λειτουργούσε μέχρι πρόσφατα. Αμφισβητούν την κατεύθυνση των αλλαγών οι οποίες δεν απορρέουν από τις πραγματικές ανάγκες του ίδιου του συστήματος υγείας και του Ελληνικού πληθυσμού αλλά υπάγονται σε μια δογματική προσέγγιση που επιβάλλεται από έναν εξωτερικό παράγοντα (Economou 2012b). Όσο και αν ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η μέχρι τώρα πορεία ήταν ένας αναγκαστικός μονόδρομος, θεωρούμε ότι ήταν μια καθαρά πολιτική επιλογή με αμφισβητούμενη έκβαση. Το παράδειγμα της Μαλαισίας δείχνει ότι εναλλακτικές αποτελεσματικές επιλογές υπάρχουν, αρκεί να υπάρχει η πολιτική βούληση.

Βιβλιογραφία Economou C., (2012a), “The impact of the economic crisis on health care systems”, Social Cohesion and Development, 7(1): 5-9.

Economou C., (2012b), “The performance of the Greek healthcare system and the Economic Adjustment Programme: ‘Economic crisis’ versus ‘system-specific deficits’ driven reform”, Social Theory, 2: 33-69.

Economou C., Kaitelidou D., Kentikelenis A., Sissouras A., Maresso A. (2014). “The impact of the financial crisis on health and the health system in Greece.”

In: Thomson S., Jowett M., Evetovitis T., Mladovsky P., Maresso A., Figueras J. (eds.). The impact of the financial crisis on health and health systems in Europe.

Copenhagen, European Observatory on Health Systems and Policies (in press). Ελληνική Στατιστική Αρχή, (2014α), Η Ελληνική οικονομία, Αθήνα. Ελληνική Στατιστική Αρχή, (2014β), Συνθήκες διαβίωσης στην Ελλάδα, Αθήνα. Κυριόπουλος Γ., Αθανασάκης Κ., Πάβη Ε., (2012), Οικονομική κρίση και υγεία. Ένα δοκίμιο πολιτικής οικονομίας για την ανασυγκρότηση του υγειονομικού τομέα, Καστανιώτης.

Thomson S., Figueras J., Evetovits T. et al., (2013), Health, health systems and economic crisis in Europe, Policy Summary 10, European Observatory on Health systems and Policies, WHO Regional Health for Europe, Copenhagen.

173 × 240 SPiNe: 12.4 FlaPS: 60

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

οσελότος

ΘΡΟΜΒΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΗ ΘΡΟΜΒΩΤΙΚΗ ΠΝΕΥΜΟΝΙΚΗ ΕΜΒΟΛΗ

ISBN 978-960-564-074-3

ΧΡ. Ν. ΣΠΥΡΑΚΗ

Γεώργιος Χαλκιαδάκης Καθηγητής Διευθυντής Πανεπιστημιακής Γενικής Χειρουργικής Κλινικής Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου

ΕΛ. Κ. ΦΡΑΓΚΙΑΔΑΚΗ

υμονική εμβολή είναι μια πολύ σοβαρή και δυνητικά θαος νόσος. νωστή από αρχαιοτάτων χρόνων και απασχολεί όλες τις ιδικότητες. α, την πνευμονική εμβολή τη διακρίνουμε: σε εμβολή νη σε θρόμβους αίματος, η οποία είναι και η πιο συχνή, θρομβωτική πνευμονική εμβολή. βλίο αυτό, που πιστεύω ότι καλύπτει ένα σημαντικό κελληνική βιβλιογραφία, οι κυρίες Ελισσάβετ Φραγκιαικός Χειρουργός και Χριστίνα Σπυράκη, Γενικός Ιατρός, ωσαν όλα τα σύγχρονα βιβλιογραφικά δεδομένα και με ική ταξινόμηση και κριτική διάθεση διευκρινίζουν πολήματα της θρομβωτικής και μη θρομβωτικής πνευμονιλής. Αξίζουν συγχαρητήρια στις δυο συναδέλφους για ογη εργασία τους. ώ ότι το βιβλίο αυτό είναι απαραίτητο σε κάθε Έλληνα ιαθα τον βοηθήσει στην αντιμετώπιση της τόσο σοβαρής της πνευμονικής εμβολής, τόσο στη διάγνωση όσο και πεία της.

ΕΛΙΣΣΑΒΕΤ Κ. ΦΡΑΓΚΙΑΔΑΚΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Ν. ΣΠΥΡΑΚΗ Γενικός Χειρουργός Γενικός Ιατρός

ΘΡΟΜΒΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΗ ΘΡΟΜΒΩΤΙΚΗ ΠΝΕΥΜΟΝΙΚΗ ΕΜΒΟΛΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

οσελότος

14 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 doseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

11/2/2013 10:06:51 AM

20

9619 - APR/2011/KAM-TRADE/1

Novartis Key Account Management (KAM) • Αναγνωρίζουμε τις αλλαγές στο χώρο της υγείας • Προσαρμοζόμαστε στο νέο περιβάλλον των νοσοκομείων • Συνεργαζόμαστε για να δώσουμε λύσεις

με γνώμονα τις καλύτερες υπηρεσίες για τον ασθενή

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

21

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Διερεύνηση της εφαρμογής της Κλινικής Διακυβέρνησης στην ελληνική πραγματικότητα: Η περίπτωση των λαθών στο νοσοκομειακό περιβάλλον Αγγελική Δρελιώζη, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MScN, MScHSM, Υποψήφια Διδάκτωρ Τμήματος Νοσηλευτικής, Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, 2η Δ.Υ.Πε.Πειραιώς & Αιγαίου.

Όλγα Σίσκου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Επιστημονική Συνεργάτης Εργαστηρίου Οργάνωσης και

Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Νικόλαος Μανιαδάκης, Καθηγητής, Διευθυντής Τομέα Διοίκησης και Οργάνωσης Υπηρεσιών Υγείας Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας. Παναγιώτης Πρεζεράκος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Yπεύθυνη για την επικοινωνία:

Αγγελική Δρελιώζη, adreliozi@gmail.com, 2102631656, 6974190289

Περίληψη ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Η κλινική διακυβέρνηση αποτελεί μια συστηματική προσέγγιση στη διασφάλιση και βελτίωση της ποιότητας και της ασφάλειας των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας. Τα λάθη και ανεπιθύμητα συμβάντα στον τομέα υγείας έχουν αναγνωριστεί τα τελευταία χρόνια ως το πιο σημαντικό κοινό πρόβλημα των συστημάτων υγείας διεθνώς, αναδεικνύοντας την ασφάλεια των ασθενών ως παγκόσμια προτεραιότητα. ΣΚΟΠΌΣ: Η αποτύπωση του υφιστάμενου οργανωσιακού κλίματος -ως προς το γνώρισμα της κλινικής διακυβέρνησης «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» - στο νοσοκομειακό τομέα στην Ελλάδα. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΊΑ: Πραγματοποιήθηκε μια ποσοτική συγχρονική μελέτη. Χρησιμοποιήθηκε το Ερωτηματολόγιο Κλίματος Κλινικής Διακυβέρνησης (CGCQ), για τη χρήση του οποίου είχε εξασφαλιστεί η σχετική άδεια. Η χαμηλότερη βαθμολογία υποδηλώνει περισσότερο υποστηρικτικό κλίμα κλινικής διακυβέρνησης. Ο μελετώμενος πληθυσμός αποτελούνταν από επαγγελματίες υγείας (n=459) που εργάζονταν σε ένα Δημόσιο και ένα Ιδιωτικό νοσοκομείο της Αττικής και το ποσοστό ανταπόκρισης ήταν 72%. Η συλλογή των στοιχείων της μελέτης πραγματοποιήθηκε από τον Μάιο έως τον Αύγουστο του 2012. ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ: Tο κλίμα που σχετίζεται με την «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» δεν ήταν υποστηρικτικό στα υπό μελέτη νοσοκομεία. Οι

22

άντρες είχαν μεγαλύτερη μέση βαθμολογία κατά 0,34 μονάδες στον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» σε σχέση με τις γυναίκες (p<0,001). Οι εργαζόμενοι σε δημόσιο νοσοκομείο είχαν μεγαλύτερη μέση βαθμολογία κατά 0,27 μονάδες στον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» σε σχέση με τους εργαζόμενους σε ιδιωτικό νοσοκομείο (p<0,001). Τέλος, η μείωση της ηλικίας σχετίζονταν με αύξηση της βαθμολογίας στον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» (p<0,001). ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ: Προέκυψε ότι οι απόψεις των εργαζομένων για την «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» διαφοροποιούνται ανάλογα με τη νομική προσωπικότητα του νοσοκομείου, το φύλο και την ηλικία των εργαζομένων. ΛΈΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΆ: κλινική διακυβέρνηση, ασφάλεια ασθενών, κουλτούρα ασφάλειας, νοσηλευτικά λάθη, δυσμενή συμβάντα

ORIGINAL PAPER

Investigating implementation of Clinical Governance in Greece: The case of errors in hospital setting A. Dreliozi, RGN, MScN, MScHSM, PhD candidate, University of Peloponnese.

O. Siskou, RGN, MSc, PhD, Center for Health Services Management and Evaluation, Department of Nursing, University of Athens N. Maniadakis, Professor, National School of Public Health.

P. Prezerakos, Assistant Professor, Department of Nursing, University of Peloponnese.

Corresponding Author: A. Dreliozi, RGN, MScN, MScHSM, PhD candidate, University of Peloponnese adreliozi@gmail.com, tel: +30 2102631656, 6974190289

Abstract INTRODUCTION: Clinical governance is a systematic approach to ensuring and improving the quality and safety of health services. In recent years, errors and adverse events in the health sector have been recognized as the most important problem of public health systems internationally, highlighting patient safety as a global priority.

AIM: The aim of the study is to map the existing organizational climate-in terms of clinical governance’ feature «Effective Error Management» - in the hospital sector in Greece.

METHODOLOGY: It is a cross-sectional study using factor and correlation analysis, conducted for all employees working in a public and a private hospital. Clinical Governance Climate Questionnaire (CGCQ) was used. The sample size were 459 employees. The response rate was 72%.

The collection of survey data held within a period of four months (May 2012 to August 2012) RESULTS: The climate associated with the “Effective Error Management” is not supportive to the study population. Men had higher mean scores by 0.34 points compared with women (p <0.001). Workers at a public hospital had higher mean scores by 0.27 points compared to workers at a private hospital (p <0.001). Finally, the reduction of age was related with an increase in factor score “Effective error handling» (p <0.001).

CONCLUSION: The study shows that healthcare employees’ perceptions on “Effective Management Error” varies depending on the legal personality of the hospital, sex and age of the employees.

KEY WORDS: Clinical Governance, Patient Safety, Safety Culture, Nursing Errors, Medical Errors, Adverse Events

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38

23

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εισήγαγε για πρώτη φορά το 1983, τον όρο «κλινική διακυβέρνηση» (ΚΔ) επιχειρώντας να εκφράσει την ουσία της συνεχούς βελτίωσης της φροντίδας υγείας (Vanu Som, 2004) η οποία περιλαμβάνει τέσσερεις σημαντικές διαστάσεις: i) την επαγγελματική απόδοση (professional performance), ii) την κατανομή των πόρων (recourse allocation), iii) τη διαχείριση κινδύνων (risk management) και iv) την ικανοποίηση των ασθενών (patient satisfaction) (Penny, 2001). Ως έννοια απέκτησε ιδιαίτερη βαρύτητα μετά το σκάνδαλο του Bristol, που έλαβε χώρα κατά τη δεκαετία του 1990. Στο Bristol Royal Infirmary, παρατηρήθηκε κατά την επίμαχη περίοδο αύξηση των θανάτων βρεφών, μετά από καρδιοχειρουργική επέμβαση. Ο σχετικός έλεγχος κατέληξε σε ένα μακρύ κατάλογο προβλημάτων του Ιδρύματος που είχαν να κάνουν με έλλειψη προσωπικού, έλλειμμα ηγεσίας, συντεχνιακή κουλτούρα, χαλαρή προσέγγιση σε θέματα ασφάλειας, μη δημοσιοποίηση των επιδόσεων των ιατρών καθώς και απουσία ελέγχου από την πλευρά της διοίκησης. Αν και υπήρχαν θεσμοθετημένες λύσεις για τα παραπάνω προβλήματα, εν τούτοις, αυτές δεν εφαρμόζονταν διότι απαιτούνταν αλλαγές σε βαθιά ριζωμένες στάσεις και συμπεριφορές των επαγγελματιών υγείας και ειδικότερα των ιατρών. Το σκάνδαλο του Bristol αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό για την εφαρμογή της κλινικής διακυβέρνησης με την ενεργό εμπλοκή των επαγγελματιών υγείας. Η κυβέρνηση των Εργατικών το 1997 εισήγαγε την ΚΔ ως μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στην αντιμετώπιση κινδύνων και τη βελτίωση της ποιότητας (Gray, 2001). Ως κλασικός ορισμός της Κλινικής Διακυβέρνησης (ΚΔ) παραμένει αυτός των Scally and Donaldson (1998), σύμφωνα με τους οποίους η ΚΔ αποτελεί ένα πλαίσιο, στο οποίο οι οργανισμοί που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την παροχή φροντίδας υγείας, είναι υπεύθυνοι για τη συνεχή βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών τους, και για τη διασφάλιση υψηλού επιπέδου περίθαλψης, καλλιεργώντας ένα περιβάλλον στο οποίο η αριστεία ευδοκιμεί.

24

Η ΚΔ, ως έννοια, μπορεί να παραλληλιστεί με την ευρύτερα γνωστή εταιρική διακυβέρνηση, δεδομένου ότι ασχολείται με τις δομές, τα συστήματα και τις διαδικασίες, που εξασφαλίζουν την ποιότητα, την υπευθυνότητα και τη σωστή διαχείριση της λειτουργίας ενός οργανισμού και την παροχή των υπηρεσιών Braithwaite & Travaglia (2008).

Ασφάλεια Ασθενών Η ασφάλεια των ασθενών αποτελεί διεθνώς ένα σοβαρό ζήτημα με ευρύ πεδίο. Σς ανεπτυγμένες χώρες ένας στους δέκα ασθενείς υφίσταται βλάβη είτε από λάθη είτε από ανεπιθύμητες ενέργειες κατά τη διάρκεια της νοσηλείας του. Βιομηχανίες υψηλού κινδύνου, όπως οι αεροπορικές και οι πυρηνικοί σταθμοί έχουν πολύ καλύτερους δείκτες ασφαλείας από την υγειονομική περίθαλψη (WHO, 2012).

Λάθη: αιτιολογία Οι άνθρωποι γενικότερα τείνουν να υποθέτουν ότι τα συστήματά τους είναι ασφαλή και υφίστανται «θεμελιώδη έκπληξη» όταν κάποιο δυσμενές συμβάν αναιρεί την αρχική υπόθεση (Lanir, 1986). Οι έλεγχοι που ακολουθούν, τείνουν προς ερμηνείες επικριτικές και «κοντόφθαλμες» που εστιάζουν στους εμπλεκόμενους που ήταν πλησιέστεροι στο συμβάν. Σύμφωνα με τον Leape (1994) τα περισσότερα λάθη είναι αποτέλεσμα παρεκκλίσεων στη διανοητική λειτουργία. Προέρχονται από τις φυσιολογικές, προσαρμοστικές και νοήμονες συμπεριφορές. Η δεξιότητα και το λάθος συχνά διαφοροποιούνται ως προς το αποτέλεσμα και όχι ως προς την ποιότητα της συμπεριφοράς που το προκάλεσε. Το τελικό πόρισμα για ένα δυσμενές συμβάν θα πρέπει να εστιάζει στους παράγοντες που διαμόρφωσαν ένα τρόπο σκέψης κατά τον οποίο η λανθασμένη συμπεριφορά γίνεται αντιληπτή ως λογική. Αυτοί οι αιτιολογικοί παράγοντες είναι τα πεπερασμένα όρια της ανθρώπινης νοητικής ικανότητας, η επίδραση της μάθησης και της εμπειρίας και ο φυσικός σχεδιασμός του περιβάλλοντος. Μια άλλη κατηγορία λαθών οφείλονται σε «τύφλωση απροσεξίας» (Inattentional blindness)

Mack, 2003, Simons, 2000, η οποία αποτελεί ένα φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο όταν οι άνθρωποι είναι συγκεντρωμένοι σε ένα ερέθισμα ή καθήκον δεν παρατηρούν κάτι άσχετο με αυτό διότι δεν το περιμένουν. Τα λάθη συχνά συμβαίνουν όταν ένα καινούργιο γεγονός παρεμβάλλεται σε μια ακολουθία συνηθισμένων συμβάντων. Καλύτερα να κόψεις αυτά που διέγραψα και να αφήσεις το σκάνδαλο του Bristol παραπάνω.

Διαχείριση λαθών Πολλά από τα άτομα που αναλαμβάνουν την ευθύνη της διερεύνησης των αιτιών λαθών εμφανίζουν «μεροληψία εκ των υστέρων γνώσης» (Hindsight bias) δηλαδή την τάση να κρίνουν τις ενέργειες των εμπλεκομένων στο συμβάν, με βάση ό,τι κατέστη γνωστό εκ των υστέρων χωρίς να συνεκτιμούν άλλες συνθήκες όπως την πίεση του χρόνου, την κόπωση από την εργασία, την απόσπαση της προσοχής από παράλληλες δραστηριότητες ή τις ματαιωμένες προσδοκίες με την έννοια που περιγράφηκαν παραπάνω (Hoffrage, & Pohl, 2003; Rudiger, 2007; Fischhoff, 2003). Γενικότερα, απομονώνουν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά από το πλαίσιο, στο οποίο αυτή έλαβε χώρα. Πολλές συμπεριφορές όμως είναι ανεξήγητες, εκτός εάν συνεκτιμηθούν με τα γεγονότα και τις εμπειρίες που τις διαμόρφωσαν. Το φαινόμενο της απόδοσης ευθυνών από άνθρωπο σε άνθρωπο έχει επίσης μελετηθεί από την κοινωνική ψυχολογία και είναι γνωστό ως «θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης» (fundamental attribution error) αφορά δε, στην τάση να υπερεκτιμάται η επίδραση της προσωπικότητας ενός ατόμου ενώ παράλληλα υποτιμάται η επίδραση των συνθηκών, κατά την ερμηνεία της κοινωνικής συμπεριφοράς Ross, (1977). Από τα παραπάνω προκύπτει ότι αρκετές περιπτώσεις λαθών δεν μπορούν να προληφθούν ούτε με οδηγίες, ούτε με εντολές για περισσότερη προσοχή, ούτε και με εκπαίδευση, διότι είναι ακούσιες και αυτόματες. Συνεπώς, η αποτελεσματικότερη στρατηγική για την αντιμετώπιση των λαθών είναι η πρόβλεψη τους και ο σχεδιασμός συστημάτων που τα προλαμβάνουν. Επιπλέον, τα λάθη μπορούν να αντιμετωπιστούν εφόσον η πρόληψή

τους αποτελέσει ουσιαστική προτεραιότητα για όλους τους επαγγελματίες υγείας και τη διοίκηση. Οι αλλαγές που απαιτούνται αφορούν σε εκπαιδευτικό, ερευνητικό και πρακτικό επίπεδο (Κάργα, 2009). Η απόδοση ευθυνών σε συγκεκριμένα πρόσωπα, συχνά καλύπτει τα πραγματικά αίτια των ατυχημάτων και παρεμποδίζει τις διορθωτικές παρεμβάσεις. Η εναλλακτική προσέγγιση είναι η τροποποίηση της συμπεριφοράς μέσω της εισαγωγής νέων πολιτικών και πρακτικών αποφεύγοντας την κατά μέτωπο επίθεση στις συλλογικές στάσεις, αξίες και πεποιθήσεις των εργαζομένων, οι οποίες άλλωστε σε σημαντικό ποσοστό απορρέουν από την επικρατούσα οργανωσιακή κουλτούρα (Reason and Hobbs 2003). Για τους παραπάνω λόγους, οι διοικούντες τα νοσοκομεία αντιμετωπίζουν αυξανόμενη πίεση για τη δημιουργία ασφαλούς οργανωσιακής κουλτούρας, η οποία προστατεύει τους ασθενείς από τα ανεπιθύμητα συμβάντα (Croll et al., 2012). Συμπερασματικά, τα λάθη θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως «εκπαιδευτικοί θησαυροί» γιατί μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία διδασκαλίας (Wu et al, 1991). Μια πρόταση προς αυτή την κατεύθυνση είναι η μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι νοσηλευτές και οι υπόλοιποι επαγγελματίες υγείας αντιδρούν και λογοδοτούν για τα λάθη και η διερεύνηση των άτυπων διαδικασιών στις οποίες προβαίνουν μετά από κάθε λάθος (Κάργα, 2009).

Κουλτούρα Ασφαλείας Οι Reason and Hobbs (2003) επιχειρώντας να περιγράψουν την έννοια της κουλτούρας ασφαλείας διακρίνουν σε αυτή τρία ουσιώδη, συμπλεκόμενα στοιχεία: i) τη δικαιοσύνη (Just), ii) την αναφορά (reporting) και iii) τη μάθηση (learning). Σε αυτήν την περίπτωση η κουλτούρα γίνεται αντιληπτή τόσο ως η προσωπικότητα του οργανισμού (περιλαμβάνοντας πεποιθήσεις, στάσεις και αξίες) όσο και η δράση του οργανισμού (περιλαμβάνοντας τις δομές, τις πολιτικές τις πρακτικές και τους ελέγχους). Η αλληλεπίδραση των παραπάνω εγείρει ερωτήματα ως προς το ποια στοιχεία πρέπει να τροποποιηθούν για την επίτευξη αλλαγής στην κουλτούρα. Το οργανωσιακό κλίμα αποτελεί την ποσοτικά προσδιορισμέ-

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

25

νη έκφραση της κουλτούρας ενός οργανισμού (Ivancevich, 2008).

ΣΚΟΠΟΣ Η παρούσα είναι ποσοτική συγχρονική μελέτη με σκοπό την αποτύπωση του υφιστάμενου οργανωσιακού κλίματος -ως προς το γνώρισμα της κλινικής διακυβέρνησης «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» - στο νοσοκομειακό τομέα στην Ελλάδα.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Πώς αντιλαμβάνονται οι εργαζόμενοι το κλίμα του οργανισμού ως προς τον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών»; Ποιες είναι οι διαφορές στις αντιλήψεις ως προς τον παραπάνω παράγοντα: • των εργαζομένων σε ιδιωτικό και δημόσιο νοσοκομείο • των ανδρών και γυναικών εργαζομένων • των εργαζομένων με διαφορετικές ειδικότητες και εκπαιδευτικά επίπεδα

ΥΠΟ ΜΕΛΕΤΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Ο μελετώμενος πληθυσμός αποτελούνταν από τους εργαζόμενους στη Νοσηλευτική, Ιατρική, Διοικητική και Τεχνική Υπηρεσία ενός Δημόσιου και ενός Ιδιωτικού νοσοκομείου της Αττικής με ομοειδή συνάρτηση παραγωγής. Με τη μέθοδο της αναλογικής στρωματοποιημένης δειγματοληψίας, σε κάθε στρώμα επιλέχθηκε δείγμα εργαζομένων ειδικότητας, τέτοιο, ώστε η αναλογία του μεγέθους του δείγματος στο στρώμα προς το μέγεθος του συνολικού δείγματος να προσεγγίζει το μέγεθος του πληθυσμού του στρώματος προς το μέγεθος του συνολικού πληθυσμού. Το μέγεθος του δείγματος αποτέλεσαν 459 επαγγελματίες υγείας.

ΜΕΘΟΔΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Το ερωτηματολόγιο διανεμήθηκε προσωπικά από την κύρια ερευνήτρια σε αρμόδια στελέχη του κάθε νοσοκομείου. Διανεμήθηκαν 635 ερωτηματολόγια (415 στο Δημόσιο και 220 στο ιδιω-

26

τικό νοσοκομείο). Από αυτά επεστράφησαν πλήρως συμπληρωμένα τα 459, δηλαδή το ποσοστό ανταπόκρισης των ερωτηθέντων για κάθε νοσοκομείο ήταν 70% για το ιδιωτικό, 73% για το δημόσιο και συνολικά 72%. Το ερωτηματολόγιο συνοδεύτηκε από περιγραφή του σκοπού της μελέτης και παροχή επιπρόσθετων διευκρινήσεων σε ορισμένες περιπτώσεις. Η παραλαβή των ερωτηματολογίων έγινε τμηματικά μετά από επισκέψεις σε εβδομαδιαία βάση. Η συλλογή των στοιχείων της μελέτης πραγματοποιήθηκε εντός χρονικού διαστήματος τεσσάρων μηνών (Μάιος 2012 έως Αύγουστος 2012).

