GRAM november 2019

SAMEN VOOR SCHONE EN AFVALVRIJE GEMEENTEN

VAKBLAD VAN DE NVRD | JAARGANG 108 november #05 JUNI 2017 VAKBLAD VAN DE NVRD | JAARGANG 110 #09 2019 PERIKELEN NASCHEIDING RONDOM DE AFVALIN NEDERLAND STOFFENHEFFING

BIJPLAATSEN VAN NIEUWE AFSPRAKEN AFVAL BIJ ONDERGRONDSE VERPAKKINGEN IN EINDAFVALCONTAINERS FASE

OPLOSSING VOOR GROF HUISHOUDELIJK NIEUWE GFT IS NEDERLAND KLAAR LUIERS STEEDS RESTAFVAL, WEL OF NIET WEL/NIET-LIJST VOOR VERPAKKINGSVRIJE DICHTERBIJ NASCHEIDEN? KOMT ER AAN WINKELS?

De Constructo 102 afvalbak is de doorontwikkelde variant van de Constructo 100. Dit uit zich in 10% meer inhoud van de afvalbak. Het design van de Constructo 102 kenmerkt zich door de rondere vormen en afgeschuinde inwerpopeningen. Voor een professionele en cleane afwerking zijn de boutkoppen en scharnieren onzichtbaar verwerkt.

vernieuwd design

inworp aan alle zijden naar binnen afgeschuind

verdekte scharnieren

geen boutkoppen meer zichtbaar, clean design

ca. 10% meer inhoud dan voorgaande Constructo 100 vernieuwde reliĂŤfpatronen

uitneembare bodemplaat is tevens vuurwerk afdekplaat

INHOUD

COLOFON UITGEVER NVRD, WTC Arnhem Nieuwe Stationsstraat 10 6811 KS ARNHEM +31 (0)88 - 3770000 post@nvrd.nl www.nvrd.nl REDACTIECOMMISSIE Marc Veenhuizen, ACV Groep (hoofdredacteur) Riny de Jonge, gemeente Amsterdam Addie Weenk, Rijkswaterstaat Diederik Notenboom, Meerlanden Folkert Starreveld, Cyclus Management Dico Kuiper, gemeente Alphen aan den Rijn Marianne Zegwaard, Stantec Kees van der Laan, Gemeente Rotterdam Annemieke Braamburg, Twente Milieu Ilse van der Grift, NVRD

10

14

Het blijft een nogal dogmatische discussie: ga je inwoners vragen fracties als pmd aan de bron te scheiden, of geloof je in het gemak van nascheiding die het pmd wel uit het restafval haalt?

Het lijkt zo simpel: verkoop geen verpakkingen meer en het afvalprobleem is in een klap een stuk kleiner. Maar is Nederland klaar voor verpakkingsvrije winkels?

NASCHEIDING IN NEDERLAND

EINDREDACTIE Karin Hegeman en Berit Aagten Postbus 1218, 6801 BE Arnhem +31 (0)88 - 3770000 hegeman@nvrd.nl

ADVERTENTIE-EXPLOITATIE Elma Media B.V. Silvèr Snoek - Sales Manager 0226 33 16 67 - s.snoek@elma.nl www.elma.nl

IS NEDERLAND KLAAR VOOR VERPAKKINGSVRIJE WINKELS?

18

GEMEENTEN HEFFEN SAMENWERKING NOORDVELUWE (SNV) OP AR 4 0 JA

REALISATIE EN DRUK Print2Pack, print2pack.nl Coverbeeld: Tom van Limpt/ Hollandse Hoogte ABONNEMENTENADMINISTRATIE NVRD, Postbus 1218, 6801 BE Arnhem Jaarabonnement ad €108 ex btw.

België €125 (Europa en buiten Europa op aanvraag). Los: €11,50.

BEËINDIGING ABONNEMENT Abonnementen moeten schriftelijk bij de NVRD en uiterlijk op 15 november worden opgezegd. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd.

Gemeentereiniging en Afvalmanagement is het officiële vakblad van de NVRD. Hoewel door de uitgever de uiterste zorgvuldigheid is betracht, wordt voor de inhoud geen aansprakelijkheid aanvaard.

ISSN 1569-0458 © NVRD RECYCLED Made from recycled material

C106833

GRAM wordt gedrukt op papier met het FSC®-keurmerk en verschijnt 10x per jaar.

17

FLATBEWONERS ALMERE BLIJ MET ‘BASIS-OP-ORDE’ Eind 2016 zijn in de Paul Kleestraat de betonnen cocons bij de hoogbouw vervangen door ondergrondse voorzieningen. Dat leverde spectaculaire resultaten op.

De gemeenschappelijke regeling Samenwerking Noord-Veluwe (SNV) blijkt voor de deelnemende gemeenten een te krappe jas bij de visievorming op prangende bovenregionale dossiers.

05 BEZEM 06 HOE DOEN ZIJ DAT? HET AANTAL KILO’S RESTAFVAL VERLAGEN 09 STAND VAN ZAKEN VERPAKKINGEN 13 KETENDENKEN: OVER DE EIGEN (MATRAS)GRENZEN HEEN 16 KEURMERKEN VOOR KUNSTSTOF ROLCONTAINERS 21 NIEUWE GFT WEL-NIET-LIJST KOMT ER AAN 22 DE LEDEN CENTRAAL 23 BRANCHEVERENIGING KRINGLOOPBEDRIJVEN NA 25 JAAR NOG STEEDS VOLOP IN BEWEGING 24 HOE OVERTUIG JE BESTUURDERS? 25 BRANCHENIEUWS 26 AGENDA 27 CLOSE-UP GRAM #09 november 2019 | 3

[Advertorial]

ATTERO:

“REDUCEER DE CO2UITSTOOT MET DE JUISTE AFVALVERWERKING” Door afval niet langer te storten maar deze om te zetten in grondstoffen en energie heeft de afvalsector haar CO2uitstoot sinds 1990 al met 58% gereduceerd. Daarmee is onze branche koploper CO2-reductie. Daar mogen we met zijn allen trots op zijn! Attero innoveert binnen deze branche al 90 jaar om afval steeds beter te verwerken om daarmee klimaatverandering en grondstoffen-schaarste tegen te gaan.

afval eerst nascheidt voordat de rest wordt verbrand voor energieproductie. De milieuimpact is vooral aanzienlijk als niet alleen de verpakkingen worden gerecycled maar als ook de organische fractie uit het restafval wordt nagescheiden voor de productie van groengas. Attero biedt deze hoogwaardige vorm van nascheiding in Groningen

En we gaan verder. Zo ontwikkelen we met ketenpartners potgrondzakken uit ons PRP regranulaat. En we proberen met partners transportpallets uit mix plastics te maken en infiltratiefunderingen met tenminste 80% kunststofrecyclaat.

als Wijster.

Attero blijft innoveren om de keten te sluiten. Zo sorteren we het nagescheiden PMD

ter dat het lokale gasnet het niet meer aan kan. Daarom ontwikkelden Gasunie, Enexis en Attero dit jaar de eerste Groengas Boos-

We produceren nu zoveel groengas in Wijs-

Verwerking restafval

kg CO 2 -eq. / ton ver wer kt r es ta fva l

600

400

200 Biogas productie Kunststofterugwinning

0

Metaalterugwinning Netto energieproductie

-200

Verbrandingsemissies

Totaal -400

-600

Gemeenten zijn ook bezig met de klimaatdoelstellingen in combinatie met afval. De juiste verwerking van bijvoorbeeld restafval en gft-afval kan belangrijk bijdragen aan minder CO2-uitstoot. Onderzoeksbureau CE Delft heeft dit jaar een ‘Methodiek Duurzaam Aanbesteden Afval’ ontwikkeld voor gft- en restafval die dit jaar al in verscheidene aanbestedingen gebruikt is. De klimaatimpact per type verwerking van restafval is berekend, waarbij geldt dat hoe lager de stip, hoe beter de CO2-impact.

Het beste resultaat wordt bereikt als je rest-

AEC laag rendement

AEC gemiddeld rendement

AEC hoog rendement Nascheiding zonder biogasproductie, residu naar AEC

(samen met brongescheiden PMD) in onze Plastic Sorting Plant waar we maar 30% mix-plastics produceren en we zelfs de zwarte kunststoffen uitsorteren. De grootste stroom plastic verpakkingen in Nederland zijn de folies. In onze Polymerenen Recycling Plant wassen we deze folies heet – met gebruik van warmte uit onze afvalenergiecentrale – om weer schone plastickorrels te maken. We zijn trots dat Frans Timmermans de installatie heeft geopend en dat we met de PRP dit jaar de Circular Award Plastics hebben gewonnen.

Nascheiding met biogasproductie, residu naar AEC

ter die het ‘overschot’ aan groengas van Attero op het landelijke gasnet zet.

Wij zijn trots op onze sector en trots op onze mensen die dag in – dag uit van afval mooie dingen maken. En dat mag ook wel eens gezegd worden.

WILT U MEER WETEN? WWW.ATTERO.NL

mee? Het staat leuk op de vensterbank, tot de volgende snuisterij. Er wordt mee gespeeld, tot het na drie dagen defect is. Het hangt leuk aan de muur, tot blijkt dat de buren het ook hebben.

En als we het zelf niet weten, dan geven we wel een bon. Kun je ook spullen mee kopen.

SPULLEN De beste man met lange baard en rode muts begeleid door figuren met donkere vegen op de wangen die huppelend en lachend suikerhoudende materialen uitdelen is weer in het land (om te voorkomen dat ik iemand beledig, kies ik hier voor een neutrale omschrijving). De tijd van een ongehoorde toename van spullen is aangebroken. Nuttig of niet nuttig, dat maakt niet uit. Geven, geven, geven en vooral: krijgen, krijgen, krijgen. Maakt niet uit waar het vandaan komt. China, Bangladesh of Korea. Hoe goedkoper hoe beter. De Action wordt volledig leeggekocht. Onlinewinkels maken overuren en de busjes roet uitstotende vervoerders (dus daar komen die vegen bij de pieten vandaan) rijden met tientallen gelijk door dezelfde straat. Spullen, wat moet je er

En dan? Dan verdwijnt het net zo snel als het gekomen was. Of het blijft liggen en maken we er een televisieprogramma over met de naam ‘Een huis vol spullen’. Ook een goede: we schrijven er boeken over met titels als: ‘De kunst van het weggooien’. Een boek kopen om te leren weggooien, want dat geeft rust. Leest u de vorige zinnen nog maar eens. Iets kopen om te leren weggooien. Hoe ingewikkeld kan het zijn. Koop het dan gewoon niet.

Gewoon niet. Niet weer een nieuwe tv, nieuwe telefoon, nieuwe (niet recyclebare) trui of broek. Niet. Zoals Babette Porcelijn al zei: “Spullen, dat is waar de wereld aan ten onder gaat”. Lansink zei het ook al: preventie is de hoogste sport op de ladder.

