Versión infantil de la Constitución Política de la República en idioma Mam

TTXUU KAWB’IL TWITZ PAXIL Kye qe k’wal

Qe wi’xanil te wi’xan k’loj ajkawil 14 tkyajin xjaw 2017- 13 tkyajin xjaw 2018 José Francisco De Mata Vela

Aj Wi’xan te Kawb’il

Qe Aj Wi’xan te Kawb’il

Dina Josefina Ochoa Escribá Bonerge Amilcar Mejía Orellana Gloria Patricia Porras Escobar Neftaly Aldana Herrera

Qe Aj Wi’xan Xelb’aj te Kawb’il José Mynor Par Isem Henry Philip Comte Velásquez María Cristina Fernández García María de los Angeles Araujo Bohr María Consuelo Porras Argueta

Martín Ramón Guzmán Hernández

Tnejel Ajtz’ib’al

Ana Margarita Monzón Paredes de Velásquez

Tnejel Ajtz’ib’al

AQ’UNB’IL TIB’AJ TTXUYLAL KAWB’IL LAK’CHI TI’J WI’XAN K’LOJ AJKAWIL

Nejenel

Julio César Cordón Aguilar Ttxu Kawb’il te Twitz Paxil Kye qe k’wal Wi’xlal Nik’ub’il Kawb’il

Aju’ miltz’ul yol ex uk’tzab’il lu’ ma b’aj b’inchet tu’n ma onin Aq’unb’il de Nintz Aq’unal te Chemb’il Nimaq Tnam te Kyoklen Winaq Twitz Paxil (OACNUDH) Toj tume’l txilen chq’ona’ taq’un.

ISBN: 978-9929-40-559-2 Miltz’u’n toj Mam yol.

Uk’tzab’il: Arcon

Onb’il chijb’il tu’n:

Nuk’b’il ex tilb’ilal twitz: Wi’xlal Nik’ub’il Kawb’il / Teresa Hurtado ex Lucía Meneses Tu’n tetz tilb’ilal u’j lu’, tkyeqalx mo jni’xku’, t-xi’ smet toj alkyexku’ xob’il yol, moqa netz tilb’ilal, ilti’j tu’n ttz’ib’at okb’il kye qe tajaw te copyright.

JAQB’IL Ilti’j aqe Aj Twitz Paxil, ayile qe k’wal ex ku’xun tu’n toky kyotzqin at ku’x toj Ttxuylal Kawb’il, tu’ntzun otzqinjtzel Ttxu Kawb’il at tu’n tjapun kanun ti’chaq ntqma’n ex tu’n tklet kawb’il.

Tqumtzun, a tqanil xim ex aq’untl ljo’n tu’n Aq’unb’il Tib’aj Ttxuylal Kawb’il toj qe 2017-2018, ok xonxix kyk’uj ti’j tu’n tmiltz’et Ttxuylal Kawb’il Twitz Paxil kye qe k’wal toj Mam yol, junx kyuk’il “Aq’unb’il Tib’aj Ttxuylal Kawb’il ex Aq’untl te oklenjtz twitz tnamil ex xnaq’tzb’il kye qe k’wal Aj Twi’xin Kawil toj jun q’ij”, (Tu’n tb’i toj kyol mos) nkub’ kychik’b’an kyaq’un Oxkaw tu’n tjapun kanun iltijib’il yek’unjtz tqeb’il kyoklen koklen wnaq Twitz Paxil.

Tquma’ ilti’j tu’ txiq’et chjontexix te Aq’unb’il de Nintz Aq’unal te Chemb’il Nimaq Tnam te kyoklen Wnaq Twitz Paxil (OACNUDH tb’i toj kyol mos) tu’n tonb’il tu’n tb’inchet u’j lu’ kye qe k’wal, tib’aj Ttxuylal Kawb’il, ex atoj tilb’ilal ex uk’tza’n.

Atzun kyajb’ilxixju’ tu’n tchik’b’et kye qe k’wal tu’n toky kyxon kyk’uj ti’j kyaq’un tu’n Aj Twitz Paxil qe’, tu’n kyb’in ex tu’n kykayin ti’j kawb’il, ex tu’n toky tchi’ kyk’uj kyi’j chukchaq tnam ate’ nche’ najan twitz qtx’otx’, ex aye qe ky’wal ex ku’xun lu’ kche’ okyil te twixanil tnam. Atzun tumelju’ tu’n qnajan toj tnik’alti’j, toj nak’b’il, ex tu’n qnajan ksenxkuju’ at ku’x toj kawb’il, junelni ex b’an qten.

NIm Ximal José Francisco De Mata Vela WI’XANIL TE WI’XAN K’LOJ AJKAWIL Ex te Chemb’il Aq’unb’il Tib’aj Ttxuylal Kawb’il

JAQB’IL Aju tnam Paxil, jun tb’anilxix tnam, twitz nche najana chukchaq t-xilen anq’ib’il. Nimxix kyoklen qe t-xjalil, twitz qtx’otx’, qe tilb’ilal twitz qtx’otx’, tq’uma’n ilti’j tu’n tkub’ qka’yin tu’n qnajan toj tzalajb’il. Atzun tumel sanq’ina’ Ttxu Kawb’il te Twitz Paxil, nimxix toklen Twitz Paxil, qu’n intq’ama’n ex at toj ayileju qoklen, ex intq’ama’n alkyeqe ilti’j tu’n kyaq’unan tu’n t-xi’ kyka’yin qoklen Twitz Paxil.