Το Ερωτηματολόγιο Για το σκοπό της μελέτης χρησιμοποιήθηκε το Ερωτηματολόγιο Κλίματος Κλινικής Διακυβέρνησης (Clinical Governance Climate Questionnaire, CGCQ) (Freeman, 2004), αφού εξασφαλίσθηκε έγγραφη άδεια χρήσης του από τον δημιουργό του. Το CGCQ αποτελείται από 60 διατυπώσεις, οι οποίες ομαδοποιούνται σε έξι παράγοντες: i) τη βελτίωση της ποιότητας, ii) τη διαχείριση των κλινικών κινδύνων, iii) την Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών, iv) τη συναδελφική συνεργασία, v) τις ευκαιρίες για εκπαίδευση και ανάπτυξη και vi) την οργανωσιακή μάθηση. Οι απαντήσεις στις διατυπώσεις του ερωτηματολογίου ήταν τύπου πενταβάθμιας κλίμακας Likert. Η χαμηλότερη βαθμολόγηση αντανακλά ιδανικότερο κλίμα κλινικής διακυβέρνησης.

Αξιοπιστία και εγκυρότητα Πραγματοποιήθηκε μετάφραση και προσαρμογή στην Ελληνική κουλτούρα του ερωτηματολογίου από έναν επαγγελματία υγείας με άριστη γνώση της Αγγλικής γλώσσας. Αντίστροφη μετάφραση του ερωτηματολογίου από τα ελληνικά στα αγγλικά πραγματοποιήθηκε από έναν ανεξάρτητο επαγγελματία υγείας με άριστη γνώση της Αγγλικής γλώσσας. Δεδομένου ότι το μεταφρασμένο από τα ελληνικά στα αγγλικά ερωτηματολόγιο δεν απείχε ιδιαίτερα από το αρχικό αγγλικό ερωτηματολόγιο, θεωρήθηκε ότι ήταν έτοιμο να διανεμηθεί στους συμμετέ-

Επιπλέον, πραγματοποιήθηκε πολυμεταβλητή γραμμική παλινδρόμηση περιλαμβάνοντας στο μοντέλο, όσες από τις ανεξάρτητες μεταβλητές βρέθηκαν κατά τις διμεταβλητές αναλύσεις ότι σχετίζονταν στατιστικά σημαντικά με την εξαρτημένη που είναι ο παράγοντας της «αποτελεσματικής διαχείρισης λαθών». Το αμφίπλευρο επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας ορίστηκε ίσο με 0,05. Η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με το IBM SPSS 19.0 (Statistical Package for Social Sciences).

χοντες (Γαλάνης, 2012). Με σκοπό τη διασφάλιση της φαινομενικής ή όψεως εγκυρότητα (face validity) το ερωτηματολόγιο διανεμήθηκε σε μικρό δείγμα ευκολίας επαγγελματιών υγείας (Ν=18). Μετά τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου ακολούθησαν προσωπικές συνεντεύξεις και οι ελάχιστες παρατηρήσεις που αναφέρθηκαν, ενσωματώθηκαν στην τελική απόδοση των διατυπώσεων. Η εκτίμηση της εσωτερικής συνοχής του ερωτηματολογίου πραγματοποιήθηκε με τον υπολογισμό του συντελεστή Cronbach με αποδεκτές τις τιμές άνω του 0,60. Ο συντελεστής Cronbach για τον παράγοντα «Αποτελεσματική διαχείριση λαθών» ήταν 0,72 γεγονός που δηλώνει αποδεκτή εσωτερική συνοχή.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

Δημογραφικά χαρακτηριστικά

Η ανάλυση των απαντήσεων των εργαζομένων, αρχικά, πραγματοποιήθηκε με την περιγραφική στατιστική. Ο βαθμός συμφωνίας των εργαζομένων με κάθε μία διατύπωση που συνθέτει τον παράγοντα «αποτελεσματική διαχείριση λαθών» παρουσιάζεται ως μέση τιμή (τυπική απόκλιση), ελάχιστη τιμή και μέγιστη τιμή. Η χαμηλότερη μέση τιμή αντανακλά πιο υποστηρικτικό κλίμα Προκειμένου από το σύνολο των 60 ερωτήσεων του ερωτηματολογίου να προσδιοριστούν οι κύριοι παράγοντες (διακριτές ομάδες αποτελούμενες η κάθε μία από σχετιζόμενες μεταξύ τους ερωτήσεις) που διαμορφώνουν σε σημαντικό βαθμό το κλίμα της κλινικής διακυβέρνησης στα υπό μελέτη νοσοκομεία, χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση παραγόντων (Factor Analysis), κατά την οποία εφαρμόστηκε η ορθογώνια περιστροφή (varimax rotation). Στην περίπτωση αυτή, οι φορτίσεις (loadings) των στοιχείων του ερωτηματολογίου που ήταν >0,30 θεωρήθηκαν ως αποδεκτές, καθώς επίσης και οι ιδιοτιμές (eigenvalues) των κλιμάκων που ήταν >1. Για τη διερεύνηση της ύπαρξης σχέσης μεταξύ του παράγοντα «αποτελεσματική διαχείριση λαθών» (εξαρτημένη μεταβλητή) με καθένα από τα δημογραφικά και τα επαγγελματικά χαρακτηριστικά των εργαζομένων (ανεξάρτητες μεταβλητές) πραγματοποιήθηκαν διμεταβλητές αναλύσεις.

Ο μελετώμενος πληθυσμός αποτελούνταν από 459 εργαζόμενους. Στους Πίνακες 1 και 2 παρουσιάζονται τα δημογραφικά και επαγγελματικά χαρακτηριστικά των εργαζόμενων.

Πίνακας 1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά του υπό μελέτη πληθυσμού. Χαρακτηριστικό Φύλο (n=459) Άντρες Γυναίκες Ηλικία (έτη) (Ν=356) Νοσοκομείο εργασίας (Ν=459) Δημόσιο Ιδιωτικό Εκπαιδευτικό επίπεδο (n=459) Απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Απόφοιτοι μεταλυκειακής εκπαίδευσης (π.χ. ΙΕΚ) Απόφοιτοι ΑΤΕΙ Απόφοιτοι ΑΕΙ Κάτοχοι μεταπτυχιακού/διδακτορικού διπλώματος

Ν (%) 170 (37,0) 289 (63,0) 39,8 (9,1)α 304 (66,2) 155 (33,8)

71 (15,5) 46 (10,0) 157 (34,2) 106 (23,1) 79 (23,8)

α Μέση τιμή (τυπική απόκλιση) 1

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

27

Πίνακας 2. Επαγγελματικά χαρακτηριστικά του υπό μελέτη πληθυσμού. Χαρακτηριστικό Έτη προϋπηρεσίας (n=321) Υπηρεσία (n=459) Νοσηλευτική Ιατρική Διοικητική Τεχνική Θέση εργασίας των εργαζόμενων εκτός των ιατρών (Ν=382) Διοικητής Προϊστάμενος διεύθυνσης/τομέα Προϊστάμενος τμήματος Υπεύθυνος τμήματος/γραφείου Υπάλληλος Θέση εργασίας των ιατρών (Ν=77) Διευθυντής ιατρικού τομέα Συντονιστής διευθυντής ιατρικού τμήματος/εργαστήριο Διευθυντής Επιμελητής Ειδικευόμενος Ειδικότητα των ιατρών (Ν=40) Παθολόγος Χειρουργός Ορθοπαιδικός Καρδιολόγος Οδοντίατρος Ουρολόγος Ρευματολόγος Ωτορινολαρυγγολόγος Νευρολόγος Σχέση εργασίας (Ν=459) Μόνιμος μισθωτός Ιδιωτικού δικαίου αορίστου χρόνου Ιδιωτικού δικαίου ορισμένου χρόνου

Εξωτερικός συνεργάτης σε μόνιμη βάση (αφορά γιατρούς που συνεργάζονται συστηματικά με συγκεκριμένα ιδιωτικά νοσοκομεία)

Ν (%) 12,8 (9,1)α 261 (56,9) 82 (17,9) 91 (19,8) 25 (5,4) 0 (0,0) 3 (0,8) 24 (6,3) 32 (8,4) 323 (84,6) 0 (0,0) 10 (13,0) 15 (19,5) 34 (44,2) 18 (23,4) 15 (37,5) 9 (22,5) 7 (17,5) 3 (7,5) 2 (5,0) 1 (2,5) 1 (2,5) 1 (2,5) 1 (2,5) 301 (65,6) 121 (26,4) 14 (3,1) 23 (5,0)

Αποτελεσματική διαχείριση λαθών Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται οι απαντήσεις των εργαζόμενων αναφορικά με το βαθμό συμφωνίας τους σχετικά με τον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» του κλίματος κλινικής διακυβέρνησης στην εργασία τους, με σειρά κατάταξης, ξεκινώντας από το χαρακτηριστικό με τη μικρότερη μέση τιμή που αντιστοιχεί σε περισσότερο υποστηρικτικό κλίμα κλινικής διακυβέρνησης.

28

Αν ληφθεί υπόψη η συνολική μέση τιμή (2,87>2,5), η οποία τείνει προς την αρνητική βαθμολογία, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι το κλίμα που σχετίζεται με την Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών δεν είναι υποστηρικτικό στα υπό μελέτη νοσοκομεία. Παρατηρείται συγκέντρωση της βαθμολογίας στο 3 που αντιστοιχεί στο «δεν είμαι σίγουρος» και η οποία πιθανό να εκφράζει αμφιθυμία των εργαζομένων για τον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών». Τα επιμέρους στοιχεία του παράγοντα υποδηλώνουν ότι στους εργαζόμενους κυριαρχεί αντίληψη ενοχικού κλίματος.

Ανάλυση παραγόντων Ένας από τους τρεις παράγοντες που προέκυψε από την ανάλυση παραγόντων με βάση τα πρωτογενή δεδομένα της τρέχουσας μελέτης αφορά στην «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» και αποτελείται από τα εξής τρία στοιχεία: - Ιδέες για ωφέλιμες πρακτικές πάνω στη δουλειά συζητούνται κυρίως με άτομα εκτός του οργανισμού (κι όχι μέσα στον οργανισμό).

- Η καταγραφή λαθών αποσκοπεί βασικά στην τιμωρία του ιατρικού-νοσηλευτικού προσωπικού.

- Οι αξιολογήσεις του προσωπικού χρησιμοποιούνται κυρίως για την επιβολή ποινών. Διενεργήθηκε ανάλυση συσχετίσεων για τη διερεύνηση σχέσης μεταξύ δημογραφικών και επαγγελματικών χαρακτηριστικών του μελετώμενου πληθυσμού με τον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών». Στους Πίνακες 4 και 5 παρουσιάζονται οι σχέσεις μεταξύ δημογραφικών και επαγγελματικών χαρακτηριστικών και του παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών». Από τις παραπάνω διμεταβλητές αναλύσεις, προέκυψαν στατιστικά σημαντικές σχέσεις μεταξύ του φύλου, της ηλικίας, του νοσοκομείου εργασίας, της θέσης εργασίας και της σχέσης εργασίας και του παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών». Για το λόγο αυτόν, εφαρμόστηκε πολυμεταβλητή γραμμική παλινδρόμηση με εξαρτημένη μεταβλητή τον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» (Πίνακας 6).

Πίνακας 3. Οι απαντήσεις των εργαζόμενων αναφορικά με το βαθμό συμφωνίας τους σχετικά με τον αρχικό παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» του κλίματος κλινικής διακυβέρνησης στην εργασία τους, με σειρά κατάταξης, ξεκινώντας από το χαρακτηριστικό με τη μικρότερη μέση τιμή. Χαρακτηριστικό Οι αξιολογήσεις του προσωπικού χρησιμοποιούνται κυρίως για την επιβολή ποινών Η καταγραφή λαθών αποσκοπεί βασικά στην τιμωρία του ιατρικού-νοσηλευτικού προσωπικού Όταν συμβαίνει ένα ατυχές γεγονός, δίνεται έμφαση στην αναζήτηση του πώς έγινε κι όχι στο ποιος φταίει γι’ αυτό Όταν συμβεί κάποιο λάθος, αναζητούνται κυρίως οι αδυναμίες του συστήματος και των διαδικασιών που ακολουθούνται παρά τα άτομα που φταίνε Οι εργαζόμενοι όταν κάνουν λάθη δέχονται υποστήριξη Σε περίπτωση κλινικού γεγονότος (γεγονότος που έχει βλάψει ή έχει θέσει σε κίνδυνο τους ασθενείς), το εργασιακό περιβάλλον κάνει τους εργαζόμενους που εμπλέκονται να νιώθουν ένοχοι-φταίχτες Δεν είναι «ασφαλές» να είναι κανείς ανοιχτός και ειλικρινής με τους συναδέλφους του Το κλίμα εδώ είναι να αναζητούμε «ποιος φταίει για κάτι» Όταν τα πράγματα πηγαίνουν στραβά, αυτομάτως θεωρείται ότι κάποιος πρέπει να «φταίει»

Μέση τιμή

Τυπική απόκλιση

Διάμεσος

Ελάχιστη τιμή

Μέγιστη τιμή

2,28

1,0

2

1

5

2,31

1,1

2

1

5

2,62

1,1

2

1

5

2,96

1,2

3

1

5

2,99

1,2

3

1

5

3,08

1,2

3

1

5

3,11

1,2

3

1

5

3,16

1,3

3

1

5

3,28

1,3

3

1

5

Πίνακας 4. Σχέσεις μεταξύ δημογραφικών χαρακτη- Πίνακας 5. Σχέσεις μεταξύ επαγγελματικών χαραριστικών και του παράγοντα «Αποτελεσματική Δια- κτηριστικών και του παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών». χείριση Λαθών». Χαρακτηριστικό Μέση Μέση τιμή τιμή Τιμή p Χαρακτηριστικό

Φύλο Άντρες Γυναίκες Ηλικία (έτη) Νοσοκομείο εργασίας Δημόσιο Ιδιωτικό Εκπαιδευτικό επίπεδο Απόφοιτοι δευτεροβάθμιας/μεταλυκειακής εκπαίδευσης (π.χ. ΙΕΚ) Απόφοιτοι ΑΕΙ/ΑΤΕΙ Κάτοχοι μεταπτυχιακού/διδακτορικού διπλώματος

(τυπική απόκλιση)

Τιμή p

0,006α 2,39 (1,14) 2,22 (1,05) -0,07β

0,02 <0,001α

2,36 (1,09) 2,13 (1,07) 0,2γ 2,35 (1,17) 2,22 (1,00) 2,36 (1,20)

α Έλεγχος t β Συντελεστής συσχέτισης του Pearson γ Ανάλυση διασποράς

Υπηρεσία Νοσηλευτική Ιατρική Διοικητική Τεχνική Θέση εργασίας των εργαζόμενων εκτός των ιατρών Προϊστάμενος/υπεύθυνος διεύθυνσης/τομέα/τμήματος Υπάλληλος Θέση εργασίας των ιατρών Διευθυντής/συντονιστής διευθυντής ιατρικού τμήματος/εργαστηρίου Επιμελητής Ειδικευόμενος Σχέση εργασίας Μόνιμος μισθωτός Ιδιωτικού δικαίου αορίστου χρόνου Ιδιωτικού δικαίου ορισμένου χρόνου Εξωτερικός συνεργάτης σε μόνιμη βάση

(τυπική απόκλιση)

0,4γ

2,24 (1,14) 2,35 (0,96) 2,34 (1,05) 2,21 (1,06) 0,2β 2,14 (1,19) 2,28 (1,09) <0,001γ 2,01 (0,95) 2,37 (0,90) 2,98 (0,81) <0,001γ 2,28 (1,6) 2,10 (1,07) 3,21 (1,22) 2,58 (1,14)

α Συντελεστής συσχέτισης του Pearson β Έλεγχος t γ Ανάλυση διασποράς

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38

29

Πίνακας 6. Πολυμεταβλητή γραμμική παλινδρόμηση με εξαρτημένη μεταβλητή τον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών».

95% διάστηΣυντελε- μα εμπιστοΤιμή p στής b σύνης για τον b Άντρες σε σχέση με γυναίκες Δημόσιο νοσοκομείο σε σχέση με ιδιωτικό Ηλικία

0,34

0,19 έως 0,48

<0,001

0,27

0,13 έως 0,41

<0,001

-0,02

-0,03 έως -0,01

<0,001

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του Πίνακα 6, οι άνδρες είχαν μεγαλύτερη μέση βαθμολογία κατά 0,34 μονάδες στον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» σε σχέση με τις γυναίκες (p<0,001). Αυτό σημαίνει ότι οι γυναίκες αντιλαμβάνονταν το κλίμα του οργανισμού, ως προς την αποτελεσματικότητα της διαχείρισης των λαθών, ως θετικότερο σε σχέση με τους άνδρες. Οι εργαζόμενοι σε δημόσιο νοσοκομείο είχαν μεγαλύτερη μέση βαθμολογία κατά 0,27 μονάδες στον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» σε σχέση με τους εργαζόμενους σε ιδιωτικό νοσοκομείο (p<0,001). Συνεπώς, οι εργαζόμενοι στο ιδιωτικό νοσοκομείο αντιλαμβάνονταν το κλίμα του οργανισμού, ως προς την αποτελεσματικότητα της διαχείρισης των λαθών, ως θετικότερο σε σχέση με τους εργαζόμενους στο δημόσιο. Τέλος, η μείωση της ηλικίας σχετίζονταν με αύξηση της βαθμολογίας στον παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» (p<0,001). Άρα οι εργαζόμενοι μεγαλύτερης ηλικίας αντιλαμβάνονταν το κλίμα του οργανισμού, ως προς την αποτελεσματικότητα της διαχείρισης των λαθών, ως θετικότερο σε σχέση με τους νεότερους εργαζόμενους. Οι παραπάνω τρεις μεταβλητές ερμηνεύουν το 6% της μεταβλητότητας του παράγοντα «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών».

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης δείχνουν ότι το κλίμα που σχετίζεται με την «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» δεν είναι πολύ υποστηρικτικό στα υπό μελέτη νοσοκομεία. Συγκεκριμένα, οι εργαζόμενοι παρουσιάζουν αμφιθυμία έως ελαφρώς αρνητική στάση σε όλες τις διατυπώσεις που αφορούν στον παραπάνω παράγοντα. Το εύρημα αυτό βρίσκεται σε συμφωνία με τη μονα-

30

δική αντίστοιχη της παρούσης ελληνική μελέτη των Karassavidou et al (2011). Σε όμοια διεθνή μελέτη που διενεργήθηκε σε Ιρλανδικά νοσοκομεία οι απαντήσεις των εργαζομένων στις διατυπώσεις του αντίστοιχου παράγοντα εκδήλωναν αμφιθυμία έως ελαφρά θετική στάση (Burca et al., 2008). Αυτό αποτελεί κρίσιμο σημείο στο οποίο πρέπει να εστιάζουν οι διοικήσεις των ελληνικών νοσοκομείων, διότι ενέχει τον κίνδυνο συγκάλυψης λαθών, λόγω του φόβου τιμωρίας. Από την ανάλυση συσχετίσεων προέκυψε ότι οι γυναίκες αντιλαμβάνονταν το κλίμα του οργανισμού, ως προς την αποτελεσματικότητα της διαχείρισης των λαθών, ως θετικότερο σε σχέση με τους άνδρες. Κατά τη διερεύνηση της βιβλιογραφίας δεν βρέθηκε παρόμοια συσχέτιση σε ελληνική ή διεθνή αντίστοιχη μελέτη. Το εύρημα αυτό μπορεί να αποδοθεί στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και συμπεριφορές των γυναικών. Παρά την ισχυρή πολιτισμική επιρροή που ασκείται σε αυτά, κάποιες ιδιότητες όπως ευγένεια, ενσυναίσθηση, ευαισθησία, φροντίδα, γλυκύτητα, συμπόνια, ανεκτικότητα και υποχωρητικότητα, σε γενικές γραμμές, αποτελούν συμπεριφορές που αποδίδονται στις γυναίκες. Η εξισορρόπηση των ρόλων που αναλαμβάνουν οι γυναίκες σημαίνει ότι πρέπει να ικανοποιήσουν παράλληλα την ανάγκη για προσωπικά επιτεύγματα με την ανάγκη για συναισθηματική ασφάλεια (Witt, 2010). Ενδεχομένως, το εύρημα αυτό θα πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο βαθύτερης διερεύνησης και από άλλα επιστημονικά πεδία, όπως την Κοινωνική Ψυχολογία. Ομοίως με τις γυναίκες, οι εργαζόμενοι μεγαλύτερης ηλικίας αντιλαμβάνονταν το κλίμα του οργανισμού, ως προς την αποτελεσματικότητα της διαχείρισης των λαθών, ως θετικότερο σε σχέση με τους νεότερους εργαζόμενους. Το εύρημα αυτό πιθανόν οφείλεται στην ψυχική, συναισθηματική και ιδεολογική ανάπτυξη των ατόμων, η οποία αποτελεί εξελισσόμενη διεργασία που συμπορεύεται με το πέρασμα της ηλικίας και την απόκτηση εμπειριών ανάπτυξης. Στην παρούσα μελέτη, οι εργαζόμενοι στο ιδιωτικό νοσοκομείο αντιλαμβάνονταν το κλίμα του οργανισμού, ως προς την αποτελεσματικότητα της διαχείρισης των λαθών, ως θετικότερο σε σχέση με τους εργαζόμενους στο δημόσιο. Κατά τη βιβλιογραφική αναζήτηση δεν βρέθηκε αντίστοιχη μελέτη που να περιλαμβάνει στο δείγμα της εργαζόμενους σε δημόσιο και ιδιωτικό νοσοκομείο. Στη μελέτη των Karassavidou et al (2011) που διεξήχθη σε τρία Νοσοκομεία της Κεντρικής Μακεδονίας εκ των οποίων το ένα ήταν ειδικού καθεστώτος,

βρέθηκε ότι η νομική προσωπικότητα του νοσοκομείου επηρεάζει θετικά το κλίμα Κλινικής Διακυβέρνησης και την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Συγκεκριμένα, οι εργαζόμενοι στο νοσοκομείο ειδικού καθεστώτος αντιλαμβάνονταν το κλίμα του οργανισμού, ως προς την αποτελεσματικότητα της διαχείρισης των λαθών, ως θετικότερο. Στα συμπεράσματά τους οι συγγραφείς, έγειραν ζητήματα όπως την προαγωγή της αποκέντρωσης των νοσοκομείων, της αυτονομίας, της ευελιξίας, της υποδομής και της δέσμευσης της ηγεσίας. Επιπλέον, διαπίστωσαν ουδέτερη έως αρνητική στάση των εργαζομένων για το κλίμα των νοσοκομείων ως προς την αντίδραση στα λάθη, εχθρική αντίληψη του περιβάλλοντος προς τους ίδιους όταν κάνουν λάθη και έλλειψη εμπιστοσύνης και καλής συνεργασίας με τους συναδέλφους. Το γεγονός αυτό έρχεται σε αντίθετη με τα ευρήματα άλλης μελέτης όπου η πλειονότητα των νοσηλευτών φαίνεται να αναγνωρίζει τα λάθη, να τα αναφέρει στον προϊστάμενο και στον ιατρό και να τα συζητά με συναδέλφους (Κάργα, 2009). Σε κάθε περίπτωση είναι σαφές ότι πρέπει να ενισχυθεί η καλή συνεργασία σε όλα τα επίπεδα, έτσι ώστε να βελτιωθεί περαιτέρω η απόδοση του νοσοκομείου στα θέματα της ασφάλειας. Μελέτες στη βιβλιογραφία σχετικές με τις στάσεις και συμπεριφορές στο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι σε γενικές γραμμές οι εργαζόμενοι στο δημόσιο τομέα έχουν λιγότερο θετική στάση και συμπεριφορές συγκριτικά με τους εργαζόμενους στον ιδιωτικό τομέα. Η διαφορά αυτή αποδίδεται αφενός στις διαφορές του εσωτερικού περιβάλλοντος στους δύο τομείς, αφετέρου δε στη διαφοροποιημένη φύση των ασκούμενων πιέσεων του εξωτερικού περιβάλλοντος. Σε παρόμοια συμπεράσματα κατέληξε εμπειρική έρευνα των με σκοπό τη διερεύνηση και ερμηνεία διαφορών στην ικανοποίηση, οργανωσιακή αφοσίωση (organizational commitment) και στην παρακίνηση εργαζομένων σε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς στην Ελλάδα (Μπουραντάς και Παπαλεξανδρή, 1993). Η βασική παρατήρηση της έρευνας ήταν ότι οι δημόσιοι οργανισμοί υστερούν σχεδόν σε όλες τις μεταβλητές που επιδρούν θετικά στη διάθεση των εργαζομένων για απόδοση και «πλεονεκτούν» στις μεταβλητές που επιδρούν αρνητικά στη διάθεση για απόδοση. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας αυτή η υστέρηση οφείλεται σε μεγάλο αριθμό παραγόντων που διαμορφώνουν την «παθολογία» της διοίκησης του ανθρώπινου παράγοντα στο δημόσιο τομέα, η οποία χαρακτηρίζεται

από προβλήματα: αυτονομία εκτέλεσης, πληροφόρηση ως προς τα αποτελέσματα, σύγχυση και σύγκρουση ρόλων, πολιτικών και διαδικασιών, στη σύνδεση της προσπάθειας και της απόδοσης με τις αμοιβές, έλλειψη αναγνώρισης, ετεροπροσδιοριζόμενη αποτελεσματικότητα, κομματικοποίηση, αθέμιτη εξυπηρέτηση («ρουσφέτι»), «άμιλλα προς τα κάτω», στον τύπο ηγεσίας των άμεσων προϊσταμένων όλων των βαθμίδων ως προς τη λειτουργία των ανταμοιβών και του προσανατολισμού προς την επίτευξη των στόχων. Μετά τη δεύτερη ανάλυση παραγόντων, ο παράγοντας «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» περιελάμβανε μικρό αριθμό στοιχείων ως εκ τούτου οι πληροφορίες και οι συσχετισμοί που αντλήθηκαν ήταν περιορισμένα. Λόγω της σπουδαιότητας και της ευαισθησίας του αντικειμένου, απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση με τη χρήση ποιοτικών μεθόδων έρευνας και στη συνέχεια τη διαμόρφωση περιεκτικών, αξιόπιστων και έγκυρων εργαλείων ποσοτικής μέτρησης του κλίματος δικαιοσύνης, τα οποία θα αποτελέσουν εργαλεία για την άσκηση τεκμηριωμένης πολιτικής υγείας και διοίκησης.

