Σπουδές στη φιλοσοφική & παιδαγωγική θεμελίωση της Φυσικής Αγωγής

ΚΟΣΜΑΣ ΣΚΑΒΑΝΤΖΟΣ ΚΟΣΜΑΣ ΣΚΑΒΑΝΤΖΟΣ

Σπουδές στη φιλοσοφική & παιδαγωγική θεμελίωση της Φυσικής ΣΠΟΥΔΕΣΑγωγής ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ

ο σ ελότο ς

Τιτλος Σπουδές στη φιλοσοφική και παιδαγωγική θεμελίωση της φυσικής αγωγής Συγγραφέας Σκαβάντζος Κοσμάς Σειρα Επιστημονικά [5358]0311/02

Εργο Εξωφυλλου Σκαβάντζος Κοσμάς • Πίνακας Νο4 [εγκαυστική με κερί 1987]

Copyright© 2011 Σκαβάντζος Κοσμάς

Πρώτη Εκδοση Αθήνα, Μάρτιος 2011

ISBN 978-960-9499- 56-9

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η κατ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com, ocelotos@otenet.gr www. ocelotos. gr

e-mail:

Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 1. H ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ 8 2. ΜΑΘΗΣΗ, ΓΝΩΣΗ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ (προς μια υπεράσπιση της ενσώματης γνώσης και μάθησης) 50 3. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΙΝΗΣΗ ΩΣ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΩΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

86

4. ΠΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΣΑ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ;

105

5. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

136

6. ΤΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ Ο ΝΟΥΣ (προς μία πραγματιστική επαναθεώρηση του ζητήματος) 156

η επιστημη τησ φυσικησ αγωγησ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τ

α κείμενα στον παρόν βιβλίο αποτελούν παλαιές και νέες εργασίες μου σχετικές με την Φυσική Αγωγή, την φιλοσοφική της θεμελίωση και την εκπαιδευτική της εφαρμογή. Είναι όλα πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες δοκίμια σε δυσεύρετα θέματα –ακόμη και στην διεθνή βιβλιογραφία– και δημοσιεύθηκαν και ανακοινώθηκαν σε διεθνή Συνέδρια και σε επιστημονικά περιοδικά με εξαίρεση το πρώτο κείμενο, το οποίο λόγω της εκτάσεώς του απετέλεσε δεκαπεντάλεπτη προφορική ανακοίνωση στο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής στην Κομοτηνή το 2004. Άργησα αρκετά να τα εκδώσω λόγω κάποιου πνεύματος ουτοπικού περφεξιονισμού που με διακρίνει, και με κάνει να πειράζω, να διορθώνω και να τροποποιώ τις εργασίες μου συνεχώς, νομίζοντας ότι πάσχουν εδώ και κει. Είναι προφανές ότι ορισμένα από τα κείμενα αυτά δεν αποτελούν αποτετελεσμένες εργασίες, διότι τα ζητήματα που θίγονται αποτελούν τοπικές ευρισκόμενες σε επίπεδα έρευνας και λιγότερο σε επίπεδα εφαρμογής. Πίστευα πάντα και πιστεύω πως η Φιλοσοφία και η σπουδή της μπορεί να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση και πορεία της Φυσικής Αγωγής μέσα στον 21ο αιώνα. Στο κείμενο αριθμός 4 προσπαθώ να αναπτύξω την θέση μου αυτή. Γιατί η Φιλοσοφία και μόνο αυτή μπορεί να παίξει τέτοιον ρόλο στην Φυσική Αγωγή του 21ου αιώνα; Το κείμενο αυτό έχει αξιολογηθεί και θα δημοσιευθεί τον Μάρτιο στο περιοδικό ΚΙΝΗΣΙΟΛΟΓΙΑ, σε ηλεκτρονική και έντυπη μορφή. Στο πρώτο δοκίμιο προσπαθώ να ανιχνεύσω το αντι-