Ja’lo, ma kub’ ximat ex ma b’inchet jun Ttxu Kawb’il teya. Aju u’j lu’, ma ximat tu’n t-xi’ onb’il teya tu’n tok tojtzq’ina toklena ex tu’n tklo’nteya.

Tnejel, kxel qq’amane teya alkyeqe oklenjtz ex kyb’inchajtz qe winaq te Paxil, ttz’ab’il kb’el yek’it teya tumel ilti’j tu’n kyonin tu’n ti’ja tu’n tjapun kanun xim at kub’ toj Ttxu Kawb’il. ¡ku tzaja, ku toka, ojtzqima junx kyuk’il qe kolol ti’j Ttxu Kawb’il, kche’kxq’lab’il quk’il, ex ktzajil kyq’ama’n qe se’n twitz Paxil at qoklen ex jatumel tu’n qxi’ kolol qib’. Ja’lo ktzyetil tub’ qb’e, nejtel kxel q’ama’ne teya alkyeqe kolol kcheb’etil quk’il.

Je’ky! Aqine o’n.

!

Kxel nchik’b’an teya aqe kyoklen qe winaq, aju tkyeqal toklena tu’n winaqteya, se’n kuju kyeqalx winaq, junelni qo’x, nti’ tu’n qel ik’uma’n

Je’ky! Aqine Q’uq’.

!

Kxel nchik’b’an teya ti’j tzaqpib’il ex alkye qe chukchaq tzaqpib’il teya twitz Paxil.

Je’ky! aqine Manatí.

!

Kxel nchik’b’an teya jte’tel oklenjtz, a kb’iju “k’loj oklenjtz twitz tnam” se’nxju oklenjtz toj kyja kyib’, oklenjtz te xnaq’tzb’il, oklenjtz te xpo’tzen ex jte’tel.

Je’ky! aqine B’alam.

!

Kxel nq’aman teya alkyeqe ajkawil ex wi’xanil twitz Paxil.

At tu’n qotzqinteye wuk’ile ale’x kyb’aj ex alkyeqe tja kawb’il ex tja wi’xanil ex kxel nchik’b’an teya ti’chaq inkyb’inchan. Kutzaja, kb’el toj twitza alex nxi’ nq’aman teya.

Mya’ o’kx qoye at tu’n qotzqinteye Ttxu Kawb’il, ilti’j tu’n totzqinteya ex tkolon teya. Qo tzun b’et ja’lo, ajtzun tb’aj junjun k’loj yol, ilti’j tu’n tkub’ ttz’aqtzana jun aq’untl tu’n tkub’ tojtzqinxixa. ¡Mla’n kub’ tayo’nxixa, tzyuma tb’e Ttxu Kawb’il junx quk’ile tu’n tokyal aj u’jil ex tu’n tklet Ttxu Kawb’il tu’na.

Tajlal t-xaq u’j 1. TNEJEL QAQ’UN: Toklen winaq: T-ximex taq’un Twi’xanil tnam Kolb’il winaq Taq’un Twi’xanil tnam

2. TKAB’EN QAQ’UN: Oklenjtz tjunjunal winaq Toklen chwinqlal Tzaqpib’il ex junilniyil Tzaqpib’il te ipb’il Oklenjtz ti’j kolb’il Mya’ b’in qa at til Nti’ tzaqpib’il ti’j najb’il Kolb’el ti’j smo’n u’j, ti’chaq qe u’j ex kyi’j u’j Tzaqpib’il b’etel Toklen qanb’il Tzaqpib’il oklenjtz toj Ox jakawil ex qe Twi’xanil ja Oklenjtz ti’jb’uyjtib’il ex k’loji’n qanb’il Oklenjtz te chmob’il

12

18

Tzaqpib’il tu’n tq’amet xim Tzaqpib’il te na’j Qajwil Etzanil teyile junjun Qitpub’il etzanjtz Toklen tb’inchb’en junjun Tzaqpib’il te nimaq b’inchanjtz, k’ayb’il ex aq’untl Koklen qe winaq Toklenxix jlaj oklenjtz te kyoklen qe winaq

3. TOXI’N QAQ’UN: kyoklen qe winaq 3.1 K’loj winaq oklenjtz Toj kyjaxkyib’ Kyka’yinjtz winaq mya’ b’a’nqexix, qe tij winaq ex qe k’wal T-xilen kyanq’ib’il tnam Kykojb’il qxjalil Xnaq’tzb’il Xpo’tzil Chwinqlab’il, kuwsab’ilex aq’untl kyxol xjal T-xilen pwaqib’il ex kyxol winaq 3.2 Aq’untl ex oklenjtz twitz tnamil ex nab’il 3.3 Taqpub’il oklenjtz twitz Ttxu Kawb’il