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η παρούσα μελέτη ως περιγραφική συγχρονική αποτύπωσε τα χαρακτηριστικά του υφιστάμενου οργανωσιακού κλίματος -ως προς το γνώρισμα της κλινικής διακυβέρνησης «Αποτελεσματική Διαχείριση Λαθών» - ενός δεδομένου χρονικού διαστήματος. Τα χαρακτηριστικά όμως αυτά δεν αναφέρονται σε κάτι το στατικό αλλά τροποποιούνται και αλλάζουν δυναμικά -πολύ συχνά ανταποκρινόμενα ακόμη και σε εξωτερικά γεγονότα.- και ως εκ τούτου πιθανώς η δεδομένη έρευνα να έχει περιορισμένη χρονικά ισχύ. O πληθυσμός της μελέτης αντλήθηκε από ένα δημόσιο και ένα ιδιωτικό νοσοκομείο, συνεπώς η γενίκευση των αποτελεσμάτων στον δημόσιο και ιδιωτικό νοσοκομειακό τομέα, θα πρέπει να αντιμετωπισθεί με επιφύλαξη. Τέλος, το χρησιμοποιηθέν «εργαλείο» παρόλο που έχει επιδείξει υψηλή έως αποδεκτή αξιοπιστία και εγκυρότητά κατά περίπτωση, έχει χρησιμοποιηθεί σε περιορισμένο αριθμό μελετών, λόγω πιθανότατα της σχετικά πρόσφατης ανάπτυξής του, η οποία πραγματοποιήθηκε το 2003. Τυχόν αναθεωρημένες εκδόσεις του «εργαλείου» στο μέλλον, αναμένεται να παρουσιάσουν υψηλότερα επίπεδα αξιοπιστίας και εγκυρότητας.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

31

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Το πρώτο βήμα για τη δημιουργία κουλτούρας ασφαλείας είναι η καθιέρωση «κουλτούρας δικαίου». Σε ένα κατασταλτικό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από την τιμωρία, και την επιβολή κυρώσεων και ποινών, οι εργαζόμενοι είναι απρόθυμοι να αναφέρουν λάθη και παραλήψεις. Αντίθετα, ένα περιβάλλον πλήρως απενοχοποιημένο είναι ανεπιθύμητο διότι κάποιες από τις ανασφαλείς πρακτικές επιβάλλεται να τιμωρηθούν. Στο σημείο αυτό, ο ρόλος της ηγεσίας είναι κρίσιμος γιατί πρέπει να εξισορροπήσει ανάμεσα στη συστημική προσέγγιση που εστιάζει στην οργανωσιακή μάθηση και στην αναγκαιότητα τήρησης της ατομικής υπευθυνότητας και πειθαρχίας (Sammer et al, 2010: Ovretveit, 2009). Οι ηγέτες θα πρέπει να καθιστούν τους εργαζόμενους υπόλογους για την ασφάλεια, διασφαλίζοντάς τους παράλληλα ότι δεν θα κατηγορηθούν για τις αποτυχίες του συστήματος που δεν είναι οι ίδιοι σε θέση να ελέγξουν (Frankel et al,2006). Η δημιουργία «κουλτούρας αναφοράς» είναι το δεύτερο βήμα. Η κουλτούρα δικαίου ενθαρρύνει την αναφορά των λαθών και παραλήψεων. Σε αυτό το εγχείρημα παρουσιάζονται σημαντικοί ψυχολογικοί φραγμοί οι οποίοι μπορεί να είναι ανθεκτικοί και να παραμένουν. Η αναφορά μπορεί να δημιουργήσει στους εργαζόμενους την ανασφάλεια ότι οι αποδείξεις των λαθών παραμένουν και μπορεί να χρησιμοποιηθούν εις βάρος τους στο μέλλον, ή να προκαλέσουν ανεπιθύμητες διαρθρωτικές αλλαγές, συνεπώς η όλη διαδικασία αναφοράς ενδεχομένως να απαιτεί περισσότερο χρόνο, προσπάθεια και ρίσκο σε σχέση με το όφελος. Στρατηγικές για την αντιμετώπιση αυτών των φραγμών περιλαμβάνουν τη θεσμοθέτηση της εμπιστευτικότητας των αναφορών λαθών, τη χορήγηση μερικής αποζημίωσης έναντι της πειθαρχικής διαδικασίας, το διαχωρισμό στη συλλογή των αναφορών και την ανάλυση των λειτουργιών και την έγκαιρη παροχή ανατροφοδότησης σε ολόκληρο τον οργανισμό (Reason and Hobbs, 2003). Τέλος η μελέτη των παρ’ ολίγον λαθών, λαθών δηλαδή που συνέβησαν αλλά τελικά «αναχαιτίστηκαν» είτε τυχαία, είτε λόγω έγκαιρης παρέμβασης (WHO, 2005) αποτελεί μια εφικτή λύση για την αναζήτηση των πραγματικών αιτιών χωρίς να υπάρχει o φόβος της απόδοσης ευθυνών και των δικαστικών διεκδικήσεων. Συμπληρωματικά με τα παραπάνω, οι οργανισμοί πρέπει να αναπτύξουν μαθησιακή κουλτούρα

32

ώστε να αποκτήσουν «μνήμη» από την οποία πηγάζουν οι ικανότητες για αποκάλυψη και παρακολούθηση των κινδύνων (Reason and Hobbs, 2003). Η επικρατούσα στον τομέα υγείας ενοχική κουλτούρα έχει ενοχοποιηθεί ως κύρια αιτία για το μεγάλο αριθμό λαθών από τους επαγγελματίες υγείας. Οι νοσηλευτές παρουσιάζουν απροθυμία και φόβο στη λήψη αποφάσεων, λόγω των επιπτώσεων που ενδεχομένως θα υποστούν. Οι νοσηλευτές ανεπίσημα κατηγορούνται για συμβάντα εκτός της ευθύνης τους (Green, 2004) με αποτέλεσμα να μην τα αναφέρουν και ως εκ τούτου χάνουν την ευκαιρία να μάθουν από τα λάθη τους. Μια ενοχική κουλτούρα είναι πιθανότερο να εμφανισθεί σε οργανισμούς υπηρεσιών υγείας που βασίζονται κυρίως στην ιεραρχία και στη συμμόρφωση με οδηγίες και κανόνες, ενώ η δίκαιη κουλτούρα είναι πιθανότερο να εμφανισθεί σε οργανισμούς με αυξημένη συμμετοχή των εργαζομένων στη λήψη αποφάσεων. Οι δυνατότητες διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού παίζουν σημαντικό ρόλο για τη μετάβαση από μια ενοχική σε μια δίκαιη κουλτούρα (Brown, 2009). Βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία κουλτούρας ασφάλειας σε ένα νοσοκομείο είναι η αναγνώριση της ύπαρξης υψηλού κινδύνου για ανεπιθύμητα συμβάντα, η καλλιέργεια της δικαιοσύνης, της αναφοράς και καταγραφής των λαθών, η ενθάρρυνση της συνεργασίας μεταξύ των συναδέλφων και των υπηρεσιών, της συνεχούς ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναμικού και τέλος, της διάθεσης αναγκαίων πόρων για την ανάληψη πρωτοβουλιών για την ασφάλεια των ασθενών. Ο ρόλος της ηγεσίας είναι κεντρικός για τη δημιουργία κουλτούρας που διακρίνεται για διαφάνεια, επικοινωνία και αμοιβαίο σεβασμό. Η αποτελεσματική ηγεσία οφείλει να καθιστά σαφείς και ξεκάθαρες τις προσδοκίες για τη συμπεριφορά των εργαζομένων και να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις των επί μέρους συνθηκών. Όπως τονίζουν οι Sammer et al (2010), οι ηγέτες οφείλουν να διακρίνουν τις σχέσεις μεταξύ της οργανωσιακής κουλτούρας, του ταχέως μεταβαλλόμενου εργατικού δυναμικού, και της οικονομικής και ποιοτικής επιτυχίας. Οι ηγέτες που καλλιεργούν την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού, ενσωματώνοντας απλούς κανόνες και συμπεριφορές είναι σε θέση να βελτιώνουν τις στάσεις των εργαζομένων έναντι της ομαδικότητας και του κλίματος ασφάλειας, ενισχύοντας παράλληλα την ικανοποίηση των υφιστάμενων τους. Τέλος, η εφαρμοζόμενη πολιτική υγείας οφείλει να περιλαμβάνει στο σχεδιασμό της συγκεκριμέ-

νες δράσεις οι οποίες να αφορούν σε τακτικές διαγνωστικές εκτιμήσεις του κλίματος ασφάλειας με τη χρήση ειδικών εργαλείων. Οι εκτιμήσεις αυτές θα προσανατολίζουν αρχικά και θα αξιολογούν στη συνέχεια, την εφαρμογή συγκεκριμένων στρατηγικών για την ασφάλεια των ασθενών παρέχοντας παράλληλα τη δυνατότητα για συγκριτική αξιολόγηση (benchmarking) των νοσοκομείων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Braithwaite, J. and Travaglia, J. (2008). An overview of clinical governance policies, practices and initiatives. Aust Health Rev: 32:10-22 Burca S., Williams S., Armstrong C. (2008). The Pursuit of Quality: A Clinical Directorate’s Progress in Clinical Governance: A Case Study of the Women and Children’s Directorate. GUH (HSE) Strategic Health Management Group. KBS, University of Limerick UL. Croll, Z.T., Coburn, A.F., and Pearson, K.B. (2012). Promoting a culture of safety: Use of the Hospital Survey On Patient Safety Culture in Critical Access Hospitals. (Briefing Paper No. 30). Portland, ME: Flex Monitoring Team. Policy Brief.

Fischhoff, B. (2003). Hindsight ≠ foresight: the effect of outcome knowledge on judgement under uncertainty. Qual Saf Health Care: 12: 304-312.

Frankel A.S., Leonard M.W., Denham C.R. (2006). Fair and Just Culture, Team Behavior, and Leadership Engagement: The Tools to Achieve High Reliability.

Health Serv Res.: 41: 4: 1690-1709.

Freeman, T. (2003). Measuring progress in clinical governance: assessing the reliability and validity of Clinical Governance Climate Questionnaire. Health Services Management Research: 16: 234-50.

Gray, A.G. (2001). Theories and practices of clinical governance. ESR Seminar on Evaluating Clinical governance. Stockport Health Authority HD. 4 December.

Green, M. (2004). Nursing Error and Human Nature.

Journal of Nursing Law: 9: 37-44.

Hoffrage, U., and Pohl, R. (2003). Hindsight Bias: A Special Issue of Memory. Psychology Press. Champlain USA. Ivancevich, J.M., Konopaske, R. & Matteson, M.T. (2008).

Organizational behavior and management: 8th ed.

McGraw-Hill Irwin. New York.

Karassavidou, E., Glaveli, N., Zafiropoulos, K. (2011). Assessing hospitals’ readiness for clinical governance quality initiatives through organizational climate.

Journal of health Organization and Management: 25: 2: 214-240.

Lanir, Z. (1986). Fundamental Surprise. Decision Research. Eugene, Oregon.

Leape, L. (1994). Error in medicine. Journal of the American Medical Association: 272: 1851-1858.

Mack, A. (2003). Inattentional Blindness: Looking Without Seeing. Current Directions in Psychological Science: 12: 5: 180-184.

Ovretveit, J. (2009). Understanding and Improving Patient Safety: The Psychological, Social and Cultural Dimensions. J Health Organ Manag: 23: 6: 581-596.

Penny, A (2001). Clinical Governance in Britain defined.

Healthcare Review Online: 4: 9.

Reason, J. and Hobbs, A. (2003). Managing Maintenance Error: A Practical Guide. Ashgate Pub Ltd. Surrey, UK. Ross, L. (1977). The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the attribution process, in Berkowitz, L. (Ed.), Advances in Experimental Social Psychology, Vol 10. New York: Academic Press: 173220 Rudiger, F. (2007). Ways to Assess Hindsight Bias. Social Cognition: 25: 1: 14-31.

Sammer C.E., Lykens K., Singh K.P., Mains D.A., Lackan N.A. (2010). What Is Patient Safety Culture? A Review of the Literature. J Nurs Scholarsh: 42: 2: 156-65.

Scally G. and Donaldson L. J. (1998). Clinical governance and the drive for quality improvement in the new NHS in England. BMJ: 317(7150): 61–65 Simons D J. (2000). Attentional capture and inattentional blindness. Trends in Cognitive Sciences: 4: 4: 147-155.

Vanu Som, C. (2004). Clinical Governance: a fresh look at its definition. Clinical Governance: 9: 2: 87-90.

Witt, C. (2010). Feminist Metaphysics: Explorations in the Ontology of Sex, Gender and Identity. Springer.

Dordrecht.

World Health Organization (2012) 10 facts on patient safety, WHO, Geneva, http://www.who.int/features/ factfiles/patient_safety/patient_safety_facts/en/index.html. Πρόσβαση στις 31 Μαΐου 2013.

World Health Organization (2005) World Alliance for patient safety. WHO draft guidelines for adverse event reporting and learning systems. From information to action, WHO, Geneva, Switzerland, WHO/ EIP/SPO/QPS/O5.3, http://www.who.int/patientsafety/events/05/Reporting_Guidelines.pdf. Πρόσβαση στις 31 Μαΐου 2013.

Wu, A., Folkman, S. et al. (1991). Do house officers learn from their mistakes? JAMA: 265: 16: 2089-2094. Γαλάνης, Π. (2012). Χρησιμοποιώντας το κατάλληλο ερωτηματολόγιο στις επιδημιολογικές μελέτες, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής: 29: 6: 744-755 Κάργα, Μ. (2009). Η Διαχείριση των λαθών από τους Νοσηλευτές στην Κλινική Πρακτική. Διδακτορική Διατριβή. ΕΚΠΑ: 205-224. Μπουραντάς, Δ. και Παπαλεξανδρή, Ν. (1993). Προσδιοριστικοί παράγοντες της διάθεσης για απόδοση των εργαζομένων στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα στην Ελλάδα. Επιστημονική Επετηρίδα ΠΑΜΑΚ: 11: 539-569.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

33

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Στάθµιση του ερωτηµατολογίου Nurse Manager Competencies για την εκτίµηση των απαραίτητων ικανοτήτων των προϊσταμένων νοσηλευτών Χειρουργείου Κωνσταντινιά Καραθανάση, Ph.D(c), Προϊσταμένη Χειρουργείου 404 ΓΣΝ Λάρισας Mαρία Μαλλιαρού, PhD, 404 ΓΣΝ Λάρισας Δάφνη Καϊτελίδου, Επίκουρος Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής, Eθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Παναγιώτης Πρεζεράκος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Υπεύθυνη συγγραφέας για την επικοινωνία με το περιοδικό

Κωνσταντινιά Καραθανάση Email: k.karathanasi@gmail.com

Περίληψη ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Οι προϊστάμενοι Χειρουργείων ως υπεύθυνοι για τη συνεχή βελτίωση της περιεγχειρητικής νοσηλευτικής φροντίδας απαιτείται να διαθέτουν ποικίλες ικανότητες για να είναι επιτυχημένοι και αποδοτικοί στο ρόλο τους. ΣΚΟΠΌΣ: Μετάφραση στην ελληνική γλώσσα και στάθμιση του ερωτηματολογίου Nurse Manager Questionnaire. ΥΛΙΚΌ – ΜΈΘΟΔΟΣ: Η έρευνα διεξήχθη από το Δεκέμβριο του 2010 έως και το Φεβρουάριο του 2011 και συμμετείχαν 153 νοσηλευτές, οι οποίοι εργάζονταν στα Χειρουργεία δημοσίων νοσοκομείων (στρατιωτικών και νοσοκομείων του ΕΣΥ) καθώς και νοσοκομείων του ιδιωτικού τομέα, τα οποία βρίσκονται στην Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Θεσσαλία. Χρησιμοποιήθηκε το Nurse Manager Questionnaire, το οποίο περιλαμβάνει 53 ικανότητες διαχωρισμένες σε δύο στήλες, από τις οποίες η μία αφορά στη γνώση και κατανόηση και μία δεύτερη που αφορά στην εφαρμογή και χρήση τους και ζητήθηκε να βαθμολογηθεί η κάθε ικανότητα ανάλογα με το πόσο απαραίτητη ή μη κρίνεται για την

34

επάρκεια του προϊσταμένου Χειρουργείου. Η αντίστροφη μετάφραση και η πολιτισµική προσαρμογή του ερωτηματολογίου έγινε βασιζόμενη σε διεθνή πρότυπα. Η διαδικασία στάθμισης αφορούσε στη διερεύνηση της εσωτερικής συνέπειας µε τον υπολογισµό του δείκτη Cronbach’s a. ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ: Η διαδικασία μετάφρασης του Nurse Manager Questionnaire, κατέληξε στην Ελληνική εκδοχή του ερωτηματολογίου. Η μετάφραση του ερωτηματολογίου στην ελληνική γλώσσα βρέθηκε αξιόπιστη, καθώς είχε εξαιρετική εσωτερική συνέπεια (Cronbach’s a=0,987). ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ: Η μετάφραση του Nurse Manager Questionnaire στην ελληνική γλώσσα βρέθηκε έγκυρη και αξιόπιστη, και επομένως συγκρίσιμη µε αυτήν της αρχικής του έκδοσης και μπορεί να αξιοποιηθεί στην έρευνα για την εκτίμηση των απαραίτητων ικανοτήτων των προϊσταμένων νοσηλευτών Χειρουργείου. ΛΈΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΆ: Οργάνωση και διοίκηση χειρουργείου, προϊστάμενος χειρουργείου, ικανότητες προϊσταμένου.

ORIGINAL PAPER

Validation of Νurse Manager Questionnaire measuring Operating Room Nurse Managers competencies Konstantinia Karathanasi RN, PhD(c), Head OR nurse, 404 General Army Hospital, Larisa, GREECE M. Malliarou, RN, Ph.D, 404 General Army Hospital, Larisa, GREECE D. Kaitelidou, Assistant Professor, Department of Nursing, National and Kapodistrian University of Athens

P. Prezerakos, Assistant Professor, Department of Νursing, University of Peloponnese Corresponding author: K. Karathanasi Mailing Address: Ioanninon 170 TX 41222 Larisa GREECE

Contact Phone: +0306942470814, email: k.karathanasi@gmail.com

Abstract INTRODUCTION: Operating Room (OR) nurse managers are responsible for the continuous improvement of perioperative nursing care and so they are required to have a variety of abilities and skills to be successful and effective in their role.

PURPOSE: The purpose of this study was the translation and validation of Nurse Manager Questionnaire.

MATERIAL AND METHODS: The survey was conducted from December 2010 to February 2011 using a convenience sample of 153 Greek Operating Room Nurses, working in military and political (public and private) hospitals in Athens, Thessaloniki and Thessaly. Nurse Manager Questionnaire was used which was comprising by 53 skills separated in two columns one for knowledge and understanding, and one for ability to implement and/or use. 53 skills were rated depending on how essential those skills were for OR nurse manager. The translation and valida-

tion of the questionnaire was performed according to international standards. The validation procedure concerned the exploration of internal consistency by measuring Cronbach a.

RESULTS: The translation process of Nurse Manager Questionnaire resulted in the Greek version of the questionnaire. The Greek translation of Nurse Manager Questionnaire found to be reliable, with very good internal consistency (Cronbach a=0,987).

CONCLUSION: The Greek translation of Nurse Manager Questionnaire found to be valid and reliable with a good internal consistency, which means that the questionnaire is comparable with that of the original version and can be used for the assessment of competencies for Operating Room nurse managers.

KEY WORDS: operating room management, operating room nurse manager, nurse manager competencies

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38

35

EIΣΑΓΩΓΗ Η πολυπλοκότητα του χώρου των χειρουργείων και η ανάγκη παροχής ποιοτικής φροντίδας υγείας στον ασθενή που χειρουργείται, απαιτεί από τον εκάστοτε προϊστάμενο πολυδιάστατες ικανότητες που δεν σταματούν μόνο στις νοσηλευτικές ικανότητες που οφείλει να διαθέτει, αλλά αναφέρονται και στον έλεγχο και διαχείριση όλων των προσωπικοτήτων-ειδικοτήτων-εργαζομένων στο χώρο, που τις περισσότερες φορές έχουν ανταγωνιστικούς ρόλους (Fernsebner, 1996). Απαραίτητα λοιπόν στοιχεία ενός επιτυχημένου και αποδοτικού προϊσταμένου χειρουργείου είναι ο επαγγελματισμός, η ψυχραιμία, η ετοιμότητα, η εγρήγορση, η οργανωμένη δράση και πάνω από όλα η επικέντρωση στον ασθενή (Johnson-Van Epps, 1987). Αυτό επιτυγχάνεται με μία σειρά ικανοτήτων, όπου με τον όρο «ικανότητες» αναφερόμαστε στις δεξιότητες, δυνατότητες, τη γνώση, τη συμπεριφορά και τον ανθρωπισμό (Κatz,1955).

Από την ανασκόπηση βρέθηκαν ποικίλες μελέτες στο διεθνή χώρο, που ασχολούνται με τον έλεγχο των ικανοτήτων γενικά των προϊσταμένων και αναφέρονται κυρίως στη γνώση, την εμπιστοσύνη, την αφοσίωση και τη δυνατότητα διαχείρισης των αλλαγών (Johnson-Van Epps, 1987). Η πρώτη όμως λεπτομερής μελέτη τεχνικών (συγκεκριμένων δραστηριοτήτων που περιλαμβάνουν μεθοδολογία, διαδικασία, διεργασία και τεχνική), ανθρωπιστικών (αποδοτική εργασία μιας ομάδας μέσα από συνεργατική προσπάθεια) και εννοιολογικών ικανοτήτων (δυνατότητα του συνολικού ελέγχου και κατανόηση της επίδρασης των αλλαγών στο συνολικό οργανισμό), που είναι απαραίτητες σε έναν προϊστάμενο, έγινε από τον Katz το 1955 και το 1974. Αργότερα το 1994 η Chase διαπιστώνοντας ότι σε αυτή την κατηγοριοποίηση, κάποιες ικανότητες δεν μπορούσαν να συμπεριληφθούν, πρόσθεσε την ηγεσία που περιελάμβανε ικανότητες των προϊσταμένων απαραίτητες για την αποτελεσματικότητά τους και τις ικανότητες οικονομικής διαχείρισης που περιελάμβαναν την κατάρτιση του προϋπολογισμού και γενικότερα το δημοσιο-

36

νομικό έλεγχο και έτσι δημιούργησε το Nurse Managers Questionnaire. Αρκετές είναι επίσης και οι μελέτες που ασχολήθηκαν συγκεκριμένα με τις ικανότητες των προϊσταμένων Χειρουργείων όπως του Fernsebner (1996) που στο βιβλίο του1 με τίτλο «Competencies for management of the operating room» καθορίζει 17 απαραίτητες ικανότητες διαιρεμένες σε 5 κύριες κατηγορίες (διαχειριστικές, οικονομικές, κλινικές, διαπροσωπικές και τεχνολογικές). Σημαντική είναι επίσης και η ερευνητική εργασία του Kondrat (2001), ο οποίος είναι νοσηλευτής του Αμερικάνικου Στρατού και ο οποίος που χρησιμοποίησε το Nurse Managers Questionnaire της Chase αποκλειστικά για το χώρο του Χειρουργείου μετατρέποντάς το σε Operating Room Nurse Managers Questionnaire προσθέτοντας μία ακόμη στήλη σε κάθε ικανότητα με απαντήσεις «ΝΑΙ» ή «ΟΧΙ», στην προσπάθειά του να καθορίσει ποιες ικανότητες απαιτούνται και ποιες όχι.