En wees eens eerlijk, kijk eens rond. We hebben toch alles gewoon al? Vergeet spullen, geef zin. Zin om te leren, zin om te ontdekken, zin om nieuwe mensen te leren kennen, vooral die het heel hard nodig hebben. Zin om niks te doen, gewoon niks.

Is ook nog heel gezond. Geef zin en zingeving. Geen leuk hanglampje met een batterij voor een paar uur.

GRAM #09 november 2019 | 5

HOE DOEN ZIJ DAT? HET AANTAL KILO’S RESTAFVAL VERLAGEN TEKST HETTY DEKKERS keerd inzamelen. Inwoners mogen zelf kiezen of ze hun restafval op laten halen of gebruik willen maken van de brengcontainers.

Jitske van Diepeningen, communicatieadviseur CirculusBerkel. Contact: jitske.van.diepeningen@circulus-berkel.nl

OP WELK RESULTAAT ZIT JE NU EN HOE HEB JE DAT BEREIKT? In de gemeente Lochem, waar we onlangs een gft-campagne zijn gestart, is het restafval in 2018 gedaald van 114 naar 98 kilo per inwoner per jaar. Dat is mede te danken aan diftar en de invoering van vrijwillig omge-

Remco Schutte, beleidsmedewerker Afval en Reiniging HLT Samen (Hillegom, Lisse, Teylingen).

Contact: r.schutte@hltsamen.nl

6 | GRAM #09 november 2019

HOE STAAT HET MET DE KWALITEIT VAN DE GRONDSTOFFEN? De verontreiniging van pmd is zeker een aandachtspunt, we zijn daar intensief mee bezig. Wat ons opviel, is dat in alle negen gemeenten van Circulus-Berkel nog altijd veel gft in het restafval zit. In Lochem bestaat zelfs 39% van het restafval uit gft, voornamelijk schillen en etensresten. Daar wilden we iets aan doen, daarom zijn we in Lochem een campagne gestart om mensen te stimuleren hun keukenafval beter te scheiden.

GAD, draagt daar een steentje aan bij. Uit analyse bleek dat een gebrek aan kennis een belangrijke oorzaak is van slecht scheidingsgedrag. Mensen denken bijvoorbeeld dat citrusvruchten, gekookt eten en vlees niet in de groenbak mogen. Wij zetten daarom sterk in op het vergroten van de kennis en bewustwording. Via een speciale website, social media en huis-aan-huisbladen leggen we uit wat wel en niet in de groenbak mag. We laten een flyer met tips drukken op papier van paprika- en tomatenplanten, introduceren een containerhanger en gebruiken in de campagne aansprekende termen als ‘keukenprins- en prinses’. Het is nog niet bekend of de campagne ook uitgebreid wordt naar andere gemeenten, we gaan eerst in Lochem aan de slag.

HOE WIL JE JE DOELSTELLING BEREIKEN? In Lochem wil men naar 75 kilo restafval in 2020 en vervolgens 10 kilo in 2030. Onze gft-campagne, die ontwikkeld is samen met

TIPS VOOR ANDERE GEMEENTEN? Neem de tijd. Gedragsverandering is complex en bereik je niet zomaar. Monitor goed en zorg dat je het leuk en aantrekkelijk maakt.

OP WELK RESULTAAT ZIT JE NU EN HOE HEB JE DAT BEREIKT? In Lisse zitten we nu op 64 kilo rest.

Dat is voornamelijk te danken aan omgekeerd inzamelen en de invoering van diftar op restafval. Bewoners betalen per inworp, dus voor elke zak restafval die ze inwerpen. In ons resultaat hebben we overigens de afkeur van gescheiden stromen verwerkt. Als we bijvoorbeeld de afkeur van gft niet mee zouden tellen, zaten we op ongeveer 60 kilo restafval per inwoner per jaar.

te zwaar verontreinigd. Omdat mensen hun zakken restafval in de ondergrondse container voor textiel gooien.

Dat zorgt voor veel afkeur.

HOE STAAT HET MET DE KWALITEIT VAN DE GRONDSTOFFEN? Die laat hier en daar te wensen over. In het pmd zit bijvoorbeeld wel eens wat, maar dat wordt er op ons overslagstation wel uitgehaald. Ons grootste probleem nu is textiel. Die fractie is bij ons

HOE WIL JE JE DOELSTELLING BEREIKEN? Het gemeentebestuur heeft vorige maand besloten dat we diftar gaan schrappen. Men gaat ervan uit dat bewoners nu voldoende gewend zijn aan het scheiden van hun afval en dat de wil er is. Daarnaast gaan we waarschijnlijk luiers inzamelen als extra maatregel om onze doelstelling, verdere vermindering van restafval, te kunnen bereiken. Maar we gaan vooral sterk inzetten op een andere manier van textielinzameling, zodat die stroom weer zuiver en goed herbruikbaar wordt. Waarschijnlijk gaan we te-

rug naar de ouderwetse ‘zak van Max’ die huis-aan-huis ingezameld wordt, plus een brengmogelijkheid op de milieustraat. De ondergrondse container voor textiel schaffen we af.

Aiko Klein, manager beleid en relatiebeheer, en Corina Hendriks, senior beleidsadviseur afval en grondstoffen, beiden van ROVA. Contact: chendriks@rova.nl

OP WELK RESULTAAT ZIT JE NU EN HOE HEB JE DAT BEREIKT? Als ROVA bedienen wij 23 gemeenten, ongeveer tachtig procent daarvan heeft de doelstelling minder dan 100 kilo restafval per inwoner per jaar gehaald. Ze zitten er onder. Dat komt door een combinatie van factoren, duidelijk is dat diftar en omgekeerd inzamelen daarbij een wezenlijke rol spelen.

TIPS VOOR ANDERE GEMEENTEN? Alles staat of valt met communicatie.

Geef duidelijkheid over het scheiden van afval en laat zien dat niet alles op een hoop wordt gegooid. Wij doen veel

met afvalcoaches die mensen persoonlijk aanspreken, op straat of thuis.

Daar bereik je veel meer mee dan met alleen social media of schriftelijke bewonersonderzoeken.

HOE STAAT HET MET DE KWALITEIT VAN DE GRONDSTOFFEN? Vooral het pmd is een complexe stroom.

We weten niet of er bewust meer restafval bij de gescheiden stromen belandt, maar feit is dat we in een aantal gemeenten te maken krijgen met toenemende vervuiling van deze stromen. Er moest dus iets ondernomen worden. Voor een circulaire economie is het belangrijk dat de frac-

eventueel aanhaken bij de belevingswereld van inwoners: wat vinden zij belangrijk, waar lopen zij warm voor. Ook proberen we aan te sluiten bij bestaande lokale initiatieven, zoals repair-cafés. Vooral in de wijken waar de gescheiden stromen het meest vervuild zijn, gaan we intensief aan de slag. Het begint met goede analyses: zijn de inzamelmiddelen wel in orde, gebruikt men de app en/of de afvalkalender en zo nee waarom niet, dat soort vragen zijn belangrijk.

ties zo goed mogelijk recyclebaar zijn en teruggewonnen kunnen worden. Daarom gaan we daar nu meer aandacht aan besteden. We blijven ook focussen op minder restafval, maar daarnaast gaan we goed scheidingsgedrag verder stimuleren.

HOE WIL JE JE DOELSTELLING BEREIKEN? Wij zijn onlangs begonnen met onze aanpak #Terugwinnaars. Dat is een gezamenlijke aanpak van ROVA met onze gemeenten met als doel het terugdringen van de vervuiling van de gescheiden stromen.

Samen met gemeenten gaan we gericht kijken waar en hoe het beter kan. Bedoeling is dat we wijkgericht gaan werken en

TIPS VOOR ANDERE GEMEENTEN? Denk niet dat het eenvoudig is. Een communicatiecampagne alleen is bijvoorbeeld niet genoeg. Gemeenten die nu koploper zijn, kunnen over twee jaar weer achter de feiten aan lopen. Het is een continu proces, je moet er voortdurend mee bezig zijn, ook vanwege de ontwikkelingen bij producenten, sorteerders en verwerkers die hard kunnen gaan. En kijk goed wat er in de wijk al gebeurt, zoek daar aansluiting bij.

GRAM #09 november 2019 | 7

www.bollegraaf.com • info@bollegraaf.com

1_2_li_GRAM_190x130-B.indd 1

Na

05-09-19 09:01

Voor

1_4_li_GRAM_190x62-C.indd 1

8 | GRAM #09 november 2019

21-9000-0287-01 Gram 2019 april

14-03-19 15:27

NIEUWE AFSPRAKEN VERPAKKINGEN IN EINDFASE Momenteel ligt bij de leden van de VNG het onderhandelingsakkoord tussen VNG en Afvalfonds waarin nieuwe afspraken zijn gemaakt over de inzameling en verwerking van huishoudelijk verpakkingsafval. De nieuwe afspraken hebben vooral betrekking op de PMD-fractie.

Voor glas, papier en hout verandert er vooralsnog niets.

N

a jaren van discussies over vergoedingen, bewerkingscapaciteit, monitoringsverplichtingen, niet-recyclebare verpakkingen, indexering, samenstelling en kwaliteit kunnen Afvalfonds, Nedvang, VNG en NVRD een totaalpakket aan maatregelen voorleggen aan hun achterbannen. Uitgangspunt hierbij was het streven om de keten te sluiten tegen zo laag mogelijke maatschappelijke kosten.

DE BELANGRIJKSTE AFSPRAKEN OP EEN RIJ: - Door landelijke uniformiteit en vereenvoudiging van de scheidingsregels voor PMD zijn deze beter uit te leggen aan de inwoners. Hierbij wordt gestuurd op het voorkomen van stoorstromen en niet op wel of geen verpakking of niet-recyclebare verpakkingen; - Door afspraken voor de langere termijn (2x5 jaar) wordt zowel investeringszekerheid geboden als ruimte voor innovatie in de keten; - Gemeenten kunnen ervoor kiezen om hun rol in de kunststofketen te beperken tot inzameling of zich aan te sluiten bij een publiek regieorgaan. Op die manier kunnen zij zelf bepalen hoeveel invloed zij willen uitoefenen op de wijze waarop het ingezamelde materiaal wordt gesorteerd en gerecycled en de bijdrage die ze hiermee aan de circulaire economie leveren. In beide gevallen wordt transparantie geboden over wat er gebeurt met ingezamelde verpakkingen; - Er komt een kostenvergoeding voor de inzameling van alle PMD-verpakkingen van €261 die jaarlijks geïndexeerd wordt. Deze geldt voor zowel recyclebare als niet recyclebare PMD verpakkingen waarbij een maximum van 4% kunststof niet-verpakkingen en 15% stoorstromen vergoed wordt.

Voor nascheiding komt er vanaf 2021 een landelijk vastgestelde inzamelvergoeding voor het % PMD in het restafval voor die de-

TEKST: ILSE VAN DER GRIFT len van de gemeente waar geen bronscheiding van PMD plaatsvindt; - De financiële risico’s voor gemeenten in de keten worden beperkt tot een minimum.