42

4. TKYAJI’N QAQ’UN: Twi’xanil ex t-xilen twi’xanab’il Tanamil ex ajchojonel T-xilen tipumal kyyol winaq Twi’xanil b’inchal kawb’il: k’loj xjal b’inchal kawb’il Tjunq’ayil wi’xan: wi’xan ex tkab’an wi’xan twitz Paxil Tq’ab’ wi’xan twitz Twi’xanil Tipan Ajkawil: Nintz Tja Ajkawb’il ex jte’tej ox jakawb’il T-xilen nab’il te sk’ob’il wi’xanil T-xilen ka’yb’il ex xpich’b’il tajlal Pwaq T-xilen chojb’il Tq’uqb’il ex t-xilen Twi’xanil Ajxq’uqal Tja Xpich’bil il Kolb’il Twi’xanil T-xilen toj tnam Kolb’il tu’n Ttxu Kawb’il ex kolb’il ti’j tumel kawb’il K’loj wi’xan aj Kawil Iky’sal Twitz Kyoklen Winaq Jiqasab’il Ttxu Kawb’il

58

1. T

AQ’UN Q L E J E N

q a n i w Toklen 12

l i n a x ’ i w T n u ’ q a T-xim ex t

13

Kolb’il ti’j winaq

14

Kolb’il ti’j winaq ex toj kyjakyib’ tu’n Twi’xanil.

15

Llti’j taq’un Twi’xanil

Llti’j taq’unan Twi’xanil kye qe winaq tu’n:

Tzaqpib’il

16

Nimb’il teyilex junjun

JUNELNIYIL, XQ’LAB’IL, NAK’B’IL, TZAQPIB’IL, B’A’NAB’IL

Jyonkub’a toj smol yol, ti’chaq ilti’j tu’n tb’inchante Twi’xanil.

¡SMOL YOL!

Y O J K P J B’ R U W K N TZ K X O J I X Q’ L A TX N K L B’ X Q S Y K B’ I L M ’ E L N A CH B O U TZ S B’ A N A B’ ’ J K A L I I J K L U L L U Q I K W P E B’ S CH I K S I K A Y L U O M I O M S B’ K J U N E L N I Y I L K L O M I S T I L TZ J I L M E A S K L E

Xq’lab’il

Nak’b’il

B’anab’il

17

AQ’UN Q N E ’ 2 . T KAB

l a n u j u j t z t j n e Okl winaq

18

19

Kyeqal winaq nim toklen kychwinqlal axtaq ate’ toj kyk’uj kytxu.

Nim kyoklen, tq’uma’n mlay cheb’aj k’ixb’et ex tu’n che’x ka’yit

20

Toklen

Chwinqlal

21

Tkyeqalx qe winaq at tzaqpib’il kye Twitz Paxil, junelni kyoklen, ichan/xinaq mo qya/xu’j, mjeb’lenqe mo kjunalx, ayile tumel kye ex twitz kyaq’un.

TZAQPIB’IL EX JUNELNI OKLENJTZ

22

Tzaqpib’il ti’chaq nb’inchet.

Kyeqalx winaq b’a’n tu’n tkub’ kyb’incha’n ti’xku’, noq ajumya’ ajo’n tu’n kawb’il

Tzaqpib’il ti’j na’j Qajaw.

Qkyeqalx ajtnamqo, b’a’n tu’n qna’nte Qajaw se’nxku’ qtxolil ex qxim.

23

? ¿ onte at tumel tu’n kykl q a in w lx a q ye Tk lu’x n jun il kyi’j, mixa kyib’ qa nok cha amx ’eysan twitz qa n tz b’ ku ’n tu ’n a b’ len n ajkawil toj t-xi kub’ b’in, twitz ju ek’un tu’n tyolin ex ty ’n a b’ ja il b’ w ka techlal il.

24

MYA’ B’IN QA AT TIL

!

Atqa’u rneatl

Ataq’reuna tl

!

Tkyeqalx qe winaq nikujxa nti’ kyil, ilti’j tu’n tchikyb’et til twitz ajkawil.

e’untl taArqea

25

Nti’ tzaqb’il ti’j najb’il 26

Mixalu’ at tu’n tokx b’et toj jun najb’il qa mya’ k’mo’n tu’n tajaw, moqa mya’ q’ama’n tu’n jun ajkawil, ex mlay b’ant tokx tjaq’ qaq kmuj moqa tib’aj qaq kmuj te qale ex qa at tajaw ja.

27

KAYB’EN

ti’j smo’n u’j, chukchaq u’j ex qe u’j.

Aqe u’jb’il, smo’n u’j ex sipan u’j nti’ tu’n kykub’ ka’yin kyu’n mya’ tajaw qa minte q’ama’n tumel tu’n tajaw moqa tu’n jun ajkawil.

28

Tkyeqal winaq at tzaqpib’il kyi’j tu’n kyok, kub’ kyten, kyb’eten moqa tu’n kyex jlaj nintz tnam, ex b’a’n tu’n kytx’ixpunte tumel kynajb’il

TZAQPIB’IL B’ETB’IL

29

Ok le n j t z q a nb ’i l 30

Kyeqalx xjal Twitz Paxil, b’a’n tu’n kyqaninte ti’xku’ twitz qe wi’xanil te tnam, aqetzun wi’xanil ilti’j tu’n t-xi’ kytzaq’wen qamajxix lajuj toj kyawinaq q’ij.

30

Tzaq pib’il tu ’n kyokx wina q toj ox kawil ex toj aq’u nb’il

Twi’xanil Qkyeqalx at tumel tu’n qxi’ toj alkyexku’ ox jakawil ex toj junjun tja aq’unb’il te Twi’xanil tu’n qxib’i’n.