ΣΚΟΠΟΣ Η στάθμιση του Νurse Manager Questionnaire που ως εργαλείο μέτρησης αποτυπώνει τις απαραίτητες ικανότητες, με τις οποίες θα πρέπει να είναι εφοδιασμένος ένας επιτυχημένος προϊστάμενος Χειρουργείου. Επιμέρους στόχοι ήταν να διερευνηθούν: 1. Η εγκυρότητα και η αξιοπιστία του ερωτηματολογίου 2. Η περαιτέρω χρήση του ερωτηματολογίου ως πλαίσιο που θα καθορίζει όχι μόνο τυπικά αλλά και ουσιαστικά τον έλεγχο της ικανότητας των προϊσταμένων τόσο κατά την επιλογή τους όσο και κατά την αξιολόγησή τους.

ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική ανασκόπηση µε σκοπό να διερευνηθεί η ύπαρξη μελετών, που να αφορούν στις ικανότητες που θα πρέπει να διαθέτει ένας προϊστάμενος Χειρουργείου για να είναι αποδοτικός και αποτελεσματικός. Η αναζήτηση της βιβλιογραφίας πραγματοποιήθηκε 1

Βιβλία με παρόμοιο τίτλο είναι των Debra Miller «Competencies For Management Of The Operating Room» OR Manager, της Patricia A. Hembree «Competencies for Management of the Operating Room» κα

στις διαδικτυακές βάσεις δεδομένων (CINALH, MEDLINE, ΕBSCO) και εκδοτικών οίκων (www. interscience.com και www.sciencedirect.com), αλλά και μέσα από μηχανές αναζήτησης για την αναζήτηση βιβλίων, διατριβών και άρθρων. Επιπλέον αναζήτηση έγινε από τις βιβλιογραφικές αναφορές των άρθρων που βρέθηκαν στην πρώτη φάση της αναζήτησης. Οι λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν: operating room management, operating room nurse manager, nurse manager competencies. Με την παρούσα μελέτη σταθμίστηκε το ερωτηματολόγιο «Nurse Manager Questionnaire» της Linda Chase, η οποία το συνέταξε το 1994, με σκοπό να εξετάσει τις ικανότητες, που ήταν σημαντικές για την αποτελεσματικότητα γενικά των προϊσταμένων νοσηλευτών. Αρχικά διανεμήθηκαν 200 ερωτηματολόγια σε νοσηλευτές και προϊστάμενους νοσηλευτές Χειρουργείων δημοσίων νοσοκομείων (στρατιωτικών και νοσοκομείων του ΕΣΥ) καθώς και ιδιωτικών νοσοκομείων της Αθήνας, Θεσσαλονίκης και Θεσσαλίας από τα οποία επεστράφησαν ορθώς συμπληρωμένα τα 153 (ποσοστό ανταπόκρισης=76,5%). Της συλλογής των δεδομένων είχε προηγηθεί η λήψη της σχετικής αδείας από την Επιστημονική Επιτροπή και/η τη Διοίκηση του κάθε Νοσοκομείου, ενώ η περίοδος συλλογής των δεδομένων ήταν από το Δεκέμβριο του 2010 έως και τον Φεβρουάριο του 2011.

Ερευνητικός σχεδιασμός Για τη συλλογή των δεδομένων της παρούσας έρευνας χρησιμοποιήθηκε ανώνυμο αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο αποτελούμενο από 2 μέρη. Το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου, περιείχε ερωτήσεις καταγραφής κοινωνικόδημογραφικών στοιχείων του δείγματος όπως η ηλικία, το φύλο, τα έτη προϋπηρεσίας, η θέση εργασίας και ο μέσος αριθμός χειρουργικών επεμβάσεων ανά ημέρα. Το δεύτερο μέρος περιελάμβανε το Nurse Managers Questionnaire της Chase με διαφορά μόνο στη βαθμολόγηση των ικανοτήτων από 4βαθμη σε 5βαθμη κλίμακα Likert. Συγκεκριμένα η κάθε μία από τις 53 συνολικά ικανότητες διαχωριζόταν σε δύο στήλες, η μία που αναφέρεται στη γνώση και κατανόησή τους και η άλλη που αναφέρεται στην ικανότητα να εφαρμοστούν ή και να γίνει χρήση τους. Κάθε μία στήλη βαθμολογείτο με 5βαθμη τακτική κλίμακα τύπου Likert όπου το 4 αντιστοιχούσε στην απαραίτητη ικανότητα για την επάρκεια του προ-

ϊσταμένου και το 0 στη μή συνεισφορά της ικανότητας στην επάρκεια του προϊσταμένου. Κάθε στήλη ικανοτήτων βαθμολογήθηκε ως εξής: • στη 1η στήλη οι ερωτηθέντες καλούνταν να βαθμολογήσουν τις 53 ικανότητες με 5βαθμη κλίμακα Likert ως προς το κατά πόσο οι προϊστάμενοι Χειρουργείων θα πρέπει να γνωρίζουν και να κατανοούν τις ικανότητες ξεχωριστά για να είναι επαρκείς. Έτσι στη κλίμακα το 4 αντιστοιχούσε στο ό,τι η γνώση και κατανόηση της ικανότητας είναι απαραίτητη για την επάρκεια του προϊσταμένου Χειρουργείου, το 3 ότι συνεισφέρει σημαντικά, το 2 ότι συνεισφέρει μέτρια, το 1 ότι συνεισφέρει ελάχιστα και το 0 ότι δεν συνεισφέρει στην επάρκεια του προϊσταμένου.

• Στη 2η στήλη οι ερωτηθέντες καλούνταν να βαθμολογήσουν και πάλι τις 53 ερωτήσεις με την ίδια κλίμακα (4 έως 0) ως προς το κατά πόσο απαιτείται η εφαρμογή και χρήση τους προσωπικά από τον προϊστάμενο, ώστε αυτός να είναι επαρκής. Έτσι το 4 αντιστοιχούσε στο ό,τι η εφαρμογή και χρήση της ικανότητας είναι απαραίτητη για την επάρκεια του προϊσταμένου Χειρουργείου, το 3 ότι συνεισφέρει σημαντικά, το 2 ότι συνεισφέρει μέτρια, το 1 ότι συνεισφέρει ελάχιστα και το 0 ότι δεν συνεισφέρει στην επάρκεια του προϊσταμένου. Οι ικανότητες συνολικά στο ερωτηματολόγιο διαχωρίζονταν σε πέντε κατηγορίες. Η πρώτη που περιλάμβανε τις τεχνικές ικανότητες αφορούσε στις ικανότητες 1 έως και 11 (n=11), οι ανθρωπιστικές αφορούσαν στις 12 έως και 24 (n=13), οι εννοιολογικές μεταξύ των 25 και 32 (n=8), η ηγεσία από την 33 έως και τη 46 (n=14) και τέλος η οικονομική διαχείριση μεταξύ των ικανοτήτων 47 έως 53 (n=7). Η διαδικασία της μετάφρασης στα ελληνικά έγινε σύμφωνα µε τη διαδικασία που προτείνεται από την “Trust Scientific Advisory Committee” SAC (Medical Outcomes Trust Bulletin 1997 και MAPI Research Institute, 2002): α) διγλωσσική μετάφραση προς δύο κατευθύνσεις (forward translation, backward translation). Συγκεκριμένα στην πρώτη φάση έγινε μετάφραση από την αγγλική γλώσσα στην ελληνική και στη δεύτερη φάση έγινε αντίστροφη μετάφραση (back translation) από τα ελληνικά στα αγγλικά από επαγγελματία μεταφραστή με γνώση της νοσηλευτικής ορολογίας. Το νέο κείμενο παρουσίαζε σχεδόν πλήρη συμφωνία με το αρχικό αγγλικό κείμενο, απαιτώντας ελάχιστες γλωσσικές

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

37

βελτιώσεις, ώστε να τελειοποιηθεί η απόδοση στα ελληνικά. β) πολιτισμική προσαρμογή (cultural adaptation). Η μετάφραση και η προσαρμογή είναι πιθανό να αλλάξουν την εσωτερική δομή, γι’ αυτό χρειάζεται να διασφαλιστεί η αξιοπιστία και εγκυρότητα του αναθεωρημένου εργαλείου. Η μεταφρασθείσα εκδοχή θεωρείται ισότιμη του πρωτογενούς εργαλείου μόνον όταν η αξιοπιστία, η εγκυρότητα και ο δομικός παράγοντας είναι παρόμοια με το πρωτογενές εργαλείο. Για να κριθεί η πολιτισμική καταλληλότητα και σχετικότητα της μετάφρασης για τον πληθυσμό-στόχο, το μεταφρασμένο εργαλείο δόθηκε σε μια ομάδα νοσηλευτών κατά τη διάρκεια πιλοτικής μελέτης. Κατ’ αυτή τη φάση ερωτήθηκαν για κάθε ερώτηση χωριστά αν ήταν κατανοητή και αν απαιτούνταν επαναδιατυπώσεις ώστε να γίνει περισσότερο κατανοητές (cognitive debriefing interview). Η ομάδα δεν έκανε καμία τροποποίηση επί του μεταφρασμένου ερωτηματολογίου. Το ερωτηματολόγιο κατά τη διάρκεια της πολιτισμικής προσαρμογής (cultural adaptation), ήταν γενικά κατανοητό σύμφωνα µε τα σχόλια των νοσηλευτών. Δεν υπήρξαν προτάσεις των ερωτώμενων ώστε να ενσωματωθούν σε νέα δεύτερη εκδοχή του ερωτηματολογίου, οπότε και διατηρήθηκε η αρχική μετάφρασή του, η οποία αποτελεί και την τελική μετάφραση (final version) του ερωτηματολογίου στην ελληνική γλώσσα.

ΗΘΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Για τη μετάφραση και χρήση του εργαλείου διασφαλίστηκε αρχικά έγγραφη άδεια μετάφρασης και χρήσης (μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου) από τη συγγραφέα του ερωτηματολογίου και κάτοχο των δικαιωμάτων έκδοσης Linda Chase.

Στην κεφαλίδα του ερωτηματολογίου υπήρχε η παράγραφος που ανέφερε ότι το ερωτηματολόγιο είναι ανώνυμο και ότι οι απαντήσεις στα ερωτήματα είναι απολύτως εμπιστευτικές, ότι θα αξιοποιηθούν για τη διενέργεια στατιστικής ανάλυσης καθώς και η παράκληση να απαντηθούν οι ερωτήσεις με ειλικρίνεια για να είναι επιτυχής και ακριβής η μελέτη. Διευκρινιζόταν επίσης ότι η συμμετοχή στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου ήταν εθελοντική.

38

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Τα στοιχεία που συνελέχθησαν, κωδικοποιήθηκαν και εισήχθησαν σε βάση δεδομένων προκειμένου να πραγματοποιηθεί η στατιστική ανάλυση. Για την επεξεργασία και στατιστική ανάλυση των δεδομένων των ερωτηματολογίων, χρησιμοποιήθηκε το Στατιστικό Πακέτο Ανάλυσης Κοινωνικών Επιστημών SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows (version 19). Η στατιστική ανάλυση περιελάμβανε: • Έλεγχο αξιοπιστίας: Υπολογισμό του συντελεστή αξιοπιστίας άλφα (alpha coefficient reliability) γνωστού και ως συντελεστή Cronbach alpha2 • Μονομεταβλητή ανάλυση: Κατανομή συχνότητας των μεταβλητών για τη μελέτη των τιμών της κάθε μεταβλητής τόσο χωριστά όσο και σε σύνολα.

Πίνακας 1 Κατανομή συχνότητας (απόλυτη & σχετική) δημογραφικών στοιχείων Δημογραφικά στοιχεία Φύλο Άνδρας Γυναίκα Οικογενειακή κατάσταση Άγαμος/η Έγγαμος/η διαζευγμένος/χήρος Εκπαίδευση ΠΕ ΤΕ ΔΕ Ωράριο εργασίας Πρωινό πάντα Απογευματινό Κυκλικό Θέση στο χώρο εργασίας Προϊστάμενος Αναπληρωτής προϊστάμενος Νοσηλευτής Χειρουργείου Αριθμός Χειρουργείων 0-10 10-20 20-30 30 και πάνω Ηλικία (σε έτη) Προϋπηρεσία (σε έτη)

Ν

(%)

47 106

(30,7%) (69,3%)

48 97 8

(31,4%) (63,3%) (5,3%)

38 50 37

(24,8%) (32,7%) (24,2%)

42 8 102

(27,5%) (5,2%) (66,7%)

12 12 129

(7,8%) (7,8%) (84,1%)

59 75 11 3

(38,6%) (49,0%) (7,2%) (2,0%)

35,10(±6,40)a 11,25(±7,68) a

α μέση τιμή (τυπική απόκλιση) 2

O συντελεστής Cronbach μετρά το βαθμό εσωτερικής αξιοπιστίας ενός ερευνητικού εργαλείου και λαμβάνει τιμές 0-1. Ερωτηματολόγια με συντελεστή μεγαλύτερο από 0,7 θεωρούνται αποδεκτά.(Σαχίνη-Καρδάση,2004)

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Από τους 153 συμμετέχοντες, οι 106 ήταν γυναίκες και οι 47 άνδρες με ποσοστά 69,3% και 30,7% αντίστοιχα, ενώ η πλειοψηφία ήταν έγγαμοι σε ποσοστό 63,3% (n=97). Τα αποτελέσματα των δημογραφικών χαρακτηριστικών φαίνονται στον πίνακα 1 ενώ στον πίνακα 2 και 3 φαίνεται η σειρά κατάταξης των ικανοτήτων (ανά κατηγορία και ξεχωριστά) σύμφωνα με τη βαθμολόγησή τους . Οι κατηγορίες ικανοτήτων που θεωρήθηκαν περισσότερο απαραίτητες για την επάρκεια του προϊσταμένου ήταν οι ανθρωπιστικές και η ηγεσία ενώ οι οικονομικές ικανότητες έλαβαν τη τελευταία θέση (πίνακας 2). Αυτή η διαπίστωση ενισχύεται και από τη βαθμολόγηση ξεχωριστά των ικανοτήτων όπου δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στη γενική οργάνωση του τμήματος, στη λήψη αποφάσεων, στις αρχές ηθικής και στην αποτελεσματική επικοινωνία (πίνακας 3) αποδεικνύοντας ακριβώς την ανάγκη για την οργάνωση του τμήματος μέσω της λήψης των αποφάσεων με γνώμονα την ηθική και την αποτελεσματική επικοινωνία.

Αξιοπιστία Ως αξιοπιστία ενός ερευνητικού εργαλείου ορίζεται η έκταση στην οποία το εργαλείο δίνει τα ίδια αποτελέσματα σε επανειλημμένες μετρήσεις και αναφέρεται στην αναλογία ακρίβειας και ανακρίβειας στη μέτρηση. Οι τρεις κυριότερες ιδιότητες της αξιοπιστίας είναι η σταθερότητα, δηλαδή η ικανότητα μιας κλίμακας να δίνει τα ίδια αποτελέσματα σε επανειλημμένες μετρήσεις, η ομοιογένεια, που σημαίνει ότι όλα τα σημεία σε ένα εργαλείο μετρούν την ίδια έννοια ή χαρακτηριστικό, και την ισοδυναμία, δηλαδή την ικανότητα του εργαλείου να πα-

ράγει τα ίδια αποτελέσματα όταν χρησιμοποιούνται παράλληλα εργαλεία ή διαδικασίες.

Η αξιοπιστία του ερευνητικού εργαλείου δηλαδή η συνέπειά του και ο βαθμός συνοχής των ερωτήσεων, εκτιμήθηκε µέσω της εσωτερικής συνέπειας (internal consistency). Η εσωτερική συνέπεια αξιολογεί το βαθμό στον οποίο οι ερωτήσεις που συγκροτούν µια κλίμακα μετρούν την ίδια έννοια. Υπολογίστηκε µέσω του το συντελεστή αξιοπιστίας Cronbach alpha, που αναφέρεται κατά κόρον στη βιβλιογραφία ερευνών, όπου ουσιαστικά εκτιμά το βαθμό συσχέτισης μεταξύ των ερωτήσεων του εργαλείου και ο οποίος ήταν 0,987. Μέτρηση συντελεστή Cronbach έγινε ξεχωριστά για κάθε στήλη απαντήσεων και ήταν 0,978 τόσο για τη γνώση και κατανόηση των ικανοτήτων όσο και για την εφαρμογή και χρήση τους. Ξεχωριστά για κάθε κατηγορία ικανοτήτων ο συντελεστής άλφα ήταν 0,940 για τις τεχνικές ικανότητες, 0,956 για τις ανθρωπιστικές, 0,920 για τις εννοιολογικές, 0,962 για την ηγεσία και 0,959 για την οικονομική διαχείριση. Το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε δύο φορές σε διάστημα 2 μηνών και στη δεύτερη συμπλήρωση τα αποτελέσματα ήταν αντίστοιχα 0,97 για το σύνολο των ερωτήσεων και 0,98 και 0,987 αντίστοιχα για την γνώση και εφαρμογή των ικανοτήτων. Ξεχωριστά για κάθε κατηγορία ο συντελεστής άλφα ήταν 0,950 για τις τεχνικές ικανότητες, 0,96 για τις ανθρωπιστικές, 0,94 για τις εννοιολογικές, 0,943 για την ηγεσία και 0,95 για την οικονομική διαχείριση. Επιπλέον υπολογίστηκε και ο συντελεστής Pearson που ήταν r =0.91 ενώ ξεχωριστά για κάθε ικανότητα ο συντελεστής είχε τιμές 0.85, 0.83,

Πίνακας 2. Μέση κατανομή της γνώσης και κατανόησης και εφαρμογής και χρήσης των ικανοτήτων με διαβάθμιση από την υψηλότερη στη χαμηλότερη ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΗΓΕΣΙΑ ANΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ENNOIOΛΟΓΙΚEΣ OIKONOMΙΚΕΣ

Μέση Τιμή

Τυπική Απόκλιση

σύνολο απαντήσεων (N)

3,40 3,39 3,39 3,34 3,23

±0,637 ±0,599 ±0,610 ±0,602 ±0,806

152 153 148 153 153

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ

Μέση Τιμή

Τυπική Απόκλιση

σύνολο απαντήσεων (N)

ANΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ HΓEΣIA ΤΕΧΝΙΚΕΣ ENNOIΟΛOΓIKEΣ OIKONOMIΚΕΣ

3,17 3,16 3,08 3,07 3,01

±0,979 ±0,985 ±0,983 ±0,959 ±1,065

153 153 149 153 153

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

39

Πίνακας 3. Η κατανομή από τη μεγαλύτερη στη μικρότερη 5 πρώτων ικανοτήτων που θα πρέπει να διαθέτει ένας προϊστάμενος Χειρουργείου ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ

ΓΝΩΣΗ & ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ Μέση Τιμή (Mean)

1. Γενική οργάνωση του τμήματος (ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ) 2. Λήψη αποφάσεων (ΗΓΕΣΙΑ) 3. Αρχές ηθικής (ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ) 4. Αποτελεσματική επικοινωνία (ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ) 5. Αποτελεσματική στρατηγική στελέχωσης (ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ)

3,71 3,67 3,64 3,62 3,59

ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ

1. Λήψη αποφάσεων (ΗΓΕΣΙΑ) 2. Γενική οργάνωση του τμήματος (ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ) 3. Αρχές ηθικής (ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ) 4. Αποτελεσματική επικοινωνία (ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ) 5. Αποτελεσματική στρατηγική στελέχωσης (ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ)

0.87, 0.93, 0.94 για τις τεχνικές, ανθρωπιστικές, κατανόησης, εννοιολογικές, ηγεσία και οικονομική διαχείριση αντίστοιχα.

Εγκυρότητα Η εγκυρότητα αναφέρεται στο κατά πόσο ένα ερευνητικό εργαλείο μετρά με ακρίβεια αυτό που υποτίθεται ότι μετρά. Μια κλίμακα μπορεί να είναι αξιόπιστη αλλά να μην είναι έγκυρη, και η ψηλή αξιοπιστία δεν αποτελεί απαραίτητη ένδειξη της εγκυρότητας, ενώ το έγκυρο εργαλείο είναι πάντοτε αξιόπιστο. Στη βιβλιογραφία περιγράφονται τρία είδη εγκυρότητας: περιεχομένου (content validity), δηλαδή η έκταση στην οποία το περιεχόμενο της κλίμακας αντιπροσωπεύει σφαιρικά μια έννοια, κριτηρίου (criterion validity), η οποία δείχνει το βαθμό της σχέσης ανάμεσα στην απόδοση σε μια κλίμακα και στην πραγματική συμπεριφορά του υποκειμένου, και δομική (construct validity), η οποία βασίζεται στην έκταση στην οποία μια κλίμακα μετρά κάποια θεωρητική δομή ή ένα χαρακτηριστικό.

Για να κριθεί η εγκυρότητα περιεχομένου, το μεταφρασμένο εργαλείο μέτρησης υποβλήθηκε για αξιολόγηση από μια ομάδα νοσηλευτών Χειρουργείου. Η ομάδα των ειδικών εξέτασε κατά πόσο το σύνολο και το περιεχόμενο των προτάσεων σχετιζόταν άμεσα με τις έννοιες που ήταν υπό διερεύνηση. Επισημαίνεται ότι, κατόπιν πρότασης της ομάδας

40

Τυπική Απόκλιση (SD) ±0,62 ±0,71 ±0,62 ±0,59 ±0,73

Σύνολο Απαντήσεων (N) 153 153 153 153 153

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ Μέση Τιμή (Mean) 3,47 3,42 3,39 3,38

Τυπική Απόκλιση (SD) ±1,07 ±1,04 ±1,04 ±1,02

σύνολο απαντήσεων (N) 153 153 153 153

3,35

±1,08

153

άλλαξε η βαθμολόγηση της κλίμακας Likert από 4βαθμη που ήταν στο αρχικό ερωτηματολόγιο σε 5βαθμη προσθέτοντας μία ακόμα απάντηση που κωδικοποιήθηκε με το 0 και αντιπροσώπευε τη μη συνεισφορά της ικανότητας στην επάρκεια του προϊσταμένου.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύμφωνα με τη Chase για τον υπολογισμό της αξιοπιστίας και εγκυρότητας του ερωτηματολογίου αναφέρεται ότι το ερωτηματολόγιο έχει ισχυρό εννοιολογικό πλαίσιο όπως υποστηρίζει άλλωστε και ο Katz (Katz, 1955) καθώς περιλαμβάνει μία ευρεία βάση 53 ικανοτήτων. Η αρχική εξέταση του ερωτηματολογίου από εμπειρογνώμονες κατά τη συγγραφή της διατριβής της Chase, καθόρισε την εγκυρότητα όψης ενώ επειδή το ερωτηματολόγιο επικεντρώνεται στις ικανότητες των προϊσταμένων νοσηλευτών που αφορά μία συγκεκριμένη περιοχή γνώσεων, το γεγονός αυτό συμβάλλει στην εγκυρότητα περιεχομένου . Επιπλέον σύμφωνα πάντα με τη συγγραφέα η συμμετοχή μελών του American Organization of Nurse Executives (AONE) στην ομάδα των εμπειρογνωμώνων συνέβαλε και υποστήριξε επιπλέον την εγκυρότητα περιεχομένου του συγκεκριμένου ερωτημα-