Het Afvalfonds vergoed de kosten voor het sorteren en vermarkten rechtstreeks aan de publieke regieorganen en private contractpartijen; - Er is een compromis gesloten over de afwikkeling van de bestaande discussiepunten en daarmee over de afrekening 2017, 2018 en 2019 waarbij een oplossing wordt geboden voor de afrekening van de PETtrays, de correctie van 4,5% voor kunststof niet-verpakkingen en vergoeding voor het kunststof residu. Nedvang zal gemeenten hier rechtstreeks over informeren; - De verwevenheid met de aanpak zwerfafval wordt losgelaten en hierover worden aparte afspraken gemaakt. Totdat die afspraken er zijn, geldt dat wat er in de Raamovereenkomst hierover is afgesproken.

OLAF PRINSEN: “IK BEN TROTS DAT WE DE IMPASSE HEBBEN DOORBROKEN EN TOT DIT MOOIE RESULTAAT ZIJN GEKOMEN, WAARBIJ WE RECHT HEBBEN GEDAAN AAN DE INPUT VAN ONZE LEDEN.” BALV Deze afspraken zijn in een tweetal informatiebijeenkomsten op 25 september en 3 oktober aan de leden van VNG en NVRD voorgelegd waar de mogelijkheid bestond tot het stellen van vragen. De afspraken zijn positief ontvangen en vervolgens zijn de reacties verwerkt en is een ledenbrief met alle afspraken ter instemming naar alle leden van VNG gestuurd.

Hierover zal tijdens de Buitengewone Algemene Ledenvergadering van 29 november aanstaande door de aanwezige gemeenten gestemd gaan worden. Als de BALV instemt met het pakket afspraken kunnen gemeenten, afhankelijk van hun contractsituatie, zo snel mogelijk overstappen naar de nieuwe afspraken. Tot die tijd blijven de afspraken rond de ketenregie uit de huidige Raamovereenkomst gelden waarbij voor 2020 een ketenvergoeding van €656 is afgesproken. Gemeenten kunnen nog tot het einde van de Raamovereenkomst een keuze maken in welk ketenregiemodel zij willen stappen.

NADERE UITWERKING In afwachting van de besluitvorming tijdens de BALV worden de afspraken verder uitgewerkt. Zo worden de samenstellingseisen voor het aangeleverde PMD en een beoordelingsprotocol met daarin heldere richtlijnen voor het uitvoeren van visuele inspecties op de overslaglocaties, verder uitgewerkt. Dit gebeurt in nauw overleg met de betrokken contract- en ketenpartners. Aan de hand van de lijst met stoorstromen wordt een communicatieplan opgesteld waarbij de inwoners eenvoudige regels krijgen om te bepalen of iets PMD is of niet.

Tot slot: een ander belangrijk onderhandelpunt betrof het verhogen van de recycledoelstelling. Niet voor niets heeft de NVRD de afgelopen jaren meerdere malen opgeroepen tot een betere samenwerking in de keten en het verhogen van de recyclebaarheid van verpakkingen. Zowel de voorliggende nieuwe afspraken als de Europese doelstellingen waarbij het meetpunt verschuift naar daadwerkelijke recycling, bieden hier mogelijkheden voor. Maar ook gemeenten kunnen een bijdrage leveren door te sturen op de nieuwe samenstellingseisen en door bijvoorbeeld sorteeranalyses uit te voeren over het ingezamelde PMD-materiaal.

GRAM #09 november 2019 | 9

NASCHEIDING IN NEDERLAND Het blijft een nogal dogmatische discussie: ga je inwoners vragen fracties als PMD (tegenwoordig wordt ook vaak over PBD gesproken met de B van blik) aan de bron te scheiden, of geloof je in het gemak van nascheiding die het PMD wel uit het restafval haalt? Een uitgebreide rondgang langs de nascheidingsinstallaties in Nederland. “Het middel moet geen doel zijn. Het doel is recycling.”

TEKST: RENÉ DIDDE

J

arenlang gold het credo van het scheiden van huishoudelijk afval bij consumenten thuis als hoogste goed. Bronscheiding levert immers schonere grondstoffen op. Anders dan scheiding achteraf, is het niet in contact geweest met restafval zoals koffiedrab, vet of yoghurtresten. Een ander belangrijk argument voor het scheiden van afval aan de bron is dat het mensen bewust maakt van de hoeveelheid afval die ze produceren. Vooral over plastic verpakkingsafval zeggen veel mensen – ook de al bewuste consumenten – dat ze versteld staan van de enorme partij plastic die ze wekelijks aan de straat zetten of zelf wegbrengen.

verpakkingsafval vrijkomen voor recycling.

30 Procent van (alle) afval van huishoudens in Rotterdam wordt nu recycled. Van het aanwezige PMD in het huishoudelijk afval, wordt er met bronscheiding maar 7% uitgehaald.

ATTERO Hoe zinvol is dan nascheiding? Erg zinvol, meent Robert Corijn, manager marketing en communicatie van Attero. De afvalverwerker, indertijd nog onder de aloude naam VAM, gaat er prat op dat het bedrijf in 1980 de eerste ‘huisvuilscheidingsinstallatie’ in gebruik nam. De opening vond plaats door niemand minder dan toenmalig premier Dries van Agt. “’Stadserts’ noemden we het gemengde afval

als bekend ongeschikt voor compost, maar kan wel helemaal worden vergist tot biogas.

“Dat werken we op tot groengas en brengen we terug in het aardgasnet”, zegt Corijn. In Groningen staat een kleinere nascheidingsinstallatie, die het restafval van onder meer Groningen-stad ontdoet van gft.

Kunststofverpakkingen is een afvalstroom die beide nascheidingsinstallaties uit het huisvuil schieten. “Daarbij halen we een hoog percentage monostromen aan PET, PP en PE. De minder hoogwaardig te recyclen mix aan plastic bedraagt dertig procent. Die is bij sommige gemeenten met bronscheiding soms wel vijftig procent.” Corijn hekelt de hoeveelheid restafval die met het brongeMaar is dat nu wel zo? Diverse onderscheiden PBD meekomt. “We sorteren zoeken wijzen uit dat de kwaliteit van voor sommige gemeenten zonder al het vooraf gescheiden verpakkingsafte veel hoogbouw ook PBD, en daar zit SOMMIGE STROMEN ZOALS TEXTIEL, soms wel 35% restafval in. Bij gemeenval vaak behoorlijk is vervuild, denk maar aan de kleverige yoghurtbekers ten die omgekeerd inzamelen treffen GLAS, PAPIER EN GFT KUN JE HET of de resten vanillevla in een kartonwe tot 40% vervuiling met restafval in de nen pak. Bij veel mensen schijnt het minicontainers voor PBD aan”, aldus CoBESTE AAN DE BRON SCHEIDEN OM rijn die geen namen wil noemen. er ook niet in te gaan dat chipszakken niet bij het PMD-afval mogen, bij EOEn denk overigens niet dat die mixEEN BETER MATERIAALHERGEBRUIK stroom aan kunststoffen wordt verbrand presentator Thijs van den Brink in het bijzonder. Hij stak in een televisieproof bijgestookt in een Duitse cementoven.

TE BEREIKEN, ALDUS ATTERO. gramma eind september zijn irritatie “We maken er intussen al veel meer van over de afvalscheiding aan de bron dan bermpaaltjes”, zegt Corijn. “Er zijn niet onder stoelen of banken. Feit is dikwandige toepassingen als oeverdat de respons op bronscheiding laag is in toen”, zegt Corijn, “dus je kunt zeggen dat we beschoeiing of plaatmateriaal in de bouw dichtbevolkte binnensteden of in wijken met grondlegger zijn van ‘urban mining’, wat er op waarbij de mixplastics tropisch hardhout veel hoogbouw, en de grote steden in het bijneer komt zoveel mogelijk materiaal uit het vervangen en er dus CO₂ wordt bespaard en zonder. Dat gold al in het begin van de jaren restafval voor recycling beschikbaar te krijhet oerwoud blijft staan.” ’90. In Amsterdam werd 30% van het gft ingegen. Die installatie is in de jaren negentig van zameld, maar door de vervuiling werd hierde vorig eeuw afgebroken om plaats te maDe nabij infraroodscheiders (NIR) worden van veel afgekeurd voor compostering. Met ken voor een grote nascheidingsinstallatie, steeds slimmer, vindt Corijn. Hij denkt zelfs verpakkingsafval lijkt het dezelfde kant op te met 800 duizend ton per jaar (huishoudelijk luiers uit het restafval te kunnen schieten. gaan, zie de scores van Amsterdam en Roten bedrijfsafval) is het de grootste ter wereld.”

“Het is een kwestie van herkennen uit de terdam, waar slechts geringe hoeveelheden Het afgescheiden organisch materiaal is zobibliotheek van afval die in de software is

10 | GRAM #09 november 2019

opgeslagen en vooral van voldoende krachtige zuigmondjes installeren”, aldus Corijn die rept van proeven waarbij zelfs e-waste als laptops uit het huisvuil werden geblazen.

Sommige stromen zoals textiel, glas, papier en gft kun je het beste aan de bron scheiden om een beter materiaalhergebruik te bereiken, aldus Attero.

AEB Amsterdam opende eind 2017 een dure nascheidingsinstallatie (€ 35 miljoen), die het hopeloze scheidingspercentage omhoog zou brengen tot veertig procent en zelfs 65 procent in 2020, zo hield toenmalige milieuwethouder Choho iedereen voor. Amper een jaar later schrijft wethouder Udo Kock van Financiën dat de financiële situatie van AEB ‘zorgelijk’ is. Behalve de technische problemen van de verbrandingsinstallatie, functioneert ook de nascheidingsinstallatie ‘niet naar behoren’. AEB raakt binnen een paar maanden in conflict met aannemer Banzo Engineering. Op dit moment is nog steeds niet duidelijk of en hoe AEB doorgaat.

AVR Bij AVR in Rotterdam/Rijnmond meldt commercieel directeur Jasper de Jong dat de

nascheidingsinstallatie in de Rotterdamse haven ook door aannemer Banzo Engineering is gebouwd en zonder problemen functioneert. “Sinds 2018 scheiden we daar het restafval van onder meer de grote gemeenten Utrecht, Den Haag en Leiden op plastic, metaal en drankenkartons”, zegt De Jong.

“Sinds mei van dit jaar hebben we de capaciteit meer dan verdubbeld met een tweede lijn die nagenoeg geheel wordt gevuld door de gemeente Rotterdam.” Via lopende banden gaat het restant uit de nascheiding naar de afvalverbranding. Veel steden tonen interesse”, zegt De Jong. “Leiderdorp haakt aan, een aantal Zeeuwse gemeenten komt erbij.

We hebben bijvoorbeeld voor Leiden, die de bronscheiding voor PMD helemaal heeft afgeschaft, de voor recycling geschikte kunststof- en drankenkartons vertienvoudigd van 2,5 kilogram per inwoner naar 25 kilogram.”

Voor Rotterdam meldt De Jong soortgelijke voortgang. Voor een gemeente als Utrecht levert AVR maatwerk. “Sommige stadsdelen hechten daar aan bronscheiding. Nou, dat afval gaan we dan niet ook nog eens nascheiden.”