5

6

σκαβατζοσ κοσμασ

κείμενο της Φυσικής Αγωγής. Είναι ένα κείμενο όχι μόνον πανελληνίως αλλά διεθνώς πρωτότυπο, αφού δεν υπάρχει άλλη παρόμοια εργασία που να εξετάζει το αντικείμενο της επιστήμης της ΦΑ. Στο παρόν δοκίμιο περιγράφω το αντικείμενο όχι ως ενιαίον τι, αλλά ως σχέση και συνάρτηση από τρεις παράγοντες. Ως σύστημα δηλαδή. Στο δεύτερο κείμενο προσπαθώ να εποπτεύσω και να περιγράψω τις τάσεις της Φυσικής Αγωγής – κυρίως τις μη σωματικές, αλλά τις γνωστικές και γνωσιακές στον σχεδιασμό της σύγχρονης ΦΑ. Είναι -όπως το λέω- μια περιπλάνηση στον χάρτη των δυνατοτήτων της επιστήμης και τέχνης αυτής. Μέρος των ιδεών αυτού του δοκιμίου δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Φιλοσοφία και Παιδεία, Νοέμβριος 2007 τ. 44-45. Στο τρίτο κείμενο περιγράφω την κίνηση ως τέχνη και αισθητικό αντικείμενο λαμβάνοντας ως παραδείγματα ένα άθλημα, το οποίο μάλιστα θεωρείται «βάρβαρο» και έχον ελαχίστη σχέση με την αισθητική, την πυγμαχία, και μία πράξη της καθημερινής ζωής μας, το βάδισμα. Το κείμενο αυτό ήταν ανακοίνωση στο διεθνές Συνέδριο Φιλοσοφίας στην Πάφο της Κύπρου το θέρος του 2009. Θα ενσωματωθεί σε τόμο Πρακτικών που εκδίδει η Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία ως έχει. Στο πέμπτο κείμενο εξετάζω την έννοια της δημιουργικότητας στην ΦΑ σε σχέση κυρίως με τους χορούς. Η δημιουργικότητα αποτελεί μία ραγδαία αναπτυσσόμενη τοπική τόσο θεωρητικά, όσο και σε σχέση με τις εφαρμογές της στην Εκπαίδευση. Χώρες όπως η Σκωτία η Αγγλία και οι Σκανδιναβικές αρχίζουν να ενσωματώνουν δημιουργικές τεχνικές διδασκαλίας και μάθησης εδώ και πολλά χρόνια Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Φιλοσοφία και Παιδεία, Ιανουάριος 2009, τ. 51.

η επιστημη τησ φυσικησ αγωγησ

Το έκτο κείμενο αποτελεί μια απόπειρα να τοποθετήσω το παλαιό πρόβλημα νου και σώματος όχι σε βάση μερεολογική, αλλά σε βάση ηθική-πολιτική. Εν πρώτοις προσπαθώ να κατανοήσω την γενεαλογία του. Κατόπιν προτείνω μία φιλοσοφική παραλλαγή (variation) του και τροποποιώ κατά τι ορισμένους όρους του, προσπαθώντας να καταδείξω την καθολική του σημασία και το ενδιαφέρον για την ζωή μας. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, Μάιος 2009, τ. 97. Πιστεύω πως τα κείμενα αυτά θα προβληματίσουν δημιουργικά κάθε ασχολούμενο με την Φυσική Αγωγή και τα φαινόμενα της ανθρώπινης κίνησης στην χώρα μας. Δρ. Σκαβάντζος Κοσμάς Νέα Σμύρνη 2011

7

8

σκαβατζοσ κοσμασ

H επιστήμη της Φυσικής Αγωγής και το γνωστικό της αντικείμενο Διορισμός του ζητήματος και σημασία