31

32

Oklenj tu’n qb’uyinteqib’il ex tq’umel ti’xku’ Qkyeqalx Ajtnamqo’, b’a’n tu’n tkub’ qb’uyinqib’ tu’n t-xi’ qqanin, moqa tu’n t-xi’ qchik’b’an twitz qe wi’xanil qa mya’ b’a’n kyaq’un, noqx aju’ toj ttxolil kawb’il ex toj nak’b’il.

Oklenjtz te chemb’il Qkyeqalx b’a’n tu’n qoky toj jun chmojtib’il ex mujb’ab’il, ti’xku qajb’il, mixa’lu’ at tu’n tkub’san ti’j juntl tu’n tokyx toj chmob’il qa min tajb’il. O’kx aj tjapun b’aj jun nimaxnaqtzb’il, ilti’j tu’n ttz’ibata toj chmob’il wi’xanil, se’nxku’ t-xnaq’tzb’ila.

At jaxnaq’tzb’il kye qe Kolol, kye Q’anil, xnaq’tzal ex jte’tel.

33

34

l i ’ b i p q Tza

q’umb’il xim

Qkyeqalx Ajtnamqo’ at tzaqpib’il tu’n tex qq’ama’n qxim, mixalu’x tu’n tkub’ taqk’unte qyol.

35

Etzanel teyilex junjun Qkyeqalx Ajtnamqo’ at qoklen toj kawb’il tu’n tok qetzan qq’inumal

36

QITPUB’IL ETZANTZ A tz’elpuna’ qiltpub’il etzanjtz, aj t-xi’ tka’yin Twitzanil qa ilti’j tu’n tajb’en jun tx’otx’ mo ti’xku’ tu’n tb’inchet jun aq’untl tu’n tajb’ej te jun k’loj winaq, aj tel kolpi’n, ilti’j tu’n t-xi’ chjet te tajaw ale’x twi’ tetzanjtz.

37

At toklena ti’j junjun ti’xti’ ma jaw tnab’lana.

38

Twitz Paxil at tzaqpib’il qi’j tu’n qaq’unan, tu’n qloq’on ex tu’n qk’ayin, se’nx ku’intq’aman kawb’il.

39

Kyoklen qe

WINAQ

Aju ttxu Kawb’il twitz Paxil nel tniky ti’j kyoklen winaq, qa minte’ ntq’ama’n toj, at kyoklen winaq.

40

Sqitunkuya ayile ttx’uky tq’ob’a tib’aj u’j.

Tz’ib’ankuya 5 toklena aqe xkub’xix toj twitza, tz’ib’ankuya jun tib’aj junjun twi’ tq’ob’a. atzun toj tq’ob’a b’inchama tilb’ilal aju’ xkub’xix toj twitza.

¡B’INCHAMA TILB’ILAL TQ’OB’A!

Toklenxix jlaj oklenj te kyoklen qe winaq At kawb’il b’inchantel kyu’n jte’ tel Twi’xanil ate’ jlaj, atzun jlaj oklenjtz tb’i, ntq’ama’n toj ti’j toklen winaq. Aju Twitz Paxil at tnimal kawil jlaj b’inchanjtz qa nkawin tib’aj kyoklen qe winaq.

41

’UN Q A Q N ’ I X O 3. T

42

43

TOJ KYJAX KYIB’ Toj Twitz Paxil ilti’j nchex ka’tit winaq toj kjaxkyib’. Qa toj kjaxkyib’ a chmilb’aj ex xu’jilb’aj junx kyoklen. Ex qe k’walb’al ayilex kyoklenju, ilti’j tu’n kyk’achanjtz tu’n manb’aj ex tu’n txub’aj.

44

KYKAYINJTZ MYA’ B’A’NQEXIX, QE TIJ WINAQ EX

QE K’WAL

Ilti’j tu’n chex ka’yin tu’n Twi’xanil aqe winaq mya’ b’a’nqexix, aqe tij winaq ex aqe k’wal tu’n kyten toj b’a’n, aju kyxmilal ex kyxim.

45

Tkyeqal qe winaq Twitz Paxil, at kyoklen tu’n t-xilen tumel tanq’ib’il kytanam, se’nxku’ kyxim, kyyol, kyxb’alun ex ti’chaq in kyb’incha’n.

Ilti’n aju Twi’xanil tu’n tonin ti’j chukchaq t-xilen tanq’ib’il qe tnam, tu’n chex ka’yit ojtxi’ kynajab’il chmanb’aj. Ilti’j aju Twi’xanil tu’n chex tka’yin qe ajchimb’al ex tu’n chex ka’yit alex txkub’, a’, k’ul ex ayile nche’ anq’in twitz tx’otx’.

46

Twitz Paxil nche najan chukchaqx t-xilen kyanq’ib’il winaq, ate’ Twi’xanil ilti’j tu’n cheb’ajx tka’yin t-xilen kychwinqlal, kyxb’alun, kyyol. Ilti’x tu’n cheb’ajx ka’yin kytx’otx’ qe qxb’alij najlqe’ tzala.

K’LOJ QWINAQIL 47

Ilti’j xnaq’tzb’il tu’n ttzaj tq’on Twi’xanil kye qe najlqe Twitz Paxil, mixalu qex ok’okila ik’b’il ti’j.

XNAQ’TZB’IL Ate’ xnaq’tzb’il a njyon tu’n

kych’il winaq toj kychwinqlal, otzqib’l ti’j tchwinqlal qtanam ex kye tnam ate’ jlaj.