De Jong meent dat het Rijk paal en perk moet stellen aan het bonte palet van inzamel- en

scheidingssystemen. “Doe pakweg vier smaken. Eén voor grote steden, een voor dorpen, een voor Vinex-wijken en één iets ertussen.

Als de producenten nu minder ingewikkelde verpakkingen maken, dan zijn de technische ontwikkelingen met nascheiding over tien jaar zo ver gevorderd dat drie van vier inzamelsystemen met nascheiding uitkunnen.

Alleen kleine steden en dorpen met een hoge respons blijven gewoon aan de bron scheiden”, denkt De Jong.

HVC Bij HVC zegt Gertjan de Waard, als directeur inzameling verantwoordelijk voor 25 gemeenten, dat het ‘onbestaanbaar’ is dat de kwaliteit van nagescheiden PBD beter is dan die van brongescheiden PBD. “Ten eerste krijgen wij een hogere prijs voor de kunststoffen die wij aan de bron scheiden dan het nagescheiden plastic. We horen van afnemer Smurfit Kappa dat onze bij hen voor recycling aangeleverde drankenkartons van betere kwaliteit zijn en minder stinken dan de nagescheiden verpakkingen. En verder zien we in de gemeenten waar wij inzamelen bij de bron dat mensen ook meer papier, gft en kleding gaan inleveren als zij eenmaal met PBD zijn begonnen.” Bovendien kan HVC

GRAM #09 november 2019 | 11

soms onverklaarbare afvalstromen traceren.

“Zo vonden wij plastic slangetjes van sondevoeding in het PBD. Via postcode-actie en Facebook zijn wij een concrete campagne begonnen dat dit toch niet onder verpakkingsafval valt”, aldus De Waard.

Maar HVC wil ‘praktisch en niet dogmatisch’ in het debat staan. “Wij zien nascheiden altijd als aanvulling op bronscheiden. HVC kiest voor maximaal milieurendement via bronscheiding: afval scheiden bij mensen thuis waar het kan (laagbouw). In binnensteden en flats / appartementen is bronscheiding niet altijd al mogelijk. Hier is tijdelijk nascheiden tot de voorzieningen wel in orde zijn een goede methode.”

SUEZ SUEZ staat vooralsnog voor bronscheiding.

Het bedrijf bestiert te Rotterdam de eerste installatie in Nederland die brongescheiden kunststof verpakkingsafval van huishoudens

in vier stromen sorteert. “Afval scheiden doe je thuis”, zegt Ilse van den Breemer, directeur overheden bij SUEZ. “Al afval scheidend worden mensen zich bewust van hun persoonlijke afvalberg. Bovendien gaan mensen door plastic te scheiden ook glas en papier beter apart inleveren. En dat is wat we bij SUEZ toejuichen: nadenken over wat je koopt, wat je weggooit en hoe dat anders kan.”

Dat neemt niet weg dat Van den Breemer de technische ontwikkelingen volgt. “Voor hoogbouw en dichtbevolkte binnensteden kan nascheiden op PBD zeker een goed alternatief zijn.” Tot die tijd vindt SUEZ bronscheiding de beste manier om mensen bewust te maken van de hoeveelheid afval die ze produceren. “En helpen wij gemeenten graag om samen inwoners hun afval nog beter te laten scheiden” , aldus Van den Breemer.

OMRIN Bij Omrin staat te Heerenveen al jaren een

nascheidingsinstallatie die voor alle Friese gemeenten het restafval ontdoet van onder meer PBD en gft. “Onze gemeenten hebben geen bronscheiding voor PMD”, zegt directeur recycling Hein Grafhorst. Het nagescheiden PBD wordt in de vorig jaar met HVC en Midwaste in gebruik genomen kunststofsorteerinstallatie verder gescheiden. “Ik doe geen uitspraken of het brongescheiden PBD van HVC beter is dan het nagescheiden pbd van ons”, zegt Grafhorst. “Het middel moet geen doel zijn. Het doel is hergebruik. En daarvoor bestaan twee wegen die naar Rome leiden, nascheiding en bronscheiding. Ze halen dezelfde normen en specificaties en dezelfde prijs. Het is de gemeente die kiest, de verpakkingsproducenten ontwerpen en de afnemers van het recyclaat herbestemmen.

Ik zit hier aan mijn bureau met een Senseokoffiemachine die is gemaakt van nagescheiden plastic.”

Doel van het afvalbeleid Van Afval Naar Grondstof (VANG) is om gemiddeld in Nederland in 2020 75 procent van het afval te hergebruiken en de hoeveelheid restafval van gemiddeld 250 kilogram per persoon per jaar te verminderen tot 100 kilogram. Maar pas op, zegt Robert Corijn van Attero, “minder restafval betekent allerminst automatisch meer recycling. Gemeenten die hard dalen met restafval, leveren vaak met restafval vervuild gft aan. Daar kunnen wij dan geen compost van maken, tenzij we voor veel geld die vervuiling eruit halen en dit verbranden”, zegt Corijn. “En dit residue telt niet mee in het restafval van de gemeente die trots kan pronken met een daling”, aldus Corijn. “Dat is een andere realiteit dan de conceptuele werkelijkheid van staatssecretaris Van Veldhoven die denkt dat elk product circulaire wordt gerecycled. Vervang de VANG-doelen dus door concrete recyclingsdoelen voor gemeenten”, bepleit Corijn.

Afvalverwerker

Waar

capaciteit

welke stromen

Attero Wijster 800.000 ton kunststofverpakkingen voor monostromen, drankenkarton,

metaal, organisch materiaal voor groengas

Attero Groningen 120.000 ton kunststofverpakkingen voor monostromen, drankenkarton, metaal,

organisch materiaal voor groengas AVR

Rotterdam

430.000 ton

kunststofverpakkingen voor monostromen, drankenkartonstromen

AEB Amsterdam 300.000 ton (in theorie)

organisch materiaal voor biogas, kunststofverpakkingen voor monostromen, metalen, papier, karton

Omrin Heerenveen 230.000 ton

mix kunststof, metalen, drankenkartons, organisch materiaal voor biogas, minerale fracties (zand, stenen), digestaat voor biogranulaat/ bijstook cement

HVC/Sortiva Alkmaar 140.000 ton

kunststofverpakkingen voor monostromen, organisch materiaal voor groengas

De totale nascheidingscapaciteit bedraagt 2,02 miljoen ton. Ten opzichte van de totale hoeveelheid restafval die in Nederland vrijkomt (circa 3,5 miljoen) is dat meer dan 50% aan restafval waarvoor nascheidingscapaciteit beschikbaar is.

12 | GRAM #09 november 2019

KETENDENKEN: OVER DE EIGEN (MATRAS) GRENZEN HEEN De circulaire economie gaat letterlijk en figuurlijk om het sluiten van ketens. Hierbij hoort het welbekende plaatje van de gesloten kringloop van productie, gebruik en recycling zonder dat afval ‘verloren’ gaat. Aan al deze stappen kunnen partijen worden gekoppeld: grondstofleverancier, producent, retailer, consument, afvalinzamelaar, recycler, verwerker. NVRD-leden vormen, als inzamelaars van afgedankt afval, een belangrijke schakel in de keten. Daarom neemt de NVRD deel aan verschillende ketenoverleggen, zoals het ketenoverleg over matrassen.

S

TEKST: EVELIEN MERTENS

inds 2016 maakt de NVRD onderdeel uit van het ketenoverleg over matrassen. Dit ketenoverleg heeft als doel het komen tot een gesloten matrasketen. Redenen om deze keten te willen sluiten, zijn er genoeg. Zo hebben matrassen een groot volume en specifieke materiaalsamenstelling waardoor deze stroom juist in het kader van een circulaire economie interessant is. Gemeenten moeten matrassen apart en droog inzamelen. Hierbij bestaat een risico op branden, zeker wanneer er toch wat vochtige matrassen tussen het materiaal blijken te zitten.

Recycling heeft enkele nut wanneer matrassen apart en droog ingezameld kunnen worden. Hier is echter onvoldoende recyclecapaciteit voor en de kosten voor recycling zijn hoog. Dit komt onder andere omdat er in het productieproces van matrassen onvoldoende rekening wordt gehouden met de recyclebaarheid. Ook heeft een aantal grondstoffen afkomstig uit recycling in de huidige markt een lage waarde.

Daarnaast levert verbranding van matrassen problemen op.

PRODUCENTENVERANTWOORDELIJKHEID Het ketenoverleg heeft in eerste instantie onderzocht of een vrijwillige verwijderingsbijdrage haalbaar is. Daarmee zou een fonds opgezet kunnen worden om productinnovatie in de verwerking van matrassen te stimuleren. Aangezien de plannen niet concreet werden, heeft de staatssecretaris van I&W op 15 maart 2018 aangegeven mogelijkheden voor een producentenverantwoordelijkheid te onderzoeken.

Sinds 15 maart 2018 is er veel gebeurd. De partijen binnen de matrasketen hebben samen nagedacht over de verdere inrichting van een producentenverantwoordelijkheid voor matrassen. Er zijn al mooie stappen genomen. Zo hebben RetourMatras, Ingka Investments (onderdeel van Ikea) en Renewi de samenwerking gezocht om de verwerkingscapaciteit van matrassen te verhogen tot een miljoen matrassen per jaar. Daarnaast wordt nagedacht over actieve terugname van oude matrassen door retailers en over het aanbieden van matraszakken waarmee matrassen schoon en droog op de milieustraat kunnen worden ingeleverd.

Inmiddels ligt een voorstel van de matrasproducenten voor de inrichting van vrijwillige producentenverantwoordelijkheid bij het minis-

De gesloten kringloop van productie, gebruik en recycling, zonder dat afval ‘verloren’ gaat. terie van I&W. De NVRD is tevreden met de eerste aanzet, dat zonder het ketenoverleg niet in dit vergevorderde stadium had verkeerd. Toch behoeft het voorstel van de NVRD op een aantal punten nog aanscherping. Producentenverantwoordelijkheid houdt immers in dat producenten verantwoordelijk worden voor de afdankfase van de producten die ze op de markt brengen. Die verantwoordelijkheid gaat niet alleen over het dragen van de verwerkingskosten van matrassen, zoals nu in het voorstel van de matrasproducenten opgenomen. Maar ook over de inzamelkosten van matrassen die nu nog door gemeenten worden gedragen en die binnen afzienbare tijd door de matrasproducenten moeten worden overgenomen. Een ander belangrijk punt van aandacht in het voorstel zijn de natte matrassen. De (financiële) verantwoordelijkheid voor deze matrassen mag niet worden afgeschoven op gemeenten. Daarover moeten redelijke afspraken worden gemaakt. Al deze punten zijn inzet van de NVRD richting het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

De NVRD heeft het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat gevraagd om samen met de partijen die deelnemen aan het ketenoverleg verder te werken richting een wettelijke producentenverantwoordelijkheid voor matrassen. De NVRD hoopt dat op die manier op korte termijn een door alle partijen gedragen plan tot stand komt. Als dat lukt, kunnen we met recht zeggen dat er in het ketendenken een optimaal resultaat is behaald.