Ό

ταν ξεκίνησα να κάνω την έρευνα αυτή το 2002 πίστευα, αφελώς, ότι το πρόβλημα που εγώ έβλεπα ως υπαρκτό, ήταν αντιληπτό και από άλλους. Είχα την συνήθεια λοιπόν να ερωτώ συναδέλφους της Φυσικής Αγωγής που εργάζονταν στην δευτεροβάθμια και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση σχετικά. «Κατά την δική σας άποψη ποιο είναι το γνωστικό μας αντικείμενο»; Η ερώτηση ήταν λίγο ακατανόητη και μετά από μια αμήχανη σιγή – και ένα διερευνητικό βλέμμα προς το πρόσωπό μου–έπαιρνα την απάντηση. Με μία βεβαιότητα εκπληκτική: Θέλεις να πεις, μάλλον, με τι ασχολούμαστε... εντάξει, αυτό είναι εύκολο, εεεεε.... λοιπόν.... μμμ.. ναι, ασχολούμαστε με το ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, το βόλλεϋ ! Ταχέως κατάλαβα ότι αυτό που έβλεπα εγώ ως ένα μεγάλο κενό στην επιστημονική θεμελίωση της Φυσικής Αγωγής (συντ. Φ.Α.) δεν γινόταν αντιληπτό ως κενό και ως πρόβλημα από τους άλλους. Αυτοί όμως επέμεναν ότι η Φ.Α. είχε γίνει μια επιστήμη στην χώρα μας. Υπήρχε μάλιστα και νομοθετικό διάταγμα, το οποίο ανωτατοποιούσε (τί κακόγουστη λέξη και αυτή;) την σχολή μας! Από Ε.Α.Σ.Α την έκανε Τ.Ε.Φ.Α.Α. (Τμήμα επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού). Αφού υπήρχε το διάταγμα είχαμε γίνει λοιπόν αυτόχρημα – όπως μου είπε και κάποιος σύμβουλος- μια επιστήμη!... Είναι γνωστό ότι πάσα ανθρώπινη δραστηριότητα, η οποία διεκδικεί τον τίτλο της επιστήμης οφείλει να πληροί

η επιστημη τησ φυσικησ αγωγησ

ορισμένες αναγκαίες και επαρκείς συνθήκες προκειμένου να δικαιολογεί τον όρο–τίτλο αυτόν1. Ενδεικτικώς αναφέρουμε την ορολογία, την χρήση επιστημονικής μεθόδου, τους γενικούς και ειδικούς στόχους, την συγκρότηση θεωριών, το σώμα γνώσεων και μεγάλων ερωτημάτων κ.ά. Το γνωστικό αντικείμενο (το επιστητό) όμως είναι ένα θεμελιώδες προαπαιτούμενο πάσης επιστήμης. Διότι αιρομένου του επιστητού αίρεται και η επιστήμη. Ή μάλλον η επιστήμη είναι κατά την τάξιν ύστερη του επιστητού, το οποίο αποτελεί το «πρότερον». Δηλαδή; Μη υπάρχοντος του επιστητού – αντικειμένου, δεν υπάρχει και η επιστήμη. Με άλλον τρόπο πάσα επιστήμη είναι επιστήμη επιστητού τινός. Και δεν υπάρχει επιστήμη, μη έχουσα κάποιο επιστητό. Τελειώνοντας αυτό το φιλόδοξο και αρκετά απαιτητικό κείμενο ευελπιστώ ότι θα έχω προσφέρει στην σύγχρονη Φ.Α. δηλαδή στις «Επιστήμες και Τέχνες της Ανθρώπινης Κίνησης» μία θεμελιωμένη και επαρκώς δικαιολογημένη πρόταση για το επιστητό τους. Τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο. Όμως ας εξετάσουμε για λίγο ποια σημασία και βάρος έχει το ερώτημα για το γνωστικό αντικείμενο μίας επιστήμης; Είναι απλό, αφορά την θεμελίωση της επιστήμης. Κατά τον Τ. Όϊζερμαν: Αφετηρία για την μελέτη οποιασδήποτε επιστήμης είναι ο ορισμός του αντικειμένου της, δηλαδή η διευκρίνιση: με τι ασχολείται, τι μελετά, ποιος είναι ο κύκλος των βασικών προβλημάτων που λύνει.... Ο ορισμός του αντικειμένου κάθε επιστήμης παρουσιάζει ακόμα πολλές δυσκολίες επειδή δεν είναι καθόλου απλό να επισημάνει τα θέματα της έρευνάς της. Πρέπει να εξηγηθεί για ποιο λόγο ακριβώς διαχωρίζονται τα θέματα αυτά σαν αντικείμενο της δοσμένης επιστήμης2. Λέγοντας λοιπόν «αντικείμενο»3 (object) εννοούμε εδώ το επιστητό, δηλαδή αυτό το οποίο υπάρχει και κείται ένα-