48

Qkyeqalx at qoklen ex ilti’j tu’n qxi’

toj

xnaqtzb’il.

tnejel Ilti’j

ex tu’n

tkab’an tonin

Twi’xanil kyij qe winaq namx kyb’ant kyu’jin ex kytz’ib’an u’j ex ilti’j tu’n qonin kyi’j.

Qa

at

jun

tnam

b’ampun qwinaqil. Ilti’j tu’n t-xi’ q’et kye k’wal aju

xnaq’tzb’il

toj

kab’yol, aqe toj qyol ex toj kyyol mos.

49

T Z ’ B ’ O P IL X 50

Ilti’j tu’n tonin Twi’xanil tu’n tb’ant xpo’tzb’il kyu’n qe winaq. Nim toklen ti’j xpotzb’il tu’n qten toj tb’anil.

51

CHWINQLAB’IL Ex kuwsab’il Seguridad dy Asistencia Socia Social kyxol winaq

MÉDICAA RREECCEETTAA MÉDIC

52

Qkyeqalx at qoklen tu’n qten b’a’n, ilti’j tu’n tka’yinjtz tb’anil qchwinqlal tu’n Twi’xanil, ex at tu’n t-xi’ tka’yin qa b’a’n qwa ex qq’anb’il tu’n qten b’a’n.

Aq’untl Aqe kawb’il Twitz Paxil nche tklo’n qe aq’unal, ntq’ama’n jte’ kmuj at tu’n kyaq’unan te q’ijtz ex jte’ te qonik’an, ex jte’ twi’ kyk’uj ilti’j tu’n t-xi’ chjet.

Aqe aq’unal at kyoklen, se’nxku’. tu’n t-xi’ chjo’n twi’ kk’u’j, tu’n kyten toj ojlab’il, tu’n t-xi’ chjon jun tib’aj twi’ kyk’u’j. Tza’lun Twitz Paxil, Atl tib’aj kyaq’un k’wal namxtaq kkjapun toj kyajlaj ab’q’i.

Aju kyoklenjtz qe aq’unal Ajtnamqw, mixtla’ tumel tu’n tel iq’in kye.

53

n e l x e l i i T - x aqib’ q p w ina w l k yxo

54

Tkyeqalx q’inumal at toj tq’ob’ Twi’xanil, ilti’j tu’n tajb’e tu’n kyten ajtnam toj tb’anil kychwinqlal, ilti’j tu’n tajb’en pwaq te xnaq’tzb’il, q’anb’il, tu’n kyb’inchet b’e, q’anjen ex jte’tl aq’untl tu’n qten toj tb’anil.

Te Twi’xanil Twitz Paxil aqe: ѷ ѷ ѷ ѷ

1LPDT DѲ WTDQ DѲ H[ SORZ 7N\HTDO[ DW WMDT W[ѲRW[Ѳ 1LPDT MD H[ .\QDMDEѲHQ TH FKPDQEѲDM 4ѲLQXPDO DW WMDTѲ W[ѲRW[Ѳ

O’kyx Twi’xanil at toklen tu’n tq’amante tumel ex b’inchalte pwaq.

4ѲXTѲ WEѲLMX TSZDT

55

AQ’UNTL EX OKLENJTZ TWITZ TNAM Kkyeqalx qe ajtnam, at kyoklen ex kyaq’unante: Kolol ti’j nintz tnam, tu’n tkub’ kyka’yin t-xilen Ttxu Kawb’il ex jte’ tel kawb’il.

Tu’n kyxi’ b’et se’n in tq’ama’n kawb’il ex aj kawil.

56

Aq’untl ex oklenjtz twitz Kawb’il Aqe ajtnam at kyoklen tu’n tjaw kysk’on qe wi’xanil:

Wi’xanil te nimin tnam, tkab’ wi’xanil, qe b’inchal kawb’il, qe Twi’xanil qtanam. B’a’n tu’n kyjaw sk’o’n qwinaqil te wi’xanil.

Tz’ib’an kuya kyoklen qe winaq ex aq’untl ex oklenjtz twitz tnam ex kawb’il. Ja’lo sk’onktza 3, b’inchama kyilb’ilal ex uk’tzan qe kuya.

¡TZ’IB’ANA EX B’INCHAMA TILB’ILAL!

¡B’INCHAMA TILB’ILAL!

¡TZ’IB’ANA!

Taqpub’il oklenjtz twitz Ttxu Kawb’il Jte’ oklenjtz in tq’on Twi’xanil, ja’ku cheb’aj kub’ taqk’un, se’nx qe ku’: aj ttzaj jun k’ixk’oj tu’n kyejejnab’, atzun nb’anta’ tu’n “xitxtib’il kye qe k’loj winaq”, moqa aj ttzaj jun q’oj, moqa ncheb’aj tzaj ij tib’aj Twi’xanil. Noq jte’ oklenjtz ja’ku chebaj kub’ taqk’un ex noq te jte’ q’ij.

57

-xilen t x e l i an x ’ i Tw wi’xanab’il t

4 . T K YAJ

58

Q’UN A Q I’N

59

z t i w T a n B’a’n tule Paxil

60

Aj tumel Twi’xanil Twitz Paxil, tkub’ toj tzaqpib’il, tetzantib’, ex wa’l tujx tkawb’il, in tka’yin kyoklen winaq ex tzaqpib’il kye ajtnam. Ate’ Twitz Paxil at junelni kyoklen winaq, tq’uma’n tkyeqalx ato’ twitz ttx’otx’al iqo’x toj sk’ob’il wi’xanil ex jte’ tel at tumel tu’n qyolin tib’aj.