GRAM #09 november 2019 | 13

De Albert Heijn Biologisch in Utrecht waar je verpakkingsvrij kunt winkelen.

IS NEDERLAND KLAAR VOOR VERPAKKINGSVRIJE WINKELS? Het lijkt zo simpel: verkoop geen verpakkingen meer en het afvalprobleem is in een klap een stuk kleiner. Maar is Nederland klaar voor verpakkingsvrije winkels? De eerste ervaring van dergelijke levensmiddelenzaken leert dat er nog geen rijen voor de deur staan.

Koudwatervrees of is er meer aan de hand?

TEKST: SANDER WAGEMAN

H

et is 2015 als één van de eerste verpakkingsvrije winkel in Nederland onder veel media-aandacht haar deuren opent. Bag & Buy heet het concept en de vooruitzichten beloven veel. Via crowdfunding is een aardig startkapitaal verzameld en met een pand in de Utrechtse Twijnstraat was er een toplocatie gevonden. Ook de uitstraling was tot in de puntjes verzorgd. Met van muur tot muur dispensers waarin topingrediënten zoals thee, koffie, granen, noten, zaden, rijst, pasta, kruiden, oliën, snoep en bonen lagen uitgestald.

14 | GRAM #09 november 2019

BEELD: IDORGANICS

En toch ging het na zes maanden al mis. Te weinig klanten. De zaak ging op de fles.

Zoals het voor Bag & Buy in Utrecht ging, zo ging het bij meer verpakkingsvrije winkels. BioLokaal in Coevorden, ook in 2015 gestart, moet na twee jaar stoppen. De reden: onvoldoende klanten. Opgeweckt Noord in Groningen, de eerste verpakkingsvrije winkel van Nederland, hield het ruim een jaar vol. En voor de ondernemer achter het verpakkingsvrije Goods Only in Zutphen was het na an-

derhalf jaar klaar. Zowel fysiek als mentaal was het runnen van de winkel te veeleisend, zo lieten de ondernemers optekenen in de lokale krant.

glashelder te communiceren over het product en hoe de prijs is opgebouwd”, legt Henk Hofstede, sector banker retail van ABN Amro, in een persbericht uit.

INSTELLING Verpakkingsvrije winkels en Nederlanders leek dus niet direct een gelukkig huwelijk beschoren. En dat is opmerkelijk, omdat in onze buurlanden België en Duitsland de winkels als paddenstoelen uit de grond schieten. Volgens Herco Schoenmaker van IDorganics, een internationale leverancier van zelftapsystemen voor onder meer verpakkingsvrije winkels, heerst er een andere instelling bij bijvoorbeeld onze zuiderburen. “In België zie je dat mensen met enige trots over straat gaan met lege flessen en weckpotten. Het zit daar veel meer in het dagelijks leven dan bij ons. Belgen laten graag zien dat ze milieuverantwoord bezig zijn. Een ander groot verschil is dat de winkels in België zelfstandig zijn, terwijl in Nederland de grote ketens het voor het zeggen hebben. De grote jongens zoals Albert Heijn en Jumbo hebben over het algemeen minder aandacht voor experimenteren met verpakkingsvrije producten. Komt ook nog eens bij dat de Nederlander over het algemeen van gemak houdt. En verpakkingsvrij winkelen is niet altijd gemakkelijk. Je moet zelf je zakjes en potten meenemen.”

POTTEN De afgelopen jaren zijn er ook nieuwe initiatieven ontstaan die aansluiten op die groeiende vraag naar duurzame producten.

Zoals Oodles & Pinches in Haarlem, Lifestyle winkel SMIR en streeksupermarkt de Nieuwe Graanschuur (verpakkingsarm) beiden in Amersfoort en in Leiden is begin 2018 VerPot gestart, de eerste online verpakkingsvrije winkel. In Rotterdam volgde niet veel later het vergelijkbare initiatief Pieter Pot. Grote voordeel is dat mensen zelf niet met potten de straat over hoeven, maar ze gewoon aan huis bezorgd krijgen. De lege potten worden vervolgens weer meegenomen.

PERSONEEL Of Nederland het voorbeeld van de ons omringende landen uiteindelijk ook zal volgen? Schoenmaker denkt van wel. “Het heeft tijd nodig.

Een groot probleem is dat de grotere supermarkten met een verpakkingsvrije afdeling moeite hebben om daar het juiste personeel voor te vinden. Het is heel intensief om zo’n versafdeling te runnen en er komt meer bij kijken dan de standaard groente- en fruitafdeling. Je moet echt weten waar je over praat en mensen op een goede, vriendelijke manier informeren. Dat soort kundig personeel is momenteel schaars.” Als het de grote supers lukt om geschikte mensen te vinden, dan denkt Schoenmaker dat het concept in Nederland zeker kans van slagen zal hebben.

Het feit dat het Centraal Bureau Levensmiddelen, de brancheverenigingen voor supermarkten, begin dit jaar liet weten dat er in 2025 twintig procent minder verpakkingen in de supers moet liggen, lijkt in dat opzicht een gunstig teken.

Ook het aantal winkels dat een deel van het assortiment verpakkingsvrij meegeeft, groeit. In Zwolle is daar zelfs een heel concept omheen gebouwd. Zwollenaren Sonja van der Sar en Danya Borrèl lanceerden samen met afvalinzamelaar ROVA het project ‘Verpakkingsvrij - Het hoeft niet ingewikkeld’ waarbij Zwolse winkels die verpakkingsvrije producten aanbieden zich kunnen aansluiten. Aan een sticker op de winkelruit of -deur zien consumenten dat ze welkom zijn met hun eigen tas of pot. Van der Sar: “ROVA heeft als doel om het aantal kilo’s afval te verminderen. Vanuit die gedachte zijn we gaan nadenken over dit concept. Je kunt klanten rechtstreeks benaderen om ze voor te lichten, maar je kunt consumenten ook uitnodigen om verpakkingsvrij boodschappen te doen door winkeliers. Als mensen in hun eigen winkel zien dat ze kunnen bijdragen door hun eigen verpakking mee te nemen, dan is de stap kleiner om dat ook een keer te doen. Wij mensen zijn gewoontedieren, zeker als het gaat om boodschappen doen; we gaan het liefst naar onze ‘eigen’ winkels. Daarom denken we dat dit beter werkt dan het openen van een nieuwe, volledig verpakkingsvrije winkel. De drempel om daar naar binnen te stappen is voor veel mensen te groot.” Inmiddels hebben ruim twintig Zwolse winkels zich bij het project aangemeld. Van de visboer tot de groenteman en van een notenwinkel tot een natuurwinkel. Naast de sticker op de ruit heeft ROVA op zijn website handige tips en trucs geplaatst om verpakkingen te voorkomen.

SONJA VAN DER SAR: “WIJ MENSEN

ZIJN GEWOONTEDIEREN, ZEKER ALS

HET GAAT OM BOODSCHAPPEN DOEN; WE GAAN HET LIEFST NAAR ONZE ‘EIGEN’ WINKELS.”

Na een aarzelende start lijken consumenten de afgelopen jaren langzaam gewend te raken aan verpakkingsvrij winkelen. Uit onderzoek van ABN Amro in 2018 blijkt dat 74 procent van de consumenten bereid is zijn koopgedrag deels of volledig te willen verduurzamen. “De trend om bewuster te consumeren houdt de komende jaren aan. Hierbij rekenen consumenten op prijsvoordeel bij circulaire producten, terwijl duurzame producten juist duurder mogen zijn. Retailers staan voor de uitdaging om

En zo lijkt Nederland na een voorzichtige start langzaam warm te lopen voor verpakkingsvrij winkelen. Zolang het gemakkelijk, niet te duur en transparant is, willen ook Nederlanders best met hun eigen zakjes en potjes in de fietstassen hun boodschappen halen.

GRAM #09 november 2019 | 15

KEURMERKEN VOOR KUNSTSTOF ROLCONTAINERS Waar moet je op letten bij de aankoop van nieuwe containers? Je wil een product dat voldoet aan alle kwaliteitseisen, daarbij kan een keurmerk houvast bieden. Maar wat zeggen al die keurmerken? KLAIR, de landelijke brancheorganisatie voor producenten, leveranciers en dienstverleners in de afvalbranche, licht toe.

TEKST: WILLEM VAN DE PIETERMAN, KLAIR

“H

et RAL-GZ 951 is een onafhankelijk en door iedereen erkend certificaat, daarmee zit je altijd goed”, aldus Willem van de Pieterman, bestuurslid van KLAIR. “Je kunt ook kiezen voor een gelijkwaardigheidscertificaat, dat is een juridisch bewijs dat het product aan dezelfde eisen voldoet als een RAL-gecertificeerde container.” Voor alle andere keurmerken, of het ontbreken daarvan, adviseert KLAIR grote voorzichtigheid. “Sommige producenten kunnen geen keurmerk overleggen, maar

“Het RAL-GZ 951 is een onafhankelijk en door iedereen erkend certificaat, daarmee zit je altijd goed”, aldus Willem van de Pieterman, bestuurslid van KLAIR.

16 | GRAM #09 november 2019

BEELD: KLAIR

komen wel met hele boekwerken aan testresultaten. Die uitgebreide documentatie is verwarrend en kun je als inkoper nooit goed doorgronden. We hebben het meegemaakt dat een producent beweerde alle testen van RAL te hebben doorlopen, en dat was ook zo. Maar toen wij erin doken, bleek dat de container op heel veel testonderdelen niet geslaagd was. Laat je dus niet misleiden. Een RAL-certificaat bestaat slechts uit twee A4’tjes met duidelijke informatie, dat bespaart je heel veel tijd en onderzoek.”

NEUTRALE CONTROLES Het keurmerk RAL-GZ 951 voor inzamelcontainers is exclusief van de GGAWB (Gütegemeinschaft Abfall- und Wertstoffbehälter), de Duitse vereniging van producenten van inzamelsystemen. Zij leveren RAL-gecertificeerde producten volgens de laatste technische en testnormen met strenge typekeuringen, zelfinspecties en neutrale controles voor, tijdens en na de productie om de hoogste en meest consistente kwaliteit te garanderen. Momenteel is het keurmerk verleend aan meer dan 200 containermodellen. De onderliggende kwaliteits- en testeisen van RAL werden ontwikkeld in samenwerking met het Duitse ministerie van Economische Zaken, betrokken expertgroepen en inzameldiensten.

Een belangrijk onderscheid met de bekende EN 840 norm voor kunststof containers is dat de RAL-GZ 951/1 maar liefst zestien extra kwaliteitseisen toevoegt, waaronder die voor het chipnest en de stabiliteit.

RAL GmbH (Reichs-Ausschuss für Lieferbedingungen) is een onafhankelijke non-

profit organisatie voor kwaliteitsborging en certificering. De organisatie erkent al meer dan dertig jaar vele RAL-kwaliteitslabels voor producten en diensten, zoals Blue Angel en (sinds 1992) de bekende RAL-kleurenwaaier. Naleving van de kwaliteitseisen wordt continu, ook zonder vooraankondiging, gecontroleerd door neutrale testinstituten of beëdigde experts.