τολογίου. Παρά ταύτα υπολογίστηκε ο συντελεστής Pearson, ο οποίος βρέθηκε (για την πρώτη έρευνα το 1994) r =0.93 ενώ ξεχωριστά για κάθε ικανότητα ο συντελεστής Pearson είχε τιμές 0.80, 0.85, 0.84, 0.91, 0.92 για τις τεχνικές, ανθρωπιστικές, κατανόησης, εννοιολογικές, ηγεσία και οικονομική διαχείριση αντίστοιχα. Στη δεύτερη έρευνα της Chase το 2010, ο συντελεστής Pearson ήταν r =0.88 και για κάθε ικανότητα 0.73 για τις τεχνικές, 0.76 στις ανθρωπιστικές, 0.90 στις εννοιολογικές, 0.86 στην ηγεσία και 0.70 για την οικονομική διαχείριση αντίστοιχα. Παρόλα αυτά το παρόν ερωτηματολόγιο σύμφωνα με τη Chase έχει προκαλέσει αντιδράσεις από προϊστάμενους νοσηλευτές ως μέσο αξιολόγησης των σημαντικότερων πέντε κατηγοριών ικανοτήτων χρησιμοποιώντας για αυτό μία κλίμακα Likert. Εκτός από την αρχική μελέτη το μέσο αυτό έχει χρησιμοποιηθεί σε διατριβές και σε διπλωματικές εργασίες από άλλους τέσσερις ερευνητές. (Georgette, 1997; Kondrat, 2000; Care & Udod, 2003; Ten Haaf, 2007) οι οποίοι -κατόπιν των ανάλογων μετρήσεων- αναφέρουν ότι το εργαλείο θεωρείται αξιόπιστο και έγκυρο . Στην έρευνα μάλιστα της Ten Haaf (2007) οι μετρήσεις των συντελεστών Cronbach alpha (a) και Pearson r ήταν ακριβώς όμοιοι με τις αντίστοιχες μετρήσεις της Chase (2010) (a)=.93 και r=.93 Στη μελέτη του Kondrat (2001) ο βαθμός αξιοπιστίας του ερωτηματολογίου υπολογίστηκε µέσω του συντελεστή αξιοπιστίας Cronbach alpha (a). Ο υπολογισμός Cronbach alpha έγινε ξεχωριστά για κάθε στήλη ικανοτήτων και βρέθηκε να είναι (a)=.95 για τη πρώτη στήλη (γνώση και κατανόηση των ικανοτήτων) και (a)=.96 για τη δεύτερη στήλη (εφαρμογή και χρήση των ικανοτήτων). Επιπλέον ο Cronbach alpha έλεγχος έγινε ξεχωριστά για κάθε κατηγορία ικανοτήτων. Τα αποτελέσματα ήταν: α) Γνώση και Κατανόηση: τεχνικές ικανότητες (a)=.78, ανθρωπιστικές (a)=.89, εννοιολογικές (a)=.82, ηγεσία (a)=.90, οικονομική διαχείριση (a)=.92 και β) Εφαρμογή και Χρήση: τεχνικές ικανότητες (a)=.80, ανθρω-

πιστικές (a)=.89, εννοιολογικές (a)=.81, ηγεσία (a)=.91, οικονομική διαχείριση (a)=.92. Επιπλέον η χρήση πολλαπλών δεικτών στο ερωτηματολόγιο συμβάλλει στην εγκυρότητά του, αφού η ύπαρξή τους έχει λιγότερες πιθανότητες να παράγει στατιστικά λάθη ενώ παρέχει ταυτόχρονα πιο σταθερά αποτελέσματα (Neuman,2003). Πλέον της αξιοπιστίας και εγκυρότητας του ερωτηματολογίου τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας συμβαδίζουν με τις αρχικές μελέτες της Chase (1994) και του Kondrat (2001) ιδιαίτερα στην ταξινόμηση των ικανοτήτων ως ομάδες (τεχνικές, ανθρωπιστικές, ηγεσία, εννοιολογικές και οικονομικές). Κάποιες μικρές αλλαγές σημειώνονται στη θέση που παίρνουν στην κατάταξη οι ικανότητες ξεχωριστά χωρίς όμως ιδιαίτερες διαφορές. Τόσο στη μελέτη του Kondrat (2001) και της Chase (1994) όσο και στην παρούσα μελέτη, δίδεται ιδιαίτερη σημασία στην αποτελεσματική επικοινωνία ως απαραίτητη ικανότητα για την επάρκεια του προϊσταμένου χειρουργείου, αφού όπως έδειξε η μελέτη του ΠΟΥ (2007) κατά το σχεδιασμό της Safety Surgical Checklist, τα περισσότερα λάθη συμβαίνουν όταν υπάρχουν κενά στην επικοινωνία της χειρουργικής ομάδας.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

41

ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ-ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΜΕΛΕΤΗΣ Οι παραδοχές που έγιναν στη παρούσα μελέτη ήταν: • Όλοι οι ερωτηθέντες ήταν ειλικρινείς και απάντησαν με εντιμότητα • Οι ερωτηθέντες δεν αποδέχθηκαν κανενός είδους πίεση στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, με αποτέλεσμα οι απαντήσεις τους να εκφράζουν την προσωπική τους και μόνο άποψη. Το μέγεθος του πληθυσμού που θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερο και από περισσότερα γεωγραφικά τμήματα της χώρας ενώ και το ό,τι πολλοί νοσηλευτές θεωρούν ότι γενικότερα οι ικανότητες δεν είναι έννοιες που μπορούν να βαθμολογηθούν και αξιολογηθούν πλήρως μέσω μίας κλίμακας Likert αποτελούν τους κύριους περιορισμούς της μελέτης. Επιπλέον απαιτείται λεπτομερέστερος έλεγχος από μελλοντικές μελέτες που θα αποδώσουν αντιπροσωπευτικότερα αποτελέσματα.

ΣΥΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τη στάθμιση του Nurse Manager Questionnaire και τον έλεγχο της αξιοπιστίας και εγκυρότητάς του φάνηκε ότι για το λεπτομερή έλεγχο των ικανοτήτων και την εννοιολογική ανάπτυξη των αρμοδιοτήτων των προϊσταμένων Χειρουργείων μπορεί να χρησιμοποιηθεί η μεταφρασμένη ελληνική εκδοχή του ερωτηματολόγιου, το οποίο, σε όλες τις μελέτες που έχει χρησιμοποιηθεί, βρέθηκε να είναι αξιόπιστο και έγκυρο. Σύμφωνα τόσο με τα αποτελέσματα των προηγούμενων μελετών όσο και της παρούσας, οι εξειδικευμένες γνώσεις με τη μορφή της τεχνικής επάρκειας δεν αποτελούν πλέον τη μόνη προϋπόθεση για την επιτυχία και την αποδοτικότητα ενός προϊστάμενου Χειρουργείου αφού η ανάγκη της ομαδικής εργασίας, της επικοινωνίας και του συντονισμού της περιεγχειρητικής ομάδας είναι επιβεβλημένη όχι μόνο για την αποδοτικότητα των χειρουργείων αλλά και για την έγκυρη και οικονομικά αποδοτική παροχή ποιοτικής ενδοχειρουργικής φροντίδας.

42

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Care, W., & Udod, S. (2003). “Perceptions of first-line nurse managers, what competencies are needed to fulfill this role”. Nursing Leadership Forum, 7, 109115.

Chase, L. (1994) “Nurse manager competencies”. Journal of Nursing Administration, 24(4S), pp. 56-64.

Chase, L. (2010) “Nurse manager competencies”. Theses and Dissertations, University of Iowa, Iowa Research Online, http://ir.uiowa.edu/etd/2681/.

Fernsebner, B. (1996) “Competencies for management of the operating room”. Boulder, Colorado, OR Manager, Inc. Georgette, G. (1997). “Replication study of nurse manager competencies”. Unpublished master’s thesis, San Jose State University, California.

Haaf, P. et all. (2007) “Nurse Manager Competency and the relationship to staff satisfaction, patient satisfaction and patient care outcomes”. Dissertation of Capella University, UMI Number: 3289483.

Johnson-Van Epps, J. (1987) “The nursing administrator and the operating room suite” Nursing Management,18(12), pp 64B,64D&64H. Κatz, R.L. (1955) “Skills of an effective administrator”.

Harvard Business Review, pp33-42. Κatz, R.L. (1974) “Skills of an effective administrator”.

Harvard Business Review, pp90-102.

Kondrat, B. (2001) “Operating Room Nurse ManagersCompetence and Beyond”. 73(6), p.p. 116-1130.

Neuman, W. (2003). Social research methods: qualitative and quantitative approaches (5th ed.). Boston, MA: Allyn and Bacon

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΟΥ ΑΦΟΡΑ ΣΤΙΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΙΑΘΕΤΕΙ Ο ΠΡΟΪΣΤΑΜΕΝΟΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΕΙΟΥ Αυτό το ερωτηματολόγιο είναι ανώνυμο. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα του ερωτηματολογίου είναι απολύτως ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΕΣ και θα αξιοποιηθούν για την διενέργεια στατιστικής έρευνας. Παρακαλείσθε να απαντήσετε σε όλες τις ερωτήσεις με ειλικρίνεια γιατί η επιτυχία και η ακρίβεια της έρευνας εξαρτάται από εσάς. ΜΕΡΟΣ 1ο ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Συμπληρώστε με Χ στο κενό 1. Φύλο: Γυναίκα Άνδρας 2. Ηλικία: 3. Οικογενειακή κατάσταση: α. Άγαμος/η β. Έγγαμος/η γ. Διαζευγμένος/η δ. Χήρος/α

8. Μέσος ημερήσιος αριθμός χειρουργείων: α. 0-10 β.10-20 γ. 20-30 δ. 30 και πάνω ΜΕΡΟΣ 2ο Ικανότητες προϊσταμένου Παρακαλώ αξιολογήστε την σημασία των ικανοτήτων που θα πρέπει να διαθέτει ένας προϊστάμενος χειρουργείου κυκλώνοντας τον κατάλληλο αριθμό της ακόλουθης κλίμακας: • 4= απαραίτητη για την επάρκεια του προϊσταμένου χειρουργείου • 3=συνεισφέρει σημαντικά στην επάρκεια του προϊσταμένου χειρουργείου • 2= συνεισφέρει μετρίως στην επάρκεια του προϊσταμένου χειρουργείου • 1=συνεισφέρει ελάχιστα στην επάρκεια του προϊσταμένου χειρουργείου • 0=δεν συνεισφέρει στην επάρκεια του προϊσταμένου χειρουργείου

4. Είστε νοσηλευτής ΠΕ ΤΕ

ΔΕ 5. Ωράριο στο οποίο εργάζεστε α. πρωινό πάντα β. Απογευματινό γ. κυκλικό 6. Χρόνια προϋπηρεσίας 7. Ποια η θέση σας στον χώρο εργασίας; α. Προϊστάμενος β. Αναπληρωτής προϊστάμενος γ. Νοσηλευτής κίνησης ή εργαλειοδοσίας

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

43

ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ

ΓΝΩΣΗ και ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ

ΕΦΑΡΜΟΓΗ και ΧΡΗΣΗ

ΤΕΧΝΙΚΕΣ 1

2 3 4 5 6

7 8 9 10

11

Πρότυπα νοσηλευτικής πρακτι4 κής

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

Νοσηλευτικές θεωρίες 4 Θεωρίες διοίκησης-οργάνωσης 4 Στρατηγική ανάπτυξη- σχεδιασμός 4 στόχου

3 3

2 2

1 1

0 0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

3

2

1

0

4

3

2

1

0

Συστήματα παροχής νοσηλευτικής φροντίδας Σχεδιασμός νοσηλευτικής φροντίδας Κλινικές δεξιότητες Συστήματα ταξινόμησης ασθενών (patient classification systems) Πρακτικές ελέγχου λοιμώξεων

Πρακτικές φροντίδας βασιζόμενες σε έρευνες

Νέα τεχνολογία Διαχείριση ασθενούς (case management) Συστήματα πληροφόρησης και Η/Υ Κανονιστικά πρότυπα γραφείου

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ 12

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Αποτελεσματική επικοινωνία Αποτελεσματική στρατηγική στελέχωσης Στρατηγική προσλήψεων–επιλογή προσωπικού Γενική οργάνωση του τμήματος Αποτελεσματική πειθαρχία Αποτελεσματική παροχή συμβουλών-οδηγιών Εποικοδομητική –Δημιουργική αξιολόγηση ικανοτήτων των υφισταμένων Στρατηγικές ανάπτυξης ικανοτήτων προσωπικού Ομαδικές διεργασίες –προάγει τη δυναμική της ομάδας στο τμήμα; Τεχνικές συνέντευξης Χιούμορ Στρατηγικές ανάπτυξης ομαδικού πνεύματος Αισιοδοξία

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ 25

26 27

44

28 29 30 31 32

ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ Αρχές ηθικής Θεωρίες μάθησης-διδασκαλίας Μέθοδοι πολιτικής στην οργάνωση και λειτουργία του τμήματος Διαχείριση Ολικής Ποιότητας Νομικά ζητήματα

ΓΝΩΣΗ και ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ και ΧΡΗΣΗ 3 2 1 0 4 3 2 1 0 4 3 2 1 0 4 3 2 1 0 4

Λήψη αποφάσεων Συστήματα παροχής νοσηλευτικής φροντίδας Εξουσιοδότηση-ανάθεση αρμοδιοτήτων Διαδικασίες εισαγωγής αλλαγών Διευθέτηση-διαχείριση συγκρούσεων Επίλυση προβλημάτων Διαχείριση stress- πίεσης Διαδικασία έρευνας Στρατηγικές παρακίνησης-υποκίνησης Οργάνωση της εργασίας της μονάδας Πολιτικές και διαδικασίες οργάνωσης του τμήματος Εκπαίδευση προσωπικού Διαχείριση χρόνου Διεπιστημονικός συντονισμός παροχής φροντίδας

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4 4 4

3 3 3

2 2 2

1 1 1

0 0 0

4 4 4

3 3 3

2 2 2

1 1 1

0 0 0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4

3

2

1

0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

4 4

3 3

2 2

1 1

0 0

ΗΓΕΣΙΑ 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ 47 48 49 50 51 52 53

Τεχνικές συγκράτησης κόστους Μέτρηση παραγωγικότητας Πρόβλεψη προϋπολογισμού μονάδας Ανάλυση κόστους –οφέλους Μέτρα ελέγχου προϋπολογισμού μονάδας Προμήθεια οικονομικών πόρων Διαχείριση οικονομικών πόρων

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

45

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Στάσεις και γνώσεις νοσηλευτών Μονάδων Εντατικής Θεραπείας αναφορικά με τις μεταμοσχεύσεις και τη δωρεά οργάνων Παναγιώτα Κωτσιοπούλου, Νοσηλεύτρια TE, M.Sc., Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, Γενικό Νοσοκομείο Τρίπολης

Μαρία Τσιρώνη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Σοφία Ζυγά, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Ιωάννης Μωύσογλου, Νοσηλευτής TE, MSc., Ph.D., Μονάδα Τεχνητού Νεφρού, Γενικό Νοσοκομείο Λαμίας

Πέτρος Γαλάνης, Νοσηλευτής ΠE, M.Sc., Ph.D, Επιστημονικός Συνεργάτης Εργαστηρίου Οργάνωσης &

Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Παναγιώτης Πρεζεράκος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Παναγιώτης Πρεζεράκος, Διεύθυνση: Ορθίας Αρτέμιδος & Πλαταιών, Τ.Κ. 23 100, Σπάρτη, Τηλέφωνο επικοινωνίας: (27310) 89 728, 6976 333 405

Περίληψη ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Οι μεταμοσχεύσεις οργάνων και ιστών αποτελούν μία από τις σημαντικότερες εξελίξεις στις επιστήμες υγείας, διατηρώντας ασθενείς τελικού σταδίου στη ζωή και βελτιώνοντας την ποιότητα της ζωής τους. ΣΚΟΠΌΣ: Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση των στάσεων και γνώσεων των νοσηλευτών ΜΕΘ σχετικά με τη δωρεά και μεταμόσχευση ιστών και οργάνων. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΊΑ: Πραγματοποιήθηκε μία συγχρονική μελέτη στο σύνολο των νοσηλευτών (n=210) που εργάζονται στις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) των Δημοσίων Νοσοκομείων αρμοδιότητας 6ης ΥΠΕ. Στους συμμετέχοντες διανεμήθηκε σχετικό σταθμισμένο ερωτηματολόγιο, που αποτελείται από 4 ενότητες. Στην πρώτη ενότητα καταγράφονται τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων και στη δεύτερη οι γνώσεις τους (βαθμολογία σε κλίμακα 0-100) αναφορικά με τη δωρεά οργάνων. Η εμπειρία της δωρεάς οργάνων και η πρόθεση δωρεάς διερευνώνται στην τρίτη και τέταρτη ενότητα αντίστοιχα. Συλλέχθη-

46

καν συμπληρωμένα 158 ερωτηματολόγια (βαθμός απόκρισης 75,2%). Η μελέτη πραγματοποιήθηκε από την 1η Σεπτεμβρίου του 2012 έως και την 31η Δεκεμβρίου του 2012. Οι στατιστικές μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν ο έλεγχος t, η δοκιμασία x2, ο συντελεστής συσχέτισης Pearson και η πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση. Το αμφίπλευρο επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας ορίστηκε ίσο με 0,05 ενώ η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με το SPSS 19.0. ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ: Αναφορικά με τις γνώσεις των νοσηλευτών για τη δωρεά οργάνων η μέση βαθμολογία γνώσεων ήταν 73,6 (τυπική απόκλιση=14,9). Το 68,4% των συμμετεχόντων απάντησε θετικά στην ερώτηση αν θα γίνονταν δωρητές οργάνων. Οι σημαντικότεροι παράγοντες για τους οποίους θα γίνονταν δωρητές οργάνων ήταν η παροχή βοήθειας στους συνανθρώπους τους (97,1%) και η σωτηρία ανθρώπινης ζωής, γεγονός το οποίο είναι σύμφωνο με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις (91,4%). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης, η εργασία σε Νοσοκομείο που πραγματοποιεί μεταμοσχεύσεις (p<0,001) και η ηλικία (p=0,02) σχετίζονταν στατι-

στικά σημαντικά με τη βαθμολογία γνώσεων. Κύριες πηγές γνώσεων αποτέλεσαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (64,6%) και τα συνέδρια/εκδηλώσεις (60,1%). ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ: Μολονότι οι γνώσεις και η στάση των νοσηλευτών σχετικά με τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων κρίνεται θετική, ωστόσο τα ποσοστά κρίνονται χαμηλά καθώς οι νοσηλευτές των ΜΕΘ δύνανται να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην αύξηση των μεταμοσχεύσεων μέσα από την καθη-

μερινή τους επαφή με τους συγγενείς των ασθενών πιθανών δοτών. Επίσης, αναδείχθηκε το μεγάλο κενό στην εκπαίδευση των νοσηλευτών σε θέματα δωρεάς οργάνων και μεταμοσχεύσεων. Η εκπαίδευσή τους θα πρέπει να ενταχθεί στo σχεδιασμό πολιτικής υγείας για την αύξηση του ποσοστού μεταμοσχεύσεων οργάνων και ιστών. ΛΈΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΆ: Γνώση, δωρεά οργάνων, μεταμόσχευση, νοσηλευτής, στάση

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38

47

ORIGINAL PAPER

Intensive Care Unit nurses’ attitude and knowledge toward transplantations and organs donation P. Kotsiopoulou, RN, MSc(c), Intensive Care Unit, General Hospital of Tripolis M. Tsironi, Associate Professor, Department of Nursing, University of Peloponnese S. Zyga, Assistant Professor, Department of Nursing, University of Peloponnese I. Moisoglou, RN, MSc. Ph.D(c), Haemodialysis Unit, General Hospital of Lamia P. Galanis, Department of Nursing, Senior Researcher in the Center of Health Services Management &

Evaluation, National and Kapodistrian University of Athens

P. Prezerakos, Assistant Professor, Department of Nursing, University of Peloponnese Corresponding author:

P. Prezerakos, Address: Orthias Artemidos & Plateon, P.C. 23 100, Sparta, Phone number: (210) (27310) 89 728, 6976 333 405, email: panprez@uop.gr

Abstract INTRODUCTION: Tissue and organ transplanta-

tion is one of the most important evolutions in health sciences, helping end stage patients to maintain alive and improve their quality of life.

AIM: The aim of the study was to investigate the ICU nurses attitude and knowledge toward organ donation and transplantation.

METHODS: A cross-sectional study was implemented to all ICU nurses (n=210) of the public hospitals of the 6th Health Authority of Greece. A standardized questionnaire with four parts was distributed to the participants. At the first part, participants complete their demographics and at the second their knowledge toward organ donation (score in a scale 0-100). The third and fourth parts of the questionnaire refer to nurses’ experience toward organ donation and their intention for organ donation, respectively. One hundred fifty eight completed questionnaires were collected and analyzed (response rate was 75.2%). The study was conducted from September 1st to December 31 2012. The used statistical methods were t-test, x2-test, Pearson’s correlation coefficient and multiple linear regression. The significance level was set equal to 0.05 and the data analysis was performed with the SPSS 19.0.

RESULTS: In the field of knowledge regarding

48

organ donation, nurses scored 73.6 (standard deviation=14.9). Sixty eight per cent of the respondents answered positively to the question referring to their intention to become an organ donor. The major factors they would become organ donors, were helping their fellow human beings (97.1%) and saving a human life, according to their religious beliefs (91.4%). According to the results of the multiple linear regression analysis, the employment at an organ transplantation hospital (p<0.001) and the age were statistically correlated to the knowledge score (p=0.02). Media (64.6%), congresses (60.1%) and scientific journals (52.5%) were the major sources of knowledge toward organ donation and transplantation.

CONCLUSIONS: Although nurses’ knowledge and attitude toward organ donation and transplantation were positive, however the percentage is being evaluated as low as ICU nurses can play a defining role at organ donation increase through their daily contact with the relatives of a potential organ donor. The nurses’ educational gap toward organ donation and transplantation came up. Their education must be incorporated in the health policy planning for the rising of organ transplantation rates.

KEYWORDS: Knowledge, organ donation, transplantation, nurse, attitude

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι μεταμοσχεύσεις αποτελούν μία από τις σημαντικότερες εξελίξεις του 20ού αιώνα στις επιστήμες υγείας. Η διεύρυνση του αριθμού και του είδους των οργάνων και των ιστών, που δύνανται πλέον να μεταμοσχευθούν, έσωσε τη ζωή πολλών ασθενών τελικού σταδίου και παράλληλα αποκατέστησε αναπηρίες βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής των συγκεκριμένων ασθενών.. Ενώ ο αριθμός των ασθενών για μεταμόσχευση αυξάνεται διαρκώς, δεν υπάρχει αντίστοιχη αύξηση στα διαθέσιμα προς μεταμόσχευση όργανα και ιστούς με αποτέλεσμα τη δημιουργία λίστας αναμονής των ασθενών. Στη χώρα μας, ο δείκτης δωρεάς οργάνων (δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού) για το έτος 2006 ήταν 7,1 κατατάσσοντας τη χώρα μας στις τελευταίες θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου ο μέσος όρος ήταν 17,8 (Directorate - General for Health & Consumers, 2007). Μέχρι και σήμερα οι δείκτες αυτοί εξακολουθούν να βρίσκονται στο ίδιο χαμηλό επίπεδο στη χώρα μας (EOM, 2013). Σειρά μελετών, που διερεύνησαν τους λόγους για τους οποίους υπάρχει δυσπιστία απέναντι στη δωρεά οργάνων και ιστών, έδειξε ότι η δυσπιστία αυτή σχετίζεται με τις διαδικασίες λήψης και διανομής των μεταμοσχεύσιμων οργάνων αυτές καθ’ εαυτές αλλά και –κυρίως- με το φόβο της μη διασφάλισης της πλήρους αντιμετώπισης ενός ασθενή, που δηλώνει υποψήφιος δότης (Peters et al., 1996; Sanner, 1994; Stevens, 1998; Conesa et al., 2004; Morgan, 2001). Για τους παραπάνω λόγους και στο πλαίσιο μείωσης της δυσπιστίας των υποψηφίων δοτών –μεταξύ των άλλων- κρίθηκε καταλυτικός ο ρόλος των νοσηλευτών κυρίως στην όλη διαδικασία λήψης συγκατάθεσης δωρεάς οργάνων από τους συγγενείς «εγκεφαλικά νεκρών» ασθενών. Στην πορεία διαπιστώθηκε ότι μολονότι οι νοσηλευτές εκφράζουν θετική άποψη και στάση σχετικά με τις μεταμοσχεύσεις και τη λήψη συγκατάθεσης από τους συγγενείς (Shabanzadeh, 2009), αυτό από μόνο του δεν αποτελεί ικανή συνθήκη για τη λήψη της συγκατάθεσης και την ολοκλήρωση της διαδικασίας δωρεάς οργάνων. Η μη επαρκής γνώση σχετικά με τον ορισμό του εγκεφαλικού θανάτου και παράλληλα η έλλειψη της κατάλληλης εκπαίδευσης για την προσέγγιση των συγ-

γενών και την έναρξη συζήτησης σχετικά με τη δωρεά οργάνων, αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για την ενεργό συμμετοχή των νοσηλευτών στην παραπάνω διαδικασία (Gillon et al., 2011; Bogh & Madsen 2005; Ríos et al., 2005). Η παροχή πληροφοριών σχετικά με τον εγκεφαλικό θάνατο προς τους συγγενείς, η κατανόηση αυτών των πληροφοριών από τους συγγενείς, η επαρκής ενημέρωσή των συγγενών περί τη διαδικασία δωρεάς οργάνων και τα οφέλη που ανακύπτουν από αυτήν από έμπειρο και εκπαιδευμένο προσωπικό, αποτελούν μερικούς από τους σημαντικότερους παράγοντες, που συμβάλλουν στη μείωση της πιθανότητας άρνησης συγκατάθεσης λήψης οργάνων από τους συγγενείς του ασθενούς (Simpkin, 2009).

ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση των γνώσεων και στάσεων των νοσηλευτών που εργάζονται σε Μονάδες Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) σχετικά με τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων. Πραγματοποιήθηκε μία συγχρονική μελέτη στις 11 Μονάδες Εντατικής Θεραπείας των δημοσίων Νοσοκομείων της 6ης Υγειονομικής Περιφέρειας (ΥΠΕ.). Ο μελετώμενος πληθυσμός αποτελείτο από το σύνολο των νοσηλευτών ΠΕ & ΤΕ, που εργάζονταν στις προαναφερόμενες ΜΕΘ. Διανεμήθηκαν 210 ερωτηματολόγια, που αφορούσαν στο σύνολο των νοσηλευτών και επεστράφησαν ορθά συμπληρωμένα τα 158 (ποσοστό απόκρισης 75,2%). Τα ερωτηματολόγια διανεμήθηκαν σε ατομικό φάκελο συνοδευόμενα από επιστολή των ερευνητών στην οποία αναφέρονταν τα στοιχεία των ερευνητών, ο σκοπός της μελέτης, η εθελοντική συμμετοχή, η ανωνυμία, η εμπιστευτικότητα και η δυνατότητα αποχώρησης από τη μελέτη οποιαδήποτε στιγμή. Για τη διεξαγωγή της μελέτης ζητήθηκε και εδόθη έγκριση από το Διοικητή της 6ης ΥΠΕ.. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε από την 1η Σεπτεμβρίου έως και την 31η Δεκεμβρίου 2012. Για τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε δομημένο ερωτηματολόγιο, για τη χρήση του οποίου παραχωρήθηκε άδεια από τον συντάκτη του, Αναπληρωτή Καθηγητή Ιωάννη Χλιαουτάκη του Τμήματος Κοινωνικής Εργασίας του ΤΕΙ Κρή-

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

49

της (Κωνσταντίνου, 2010). Το ερωτηματολόγιο χωρίζεται σε 4 ενότητες, ως εξής: α) δημογραφικά χαρακτηριστικά, β) γνώσεις αναφορικά με τη δωρεά οργάνων, γ) εμπειρία δωρεάς οργάνων και δ) πρόθεση δωρεάς. Η ενότητα «γνώσεις αναφορικά με τη δωρεά οργάνων» αποτελούνταν από 14 ερωτήσεις, στις οποίες οι συμμετέχοντες καλούνταν να απαντήσουν επιλέγοντας ανάμεσα στα “σωστό”, “λάθος”, “δεν γνωρίζω”. Στην ενότητα «εμπειρία δωρεάς οργάνων» οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν (ναι, όχι, δεν γνωρίζω) σε 5 ερωτήσεις. Τέλος, στην ενότητα «πρόθεση δωρεάς» οι νοσηλευτές απάντησαν σε μία σειρά από 16 ερωτήσεις, αναφορικά με τους λόγους για τους οποίους θα επέλεγαν να γίνουν ή όχι δωρητές οργάνων. Οι κατηγορικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως απόλυτες (n) και σχετικές (%) συχνότητες, ενώ οι ποσοτικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως μέση τιμή (τυπική απόκλιση). Ο έλεγχος των Kolmogorov-Smirnov και τα διαγράμματα κανονικότητας χρησιμοποιήθηκαν για τον έλεγχο της κανονικής κατανομής των ποσοτικών μεταβλητών. Βρέθηκε πως οι ποσοτικές μεταβλητές ακολουθούσαν την κανονική κατανομή. Για τη διερεύνηση της ύπαρξης σχέσης μεταξύ μιας ποσοτικής μεταβλητής και μιας διχοτόμου μεταβλητής χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος t (student’s t-test). Για τη διερεύνηση της ύπαρξης σχέσης μεταξύ δυο ποσοτικών μεταβλητών που ακολουθούσαν την κανονική κατανομή χρησιμοποιήθηκε ο συντελεστής συσχέτισης του Pearson (Pearson’s correlation coefficient). Για τη διερεύνηση της ύπαρξης σχέσης μεταξύ δυο κατηγορικών μεταβλητών χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος x2 (chi-square test) ή ο ακριβής έλεγχος του Fisher (Fisher’s exact test). Στην περίπτωση που >2 ανεξάρτητες μεταβλητές προέκυψαν στατιστικά σημαντικές στο επίπεδο του 0,2 (p<0,2) στη διμεταβλητή ανάλυση, εφαρμόστηκε πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση (multivariate linear regression) με εξαρτημένη μεταβλητή τη βαθμολογία γνώσεων. Στην περίπτωση αυτή, εφαρμόστηκε η μέθοδος της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με την προς τα πίσω διαγραφή των μεταβλητών (backward stepwise linear regression). Το αμφίπλευρο επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας ορίστηκε ίσο με 0,05. Η ανά-

50

λυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με το στατιστικό πρόγραμμα IBM SPSS 19.0 Statistics.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ο συντελεστής εσωτερικής συνοχής Cronbach’s α τόσο για το ερωτηματολόγιο γνώσεων όσο και για το ερωτηματολόγιο πρόθεσης δωρεάς ήταν 0,7 γεγονός που δηλώνει αποδεκτή εσωτερική συνοχή. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων παρουσιάζονται στον Πίνακα 1.

Πίνακας 1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά συμμετεχόντων Χαρακτηριστικό Φύλο Άντρες Γυναίκες Ηλικία Εκπαιδευτικό επίπεδο Πτυχίο ΤΕΙ Πτυχίο Πανεπιστημίου Μεταπτυχιακό/Διδακτορικό δίπλωμα Ναι Όχι Έτη προϋπηρεσίας στη ΜΕΘ Εργαζόμενοι σε νοσοκομείο που πραγματοποιεί μεταμοσχεύσεις Ναι Όχι Παρακολούθηση συνεδρίου Ναι Όχι

N (%) 29 (18,4) 129 (81,6) 36,5 (6,5)α 141 (89,2) 17 (10,8) 30 (19,0) 128 (81,0) 8,0 (6,1)α 59 (37,3) 99 (62,7) 88 (55,7) 70 (44,3)

α Μέση τιμή (τυπική απόκλιση)

Στην ενότητα των ερωτήσεων αναφορικά με τις γνώσεις για τη δωρεά οργάνων η μέση βαθμολογία γνώσεων στην κλίμακα 0-100 ήταν 73,6 (τυπική απόκλιση=14,9), η ελάχιστη τιμή ήταν 35,7 και η μέγιστη τιμή ήταν 100. Τα ποσοστά σωστών απαντήσεων στις ερωτήσεις της ενότητας αυτής παρουσιάζονται στον Πίνακα 2.

Πίνακας 2. Σωστές απαντήσεις στην ενότητα γνώ- τή γραμμική παλινδρόμηση με εξαρτημένη μεταβλητή τη βαθμολογία γνώσεων. Στην περίπτωσεις για τη δωρεά οργάνων Ερώτηση Η δωρεά οργάνων σώζει ζωές Υπάρχει λίστα αναμονής για τους υποψήφιους λήπτες Ο εγκεφαλικά νεκρός δότης εξετάζεται για μεταδιδόμενα νοσήματα Εγκεφαλικός θάνατος και κώμα είναι έννοιες ταυτόσημες Η ιστοσυμβατότητα μεταξύ δότη και λήπτη είναι καθοριστική για την επιλογή του δεύτερου Υπάρχει σχετικό νομοθετικό πλαίσιο για τη δωρεά οργάνων και τη μεταμόσχευση Μπορώ να αλλάξω γνώμη, ενώ έχω δηλώσει δωρητής Ο εγκεφαλικός θάνατος είναι αναστρέψιμος Για να αφαιρεθεί κάποιο όργανο από τον υποψήφιο δότη, θα πρέπει αυτός να είναι εγκεφαλικά νεκρός Σε περίπτωση εγκεφαλικού θανάτου, ο δότης μπορεί να έχει προκαθορίσει που θα δοθούν τα όργανα Η εκκλησία επιτρέπει τη δωρεά οργάνων Πρέπει να είσαι απόλυτα υγιής για να γίνεις δωρητής Σε περίπτωση εγκεφαλικού θανάτου αποφασίζουν οι συγγενείς για το εάν θα δωρίσουν κάποιο όργανο άσχετα με το τι έχει δηλώσει το θύμα όσο ζούσε Μπορεί κάποιος να γίνει δωρητής οργάνων ανεξάρτητα από την ηλικία του

Ν (%) 158 (100) 151 (95,6) 142 (89,9) 141 (89,2)

138 (87,3) 127 (80,4) 123 (77,8) 122 (77,2)

121 (76,6)

117 (74,2) 75 (47,5) 75 (47,5)

73 (46,2)

64 (40,5)

Αναφορικά με τις ερωτήσεις για την εμπειρία δωρεάς οργάνων, 108 (68,4%) νοσηλευτές απάντησαν θετικά στην ερώτηση «εάν θα γίνονταν δωρητές οργάνων», 18 (11,4%) απάντησαν αρνητικά και 32 (20,2%) απάντησαν ότι δεν γνωρίζουν. Οι σημαντικότεροι παράγοντες για τους οποίους θα γίνονταν δωρητές οργάνων ήταν η παροχή βοήθειας προς τους συνανθρώπους τους (97,1%) και το να σώσουν μια ζωή, γεγονός το οποίο είναι σύμφωνο με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις (91,4%). Στη διμεταβλητή ανάλυση, προέκυψε στατιστική σχέση στο επίπεδο του 0,2 (p<0,2) μεταξύ της ηλικίας, της εργασίας σε Νοσοκομείο που πραγματοποιεί μεταμοσχεύσεις και των ετών προϋπηρεσίας στη ΜΕΘ και της βαθμολογίας γνώσεων. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε πολυμεταβλη-

ση αυτή, βρέθηκε ότι η ηλικία και η εργασία σε Νοσοκομείο που πραγματοποιούνται μεταμοσχεύσεις σχετίζονταν με τη βαθμολογία γνώσεων σχετικά με τη δωρεά οργάνων. Ειδικότερα, αυτοί που εργάζονταν σε Νοσοκομείο που πραγματοποιεί μεταμοσχεύσεις είχαν μεγαλύτερη βαθμολογία γνώσεων κατά 10,7 μονάδες σε σχέση με αυτούς που εργάζονταν σε Νοσοκομείο, όπου δεν πραγματοποιούνται μεταμοσχεύσεις (p<0,001). Η αύξηση της ηλικίας σχετιζόταν με αύξηση της βαθμολογίας γνώσεων. Πιο συγκεκριμένα, αύξηση της ηλικίας κατά ένα έτος σχετιζόταν με αύξηση της βαθμολογίας γνώσεων κατά 0,4 μονάδες (p=0,02). Οι πηγές ενημέρωσης των συμμετεχόντων αναφορικά με τη δωρεά οργάνων ήταν: μέσα μαζικής ενημέρωσης (64,6%), συνέδρια/εκδηλώσεις (60,1%), επιστημονικά περιοδικά (52,5%), εργασιακό περιβάλλον (3,2%), Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων (1,3%).

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η μελέτη ανέδειξε τη θετική στάση των νοσηλευτών απέναντι στη δωρεά οργάνων, καθώς τα δύο τρίτα των συμμετεχόντων απάντησαν θετικά στο ενδεχόμενο να γίνουν δωρητές οργάνων, προβάλλοντας ως κύρια αιτία της επιλογής τους τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα της δωρεάς οργάνων. Παρόμοια είναι και τα αποτελέσματα των μελετών της διεθνούς βιβλιογραφίας (Shabanzadeh et al., 2009; Gillon et al., 2011; Bogh & Madsen, 2005; 2005). Ωστόσο, το ποσοστό αυτό κρίνεται χαμηλό, καθώς οι νοσηλευτές ως επαγγελματίες υγείας βιώνουν στην καθημερινή τους πρακτική τις μεγάλες ανάγκες των ασθενών για μεταμόσχευση οργάνων και ιστών, τα οποία θα τους διατηρήσουν στη ζωή και παράλληλα θα βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής τους. Οι γνώσεις σε θέματα δωρεάς οργάνων των τριών τετάρτων των συμμετεχόντων στη μελέτη νοσηλευτών κρίνονται σχετικά ικανοποιητικές, με τις γνώσεις αναφορικά με τον εγκεφαλικό θάνατο να λαμβάνουν υψηλή βαθμολογία σωστών απαντήσεων. Τα χαμηλά ποσοστά αναφορικά με τη θετική στάση απέναντι στη δωρεά οργάνων και η μέτρια βαθμολογία γνώσεων, μπορούν να εξηγηθούν από την έλλειψη σύγχρονης και επιστημονικά ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

51

τεκμηριωμένης ενημέρωσης και κατάρτισης των νοσηλευτών. Οι συμμετέχοντες, σύμφωνα με τις απαντήσεις τους, κατέταξαν τα μέσα επικοινωνίας ως τη βασικότερη πηγή ενημέρωσής τους, με την ενημέρωση στο χώρο εργασίας και την ενημέρωση από τον ΕΟΜ να λαμβάνει πολύ χαμηλά ποσοστά, αναδεικνύοντας συνεπώς ένα μεγάλο κενό στην εκπαίδευσή τους. Η εκπαίδευση των νοσηλευτών πρέπει να ξεκινά από το προπτυχιακό επίπεδο. Η εισαγωγή στο πρόγραμμα σπουδών μαθημάτων αναφορικά με τη μεταμόσχευση οργάνων μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία ακόμη θετικότερης στάσης και βελτίωσης των υπαρχουσών γνώσεων (López-Montesinos et al., 2010). Επίσης, η κατάρτιση των νοσηλευτών πρέπει να συνεχίζεται μέσα στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης επαγγελματικής εκπαίδευσης (Collins, 2005). Μελέτες έχουν δείξει τη σημαντικά θετική επίδραση ακόμη και σύντομων ενημερωτικών προγραμμάτων-παρεμβάσεων τόσο στη στάση και τις γνώσεις των νοσηλευτών όσο και στην επιλογή τους να γίνουν δωρητές οργάνων (Lin et al., 2010; Randuz et al., 2010) Η κατάρτιση εντός του νοσοκομείου και τα εκπαιδευτικά προγράμματα από φορείς σχετιζόμενους με τη δωρεά οργάνων (ΕΟΜ για τη χώρα μας), έχουν αναγνωριστεί από τους νοσηλευτές ΜΕΘ ως οι σημαντικότεροι παράγοντες της επαγγελματικής τους ανάπτυξης σχετικά με τη δωρεά οργάνων (Meyer et al., 2011). Η εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας δεν πρέπει να γίνεται αποσπασματικά, αλλά να ενταχθεί στο πλαίσιο προγραμμάτων συνεχιζόμενης εκπαίδευσης, καθώς τόσο νοσηλευτές όσο και γιατροί που έλαβαν εκπαίδευση σε θέματα δωρεάς και μεταμόσχευσης οργάνων, δήλωσαν την ανάγκη τους για ακόμη περισσότερη εκπαίδευση (Melo et al., 2011). Ο ΕΟΜ –ως ο πλέον αρμόδιος Οργανισμός για τη διαμόρφωση της πολιτικής υγείας σε θέματα μεταμοσχεύσεων πρέπει να ενισχύει και να κατευθύνει τέτοια προγράμματα, στοχεύοντας στην αύξηση των μεταμοσχεύσεων οργάνων και ιστών μέσα από ένα επιστημονικά καταρτισμένο προσωπικό.

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΜΕΛΕΤΗΣ Μολονότι η μελέτη πραγματοποιήθηκε στο σύνολο του νοσηλευτικού προσωπικού των ΜΕΘ

52

της 6ης ΥΠΕ, ωστόσο το μικρό μέγεθος του δείγματος (n=158) και η προέλευση του από μία μόνο ΥΠΕ, επιβάλλουν να γίνει η ερμηνεία και η γενίκευση των αποτελεσμάτων με προσοχή.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Η ανάδειξη, με την παρούσα μελέτη, των χαμηλών ποσοστών αναφορικά με τη θετική στάση των νοσηλευτών απέναντι στη δωρεά οργάνων και τη μέτρια βαθμολογία γνώσεών τους, καθιστά επιβεβλημένη την έναρξη της εκπαίδευσης των νοσηλευτών από το προπτυχιακό επίπεδο και την ένταξη της στα πλαίσια της συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης τους. Οι νοσηλευτές αποτελούν όχι μόνο την πολυπληθέστερη επαγγελματική ομάδα σε ένα νοσοκομείο, αλλά και τους επαγγελματίες υγείας που περνούν περισσότερο χρόνο από οποιονδήποτε άλλον τόσο με τους ασθενείς όσο και με τους συνοδούς αυτών, οι οποίοι πολύ συχνά απευθύνονται στο νοσηλευτικό προσωπικό αναζητώντας πληροφορίες για τους συγγενείς τους. Η ικανότητα προσέγγισης των συγγενών και η παροχή επιστημονικών πληροφοριών περνά μέσα από την εκπαίδευση-κατάρτιση των νοσηλευτών, αυξάνοντας παράλληλα τις πιθανότητες λήψης συγκατάθεσης για τη δωρεά οργάνων. Συνεπώς, η ένταξη των νοσηλευτών στο σχεδιασμό πολιτικών αναφορικά με τις μεταμοσχεύσεις οργάνων και η παροχή ενεργού ρόλου στα πλαίσια της διεπιστημονικής συνεργασίας, θα μπορούσε να αποτελέσει καταλυτικό παράγοντα στην προσπάθεια αύξησης των μεταμοσχεύσεων στη χώρα μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Bogh L., Madsen M. (2005). Attitudes, knowledge, and proficiency in relation to organ donation: A questionnaire-based analysis in donor hospitals in Northern Denmark. Transplantation Proceedings: 37:3256-3257 Collins T. J. (2005). Organ and tissue donation: a survey of nurse’s knowledge and educational needs in an adult ITU. Intensive and Critical Care Nursing: 21:226-233 Conesa C., Zambudio A. R., Ramirez P., Canteras M., Rodriguez M. del Mar & Parilla P. (2004). Socio-personal profile of teenagers opposed to organ dona-

tion. Nephrology Dialysis Transplantation: 19: 12691275.

European Union, Directorate - General for Health & Consumers. (2007). Key facts and figures on EU organ donation and transplantation. Ανακτήθηκε, 14 Νοεμβρίου, 2013, από: http://ec.europa.eu/health/ ph_threats/human_substance/oc_organs/docs/ fact_figures. pdf. Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων (2013). Στατιστικά στοιχεία. Ανακτήθηκε, 14 Νοεμβρίου, 2013, από: http://www.eom.gr/index. php?option=com_k2&view=item&layout=item&id =138&Itemid=142&lang=el#.

Gillon S., Hurlow A., Rayment C., Zacharias H., Lennard R. (2011). Obstacles to corneal donation amongst hospice inpatients: A questionnaire survey of multi-disciplinary team member’s attitudes, knowledge, practice and experience. Palliative Medicine: 26:939-946 Κωνσταντίνου Α. (2010). Διερεύνηση των γνώσεων του Νοσηλευτικού προσωπικού στα Δημόσια Νοσοκομεία Ηρακλείου όσον αφορά τη δωρεά οργάνων. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία.

Tμήμα Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 86-88 López-Montesinos M. J., Manzanera Saura J. T., Mikla M., Ríos A., López-Navas A., Martínez-Alarcón L., Rodríguez M. M., Ramírez P. (2010). Organ donation and transplantation training for future professional nurses as a health and social awareness policy.

Transplantation Proceedings, 42:239-242 Lin L. M., Lin C. C., Lam H. D., Chen C. L. (2010). Increasing the participation of intensive care unit nurses to promote deceased donor organ donation.

Transplantation Proceedings, 42:716-718 Melo J., Batista A., Teixeira E., Figueredo E., Ribeiro O., Lopes P. Pina J., Carvalho A. S., Granja C. (2011).

Knowledge and behavior among health professionals in relation to cadaveric organ donation and transplantation: A questionnaire- based analysis in Portuguese hospitals. Transplantation Proceedings, 43:1429-1433 Meyer K., Torunn B. I., Eide H. (2011). Intensive care nurses’ perceptions of their professional competence in the organ donor process: a national survey. Journal of Advanced Nursing, 68:104-115 Morgan S. E. (2001). Beyond the Organ Donor Card: The Effect of Knowledge, Attitudes, and Values on Willingness to Communicate About Organ Donation to Family Members. Health Communication, 14 (1): 121-13 Peters T. G., Kittur D. S., McGaw L. J., First M. R. Nelson E. W. (1996). Organ donors and non donors: An American dilemma. Archives of Internal Medicine, 156 (21): 2419

Randuz S., Hertel S., Schmid K. W., Heuer M., Stommel P., Frühauf N. R., Saner F. H., Paul A., Kaiser G. M. (2010). Attitude of health care professionals to organ donation: Two surveys among the staff of a German University Hospital. Transplantation Proceedings, 42:126-129 Ríos A, Conesa C, Ramírez P, Galindo PJ, Martínez L, Montoya MJ, Pons JA, Rodríguez MM, Parrilla P. (2005). Attitude toward deceased organ donation and transplantation among the workers in the surgical services in a hospital with a transplant program. Transplantation Proceedings, 37:3603-3608 Sanner M. A. (1994). Comparison of public attitudes toward autopsy, organ donation, and anatomic dissection. A Swedish survey. Journal of the American Medical Association, 271:284-288 Shabanzadeh A. P., Sadr S. S., Ghafari A., Nazari B. H., Toushih M. (2009). Organ and tissue donation knowledge among intensive care unit nurses.

Transplantation Proceedings, 41:1480-1482 Simpkin A. L., Robertson L., Barber V. S., Duncan Joung J. (2009). Modifiable factors influencing relatives’ decision to offer organ donation: systematic review. BMJ, 339:b991 Stevens Μ. (1998). Factors influencing decisions about donation of the brain for research purposes. Age and Ageing, 23: 623-629

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

53

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Μετάφραση, Εφαρμογή και Αξιολόγηση του Συστήματος ΟΜΑΗΑ στην Κοινοτική Νοσηλευτική στην Ελλάδα Χριστίνα Γκαμπρίς, Νοσηλεύτρια Π.Ε., MSc Παναγιώτα Σουρτζή, Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ Υπεύθυνη αλληλογραφίας: Χριστίνα Γκαμπρίς, Ταχυδρομική διεύθυνση: Παπαδιαμάντη 5, 11141 Αθήνα, Τηλέφωνο επικοινωνίας: 6972559472, e-mail: christinacrg@hotmail.com

Περίληψη

ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ: Καταγράφηκαν 6 περιπτώσεις

και 40 προβλήματα, που αναφέρονται στο άτομο

ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Το ταξινομικό σύστημα Omaha αφο- και την οικογένεια. Το πρόβλημα «Ψυχική Υγεία»

ρά σε όλα τα στάδια της νοσηλευτικής διεργασίας, είναι ειδικά μελετημένο για εφαρμογή σε κοινότητα και δεν φέρει πνευματικά δικαιώματα. Δύναται να χρησιμοποιείται από διαφόρους επαγγελματίες υγείας και είναι συμπληρωματικό προς άλλα αναγνωρισμένα συστήματα ταξινόμησης. ΣΚΟΠΌΣ: Η μετάφραση του συστήματος Omaha στα Ελληνικά με σκοπό τη χρήση σε κοινοτικές δομές, εκπαίδευση, έρευνα και για όλους τους δυνητικούς χρήστες. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΊΑ: Το ταξινομικό σύστημα Omaha μεταφράστηκε στα Ελληνικά και η μετάφραση ελέγχθηκε για την καταλληλότητα από ειδικούς, ενώ η ορολογία συγκρίθηκε με την υπάρχουσα μετάφραση του συστήματος NANDA. Το σύστημα Omaha εφαρμόστηκε σε κατ’ οίκον επισκέψεις ενός προγράμματος «Βοήθεια στο Σπίτι» σε ασθενείς με νόσο Alzheimer και στους φροντιστές τους. Το κριτήριο εισόδου στη μελέτη ήταν η ύπαρξη ή διερεύνηση ύπαρξης νόσου Alzheimer σε μέλος της οικογένειας. Το δείγμα ήταν ευκολίας και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι ασθενείς και οι φροντιστές τους καταγράφηκαν σε ελεύθερο κείμενο, ενώ ακολούθησε ανάλυση περιεχομένου για την ταξινόμηση σύμφωνα με το σύστημα. Οι επισκέψεις πραγματοποιήθηκαν το χρονικό διάστημα από το Νοέμβριο 2010 έως το Μάιο 2011 με μέση διάρκεια μιας επίσκεψης 1,5 ώρα.