9

10

σκαβατζοσ κοσμασ

ντι (αντί–κείται) της γιγνώσκουσας συνειδήσεως, και το οποίο η συνείδηση αυτή (καλλίτερα οι πολλές συνειδήσεις μέσα στην μεγάλη κοινωνία της γνώσης) καλείται – καλούνται να γνωρίσει – γνωρίσουν, ακολουθούσα μέθοδον και συγκεκριμένα, πάντοτε, εννοιολογικά εργαλεία, να το εξηγήσει και προφανώς να το χρησιμοποιήσει προς όφελος του ανθρώπου (εφαρμοσμένη επιστήμη), και όχι προς εξουσιασμό ομάδων ανθρώπων (εφαρμοσμένη πολιτική ως άσκηση ισχύος). Φιλοσοφικά υπάρχουν διάφορες απόψεις για το αντικείμενο. Η κλασσική άποψη το θεωρεί ως κάτι το υπάρχον ανεξαρτήτως της νοούσης συνειδήσεως, η οποία και το παρατηρεί. Έτσι αυτό – κατά τον καρτεσιανισμό–ανήκει στην res extensa, σε αντίθεση με την νοούσα συνείδηση, η οποία είναι res cogitans και η οποία προσπαθεί να το συλλάβει και να το κατανοήσει. Το αντικείμενο είναι πάντως ένα ον, για το οποίο τον πρώτο λόγο τον έχει η Οντολογία. Το απλουστευτικό αυτό δυϊστικό μοντέλο υποκείμενο –αντικείμενο δεν έχει σήμερα ισχύ και κύρος. Ακόμη και εάν υποτεθεί ότι μια συνείδηση έχει απέναντί της έναν κόσμο τόσο σταθερό (πράγμα εξωφρενικά απλουστευτικό), είναι παραδεκτό ότι μεταξύ αυτής και του κόσμου παρεμβάλλεται η γλώσσαγλώσσες, δηλαδή ένα εννοιολογικό και σημειολογικό εργαλείο, μέσω του οποίου θα περιγραφεί ή θα αναπαρασταθεί το μέρος του κόσμου που μας ενδιαφέρει. Όταν λέμε ‘γλώσσα’ δεν εννοούμε πάντα και κατ’ ανάγκην την λεκτική γλώσσα, αλλά γενικώτερα ένα σύστημα σημείων και συμβόλων. «Γλώσσα» συνιστά το σύνολο των μαθηματικών ή και λογικών σημείων και γλώσσα συνιστά το σύνολο των συμβόλων της τέχνης, όπως και το σύνολο των κινητικών χειρονομιών μας. Με το πολύτομο έργο του υπό τον τίτλο ‘Η Φιλοσοφία των συμβολικών μορφών΄ (1925) ο Γερμανός νεο-καντιανός