HOOGSTE EISEN Een van die testinstituten is SKZ (Süddeutsche Kunststoff-Zentrum). Het is een van Europa's grootste industrie-specifieke instituten die wereldwijd meer dan 900 plastic producten van meer dan 400 bedrijven monitort. Hun testlaboratorium is geaccrediteerd door de DAkkS (Duitse accreditatie-instantie GmbH) volgens ISO/ IEC 17025. Zij controleren de containers op het voldoen aan de eisen voor het keurmerk RAL-GZ 951. Containers die het RAL-keurmerk dragen voldoen dus aan de hoogste functionele eisen voor kwaliteit, veiligheid, milieu en normen voor dagelijks gebruik en arbeidsomstandigheden van gemeentelijke en industriële inzamelaars.

Speciaal voor toepassing bij Europese aanbestedingen is in nauwe samenwerking met juristen een gelijkwaardigheidschecklist ontwikkeld, zodat ook niet deelnemende leveranciers aan kunnen tonen producten op een gelijk kwaliteitsniveau te kunnen leveren. Deze checklist kunt u vinden op de website van branchevereniging KLAIR, www.klair.nl.

Hier kunt u ook met uw verdere vragen terecht.

FLATBEWONERS ALMERE BLIJ MET ‘BASIS-OP-ORDE’ Eind 2016 zijn in de Paul Kleestraat de betonnen cocons bij de hoogbouw vervangen door ondergrondse voorzieningen. Dat leverde spectaculaire resultaten op. En blije bewoners.

U

TEKST: ADDIE WEENK

kent ze wel, minicontainers met een betonnen ombouw en stalen bovenklep met een aangezicht van gewassen grind.

Een faciliteit toegankelijk voor iedereen. En daar werd dan ook gebruik van gemaakt, bijvoorbeeld door bewoners van de naburige laagbouwwijk. De locaties oogden anoniem en onverzorgd. Ook waren bijplaatsingen eerder regel dan uitzondering.

In sommige gemeenten zijn de betonnen cocons nog steeds te zien maar niet meer in de hoogbouw van de Paul Kleestraat in Almere.

Voor de 318 bewoners (150 koopwoningen) zijn ze eind 2016 vervangen door strakke ondergrondse voorzieningen (zie foto hiernaast). De containers voor gft- (in Almere bekend als bio), pmd en restafval zijn alleen toegankelijk met een pas. De verandering is begeleid met communicatieve acties, zoals een brief, een bewonersavond, een brochure en een handige afvalkaart.

RESULTAAT Gemeente Almere weegt alle verzamelcontainers bij lediging. Daarmee hebben zij goed zicht op de scheidingsprestaties van de verschillende wijken. Bij de flats in de Paul Kleestraat werd in de oude situatie zo’n 275 kilo restafval per persoon per jaar opgehaald.

Daar zat dus wel een deel aanvoer vanuit de aangrenzende laagbouw bij. Niettemin kon

BEELD: RIJKSWATERSTAAT

beleidsmedewerker Henk Visser zijn ogen niet geloven na de operatie: van de een op de andere maand zakte de hoeveelheid restafval met meer dan de helft, terwijl de hoeveelheid gescheiden pmd en bio (gft) met sprongen omhoog ging. De bijplaatsingen zijn bijna verdwenen.

Henk geeft aan dat ze heel blij zijn met het resultaat. Maar ook dat er geen reden is achterover te leunen! De hoeveelheid restafval loopt weer wat op en de kwaliteit van het pmd en gft moet echt omhoog. Henk: “Snel succes met afvalscheiding is makkelijk haalbaar,

COMMUNICATIE In juni 2016 was er een informatieve bijeenkomst met de vereniging van eigenaren en de woningbouwvereniging. De plannen zijn toen zeer positief ontvangen. In september is er een bewonersbijeenkomst voor de hoogbouw gehouden waarin de bewoners werden geïnformeerd over de wijzigingen die gaan plaatsvinden. Voor de omliggende laagbouw woningen is een brief uitgegaan dat zij echt geen gebruik meer kunnen maken van de nieuwe afvalvoorzieningen en dat handhaving streng op gaat treden. Daarbij is aangegeven welke ontdoeningsmogelijkheden deze mensen wel hebben.

veel moeilijker is om dit vast te houden. Het is zaak doorlopend te blijven communiceren met de bewoners. Blijven vertellen dat het belangrijk is, wat er met hun gescheiden afval gebeurt en hoe men presteert. Nieuw gewoontegedrag tot stand brengen duurt lang.

Bovendien zijn er verhuizingen en krijg je met nieuwe mensen te maken die even niet met afval scheiden bezig zijn. Blijven meten en blijven communiceren dus!”

Almere gaat aanvullend werken met duidelijke foto’s van fracties op de specifieke containers. Henk: “De stickers die wij gebruiken op de verzamelcontainers passen wij ook toe op de containers uit de laagbouw. Ze zijn voorzien van een foto van de genoemde afvalstroom. Veel mensen weten nog steeds niet wat er nu precies bedoeld wordt met pmd, bio en rest. We gaan trouwens weer terug naar de term ‘gft’ i.p.v. ‘bio’: een onderzoekje wees uit dat de term gft de mensen meer zegt.

GRAM #09 november 2019 | 17

GEMEENTEN HEFFEN SAMENWERKING NOORD-VELUWE (SNV) OP De gemeenschappelijke regeling Samenwerking Noord-Veluwe (SNV) blijkt voor de deelnemende gemeenten een te krappe jas bij de visievorming op prangende bovenregionale dossiers. Maar voor de afvalinzameling en de VANG-aanpak verandert er niets. Henk Prins van ‘gastheergemeente’ Oldebroek vertelt.

TEKST: PIETER VAN DEN BRAND

D

e website van Samenwerking Noord-Veluwe (SNV) is nog in de lucht, maar wie de internetplek bezoekt loopt tegen een vragenformulier op. De inhoud is niet meer te bekijken. De hamvraag voor op het formulier moet wellicht luiden: hoe nu verder? Het antwoord kent een lange voorgeschiedenis. In de jaren zeventig sloegen Elburg, Ermelo, Harderwijk, Hattem, Nunspeet, Oldebroek en Putten de handen ineen op het brede palet van gemeentelijke onderwerpen, van onderwijs en economie tot milieu tot infrastructuur. Er werd een apart regionaal orgaan voor opgericht, dat de uitvoering van taken en de beleids- en de strategievorming voor al deze thema’s behartigde. Wat begon als het Gewest Noord-Veluwe mondde zo’n vier decennia later uit in de Regio Noord-Veluwe (RNV). Tot begin 2018, toen de gemeenschappelijke RNV-organisatie werd opgeheven en de samenwerking een andere invulling kreeg in opvolger Samenwerking Noord-Veluwe (SNV).

BREDE DOSSIERS Gemeenteambtenaar Henk Prins ziet de ontwikkeling als een logisch en organisch proces. “De gemeenten willen de samenwerking vandaag de dag op een geheel andere wijze invullen. In feite werd de huidige constructie te krap om vooral op strategisch terrein nog vooruitgang te boeken, niet zozeer wat de uitvoering en het beleidswerk betreft. In ons gebied spelen brede dossiers, zoals Lelystad Airport, de uitbreiding van de A28 en de regionale agenda Veluwe op 1. De dynamiek hiervan vergt afstemming tussen veel meer gemeenten tot ver buiten de Veluwe. Een dwingende samenwerkingsconstructie als SNV kan niet in die behoefte voorzien. Ze is daar niet geschikt voor. Vroeg of laat ontstaan er dan scheuren. De gemeenten willen zelf op vrijwillige basis coalities smeden met geestverwanten, met de ‘coalition of the willing’ als leidende gedachte. Natuurlijk was kostenbesparing een belangrijk argument om het RNV-orgaan op te heffen, maar ook toen speelde al mee, dat de animo tanende was om binnen zo’n strakke constructie van zeven gemeenten samen te werken”, zegt Prins. Binnen RNV waren in de loop der tijd bovendien al verschillende clusters ontstaan. Zo zijn Nunspeet, Elburg en Oldebroek sterk op Zwolle gericht, hebben Harderwijk, Ermelo en Zeewolde in Flevoland de krachten gebundeld in Meerzicht en ligt de focus van Putten weer meer op samenwerking met Leusden, Nijkerk en Spakenburg.

DE DEELNEMENDE GEMEENTEN WILLEN DE SAMENWERKING

VANDAAG DE DAG OP EEN GEHEEL ANDERE WIJZE INVULLEN.

Als ‘gastheergemeente’ gingen gemeenten rechtstreeks een taak voor en met de andere deelnemende gemeenten uitvoeren. Samenwerking werd per onderwerp vormgegeven. Gemeenten konden zelf beslissen of ze mee wilden doen. De nieuwe netsamenwerking leverde de gemeenten volgens adviesbureau Lysias, dat de omvorming begeleidde, een besparing van één miljoen euro op. Het gebouw waarin RNV was gevestigd, werd verkocht. Twee jaar later houdt echter ook SNV op te bestaan. Zo hebben de deelnemende colleges eerder dit jaar voorgesteld aan hun gemeenteraden. Als die ermee instemmen, wordt SNV per 1 januari 2020 opgeheven.

18 | GRAM #09 november 2019

AFVAL Prins werkte als beleidsmedewerker bij de regionale RNV-organisatie.

Daar behartigde hij het beleidsterrein afval en grondstoffen. Na de opheffing van RNV werden de beleidsmedewerkers over de gemeenten verdeeld. De taken voor afval kwamen in ‘gastheergemeente’ Olde-

Putten is de enige bronscheider in het voormalige samenwerkingsverband. Op de foto de Puttense betaalzak voor PMD. broek terecht. De gemeente had zelf haar voorkeur voor dit taakveld bij de ‘boedelscheiding’ van RNV opgegeven. Het aanverwante thema duurzaamheid kwam eveneens op het bord van Oldebroek. In praktisch opzicht speelde mee dat een van de ambtenaren van het afvalteam van RNV bij deze gemeente was gedetacheerd. Bij RNV behartigde Prins met het afvalteam de gezamenlijke belangen van de gemeenten voor de uitvoering van de taken op het gebied van afvalinzameling en -verwerking. Datzelfde werk doet hij sinds begin 2018 als medewerker van Oldebroek. Hattem doet overigens niet mee aan de afvalsamenwerking, omdat deze gemeente aandeelhouder is in afvalsamenwerkingsverband ROVA, dat de afvalinzameling en -verwerking in Midden- en OostNederland onder zijn hoede heeft, onder meer in de steden Zwolle en Amersfoort.