A Ttx’otx’al Twitz Paxil at twi’ tx’otx’, tjaq’ tx’otx’, aqe a’, tqan a’ at toj qnaqach ex jun tqeky’ plow, se’nxku’ in tq’ama’n kawb’il.

61

Tkyeqalx qe winaq nche itz’ji Twitz Paxil ex qe kyk’wal nche itz’ji jlaj, te ajtzalaniqe’.

Toj qtx’otx’, aqe winaq ncheb’aj tzaj toj jte’ tel tnam jalaj te Jwe’ Tnam Tkyajchaq Tx’otx’, ja’ku b’ant tu’n kyqanil kytanam tzala.

x e l i m a n l e a n T o j o h c j a 62

63

Aju taq’u nb’il oklenjtz tiwtz tnam Twitz Paxil aju t-xilen tipumal Twi’xanil, xi’ ntzaja qeya ti’j tnam, tkyeqal qe ajtnam ilti’j tu’n kyxi’ lape ti’j kawb’il, mixalu’x tu’n toky ilti’j juntl winaq tu’n tb’inchan il.

64

65

Twi’xanil b’inchal kawb’il: k’loj xjal b’inchal kawb’il

Tu’n tb’inchet jun kawb’il, ilti’j tu’n t-xi’ atzun tqanil lu:

1. Jte’ wi’xanil ja’ku b’ant tu’n

t-xi’ kyqanin kye b’inchal kawil tu’n tkub’ tb’inchan jun kawb’il, moqa alkexku’ B’inchal Kawil ja’ku tz’okyx tqaqnin.

2.

66

aqeju ajtnam nkub’ kyka’yin ex ja’ku tz’etz ‘b’ant kyu’n moqa mlay.

Aju Twi’xanil B’inchal Kawb’il, a tq’ob’ Twi’xanil tu’n tb’inchet qe kawb’il, tu’n aqe winaq kub’ kyka’yin ex chel lape kyi’j.

Aqe winaq nche aq’unan toj Twi’xanil B’inchal Kawb’il, B’inchal Kawb’il kyb’i, nchejaw sk’on toj sk’ob’il, ex ncheb’aj ok te qxel, moqa te t-xel tnam.

3.

Qama ajonjtz kawb’il, ilti’j tu’n

tkub’ yek’un toj “Twi’xanil Chik’b’ab’il Pakb’al” tu’n tok qojtzqinte. Ikytzun ncheb’incheta qe kawb’il.

67

68

Tjunq’ayil wi’xan: Wi’xan ex tkab’an wi’xan Twitz Paxil

Aj Wi’xan atzun twiylal tkyeqal Twi’xanil. Tzalu Twitz Paxil aju Wi’xan njaw sk’et tu’n tnam toj sk’ob’il. Nim taq’un Wi’xan, tu’ntzun junju’, ilti’j tu’n tkub’ tka’yin tu’n tjapun b’inchet in tq’ama’n Ttxu Kawb’il ex jte’ tel kawb’il, tu’n tkolen ti’j Twi’xanil, ex nxi’ tka’yin pwaq nchmet toj unb’ab’il tu’n tnam.

Aqe chojb’il ilti’j tu’n t-xi’ qq’on tu’n tten tb’anil te qtanam, se’nxku’ qe b’e, qe tja q’anal, xnaqtzb’il ex jte’tl b’an qe.

Atzun Tkab’an Wi’xan, Aju’ winaq nonin ti’j Wi’xan toj taq’un, ex qa mixalu’ Wi’xan toj qtanam, aju’ Tkab’ Wi’xan inoky te t-xel, nonin tu’n t-xi’ b’inchet aq’untl twitz Paxil ex nxi’ te t-xel jlaj.

69

Tq’ab’ wi’xan twitz Twi’xanil

’untl q a x E ’il b z t ’ naq X il ’ b a ql n i Chw Twitz Paxil nimxix kyaq’un ex nim toklen te qtanam.

70

Aqe Tq’ab’ wi’xan twitz Twi’xanil, nche aq’unan junx kyuk’il qe Wi’xan ex Tkab’ Wi’xan, nche’ onin tu’n t-ximat aq’untl ex yolil jatumel nxaya’ tqanil aq’untl twitz Paxil.

Ajak Tx’otx’

Twitz tx’otx

Ipum

alj

Anq xpo ’ib’il e ’tzb x ’il 71

l i ’ b l o y i’

Tw 72

tz i w T ’il b l o k Paxil

B’a’nab’il

Nche’ onin tu’n kyjaw nimaq jaxnaq’tzb’il, jaq’anb’il, b’e, xpo’tzb’il ex jte’ tel.

Q’inumab’il C hojb’i l

T-xil kyuken ’il

Jlaj

tna

m 73

Aqe nche’ onin tu’n tb’aj xitjtib’il kyol jun mo txqan winaq Twitz Paxil. Tzala at ox jakawil jatumel ate’ Ajtnam tu’n tb’aj xitxtib’il. Qa toj jun ox jakawb’il at b’ampun ajkawil Ajwi’xan te Kawb’il kyb’i.