η επιστημη τησ φυσικησ αγωγησ

φιλόσοφος Ernst Cassirer μας έδειξε ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως κόσμο μας είναι συναφές με το εννοιολογικό σχήμα, ή καλλίτερα με την συμβολική γλώσσα μέσω του οποίου – της οποίας το παρατηρούμε. Ανάμεσα στον κόσμο ως αντικείμενο και στο γιγνώσκον υποκείμενο (που δεν είναι ένα, αλλά πολλά) παρεμβάλλεται λοιπόν η γλώσσα. Αυτή–είτε λεκτική είτε μη λεκτική–καθορίζει το πώς θα δούμε το αντικείμενο και τι θα είναι αυτό ή ποιες όψεις του θα προβληθούν. Το σχήμα του Cassirer μας οδηγεί στον πλουραλισμό. Διότι εδώ δεν έχουμε ένα μόνον αντικείμενο ήτοι ένα όν καθ’ εαυτό, αλλά πολλά αντικείμενα. Το ένα ον προς κατανόηση γίνεται πολλά, διότι υπάρχουν άπειρες γωνίες να το δούμε και άπειρα εργαλεία για να το παρατηρήσουμε και να το περιγράψουμε. Έτσι συμβαίνει ας πούμε για το όν ‘άνθρωπος’ ή για την οντότητα ‘νους’. Υπάρχουν πολλές περιγραφές τους αν και το αντικείμενο είναι ένα. Τούτο διότι υπάρχουν πολλά εργαλεία με τα οποία το παρατηρούμε. Αργότερα με τον δομισμό τέθηκε εκ νέου το πρόβλημα του οντολογικού καθεστώτος του αντικειμένου. Και ναι μεν εδώ το αντικείμενο αντιμετωπίζεται ως μια δομή, αλλά ποια είναι η οντολογική υπόσταση της δομής; Οι λύσεις που δόθηκαν είναι δύο. Πρώτον το αντικείμενο αποτελεί κατασκευή τού υποκειμένου, το οποίο και το παρατηρεί. Δεύτερον, το αντικείμενο προκύπτει από την διάδραση υποκειμένου και αντικειμένου. Από την άλλη ο Αμερικανός πραγματιστής φιλόσοφος Nelson Goodman πήγε την ιδέα αυτήν του δομισμού–κατασκευατισμού μακρύτερα. Ό,τι αντιλαμβανόμαστε ως κόσμο μας είναι κατασκευασμένο από εμάς τους ιδίους μέσω της τέχνης και του λόγου4. Οι συμβολικές γλώσσες τις οποίες κατασκευάζουμε, (κοινή λεκτική γλώσσα, τέχνες, επιστήμες, φιλοσοφία) είναι αυτές οι οποίες κατασκευάζουν εκδοχές (versions) τού κόσμου μας,

11

12

σκαβατζοσ κοσμασ

δηλαδή εκδοχές του αντικειμένου, το οποίο δεν είναι ένα καλόβολο πράγμα, που μας περιμένει έτοιμο να το ανακαλύψουμε, αλλά απαιτεί από εμάς επινοητικότητα, φαντασία και ταξινόμηση, προκειμένου να περιγραφεί το σχήμα, οι ιδιότητες και η φύση του5. Δεν υπάρχει, λοιπόν, ένα αντικείμενο, το αυτό για όλους, αλλά πολλά (πλουραλισμός). Ας εκλάβουμε ως παράδειγμα τον άνθρωπο. Τι είναι αυτός; σύνολο ατόμων και μορίων, ή σύνολο κυττάρων, ή «ον θνητό, λογικό», ή το κορυφαίο και τελειώτερο κατασκεύασμα του Θεού, ή είναι μήπως ζώον πολιτικό, ή είναι το «χψγγυ» κλπ. Και ένα δικός μας άνθρωπος; Σίγουρα δεν είναι ένα σύνολο μορίων, αλλά είναι για εμάς ένα αγαπημένο πρόσωπο. Τι φαίνεται από αυτόν τον πλουραλισμό; Φαίνεται ότι διαφορετικά συμβολικά συστήματα, αλλά και διαφορετικές ταξινομήσεις μας δίδουν εδώ μια άλλη περιγραφή, δηλαδή ένα άλλο αντικείμενο. Μας παρουσιάζουν τον ΄άνθρωπο΄ με πολλούς τρόπους (πλουραλισμός) και όλοι αυτοί οι τρόποι είναι ισχύοντες. Έτσι έχουμε τον άνθρωπο στην ζωγραφική, στην γλυπτική (αφρικανική, ελληνική κλπ.), στην λογοτεχνία, στην βιολογία, στην ψυχολογία, στην φιλοσοφική ανθρωπολογία κ.ο.κ. Μετά τις εισαγωγικές αυτές παρατηρήσεις ας περάσουμε στο κυρίως θέμα μας. Στο παρόν φιλοσοφικό δοκίμιο θέτουμε ευθέως το ερώτημα για το αντικείμενο ή το επιστητό της Επιστήμης της Φυσικής Αγωγής6. Το ερώτημα αυτό άπτεται των περιοχών τόσο της Γνωσιοθεωρίας (Epistemology), όσο και της Φιλοσοφίας της Επιστήμης (Philosophy of Science). To ζήτημα όμως του αντικειμένου είναι πρωτίστως ένα οντολογικό ζήτημα, την στιγμή κατά την οποία θα ISBN978-960-949956-9 γίνει αντιληπτό, ότι λέγοντας «αντικείμενο» εννοούμε επίσης κάποια μορφή της πραγματικότητας και κάτι το οποίο υπάρχει πως. Tο ερώτημά μας –για την ώρα– μπορεί να δι-