54

παρατηρήθηκε ως το συχνότερο, ενώ ακολουθούν η «Φαρμακευτική Αγωγή» και η «Εκπλήρωση ρόλου φροντιστή». Αυτό συμβαδίζει με τα στοιχεία για τα προβλήματα του πληθυσμού με άνοια. Επίσης σημειώθηκαν κυρίως παρεμβάσεις της κατηγορίας «Εκπαίδευση, Καθοδήγηση και Συμβουλευτική» που είναι τυπικές των υπηρεσιών κοινοτικής νοσηλευτικής. ΣΥΜΠΈΡΑΣΜΑ: Αν και το δείγμα, στο οποίο εφαρμόστηκε το σύστημα είναι μικρό, δείχτηκε ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αναδείξει στις υπηρεσίες τις ανάγκες του πελάτη και του φροντιστή του και να τις κατευθύνει σε σωστή στελέχωση και εκπαίδευση των επαγγελματιών και των χρηστών των υπηρεσιών. Η περαιτέρω εφαρμογή του συστήματος, θα μπορούσε να αναδείξει περαιτέρω την αξία του και την καταλληλότητά του και για άλλες ομάδες πληθυσμού, αλλά και να βελτιώσει την ελληνική μετάφραση που έγινε για την παρούσα μελέτη. Επίσης σημαντικό βήμα για διευκόλυνση της εφαρμογής και της αξιολόγησής του θα αποτελέσει η ανάπτυξη πληροφοριακού προγράμματος και έντυπου υλικού για τη χρήση του συστήματος στην Ελληνική γλώσσα. ΛΈΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΆ: Σύστημα ταξινόμησης Omaha, κοινοτική νοσηλευτική, Ελλάδα, νόσος Alzheimer.

ORIGINAL PAPER

Translation, Application and Evaluation of the OMAHA System in community Nursing Practice in Greece Ch. Habrysh, RN, BSc, MSc. P. Sourtzi, Professor, Faculty of Nursing, National and Kapodistrian University of Athens Corresponding author: Ch. Habrysh, 5 Papadiamanti str., 11141 Athens, Greece Tel.: +306972559472, email: christinacrg@ hotmail.com

Abstract INTRODUCTION: The Omaha system refers to all stages of the nursing process, and it is specially studied for application in the community and its use is without copyright. It is possible to be used by different health professionals and it is complementary to other recognized taxonomic systems.

AIM: The translation of the Omaha classification system in Greece for use in practice, research and education by all possible users.

METHOD: The taxonomic system was translated into Greek and both texts – English and Greek – were compared for accuracy and clarity by an experienced public health nurse and researcher.

Then, it was compared with the official Greek translation of the NANDA classification system, so that common terms use the same Greek wording to avoid conflict when using the system in. The Omaha System was then applied during home visits in families that had a member with Alzheimer’s disease. A known Alzheimer’s disease case or investigation for it in a family member was the study inclusion criterion. The study sample was a convenience one and the problems that the patients and their carers confronted were registered in free text, which was analysed using qualitative content analysis for recognition of the system nomenclature. The visits for data collection took place between

November 2010 and March 2011 with mean visit duration 1.5 hours.

RESULTS: Six case studies were included with 40 problems that the family and members were facing. The most common problem was Mental health, followed by Medication regimen and Caretaking/ parenting. This finding is common in a population with Alzheimer’s disease. As for the Intervention Scheme the most common category was Teaching, Guidance and Counseling which are typical of community nursing services.

CONCLUSIONS: Although the study sample was small, it was proven that it can be used to inform the health services for the needs of the clients and guide the appropriate staffing and education of health care professionals. Further application of the system both for research purposes as well as for practice development in other community groups, could reveal not only the system’s value for practice but also contribute to the improvement of the Greek translation. The next step is to develop information programs and printed materials for the use of the system.

KEYWORDS: Omaha System, community nursing, Greece, Alzheimer’s disease.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38

55

ΕΙΣΑΓΩΓΉ Ταυτόχρονα με τον ορισμό της νοσηλευτικής προέκυψε η ανάγκη προσδιορισμού της μεθόδου παροχής της νοσηλευτικής φροντίδας. Η επιστημονική μέθοδος επιτάσσει το πρότυπο «παρατήρηση, μέτρηση, συλλογή στοιχείων και ανάλυση ευρημάτων» βάσει της οποίας οι ηγέτες της νοσηλευτικής ανέπτυξαν μια διεργασία επίλυσης προβλημάτων και ονομάστηκε νοσηλευτική διεργασία (Doenges et al., 2009, Carpenito-Moyet, 2008). Ως αποτέλεσμα της διεργασίας προέκυψε η ανάγκη για κοινή ορολογία και στη συνέχεια για ταξινόμηση των παρατηρούμενων νοσηλευτικών διαγνώσεων και παρεμβάσεων. Η ύπαρξη πολλών αξιόλογων ορολογιών έρχεται σε αντίθεση με το στόχο που διατυπώνουν πολλοί σημαντικοί μελετητές της φροντίδας υγείας ότι «τα δεδομένα που μπορούν να συγκριθούν είναι κρίσιμης σημασίας για την ανάλυση των εκβάσεων» (McCormick et al., 1994). Η προτυποποίηση προσφέρει βελτιωμένη ποιότητα, εξασφαλίζοντας ότι οι ορολογίες αναπτύχθηκαν βάσει ελεγμένης και δοκιμασμένης μεθοδολογίας. Επίσης μειώνει την προσπάθεια καθώς δεν χρειάζεται πλέον να εφεύρει κανείς ξανά τον τροχό, προσφέρει μεγαλύτερη συνοχή και αλληλοσυμπλήρωση μεταξύ των ορολογιών, και τέλος, τη συμβατότητα, με διασφάλιση της ακεραιότητας των δεδομένων μεταξύ διαφόρων μητρικών συστημάτων (Hardiker et al., 2000). Ένα από τα πλεονεκτήματα χρήσης προτυποποιημένης ορολογίας είναι ότι τα δεδομένα έχουν κοινούς ορισμούς. Αυτό επιτρέπει τα δεδομένα να συλλέγονται και να αναλύονται με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας της φροντίδας υγείας και την έρευνα. Επίσης, επιτρέπει διαχρονικές συγκρίσεις για τον ίδιο χρήστη ή σε μια ομάδα χρηστών ή ανάμεσα σε διαφορετικές δομές (Westra, 2005).

H Αμερικανική Ένωση Νοσηλευτών (ΑΝΑ) το 1986 οργάνωσε μία επιτροπή για τις Βάσεις Δεδομένων που υποστηρίζουν την Κλινική Πρακτική με σκοπό την επιρροή της πολιτικής υγείας λαμβάνοντας υπόψη και τις εξελίξεις στην πληροφορική της υγείας. Στο πλαίσιο αυτό καθιερώθηκαν κριτήρια αναγνώρισης της νοσηλευτικής ορολογίας σύμφωνα με τα κριτήρια του Διεθνούς Οργανισμού Προτυποποίησης (International Organization of Standardization – ISO). Έτσι, το 1992 αρχικά αναγνωρίστηκαν 4 ορολογίες βάσει των κριτηρίων που τέθηκαν προς αναγνώριση ενός συστήματος ταξινόμησης (NANDA-Ι, NIC, Omaha System, HHCC), ενώ σήμερα ανέρχονται

56

σε δώδεκα (NMDS, NMMDS, NANDA-Ι, NIC, NOC, Omaha System, HHCC, PNDS, SNOMED CT, ICNP®, LOINC®, ABCcodes) (Thede & Sewell, 2009∙ ΑΝΑ, 2006).

Το σύστημα Omaha Νωρίς τη δεκαετία του 1970 η Ένωση Επισκεπτών Νοσηλευτών των Η.Π.Α. στην πόλη Ομάχα διέβλεψε τις μελλοντικές αλλαγές στη φροντίδα υγείας στην κοινότητα. Έτσι, χρηματοδοτήθηκαν τέσσερις διαδοχικές μελέτες, από τις οποίες προέκυψε το αναθεωρημένο σύστημα Omaha (Martin,2005). Οι όροι και οι ορισμοί του συστήματος ενσωματώνουν τις προτάσεις που προέκυψαν από τη μελέτη ομάδων χρηστών σε διάφορες χώρες, τις αποκρίσεις σε ερωτηματολόγια αξιολόγησης του συστήματος Omaha, τις πιλοτικές μελέτες με περιπτώσεις μεταδοτικών νοσημάτων, τις εκτεταμένες μελέτες πεδίου και την εκτεταμένη διαδικασία αναθεώρησης. Το σύστημα έχει προγραμματιστεί να αναθεωρείται ανά 5ετία από το δωδεκαμελές συμβούλιο που δημιουργήθηκε το 2001 με συγκεκριμένα κριτήρια προς αποδοχή μιας αναθεώρησης. Το αρχικό όραμα αφορούσε επίσης στην ανάπτυξη συστήματος καταγραφής που θα μπορούσε να αποτελέσει βάση για αυτοματοποιημένο σύστημα καταγραφής. Σε όλα τα βήματα της διαμόρφωσης του συστήματος χρησιμοποιήθηκαν αναγνωρισμένα μοντέλα και προσεγγίσεις, όπως η προσέγγιση επίλυσης προβλημάτων του Weed (1968), η προσέγγιση εκβάσεων κατά Donabedian (1966), το μοντέλο συστημάτων κατά Neuman (1989), η κριτική σκέψη και το μοντέλο Dreyfus (1979) για την ανάπτυξη δεξιοτήτων για νοσηλευτές (όπως αναφέρεται στο Martin, 2005). Το Σύστημα Omaha αποτελεί περιεκτική ταξινόμηση που σχεδιάστηκε για τη γενίκευση σημαντικών δεδομένων μετά από καταγραφή της φροντίδας του πελάτη. Αποτελείται από τρία αλληλένδετα αλληλοεξαρτώμενα και αξιόπιστα συστατικά (Martin, 2005) (βλ. Παράρτημα Ι): • το Σύστημα Ταξινόμησης Προβλημάτων, • το Σύστημα Παρέμβασης και • την Κλίμακα Βαθμολόγησης Προβλημάτων για τις Εκβάσεις. Αυτά τα συστατικά παρέχουν τη δομή για καταγραφή των αναγκών και των δυνατοτήτων των χρηστών, των παρεμβάσεων των επαγγελματιών, και για τη μέτρηση των εκβάσεων για τον πελάτη με απλό και περιεκτικό τρόπο. Προσφέρει επίσης τη δυνατότητα συσχέτισης των καταγε-

γραμμένων δεδομένων με τα δημογραφικά, οικονομικά, διοικητικά δεδομένα, καθώς και αυτά του ανθρώπινου δυναμικού. Επίσης είναι εργαλείο για λήψη αποφάσεων, για την παρουσίαση των αναγκών του πελάτη, των υπηρεσιών φροντίδας υγείας και των εκβάσεων της φροντίδας (Martin, 2005). Η δομή του είναι από γενικό προς ειδικό. Είναι λογικά περιεκτικό με την έννοια της ανάπτυξης και της οργάνωσης, και οι τάξεις και υποδιαιρέσεις αυτών εξαντλούν πλήρως την έννοια που περιγράφουν και μεταξύ τους είναι αμοιβαία αποκλειόμενες. Οι όροι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για άτομα, οικογένειες και την κοινότητα, όπως επίσης και για πελάτες όλων των ηλικιών, ιατρικών διαγνώσεων, κοινωνικοοικονομικής τάξης, επιπέδου εκπαίδευσης, πνευματικών πεποιθήσεων, εθνικότητας, και πολιτιστικών αξιών (Martin, 2005). Οι όροι του συστήματος συνοδεύονται από τους ορισμούς τους για βελτίωση της κατανόησης και προτυποποίησης μεταξύ των χρηστών. Εξ αρχής το σύστημα σχεδιάστηκε να είναι περιεκτικό και ευπροσάρμοστο σε διάφορες χρήσεις από διαφορετικούς επαγγελματίες (τομείς φροντίδας, διαχείρισης, διοίκησης, έρευνας, εκπαίδευσης κ.ά.). Σήμερα, στους χρήστες του συστήματος Omaha συγκαταλέγονται νοσηλευτές κατ’ οίκον φροντίδας, νοσηλευτές ανακουφιστικής φροντίδας, αλλά και άλλοι επαγγελματίες υγείας και πρόνοιας που εμπλέκονται στην ομάδα φροντίδας υγείας του ατόμου/ οικογένειας/ κοινότητας. Η χρήση του συστήματος Omaha έχει αυξητική τάση. Το 1992 χρήστες που καταγράφηκαν ήταν πάνω από 70 υπηρεσίες κατ’ οίκον και προληπτικής φροντίδας που απασχολούσαν περίπου 4000 νοσηλευτές, περίπου 20 σχολεία και νοσηλευτικές σχολές, και 10 άλλες δομές συμβουλευτικής, ενώ το διάστημα 2001-2003 καταγράφηκαν 169 οργανισμοί-χρήστες συστήματος Omaha, που προέρχονταν από 14 χώρες (Ανδόρα, Εσθονία, Ηνωμένο Βασίλειο, Η.Π.Α., Ιαπωνία, Ιρλανδία, Καναδάς, Κορέα, Νέα Ζηλανδία, Σλοβενία, Σουηδία, Ταϊβάν, Ταϊλάνδη και Τουρκία). Η πλειονότητα των χρηστών είναι νοσηλευτές που απασχολούνται σε δομές κοινοτικής φροντίδας υγείας ενώ, περίπου 75% των οργανώσεων κατ’ οίκον φροντίδας υγείας και δημόσιας υγείας στις Η.Π.Α. ανέφεραν χρήση ηλεκτρονικών προγραμμάτων εφαρμογής του συστήματος Omaha (Martin, 2005). Από την έναρξη της έρευνας για την ανάπτυξη του συστήματος, το περιεχόμενο του δεν φέρει πνευματικά δικαιώματα και είναι εξίσου προσβά-

σιμο σ’ όλους τους χρήστες. Ορισμένα μέρη φέρουν πνευματικά δικαιώματα, εκτός αν πρόκειται για εκπαιδευτική ή κλινική χρήση, όπως ο «Οδηγός για Χρήστες του συστήματος Omaha», που αποτελεί πόρισμα επεξεργασίας του συστήματος Omaha (Martin, 2005).

Περιγραφή του συστήματος Στο Σύστημα Ταξινόμησης Προβλημάτων η δήλωση του προβλήματος περιλαμβάνει την επιλογή του τομέα (π.χ. Περιβαλλοντικός) το όνομα του προβλήματος (π.χ. Υγιεινή), έναν τροποποιητή αναλόγως αν αφορά σε Άτομο, Οικογένεια ή Κοινότητα και άλλον έναν αναλόγως της φύσης του προβλήματος Προαγωγή Υγείας, Δυνητικός ή Υπαρκτός τροποποιητής. Η δήλωση ολοκληρώνεται με προσδιορισμό ενός ή παραπάνω σημείων/ συμπτωμάτων για Υπαρκτό πρόβλημα, τους παράγοντες κινδύνου για Δυνητικό πρόβλημα και περιγραφικά δεδομένα για πρόβλημα Προαγωγής Υγείας. Ο κατάλογος των σημείων/συμπτωμάτων δεν είναι εξαντλητικός καθώς προσφέρει περαιτέρω διεύρυνση με τον όρο «άλλο». Αν το πρόβλημα είναι υπαρκτό αναπτύσσεται το Σύστημα Παρέμβασης. Σε ένα σχέδιο φροντίδας οι παρεμβάσεις είναι ειδικές για το πρόβλημα και συμπληρώνονται από σύντομες σχετικές με τον πελάτη πληροφορίες. Υπάρχουν τέσσερις ευρείες κατηγορίες παρεμβάσεων που αντιπροσωπεύουν τις περιοχές προτεραιότητας και απευθύνονται σ’ όλα τα προβλήματα (π.χ. Εκπαίδευση Καθοδήγηση και Συμβουλευτική). Ακολουθεί μια αλφαβητική λίστα των 75 στόχων ή αντικειμένων δράσης στη φροντίδα υγείας ( π.χ. πρόληψη λοίμωξης). Υπάρχει και εδώ η επιλογή με τον όρο «άλλο». Οι στόχοι μπορούν να σχετιστούν με οποιαδήποτε κατηγορία. Τέλος, η Κλίμακα Βαθμολόγησης Προβλημάτων για τις Εκβάσεις βασίζεται στην υπόθεση ότι η αλληλεπίδραση του πελάτη και του επαγγελματία σε σχέση με το ειδικό πρόβλημα επιδρά στο τι γνωρίζει ο πελάτης (Γνώση), τι κάνει (Συμπεριφορά) και πώς είναι (Κατάσταση). Η Κλίμακα αποτελείται από αυτές τις τρεις έννοιες που βαθμολογούνται με πέντε σημεία ή διαστάσεις από το ελάχιστο (1) ως το μέγιστο (5) βαθμό.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

57

ΥΛΙΚΌ ΚΑΙ ΜΈΘΟΔΟΣ Ο σκοπός Η μετάφραση του συστήματος Omaha στα Ελληνικά έγινε με σκοπό τη χρήση σε κοινοτικές δομές, εκπαίδευση, έρευνα και για όλους τους δυνητικούς χρήστες. Για την επίτευξη του εγχειρήματος μετά τη μετάφραση του συστήματος στα Ελληνικά, έλαβε χώρα ποιοτική μελέτη εφαρμογής του συστήματος σε συγκεκριμένο πληθυσμός ώστε να αξιολογηθούν τόσο η επιτυχία της μετάφρασης, όσο και η καταλληλότητα του για Ελληνικό πληθυσμό.

Η μετάφραση Το ταξινομικό σύστημα Omaha μεταφράστηκε στα Ελληνικά και η μετάφραση ελέγχθηκε για την καταλληλότητα από ειδικούς, ενώ η ορολογία συγκρίθηκε με την υπάρχουσα μετάφραση του συστήματος NANDA. Η μετάφραση του συστήματος Omaha στα ελληνικά πραγματοποιήθηκε με βάση την τελευταία έκδοση του βιβλίου «The Omaha System: A Key to Practice, Documentation, and Information Management» (Martin, 2005). Έγινε γνωστοποίηση της έναρξης της διαδικασίας της μετάφρασης και της εφαρμογής του σε πληθυσμό με νόσο Alzheimer στην Karen S. Martin. Η μετάφραση βασίστηκε στις καθιερωμένες αντιστοιχίες εννοιών στις δυο γλώσσες με χρήση του Oxford Advanced Learner’s Dictionary (7th ed.) και του διαδικτύου. Για τη βέλτιστη προσαρμογή της αντιστοιχίας όρων της νοσηλευτικής ορολογίας χρησιμοποιήθηκαν τα συγγράμματα του προγράμματος σπουδών του Τμήματος Νοσηλευτικής του ΕΚΠΑ. Μετά την ολοκλήρωση της μετάφρασης από την 1η συγγραφέα της παρούσας εργασίας, πραγματοποιήθηκε διόρθωση του κειμένου από ειδικό στην κοινοτική νοσηλευτική και τη δημόσια υγεία. Στη συνέχεια οι μεταφρασμένοι όροι συγκρίθηκαν με την επίσημη μετάφραση στα ελληνικά των όρων των νοσηλευτικών διαγνώσεων κατά NANDA που χρησιμοποιήθηκαν στο βιβλίο «Οδηγός Ανάπτυξης Σχεδίου Νοσηλευτικής Φροντίδας» (Πατηράκη-Κουρμπάνη, 2009) (Πίνακας 1), καθώς οι δύο ορολογίες σχετίζονται μεταξύ τους και έχουν κωδικοποιηθεί μαζί με άλλα συστήματα στο Systematic Nomenclature of Medicine (SNOMED) για τη δημιουργία μιας πλήρους νοσηλευτικής γλώσσας. Στόχος της πα-

58

ραπάνω σύγκρισης ήταν η εξασφάλιση κοινής γλώσσας στην ελληνική πρακτική. Από την παραπάνω σύγκριση προέκυψε αποδοχή της μετάφρασης των περισσοτέρων όρων ενώ για τους λίγους στους οποίους υπήρχε απόκλιση έγινε διόρθωση σύμφωνα με την υπάρχουσα μετάφραση των νοσηλευτικών διαγνώσεων κατά NANDA. Τέλος, οι στόχοι τοποθετήθηκαν αλφαβητικά για να είναι περισσότερο εύχρηστοι για χρήστες στην ελληνική γλώσσα. Η ελληνική έκδοση στάλθηκε στη συγγραφέα του συστήματος Omaha ώστε να είναι διαθέσιμη σε μελλοντικά ενδιαφερόμενους χρήστες (Παράρτημα).

Πίνακας 1. Διαφορές στη μετάφραση του συστήματος Omaha όπως σημειώθηκαν σε σύγκριση με την πρώτη φάση της μετάφρασης στις επιμέρους επιδιορθώσεις που δέχτηκε.

Όροι Ορισμοί όρων Προβλήματα Ορισμοί προβλημάτων Στόχοι Ορισμοί στόχων Σημεία/ Συμπτώματα του Υπαρκτού ΣΥΝΟΛΟ

2η φάση: Έλεγχος από ειδικό

3η φάση: NANDA

Τελικές διαφορές

5/24 όρους (5/35 λέξεις)

1

6/24 (6/35)

20

-

20

8/42

3

8/42

12

-

12

27/75

-

27/5

29

-

29

43+1

2

44

145

6

145

Η εφαρμογή του συστήματος Omaha Το σύστημα Omaha εφαρμόστηκε σε κατ’ οίκον επισκέψεις ενός προγράμματος «Βοήθεια στο Σπίτι» σε ασθενείς με νόσο Alzheimer και στους φροντιστές τους μετά από άδεια που δόθηκε από τη διοίκηση του προγράμματος (Martin, 2005, Martin & Scheet, 1992, www.omahasystem. org). Το δείγμα ήταν ευκολίας και τα προβλήμα-

τα που αντιμετώπιζαν οι ασθενείς και οι φροντιστές τους καταγράφηκαν σε ελεύθερο κείμενο, ενώ ακολούθησε ανάλυση περιεχομένου για την ταξινόμηση σύμφωνα με το σύστημα. Οι επισκέψεις πραγματοποιήθηκαν το χρονικό διάστημα από το Νοέμβριο 2010 έως το Μάιο 2011 με μέση διάρκεια μιας επίσκεψης 1,5 ώρα. Καταγράφηκαν συνολικά 6 περιπτώσεις με κριτήριο εισόδου στη μελέτη την ύπαρξη ή διερεύνηση ύπαρξης νόσου Alzheimer σε μέλος οικογένειας. Αρχικά έγινε αναλυτική περιγραφή της εκάστοτε περίπτωσης σε ελεύθερο κείμενο. Στη συνέχεια, το κείμενο μελετήθηκε με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου για την αναγνώριση των όρων που περιγράφουν τα δομικά συστατικά του συστήματος και έγινε η κωδικοποίηση. Μετά την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης της κωδικοποίησης των επιλεγμένων προβλημάτων, παρεμβάσεων, βαθμολόγησης εκβάσεων, έγινε έλεγχος και διορθώσεις στην κωδικοποίηση από έναν ειδικό στην κοινοτική νοσηλευτική. Στον Πίνακα 2 αναφέρονται οι διαφορές που σημειώθηκαν. Σε όλα τα βήματα της κωδικοποίησης χρησιμοποιήθηκε ο Οδηγός Χρήστη Συστήματος Omaha, ώστε να γίνει όσο γίνεται ακριβέστερη χρήση του συστήματος.

Πίνακας 2. Διαφορές στην εφαρμογή του συστήματος Omaha σε περιπτώσεις 1-6, όπως σημειώθηκαν μετά από διορθώσεις στην δεύτερη φάση.