Aju Ninja te Ajkawb’il atzun wi’xanilxixju toj Tipan Ajkawil, atzun taq’un tu’n tjapun kanun tq’ob’ kawb’il Twitz Paxil.

Atzun kyten, oxlajuj kyb’aj qe Ajwi’xan te kawb’il, at qe ox jakawil nak’b’il kawb’il kyb’i, Kawb’il te tnejel tja kawb’il moqa Jatumel in q’umeta, Mya’ B’a’n T-xilen Kawb’il

74

Tipan Ajkawil:

Nin Tja Ajkawb’il ex jte’tel Ox jakawb’il

75

T-xilen kawb’il tib’aj sk’ob’il wi’xanil A Twi’xanil nkub’ tka’yin tzaqpib’il tib’aj nchejaw b’enta’ ex kyaq’unana chemb’il te xim. Tib’aj sk’ob’il, wi’xanil ex t-xilen sk’ob’il at jun kawb’il nxi’ q’onte tqanil.

76

77

Tq’uqb’il ex t-xilen Twi’xanil

Aju twitz Paxil aq’pun tu’n Twi’ tnam ex toj tnam. Junjun twi’ tnam ex toj tnam at kyxelb’aj

78

Toj junjun Twi’ Tnam at qe tq’ob’ wi’xan atzun toj tnam ate’ nejenel. Aqe nejenel sk’onqe’ kyu’n qe winaq najlqe toj junjun tnam.

79

T-XILEN KA’YB’ILAL EX XPICH’B’IL TAJLAL PWAQ Aju Ka’b’ilal ex Xpich’b’il Tajlal Pwaq, a taq’un tu’n tka’yin ex txpich’in ti’j pwaq in kyq’on winaq te Twi’xanil tu’n tajb’en toj tb’anil kye junjun aq’untl ex najb’en kye qe xjal toj kytanam.

80

T-XILEN CHOJB’IL Junjun ab’q’i, nb’inchet jun u’j, jatumel in tq’ama’n jni’ pwaq kychmetil ex jni’ pwaq ok kyajb’el Toj Twi’xanil, toj u’j lu’ atkuxa’ jni’ju pwaq at toj tq’ob’ Twi’xanil toj ab’q’i lu’ ex jni’ ok kyajb’el te. Tu’n tb’uyit alex pwaq lu’, at tu’n qonin, ilti’j tu’n qq’onte qchojb’il ex jte’ tel unb’ab’il ntzaj qanin tu’ntzun tajb’en te Twi’xanil.

81

L A Q U ’ A XQ

82

Aqe xq’uqal te Twitz Paxil, kyajb’il tu’n tkub’ toj tzaqpib’il, tetzantib’ ex nimb’il te Twitz Paxil.

Ex aqe xq’uqal nklo’n tx’otx’, nak’b’il ex nche xq’uqan kyi’j qe winaq nchenajan Twitz Paxil.

83

Jatumel in onin kyuk’il Ajkawil ex Ajwi’xan te Kawb’il tu’n tkyeqalx t-xi’ toj ttxolil kawb’il. Atzun taq’unxix nxpich’an kyi’j qe il nche b’inchanjtz toj Twitz Paxil.

2

1 84

Xpich’b’il il

85

Ate’ Iky’sal Twitz Toklen Twi’xanil aju in ok te t-xel Twi’xanil, in onin, nq’on nab’il, tq’uma’n in tu’jin ti’chaq nb’aj jatumel ilti’x tu’n tok Twi’xanil.

PGN

86

Aqe T-xilen toj tnam Twitz Paxil kyetzb’an kyib’, a tz’elpuna’ ate’ toj tzaqpib’il kywitz kyte’ tel wi’xanil. At junjun toj junjun tnam, ex iktzun kyten kyja’lo nejenel, ex jun qteky winaq eb’aj sk’o’n kyu’n qe kyxjalil te kytanam. Ilti’j tu’n tkub’ kynik’un kyaq’un ex tpwaq tnam tu’n tajb’en tex tnam.

87

A Ttxu Kawb’il in tq’ama’n tumel tu’n t-xi’ kyqanin xjal qa minte njapun kyanun in tq’ama’n kawb’il. Atzun tb’i ju “Kolb’il tu’n Ttxu Kawb’il”, oxe kyb’aj:

ѷ <HNѲEѲLO WZLQTDO ZLQDT nim toklen tu’n tajb’en te xjal qa ma kub’ tzyu’n mya’ toj t-xilen kawb’il, moqa ma kub’ k’ixb’an aj tkub’ tzyu’n.

88

ѷ .ROEѲLO QDMEѲHQ WXѲQ W [LѲ qanet kye qe wi’xanil nche xob’san mo nche k’ixb’an ti’j kyoklen qe winaq.

Kolb’il tu’n Ttxu Kawb’il qa mya’ toj tumel ata’ kawb’il.

Qa mya’ toj tumel ate’ kawb’il, in ajb’en qa at jun kawb’il nb’inchanjtz ex qa min tz’aqli tuk’il ttxu kawb’il.

89

J O L ’ K N WI’XA Jun ox jakawil ate’ jumajx, kub’ b’incha’n tu’n tklet Ttxu kawb’il, at tjunalx toj tzaq’ib’il kywitz jte’ tel wi’xanil te Twi’xanil. Jwe’ kyb’aj Ajwi’xan majx ate’ ex jwe’ Ajwi’xan te Kawb’il noqx xelb’aj.