η επιστημη τησ φυσικησ αγωγησ

αλάβει την κάτωθι απλή και τυπική μορφή: (Q1): Ποιο είναι το γνωστικό αντικείμενο ή το επιστητό της επιστήμης της Φυσικής Αγωγής; Με άλλα λόγια, τι ακριβώς γνωρίζει ή θέλει να γνωρίσει ο επιστήμων της Φυσικής Αγωγής; Ποια είναι η πραγματικότητα (reality) εντός της οποίας κινείται ζητητικώς και ευρετικώς ο επιστήμων της Φυσικής Αγωγής; Και, επίσης, πώς υπάρχει το επιστητό αυτό; Σε ποια οντολογική τάξη ανήκει; Υπάρχει ως πράγμα, ως ιδέα, ή ως φαινόμενο; Η ερώτηση είναι σημαντική διότι ζητεί κατά βάση να προσδιορίσει το θεμελιώδες μέρος της επιστήμης αυτής. Χωρίς να είναι στη πρόθεση του γράφοντος, η ερώτηση θέτει υπό κριτική επανεξέταση τον ίδιο τον όρο Φυσική Αγωγή, στο νόημα και την αναφορά του, και θα φανεί ακολούθως ο λόγος για αυτό. Ας υπενθυμίσουμε τώρα, ότι το επιστητό ενδέχεται να διαλάβει πολλές μορφές και όχι μία μόνον–το επιστητό, δηλαδή ως όρος, πολλαχώς λέγεται. Επί παραδείγματι, το επιστητό μπορεί να είναι είτε ένα εγγενές στοιχείο του κόσμου (πχ. η στερεά ύλη), είτε ένα τεχνητό κατασκεύασμα του ανθρωπίνου πνεύματος (π.χ. ένα λογοτεχνικό κείμενο, ή ένας πίνακας). Λέγοντας, λοιπόν «επιστητό» εννοούμε πάντα κάποιο ον, διότι είναι ευνόητο ότι δεν υπάρχει γνώση και επιστήμη για τα μη όντα. Λ.χ. η πλασματική τερατολογία στην οποία υπάγονται κένταυροι, σειρήνες, ξωτικά, πήγασοι, γοργόνες δεν είναι μια επιστήμη, διότι όλα τα παραπάνω δεν υπάγονται στα υπό μελέτη όντα7, τα οποία θα μπορούσε να μελετήσει η επιστήμη. Μπορούμε όμως να δούμε τα όντα αυτά ως «συμβολικές μορφές» μέσα στα πλαίσια του πολιτισμού και να τα ερμηνεύσουμε ως σύμβολα και ως σημεία αποδίδοντα νόημα. Υπό τον όρο ΄επιστητό΄ συναθροίζεται λοιπόν μια μεγάλη ποικιλία όντων. Επιστητό δεν είναι

13