VANG Tot zijn tevredenheid constateert Prins dat het opheffen van SNV geen gevolgen heeft voor de inzameling en verwerking van afval. “Afval is een onderwerp waar alle gemeenten elkaar snel op vinden. De uitvoering van taken en het maken van beleid en visievorming gingen altijd prima. Samen zetten we ons in voor de doelen van VANG voor zo min mogelijk restafval in onze gemeenten. Dat zal gewoon doorgaan. Wel zullen we als juridisch handvat nieuw beleid moeten maken voor onder de huidige dienstverleningsovereenkomst.

Er zit immers geen rechtspersoon meer onder. SNV was namelijk juridisch gezien een meervoudige samenwerking onder de Wet gemeenschappelijke regelingen.

De gemeenten gaan daar de komende maanden hun visie op geven.”

Vorig jaar werd de dienstverleningsovereenkomst voor de uitvoeringstaken getekend tussen Oldebroek en de vijf andere gemeenten. Het Oldebroekse college reisde zelfs in een reinigingsvoertuig de andere gemeenten af, om de handtekeningen onder het nieuwe contract te verzamelen bij de andere gemeentebesturen. De inzameling van restafval, gft en oudpapier/karton is na een Europese aanbesteding tot 2022 opnieuw vergund aan de Afvalcombinatie Noord-Veluwe, kortweg Aconov, waarin de inzamelbedrijven Remondis en Van Werven voor het containermanagement samenwerken met DVL Milieuservice. Alle gemeenten laten hun restafval in verschillende fracties, waaronder PMD, nascheiden in de sorteer- en bewerkingsinstallatie van Omrin op Ecopark De Wierde in Oudehaske bij Heerenveen. Putten is de enige bronscheider, al gaat ook het restafval van deze gemeente voor nascheiding naar Omrin. Alleen mag het de kleine winst, die dat in termen van de vergoeding van het Afvalfonds Verpakkingen oplevert, niet incasseren.

Samenwerken op het gebied van het afvalbeheer blijft onverminderd belangrijk, benadrukt Prins. “Samenwerking krijgt afhankelijk van om welke taak het gaat, of het nu om afval gaat of om een ander onderwerp, altijd een bepaalde bijpassende schaal. Namelijk de schaal waarop de meest optimale schaalvoordelen zijn te benutten, want je hebt dan een betere positie om kostenbesparingen te realiseren. Maar denk ook aan het bundelen van kennis, dat veel toegevoegde waarde heeft. De manier waarop we op afvalgebied samenwerken is niet veranderd, we plukken nog steeds dezelfde vruchten en dat zullen we blijven doen. Alleen de juridische basis onder de samenwerking is straks anders. Ook de binding met de beleidscollega’s bij de verschillende gemeenten is onveranderd groot. Iedereen is ervan overtuigd dat we het samen moeten doen. Het samenwerkingsverband stopt weliswaar, maar de samenwerking niet. Dat is de kern.”

HET OPHEFFEN VAN SNV HEEFT GEEN GEVOLGEN VOOR DE

INZAMELING EN VERWERKING VAN AFVAL.

GRAM #09 november 2019 | 19

Door (vloeibaar) waterijzer om te zetten in een granulair materiaal kan waterijzer in een vast vorm worden gemaakt. Het granulaat (korrel) kan als filtermateriaal worden ingezet, bijvoorbeeld bij: • Luchtreiniging voor het verhelpen van geuroverlast.

• Bij waterproblemen ter voorkoming van blauwalg (algenbloei), het ijzergranulaat verwijdert fosfaat en zware metalen hierdoor kan de groei van algen sterk worden geremd.

• Het reinigen van biogas. Granulair ijzer kan worden ingezet om H2S in de gasfase te binden en zo de corrosieve eigenschappen van het biogas te verminderen.

VIER JAARGETIJDEN, EEN HOLDER VIER 365 dagenJAARGETIJDEN, vegen, maaien, opzuigen en EEN schuiven.HOLDER De voertuigen vandagen Holdervegen, zijn veelzijdig kunnenen opschuiven. verschillende manieren 365 maaien, en opzuigen De voertuigen gecombineerd weten op oververschillende maximale efficiëntie? van Holder zijn worden. veelzijdigMeer en kunnen manieren gecombineerd worden. Meer weten over maximale efficiëntie?

Kijk op www.mechangroep.nl of bel +31 (0)342 45 95 41

www.aquaminerals.com info@aquaminerals.com

92x130mm.indd 1

Kijk op www.mechangroep.nl of bel +31 (0)342 45 95 41

21-8000-1419-01 NVRD GRAM 2019 sept 2180001419-01

Ingezameld door Sympany Gemaakt door VRK Isolatie voor u

1_4_st_GRAM_92x130-F.indd 1

21-8000-1372-02 NVRD GRAM 2019 juni

19-08-19 15:16

Draag bij met duurzame isolatie

1_4_st_GRAM_92x130-F.indd 05-09-19 09:24 1

05-09-19 09:

Sympany = VRK Voor informatie over VRK en de producten, kijk op www.vrk-isolatie.nl 3318009 SYM advertenties GRAM.indd 2 1_4_li_GRAM_190x62-D.indd 1

190x62mm.indd 1

21-8000-0889-03 GRAM 2019 sept

21-9000-0448-01 NVRD GRAM 2019 juni

21-01-19 16:01 05-09-19 09:11

28-05-19 14:39

NIEUWE GFT WEL-NIET-LIJST KOMT ER AAN Dit jaar wordt er een nieuwe gft wel-niet-lijst ontwikkeld. Vanuit verschillende partijen uit de afvalbranche is er behoefte aan een uniforme wel-niet-lijst. Het is een van de projecten uit het ‘Aanvalsplan gft en textiel’. De lijst wordt ontwikkeld door Rijkswaterstaat in samenwerking met de NVRD, de VA en Milieu centraal. Het streven is om de lijst, inclusief communicatiemateriaal, begin 2020 op te leveren.

TEKST: DAAN MIDDELKAMP

De deelstroom gft is een stroom die de hele afvalwereld bezighoudt. Veel kilo’s gft zit-

Parallel aan de ontwikkeling van de nieuwe lijst wordt ook het gesprek gevoerd met producenten, bijvoorbeeld uit de koffie- en theebranche. Er zijn dit jaar Kamervragen gesteld over plastic in theezakjes. Ook bevatten coffeepads plastic en bestaan sommige theezakjes al geheel uit plastics. Dit zijn negatieve ontwikkelingen, omdat deze producten nog vaak in het gft belanden. Om het eenvoudig en eenduidig te houden voor de burger gaan deze producten dan ook op de niet-kant van de lijst komen. Ook is hen de vraag gesteld of ze hun producten weer plastic-vrij en goed composteerbaar kunnen maken. Koffie en thee vormen op zichzelf een mooie grondstof voor compost, alleen de verpakking tegenwoordig niet meer.

ten nog onnodig in het restafval en het is ook kwetsbare stroom voor vervuiling. Tijdens de kennisbijeenkomst kwaliteit in februari 2019 kwam de vraag naar een landelijk uniforme gft-lijst ook vaak naar voren.

Met het aanvalsplan gft pakken we dan ook met de ketenpartners de handschoen op om de kwantiteit en kwaliteit van het ingezamelde gft te verbeteren.

Met de verwerkers van gft is eerst gekeken naar de technische kant. Samen met hen is gekeken wat er op dit moment mogelijk is, waar geïnnoveerd wordt en wat de grootste stoorstoffen zijn. Plastic, glas en zakken met ander afval zijn de grootste stoorstoffen en verdienen extra aandacht. Verder is er een toetsingskader ontwikkeld, ofwel recyclingcheck, waarmee je na kunt gaan of een product of afvalstof wel of niet bij het gft hoort. Is het product bijvoorbeeld organisch, biologisch afbreekbaar, chemisch en hygiënisch veilig en is er sprake van ‘cobenefit’ voor kwaliteit en kwantiteit van het compost.

BEGRIJPELIJKHEID VOOROP Op basis van deze informatie is er een eerste versie van de nieuwe lijst gemaakt.

Om zoveel mogelijk impact te hebben op de kwaliteit en kwantiteit moet de afvalscheidende burger de lijst kunnen begrij-

pen. Daarom is er met gedragsdeskundigen nagedacht over een optimale vorm en bewoording van de lijst. ‘Chunking’, productsoorten groeperen, kan de lijst bijvoorbeeld overzichtelijker maken; alles met voedsel bij elkaar, al het tuinafval bij elkaar. Men moet in één oogopslag kunnen zien of bijvoorbeeld de verwelkte bloem of de pot waar die in zat, wel of niet bij het gft mag.

Ook wordt er een korte lijst getest met alleen de hoofdstromen. Deze korte lijst kan bijvoorbeeld met een sticker op de koelkast geplakt worden of als reminder op het gft keukenbakje.

LIJST IN HET VOORJAAR 2020 GEREED De gft wel-niet-lijst is op dit moment nog in ontwikkeling. Er lopen onderzoeken naar de ‘begrijpelijkheid’ van de lijst en hoe deze het beste gecommuniceerd kan worden.

Ook worden er pictogrammen, foto’s en ander communicatiemateriaal ontwikkeld om de boodschap duidelijk over te brengen. Medio november, tijdens het Congres ‘Kwaliteit & gft-afval: een kijkje in de keten’, is de conceptlijst gereed en wordt deze gepresenteerd. De uiteindelijke lijst wordt na de onderzoeken en gekregen feedback definitief gemaakt. In het voorjaar van 2020 presenteren de samenwerkende partijen de definitieve lijst.

GRAM #09 november 2019 | 21

DE LEDEN CENTRAAL “DE NVRD IS EEN BELANGRIJKE VRAAGBAAK” TEKST HETTY DEKKERS

In deze rubriek krijgen NVRD-leden een stem in GRAM. De NVRD is er immers voor een door leden. Deze keer aan het woord: Gerard van der Bij, teamleider reiniging afdeling beheer openbare ruimte, gemeente Barneveld.

WAT HOUDT JE FUNCTIE IN? Ik ben teamleider van een groep van 24 mensen. Samen verzorgen wij de afvalinzameling bij 23.000 huishoudens, maar ook het onderhoud van het gemeentelijk materieel, drie warenmarkten, exploitatie van de milieustraat, gladheidbestrijding. Ons wagenpark, dat wij zelf onderhouden, bestaat uit 78 voertuigen, van bestelbusje en veegwagen tot grote huisvuilwagens en kranen.

Ik stuur de mensen aan, verzorg de aanbestedingen als er nieuwe voertuigen moeten worden aangeschaft, doe functioneringsgesprekken en adviseer het college. Ik kom soms tijd te kort inderdaad. Gewoon een kwestie van stoppen en de volgende dag weer doorgaan.

van de dag spreek ik iedereen nog even, om te horen hoe het ging.

Dat samenwerken met het team vind ik het mooiste. Iedereen is collegiaal naar elkaar toe, ze helpen elkaar als het nodig is.

WAAR STOOR JE JE AAN? Het contact met de inwoners vind ik ook leuk, maar soms kunnen mensen wel zeuren. Kom je een half uurtje vroeger dan normaal, dan hebben wij het weer gedaan. Terwijl ze toch echt hun container om half acht, ruim op tijd, aan de straat moeten hebben staan. En aan de afvaldumpers natuurlijk, dat blijft vervelend.