90

¿Alkyeqe’ nche ok q’onte qe Ajwi’xan te Kawb’il? ѷ 1LQMD WH $MNDZEѲLO ѷ 7ZLѲ[DQLO EѲLQFKDO NDZEѲLO ѷ :LѲ[DQLO 7NDEѲ :LѲ[DQLO H[ TH 7TѲDEѲ ZLѲ[DQ ѷ 7ZLѲ[DQLO QLQ MD[QDTѲW]EѲLO 6DQ &DUORV WH 7ZLW] 3D[LO H[ ѷ .\FKHPEѲLO DMSMXO LO

A J K A W IL ¿Ti’tzun nb’ajte Wi’xan K’loj Ajkawil? Nche kolon ti’j Ttxu Kawb’il. Nxi’ kyka’yin ti’chaq qa ma tz’ok yeku’n Ttxu Kawb’il, moqa qa at jun kawb’il mya’ at toj tumel Ttxu Kawb’il. Ex in tq’on t-xim qa nqaninjtz te kyu’n qe Wi’xan Qtanam, twi’xil Nin Tja Ajkawb’il ex B’inchal Kawil. ¿Ti’tzunxix ilti’j tu’n tb’inchet tu’n taq’un Wi’xan K’loj Ajkawil?

Ilti’j tu’n t-xi’ kyka’yin tu’n tka’yinjtz Ttxu Kawb’il.

91

Aju Ikysal Twitz kyoklen qe winaq, jun xjal a taq’unju kolol ti’j kyoklen qe ajtnam. Nb’ant t-xi’ ka’yin kyaq’un qe wi’xanil toj Twi’xanil qa at jun b’ajsab’il tib’aj xitjb’il ti’j kyoklen winaq. At tumel tu’n t-xi’ q’onte kynab’il qe wi’xanil qa mya’ b’a’n kyb’incha’n ti’j kyoklen winaq, ex b’an tkub’ ttz’ib’an u’j ja in tq’mana’n qa at mya’ b’a’n nxi’ b’incha’n tib’aj kyoklen qe winaq, tu’n ttzyet b’ajsab’il kyi’j tu’n kyklet qe winaq.

92

Iky’sal Twitz Oklenjtz Qe Winaq

93

Tx’ixpub’en tten Ttxu Kawb’il A tu’n tpaj a Ttxu Kawb’il nintz kawb’il, iq’ilte tqanil Twitz Paxil, tu’n ttx’ixpet at tku’x toj, ilti’j tu’n t-xi’ tzyet junxitl tb’eyil se’nxku’ jte’ tel kawb’il.

94

Mujb’an kuya tu’n chukchaq tk’wa’ aju jun ti’xku’ moqa jun winaq tuk’il tumel ja ataya toklen.

XPICH’B’IL IL

TWI’XANIL B’INCHAL KAWB’IL

TIPAN AJKAWIL

TJUNQ’AYIL WI’XAN

¡ENCUENTRA LA PAREJA!

Leyes

1

O’kx nxi’ qanita’ tx’ixpub’il tib’il toj Ttxu Kawb’il kyu’n: ѷ

:LѲ[DQ N\XNѲLO 7NDEѲ

Wi’xan ex qe Tq’ob’ Wi’xan ѷ

4DPDM[LѲ[ FKѲLѲQ ODMXM

B’inchal Kawb’il te Twi’xanil B’inchal Kawb’il ѷ

$MX WQDP MDѲNX EѲDQW WXѲQ

t-xi’ tqanin te Twi’xanil b’inchal kawb’il, noq aju ilti’j tu’n tkub’ kyb’uyin qa majxi’x ch’i’n 5,000 techb’il, ilti’j ma t-xi’ japun kab’q’i tu’n kyok toj sk’ob’il

95

¡Tzalajb’il teya!

Qu’n ma tz’oka te:

Ajkolol ti’j Ttxu Kawb’il

96

Ate Ttxu Kawb’il nimxi’x toklen Twitz Paxil, qu’n tz’ib’inku’x toj tkyeqalx qoklen ex in tq’ama’n alkyeqe’ toj Twi’xanil ilti’j at tu’n t-xi’ kyka’yin qoklen.

Atzun ja’lo, ma kub’ qb’inchane jun Ttxu Kawb’il teya, aju u’j lu’ xima’n teya, tu’n tonin ti’ja tu’n tok tojtzqinteya toklena ex tu’n tkolena.

Tnejel, kxel qtx’olb’an teya alkyeqe toklen ex kyaq’un qe Ajtnam, ex kyel qq’ama’n teya alkyeqe kyaq’un tu’n kyonin ti’j Twi’xanil tu’n tjapun kyanun takb’il Ttxu Kawb’il.

Ku tzaja, ku tokya tu’n tok tojtzqina tz’ib’anku’x toj ex junx kyuk’il qe Ajkolol Ttxu Kawb’il, eb’aj b’et quk’il ex b’ajtzaj kytx’olb’an tze’n Twitz Paxil at nim qoklen ex tzaj kyq’ama’n qe jatumel ex alkyeqe ja’ku b’ant tu’n qxi’ yolil kyuk’il. Tzyet tzun qb’et, noq aju kyxel qq’amane teya kyb’iju kche b’etil quki’l.