Διαφορές και ο αριθμός τους Βαθμός προτεραιότητας (χαμηλή – υψηλή) Επιλογή κατάλληλου προβλήματος Περίληψη προβλήματος στην εφαρμογή Περίληψη προβλήματος του φροντιστή Κλίμακα Βαθμολόγησης

Περίπτωση 1η

2η

3η

4η

5η

6η

(1)

-

-

-

-

-

(1)

-

-

-

-

-

-

(5)

-

-

-

-

-

-

(1)

(4)

(2) -

-

-

(1)

-

-

-

ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ Συνολικά, περιλήφθηκαν 5 περιπτώσεις οικογενειών με μέλος που έπασχε από τη νόσο Alzheimer και 1 περίπτωση όπου πρόσφατα απεβίωσε το μέλος που έπασχε από τη νόσο Alzheimer, όπου η φροντίδα εστιάζεται στον φροντιστή (Πίνακα 3). Κάποια προβλήματα παρουσιάστηκαν με μεγαλύτερη συχνότητα, όπως η Ψυχική Υγεία (Ραβδόγραμμα 1). Όσον αφορά στους τροποποιητές από τα 40 προβλήματα που καταγράφηκαν, τα 30 αναφέρονται στο Άτομο (άτομο που βιώνει το σχετικό με την υγεία πρόβλημα), τα 10 αναφέρονται στην Οικογένεια (κοινωνική μονάδα ή σχετιζόμενη ομάδα ατόμων που συζούν και μοιράζονται την εμπειρία του προβλήματος σχετικού με την υγεία) και δεν σημειώθηκε κανένας τροποποιητής Κοινότητα (ομάδες, σχολεία, κλινικές, γειτονιές, ή άλλες γεωγραφικές περιοχές που μοιράζονται κοινό φυσικό περιβάλλον και την εμπειρία του προβλήματος σχετικού με την υγεία). Από τα 40 προβλήματα που αναγνωρίστηκαν τα 34 ήταν υψηλής προτεραιότητας και τα 6 χαμηλής, τα οποία συνοδεύονται από σχετικές πληροφορίες, αλλά δεν αναπτύχθηκε το Σύστημα Παρεμβάσεων. Οι τροποποιητές Προαγωγή Υγείας και Δυνητικός εμφανίζονται από μία φορά, ενώ στα υπόλοιπα 38 προβλήματα γίνεται αναφορά στον Υπαρκτό τροποποιητή. Μόνο στον Υπαρκτό τροποποιητή αναπτύσσονται Σημεία/ συμπτώματα, ενώ στην Προαγωγή Υγείας αναγράφονται οι σχετικές πληροφορίες και στον Δυνητικό συμπληρώνονται οι παράγοντες κινδύνου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ήταν σημαντικός ο αριθμός των Σημείων/ Συμπτωμάτων του Υπαρκτού (35 από το σύνολο των 129 Σημείων/ Συμπτωμάτων του Υπαρκτού ή 27%) που αναφέρθηκε ως «άλλο» και προσδιορίστηκε ανάλογα. Ο μεγαλύτερος αριθμός τους καταγράφηκε στα προβλήματα Ψυχική υγεία, Φαρμακευτική αγωγή και Θρήνος. Το Σύστημα Παρέμβασης αναπτύχθηκε μόνο στα προβλήματα υψηλής προτεραιότητας και με Υπαρκτό τροποποιητή (34/40). Στο Ραβδόγραμμα 2 αναφέρονται τα σχετικά στοιχεία. Επίσης, για το συχνότερα παρατηρούμενο πρόβλημα στις οικογένειες με νόσο Alzheimer, την «Ψυχική Υγεία», παρατηρήθηκε επαναληπτικότητα σε κάποιες από τις παρεμβάσεις (Ραβδόγραμμα 3). Τέλος, μετρήθηκε η Γνώση, η Συμπεριφορά και η Κατάσταση για την κάθε περίπτωση. Το Ραβδόγραμμα 4 δείχνει τον μέσο όρο των βαθμολογήσεων για τις τρεις έννοιες.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

59

Πίνακας 3. Προβλήματα σύμφωνα με το Σύστημα Ταξινόμησης του συστήματος Omaha που σημειώθηκαν σε κάθε περίπτωση που περιγράφηκε στο Παράρτημα ΙΙΙ. Πρόβλημα

Περίπτωση 1η

Τομέας Περιβαλλοντικός: Υγιεινή Κατοικία Τομέας Ψυχοκοινωνικός: Επικοινωνία με κοινωνικούς πόρους Κοινωνική Επαφή Ψυχική Υγεία √ Αλλαγή Ρόλων Θρήνος Εκπλήρωση ρόλου φροντιστή/ √ γονέα Τομέας Φυσιολογικός: Λειτουργία ουροποιητικού συστήματος Κυκλοφορία Πόνος Όραση Εντερική λειτουργία Γνωστική λειτουργία Νευρο-μυο-σκελετική λειτουργία Ομιλία και γλώσσα Δέρμα

2η

5η

6η √

√ √ √(φρ)

2 1 1

√

√(φρ) √

√

√ √

1 3+2=5 1 1

√

3

√

1

√(φρ) √(φρ)

√

√ √

1 1 1 2 2

√

√

2

√ √

√ √

7

60

4η

√ √

1 1

Τομέας Συμπεριφορών σχετιζόμενων με Υγεία: Διατροφή √ Συνήθειες ύπνου και ανάπαυ√ σης Φυσική δραστηριότητα √ Ατομική υγιεινή √ Επίβλεψη φροντίδας υγείας √ √ Φαρμακευτική αγωγή √

(φρ): αφορά στον φροντιστή

3η

Σύνολο προβλημάτων

1 √

2

√

1 3 2 4

√(φρ) √

12και 3 1(φρ)

√(φρ)

√

1 και 6 και 5 4(φρ) 1(φρ)

34 και 6(φρ)

Ραβδόγραμμα 1. Προβλήματα σύμφωνα με το Σύστημα Ταξινόμησης του συστήματος Omaha που σημειώθηκαν με μεγαλύτερη συχνότητα σε περιπτώσεις 1-6 και η συχνότητά τους.

Ψυχική υγεία Φαρμακευτική αγωγή Εκπλήρωση ρόλου φροντιστή/ γονέα Ατομική Υγιεινή Υγιεινή Εντερική λειτουργία Γνωστική λειτουργία Νευρο-μυο-σκελετική λειτουργία Συνήθειες ύπνου και ανάπαυσης Επίβλεψη φροντίδας υγείας τα υπόλοιπα 0

1

άτομο με Alzheimer

2

3

4

φροντιστής

Ραβδόγραμμα 2. Κατηγορίες σύμφωνα με το Σχήμα Παρέμβασης του συστήματος Omaha και η συχνότητα με την οποία εφαρμόστηκε η καθεμία στα προβλήματα και ο αριθμός των παρεμβάσεων που σημειώθηκαν σε καθεμία. Εκπαίδευση, Καθοδήγηση και Συμβουλευτική

34 20

Διερεύνηση

18

Διαχείριση περιπτώσεων

83

27 27

2 4

Θεραπείες και διαδικασίες 0

20

40

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

60

80

100

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

38

61

Ραβδόγραμμα 3. Η συχνότητα με την οποία εφαρμόστηκε η καθεμία από τις κατηγορίες σύμφωνα με το Σχήμα Παρέμβασης του συστήματος Omaha στο πρόβλημα «Ψυχική υγεία» και οι στόχοι των παρεμβάσεων που σημειώθηκαν σε περιπτώσεις 1-6. Εκπαίδευση, Καθοδήγηση και Συμβουλευτική

4

Διαχείριση περιπτώσεων

4

3 1

3

Διερεύνηση Θεραπείες και διαδικασίες

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

0

2

4

6

8

10

12

14

σημεία/ συμπτώματα - ψυχικ ά/ συναισθηματικ ά

δράση φαρμάκ ων/ ανεπιθύμητες ενέργειες

-

-

-

-

-

ιατρικ ή φροντίδα

-

-

-

-

-

-

Ραβδόγραμμα 4. Ο μέσος όρος των βαθμολογήσεων για τις έννοιες της Κλίμακας Βαθμολόγησης Προβλημάτων για τις Εκβάσεις του συστήματος Omaha όπως σημειώθηκαν κατά την αρχική αξιολόγηση σε περιπτώσεις που περιγράφηκαν στο Παράρτημα ΙΙΙ.

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ

6η

2

2

2

5η

3

3

2

4η

3

3

2

3η

3

2η

2

2

1η

1

1

3 0

3

3 2 ΓΝΩΣΗ

4 ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

2 6

8

10

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ΓΝΩΣΗ: 1 – καθόλου γνώση, 2 – ελάχιστη γνώση, 3 – βασική γνώση, 4 – επαρκής γνώση, 5 – πλήρης γνώση. ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ: 1 – ακατάλληλη συμπεριφορά, 2 – σπάνια κατάλληλη συμπεριφορά, 3 – ατελώς κατάλληλη συμπεριφορά, 4 – συνήθως κατάλληλη συμπεριφορά, 5 – σταθερά κατάλληλη συμπεριφορά. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ: 1 – ακραία σημεία/ συμπτώματα, 2 – σοβαρά σημεία/ συμπτώματα, 3- μέτρια σημεία/ συμπτώματα, 4 – ελάχιστα σημεία/ συμπτώματα, 5 – καθόλου σημεία/ συμπτώματα

62

ΣΥΖΉΤΗΣΗ Η εφαρμογή του συστήματος Omaha για τη διατύπωση και την καταγραφή της νοσηλευτικής διεργασίας στην κοινότητα φάνηκε εύχρηστη σε κάθε περίπτωση όπου χρησιμοποιήθηκε μέχρι σήμερα. Στις πρώτες εφαρμογές ιδιαίτερα χρήσιμος φάνηκε ο «Οδηγός Χρήστη του συστήματος Omaha» και αυτός χρησιμοποιήθηκε και στην παρούσα εργασία. Αξίζει να σημειωθεί, ότι στο πρόβλημα «Θρήνος» στην παρούσα εργασία προέκυψε η ανάγκη για περισσότερα σημεία/συμπτώματα, και η περιγραφή του συμπληρώθηκε από τα προσδιοριστικά χαρακτηριστικά που αναφέρονται στη νοσηλευτική διάγνωση κατά NANDA «Θρήνος» (Πατηράκη-Κουρμπάνη, 2009). Από τις δημοσιευμένες μέχρι σήμερα εργασίες, στις οποίες αξιολογείται η εφαρμογή του συστήματος, δεν βρέθηκε κάποια που να αξιολογεί τη νοσηλευτική φροντίδα σε άτομα με νόσο Alzheimer στην κατ’ οίκον νοσηλεία. Το σύστημα Omaha παρέχει μια λίστα με προβλήματα που σχετίζονται με ιατρικές διαγνώσεις από τα ερευνητικά τους ευρήματα (Martin 2005). Στην παρούσα εργασία στον πληθυσμό με νόσο Alzheimer σημειώθηκαν τα ίδια κύρια προβλήματα μαζί με κάποια επιπλέον που εντοπίστηκαν ανάλογα με την περίπτωση, επομένως το σύστημα έχει την ικανότητα να αναγνωρίζει τις ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης ομάδας ασθενών και των φροντιστών τους. Όσον αφορά στις παρεμβάσεις της πιο συχνής κατηγορίας «Εκπαίδευση, Καθοδήγηση και Συμβουλευτική», αυτές είναι τυπικές των υπηρεσιών Δημόσιας Υγείας (Gilbey 1990, όπως αναφέρεται στο Martin 2005, σελ. 128). Η βαθμολόγηση των τριών εννοιών της Κλίμακας Βαθμολόγησης Προβλημάτων για τις Εκβάσεις πραγματοποιούταν αρχικά με συμβολή του Οδηγού. Η απόκτηση εμπειρίας, αλλά και η αρχική οριοθέτηση επιθυμητής βαθμολογίας έκβασης, συμβάλλει σημαντικά στην ενίσχυση του χρήστη κατά την βαθμολόγηση. Ο μέσος όρος των βαθμολογήσεων για τις τρεις έννοιες της Κλίμακας Βαθμολόγησης Προβλημάτων για τις Εκβάσεις αντικατοπτρίζει την εικόνα για την υγεία της κάθε οικογένειας κατά την αρχική τους αξιολόγηση. Η καταγραφή επιτεύχθηκε πλήρως, καθώς περιλάμβανε το σύνολο της φροντίδας που δέχτηκε ο πελάτης, όχι μόνο από νοσηλευτή, αλλά και από κοινωνικό λειτουργό, φυσικοθεραπευτή, ερ-

γοθεραπευτή, ιατρό και άλλα μέλη της ομάδας φροντίδας. Άλλωστε έντονη ήταν η αίσθηση της συνεργασίας στη διεπιστημονική ομάδα στη διάρκεια των κατ’ οίκον επισκέψεων και το σύστημα κατέστησε δυνατή την έκφραση της παραπάνω πραγματικότητας.

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΊ ΜΕΛΈΤΗΣ 1. Μικρό μέγεθος δείγματος και ποιοτική καταγραφή και ανάλυση των όρων του συστήματος. Καθώς δεν έγινε χρήση όλων των προβλημάτων και παρεμβάσεων, μια ευρύτερη εφαρμογή θα μπορούσε να αναδείξει θέματα προς τροποποίηση και να προταθούν αυτά στο δωδεκαμελές συμβούλιο του συστήματος Omaha. Επίσης, θα μπορούσαν να μελετηθούν προβλήματα που αφορούν στην Κοινότητα. Κατά την περαιτέρω εφαρμογή του συστήματος δύνανται να προκύψουν θέματα προς βελτίωση της παρούσας μετάφρασης.

2. Ανάγκη για μελέτη άλλων καταστάσεων υγείας, πέραν της εφαρμογής σε πληθυσμό με νόσο Alzheimer και αξιολόγηση της καταλληλότητας του συστήματος σε άλλους πληθυσμούς και τομείς στην Ελλάδα (όπως έρευνας, εκπαίδευσης, διοίκησης κ. ά.) καθώς και από άλλους επαγγελματίες της ομάδας φροντίδας υγείας για την εξέταση ευκολίας στην χρήση και κατανόηση της γλώσσας του συστήματος.

3. Στις περιπτώσεις που μελετήθηκαν υπάρχει μόνο η αρχική βαθμολόγηση των τριών εννοιών. Όταν μια υπηρεσία ενδιαφέρεται να αναλύσει τις βαθμολογήσεις, αρχικά οφείλει να ορίσει τις επιθυμητές εκβάσεις για τον πληθυσμό-στόχο. Π.χ., για το πρόβλημα «Πόνος» η επιθυμητή έκβαση από «2» (σοβαρά σημεία/ συμπτώματα) μπορεί να είναι το «3» (μέτρια σημεία/ συμπτώματα) και έτσι να αναδεικνύει επιτυχείς παρεμβάσεις. Η πλήρης εξάλειψη των σημείων και συμπτωμάτων («5») μπορεί να αποτελεί στόχο αλλά μπορεί να μην είναι εφικτή. Από την άλλη, για χρόνιους ασθενείς ή για άτομα που λαμβάνουν υπηρεσίες πρόληψης το επιθυμητό για ένα πρόβλημα υγείας είναι να μην αλλάξει η Κατάσταση από την αρχική ως την τελική βαθμολόγηση. Για να γίνει η αξιολόγηση της έκβασης μετά από παρεμβάσεις απαραίτητη είναι η συλλογή βαθμολογήσεων για τις τρεις έννοιες σε δύο τουλάχιστον χρονικά σημεία.

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

63

ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΆΣΕΙΣ Το σύστημα Omaha χαρακτηρίζεται ως βασισμένη σε έρευνα, συνοπτική, προτυποποιημένη ταξινομική ορολογία στο χώρο της δημόσιας υγείας και κοινοτικής φροντίδας υγείας για άσκηση, καταγραφή και διαχείριση πληροφορίας (www. omahasystem.org, 2011). Η παρούσα μελέτη εφαρμογής του συστήματος Omaha αναδεικνύει τα χαρακτηριστικά αυτά, καθώς το μοντέλο του συστήματος αποδείχτηκε απλό και εύκολο στη σύλληψη εννοιών του και την εφαρμογή. Αν και το δείγμα ήταν μικρό για να εξαχθούν επαρκή συμπεράσματα, προβλήματα με μεγαλύτερη συχνότητα θα μπορούσαν να αναδείξουν στις υπηρεσίες που στοχεύουν σ’ αυτόν τον πληθυσμό τις ανάγκες του πελάτη και να τις κατευθύνουν στη σωστή στελέχωση και εκπαίδευση τόσο των μελών της ομάδας φροντίδας όσο και των χρηστών των υπηρεσιών. Μια μελέτη με μεγαλύτερο δείγμα θα μπορούσε να αναδείξει έναν εξειδικευμένο Οδηγό Χρήστη Συστήματος Omaha για τις ανάγκες του πληθυσμού ατόμων με νόσο Alzheimer και των οικογενειών τους (που περιγράφηκε παραπάνω), ο οποίος θα μπορούσε μάλιστα να εφαρμόζεται με μορφή προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή. Τέλος, ένα από τα βήματα στην μεταρρύθμιση του συστήματος υγείας στην Ελλάδα προς την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας είναι η συντονισμένη αξιολόγηση και η ύπαρξη ενός δικτύου αξιολόγησης και προσδιορισμού των αναγκών του χρήστη και σχεδιασμού του σχεδίου φροντίδας για την κάλυψη των αναγκών του (Αδαμακίδου και Καλοκαιρινού 2007). Πρόκληση λοιπόν αποτελεί η εφαρμογή του συστήματος Omaha σε δομές κοινοτικής φροντίδας υγείας σε σημαντικό μέγεθος πληθυσμού που να επιτρέπει την πλήρη αξιοποίηση των προτερημάτων του συστήματος και τη συμβολή των ευρημάτων στην ελληνική πραγματικότητα όπου η κοινοτική φροντίδα υγείας έχει ανάγκη από ισχυρό πλαίσιο τεκμηρίωσης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΈΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΈΣ Αδαμακίδου Θ., Καλοκαιρινού Α. (2007). Η κατ’ οίκον νοσηλευτική φροντίδα σε διαφορετικά συστήματα υγείας. Νοσηλευτική, 46(4):501–513.

American Nursing Association (ΑΝΑ). (11/05/2006). ANA Recognized Terminologies and Data Element Sets, Nursing World

64

http://www.nursingworld.org/npii/terminologies.htm (πρόσβαση: 4/7/2011) Benner P. (1984). From Novice to Expert: Excellence and Power in Clinical Nursing Practice. Menlo Park, California, Addison-Wesley. Αναφορά στο Martin K.S. (2005).

Carpenito-Moyet L.J. (2008). Nursing Diagnosis: Application to Clinical Practice (12th ed.). Philadelphia, Lippincott, Williams & Wilkins.

Doenges M., Moorhouse MF., Murr A., επιμέλεια Ελληνικής Εκδ. Πατηράκη-Κουρμπάνη Ε. (2009). Οδηγός Ανάπτυξης Σχεδίου Νοσηλευτικής Φροντίδας – Διαγνώσεις Παρεμβάσεις και Αιτιολογήσεις (1η Ελληνική Εκδ.). Αθήνα, Πασχαλίδης.

Donabedian A. (1966, July). Evaluating the quality of medical care. Milbank Memorial Fund Quarterly, 44(2): 166-206. Αναφορά στο Martin K.S. (2005).

Dreyfus H.L. (1979). What computers can’t do: the limits of artificial intelligence. New York, Harper& Row. Αναφορά στο Martin K.S. (2005).

Hardiker N.R, Hoy D., Casey A. (Nov-Dec 2000). Standards for Nursing Terminology. J Am Med Inform Assoc. 7(6): 523–528. Καλοκαιρινού Α., Σουρτζή Π. (2005). Κοινοτική Νοσηλευτική. Αθήνα, Ιατρικές Εκδόσεις ΒΗΤΑ.

Martin K.S. (2005 reprinted in 2009) The Omaha System: A Key to Practice, Documentation, and Information Management. USA, Health Connections Press.

Martin K.S., Scheet N.J. (1992). The Omaha System: Applications for Community Health Nursing» McCormick K., Lang N., Zielstorff R., Milholland K., Saba V., Jacox A. (1994). Toward standard classification schemes for nursing language: recommendations of the American Nurses Association Steering Committee on Databases to Support Clinical Nursing Practice. J Am Med Inform Assoc. 1:421–7.

Neuman B. (1995). The Neuman System Model, 3rd ed.

Stamford, CT, Appleton-Lange. Αναφορά στο Martin K.S. (2005). Ηλεκτρονική διεύθυνση του συστήματος Omaha http://www.omahasystem.org/overview.html (πρόσβαση: Οκτώβριος 2010 – Ιούλιος 2011) Thede L.Q., Sewell J.P. (2009). Informatics and Nursing: competencies and applications. (3rd ed.). Philadelphia, Lippincott, Williams & Wilkins. Περίληψη στην ιστοσελίδα: http://dlthede.net/Informatics/Chap17InteroprabilityNursing/ANARecognizedTerms.html#ANARecTerm (πρόσβαση: 29/6/2011).

Weed L. (1968). Special article: Medical records that guide and teach. New England Journal of Medicine, 278(12):593-600, 652-657. Αναφορά στο Martin K.S. (2005).

Westra B.L. (2005). National Health Information Infrastructure (NHII) and nursing: Implementing the Omaha System in community-based practice. http://www. himss.org/content/files/ImplementationNursingTerminologyCommunity.pdf (πρόσβαση 20/6/2011).

Παράρτημα ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Περιβαλλοντικός Τομέας Εισόδημα Υγιεινή Κατοικία Ασφάλεια γειτονιάς/χώρου εργασίας Ψυχοκοινωνικός Τομέας Επικοινωνία με κοινωνικούς πόρους Κοινωνική επαφή Αλλαγή ρόλων Διαπροσωπική σχέση Πνευματικότητα Θρήνος Ψυχική υγεία Σεξουαλικότητα Εκπλήρωση ρόλου φροντιστή/ γονέα Παραμέληση Κακοποίηση Αύξηση και ανάπτυξη Φυσιολογικός Τομέας Ακοή Όραση Ομιλία και γλώσσα Στοματική Υγιεινή Γνωστική λειτουργία Πόνος Συνείδηση Δέρμα Νευρο-μυο-σκελετική λειτουργία Αναπνοή Κυκλοφορία Πέψη-ενυδάτωση Εντερική λειτουργία Λειτουργία ουροποιητικού συστήματος Λειτουργία αναπαραγωγικού συστήματος Κύηση Λοχεία Μεταδιδόμενη/ λοιμώδης κατάσταση Τομέας συμπεριφορών σχετιζόμενων με την υγεία Διατροφή Συνήθειες ύπνου και ανάπαυσης Φυσική δραστηριότητα

Ατομική υγιεινή Χρήση ουσιών Οικογενειακός προγραμματισμός Επίβλεψη φροντίδας υγείας Φαρμακευτική αγωγή

ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ Εκπαίδευση, Καθοδήγηση και Συμβουλευτική Θεραπείες και διαδικασίες Διαχείριση περιπτώσεων Διερεύνηση ΣΤΟΧΟΙ αγωγή αλλαγή επιδέσμου/ φροντίδα τραύματος αλληλεπίδραση άλλοι κοινοτικοί πόροι ανάπαυση/ ύπνος ανατομία/ φυσιολογία ασφάλεια ασκήσεις ατομική υγιεινή γενετική δεσμοί/ σχέσεις δεξιότητες διαχείρισης δεξιότητες φροντιστή/ γονέα διαδικασίες σίτισης διαχείριση διατροφής διαχείριση θυμού διαχείριση στρες διαδικασίες προσυμπτωματικού ελέγχου διακοπή χρήσης ουσιών διαχείριση φαρμακευτικής αγωγής δράση φαρμάκων/ παρενέργειες εκπαίδευση εξάσκηση βάδισης επικοινωνία εργασία εργαστηριακά ευρήματα εργοθεραπεία ευημερία ιατρική/ οδοντιατρική φροντίδα θεραπευτική φροντίδα αναπνευστικού θέση σώματος ημερήσια νοσηλεία/ ανακουφιστική φροντίδα κινητικότητα/ μεταφορά

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

65

λογοθεραπεία μεταφορές μόνιμος ιατρικός εξοπλισμός νομικό πλαίσιο νοσηλευτική φροντίδα οικία οικιακή φροντίδα οικονομικά ομάδα υποστήριξης παρακίνηση/ υποστήριξη ανάπτυξης περιβάλλον πνευματική φροντίδα προετοιμασία λήψης φαρμακευτικής αγωγής προθανάτια φροντίδα πρόληψη λοίμωξης προμήθειες σημεία/ συμπτώματα – σωματικά σημεία/ συμπτώματα – ψυχικά/ συναισθηματικά συλλογή δείγματος συνταγογράφηση συνέχεια της φροντίδας συντονισμός/ παραγγελία φαρμακευτικής αγωγής

σύστημα υποστήριξης τεχνικές χαλάρωσης/ αναπνοής τροποποίηση συμπεριφοράς υπηρεσίες διερμηνέα/ μεταφραστή υπηρεσίες κοινωνικού λειτουργού υπηρεσία οικογενειακού προγραμματισμού φροντίδα αναπνευστικού φροντίδα ασθένειας/ τραυματισμού φροντίδα δέρματος φροντίδα από διαιτολόγο φροντίδα εξέλιξης/ ανάπτυξης φροντίδα εντέρου φροντίδα καρδιακής λειτουργίας φροντίδα κοινωνικού λειτουργού/ συμβουλευτική φροντίδα μέλους σώματος με γύψο φροντίδα από οικογενειακό βοηθό/ φροντιστή φροντίδα ουροδόχου κύστης φροντίδα στομίας φυσικοθεραπεία ψυχαγωγική θεραπεία άλλο

Κλίμακα Βαθμολόγησης Προβλημάτων για τις Εκβάσεις Βαθμολόγηση

66

Γνώση

Συμπεριφορά

Κατάσταση

1

Καθόλου γνώση

Ακατάλληλη συμπεριφορά

Ακραία σημεία/ συμπτώματα

2

Ελάχιστη γνώση

Σπάνια κατάλληλη συμπεριφορά

Σοβαρά σημεία/ συμπτώματα

3

Βασική γνώση

Ατελώς κατάλληλη συμπεριφορά

Μέτρια σημεία/ συμπτώματα

4

Επαρκής γνώση

Συνήθως κατάλληλη συμπεριφορά

Ελάχιστα σημεία/ συμπτώματα

5

Πλήρης γνώση

Σταθερά κατάλληλη συμπεριφορά

Καθόλου σημεία/ συμπτώματα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com

www. ocelotos. gr

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

37

67