WELKE TIP WIL JE DE LEZERS VAN GRAM MEEGEVEN? Ga de straat op, loop een dagje mee met je mensen. Ik rij regelmatig zelf een half dagje mee, om krapte op te vangen maar ook bewust, om contact te houden met het werk. Op straat zie je waar je mensen tegenaan lopen. Achter een bureau lijkt het makkelijk, maar in het echt kom je andere dingen tegen.

WAT BETEKENT DE NVRD VOOR JOU? Een club waar je elkaar kunt ontmoeten, ook op de regiobijeenkomsten in de buurt. De benchmark is voor mij ook een belangrijke. Daar kun je zien of je goed meekan in de markt, en voor een nette prijs.

VOLDOET HET LIDMAATSCHAP AAN JE VERWACHTINGEN? Jazeker. Ik vind dat we lid móeten zijn van zo’n club. Zelf zit je vaak in de waan van de dag, de NVRD heeft kennis over wat er gaat komen of wat je kunt verwachten. Ons college is bijvoorbeeld voorstander van elektrisch rijden, via de NVRD krijg je dan informatie over wat dat inhoudt, met de eventuele haken en ogen die eraan zitten.

WAT ZIJN VOLGENS JOU DE BELANGRIJKSTE ONTWIKKELINGEN BINNEN DE AFVALBRANCHE? Wat ons betreft is bron- en nascheiding een belangrijke. En de kwaliteit van de grondstoffen. Die raken toch steeds meer vervuild. We doen nu een groffe nascheiding van pmd, voor de rest doen we aan bronscheiding. We moeten proberen de burgers zover te krijgen dat ze netter gaan scheiden. Bewust maken van de kosten, de milieueffecten, daar zetten we op in. Het is een beetje gemakzucht, vermoed ik. Wij faciliteren heel goed, mensen hebben bij ons veel keuzevrijheid, en toch zetten ze die matras gewoon naast de verzamelcontainer.

WAT VIND JE HET LEUKSTE/MOOISTE AAN JE WERK? Als ik ’s morgens op mijn werk kom, maak ik eerst een rondje langs de jongens. Wat speelt er, wat gaan ze doen vandaag. Het is een flinke wandeling, want onze gemeentewerf is groot. Ook aan het eind

22 | GRAM #09 november 2019

Gerard van der Bij

BRANCHEVERENIGING KRINGLOOPBEDRIJVEN NA 25 JAAR NOG STEEDS VOLOP IN BEWEGING TEKST & BEELD: LEONIE REINDERS

Dit jaar bestaat BKN, de branchevereniging voor Kringloopbedrijven 25 jaar. BKN staat voor een circulaire economie, een inclusieve samenleving en een professionele kringloopbranche. Leden van BKN zijn door hun product- en materiaalhergebruik, reparatie en upcycling activiteiten ultieme voorbeelden van de circulaire economie. Daarnaast zijn kringloopbedrijven een plek waar

I

mensen hulp kunnen krijgen, bijvoorbeeld in de vorm van een werkplek.

n het kader van het programma Circulaire Economie is BKN een belangrijke partner geworden in het project Circulaire Ambachtscentra (onderdeel van de transitie-agenda Consumptiegoederen NL Circulair 2050) en aan het kernteam toegevoegd. Kringloopbedrijven vervullen een belangrijke plek in de circulaire ambachtscentra. De centra zijn een mooie kans voor gemeenten en kringloopbedrijven om hergebruik, reparatie en upcycling samen te voegen op een fysieke locatie en zo (nog) meer milieurendement te behalen. Uit de benchmark 2018 blijkt dat door hergebruik en recycling van goederen maar liefst 123 miljoen kilo CO2 wordt bespaard. Dit staat gelijk aan de CO2 opname capaciteit van meer dan 67.500 voetbalvelden. En als de voorwaarden voor kringloopbedrijven beter worden, kan dit milieurendement nog veel verder stijgen.

Als het gaat om professionalisering van de branche hebben BKN en haar leden de afgelopen jaren stappen gemaakt. Op dit moment heeft 93% van de leden het Keurmerk Kringloopbedrijven behaald.

De verwachting is dat dit in 2020 bijna 100% zal zijn. Het keurmerk wordt steeds vaker herkend en erkend, met name ook door gemeenten en ander stakeholders. Eind 2018 is het nieuwe paraplumerk ‘100%Kringloop’ gelanceerd, dat leden met het Keurmerk gebruiken.

Kringloopbedrijven die dit merk voeren zijn sociale ondernemingen die voldoen aan de eisen van het keurmerk en daarmee aantonen een professionele organisatie te zijn. Om de naamsbekendheid over 100%Kringloop te vergroten is er dit jaar een campagne gestart.

INCLUSIEVE SAMENLEVING Kringloopbedrijven laten zien dat iedereen in de maatschappij een kans verdient en dragen op deze manier wezenlijk bij aan de inclusieve samenleving. Alle verschillende doelgroepen die we in Nederland kennen, van statushouders tot Wajongers, kunnen bij BKN-leden terecht voor een werkplek. Maar ook voor dat belangrijke steuntje in de rug, die veel mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt nodig hebben. De kringloopbranche is bij uitstek de plek om mensen die elders moeilijk een plaats op de arbeidsmarkt kunnen vinden, aan het werk te krijgen. Bijvoorbeeld mensen die moeten re-integreren nadat ze langdurig werkloos of ziek zijn (ge-

weest) of mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking.

Uit de benchmark 2015 van BKN komt naar voren dat er ruim 12.000 mensen werkzaam of betrokken waren bij de kringloopbedrijven die lid zijn van BKN. 87% van hen heeft op een of andere manier een afstand tot de arbeidsmarkt. Hieronder vallen mensen met een WSW-indicatie, taakgestraften, Wajongers, maar ook mensen die in een GGZ-traject zitten of in een re-integratietraject. Een groot deel van het personeelsbestand bestaat ook uit vrijwilligers, bijvoorbeeld 65-plussers of mensen die werkloos zijn en hun arbeidsritme en competenties willen behouden.

FOCUS Op 29 november viert BKN haar 25 jarig bestaan. Een moment om even stil te staan bij alle mooie dingen die zijn gerealiseerd op het gebied van mens en milieu. Echter, er is geen tijd om op onze lauweren te rusten. Als belangrijke partner voor de overheid kan onze impact op het gebied van Circulaire Economie en inclusieve samenleving (nog) veel beter. De komende jaren ligt de focus van de kringloopbranche op intensievere samenwerking met gemeenten en andere partners om onze resultaten op beide gebieden aanzienlijk te kunnen vergroten!

GRAM #09 november 2019 | 23

NIEUWE TRAINING MET TIPS EN TRUCS

HOE OVERTUIG JE BESTUURDERS? En dan is het zo ver: ook in uw gemeente moet het afvalbeleid (verder) aangepast worden om de doelstellingen te halen. Hoe u (succesvol) te werk gaat, hangt van vele bestuurlijke en politieke factoren af. Hoe u als beleidsmedewerker te werk gaat hangt bovendien af van uw eigen wensen, ideeën en kennis. Vast staat in ieder geval dat het geen recht-toe-recht-aan rationeel proces is.

Een goede strategie is noodzakelijk.

TEKST: SHARON VAN DER WERF (*) EN ADDIE WEENK

“H

oe krijg ik mijn bestuur mee?” Deze vraag komt al jaren naar voren in de Benchmark Huishoudelijk Afval en in contacten vanuit het VANG-HHA programma met gemeenten. In 2018 is in een van de benchmarksessies al een inventarisatie gemaakt van do’s and don’ts. Om te komen tot een handreiking is bureau Ocelot, advies & projecten gevraagd ook haar kennis in te brengen, om uiteindelijk tot een handreiking te komen. Dit bureau heeft dergelijke processen namelijk al vaak begeleid.

De tips zijn onderverdeeld naar fases in het besluitvormingsproces: inventarisatie, inhoudelijke voorbereiding, uitwerking, bestuurlijke voorbereiding en bestuurlijke besluitvorming. Per gemeente, per casus, kan de beleidsmedewerker kijken welke tips van toepassing zijn. De handreiking is daarmee ook bruikbaar voor gemeenten die vastlopen in een van de fases van het besluitvormingsproces. De handreiking is aangevuld met een uitgebreid FAQ-overzicht. Hierin staan vragen die collega’s, wethouders, raadsleden en burgers kunnen en zullen stellen over nieuw afvalbeleid.

De vragen zijn ingedeeld in categorieën en voorzien van een antwoordsuggestie, per gemeente eenvoudig te selecteren, nader uit te werken en aan te vullen.

WINDOW OF OPPORTUNITY Het doorgeleiden van nieuw afvalbeleid hangt niet alleen af van hoe goed het beleid in elkaar zit. De tijd moet ook rijp zijn om het onderwerp op de agenda te krijgen:

24 | GRAM #09 november 2019

delijke afvalscheidingsdoel, 100 kilogram restafval per inwoner per jaar. Gelukkig tonen ook vele gemeenten aan dat het gewoon kan. Om het doel te halen is vaak een grote systeemwijziging nodig. En dat vergt een grondig beleidsproces. Met de handreiking en de daaraan gekoppelde training hopen we vanuit VANG-HHA daarbij te helpen.

window of opportunity. De lijnen ‘problemen’, ‘politiek’ en ‘beleid/oplossing’ komen op zo’n moment bij elkaar of worden bij elkaar gebracht. Er moet een gevoel zijn dat er actie nodig is, een probleem (h)erkenning, een aanleiding vanuit een crisis of een politieke opening. Dat biedt een kans om bestaande oplossingen aan te bieden of om probleem en oplossing te koppelen.

Dat voor vele gemeenten de tijd daar is om verbetering van de afvalscheiding op de agenda te zetten en over te gaan tot besluitvorming over nieuw beleid, is evident.

Het is bijna 2020 en er zijn nog zo’n 200 gemeenten die ver weg zitten van het lan-

TWEEDAAGSE TRAINING Op basis van de handreiking is voor VANGHHA een tweedaagse training ontwikkeld.

Op 13 en 27 maart 2020 (van 10:00 uur tot 16:00 uur) is er ruimte voor maximaal 25 deelnemers om met elkaar ingebrachte casussen te verkennen en uit te werken op basis van de tips uit de handreiking en elkaars kennis. Ocelot en RWS begeleiden deze sessies. Theorie en praktijk wisselen elkaar af om tot nieuwe strategieën en plannen te komen.

Deelname is gratis. Aanmelden kan bij addie.weenk@rws.nl. Bij deelname dient eenieder ter voorbereiding een casus in te brengen.

De eerste versie van de handreiking is te vinden in de kennisbibliotheek van VANGHHA: Tips planvorming en besluitvorming nieuwe inzamelstrategieën. Na de sessies wordt de eerste versie geüpdated met de kennis en ideeën die in de sessies naar voren zijn gekomen. (*) Over de auteurs: drs. Sharon van der Werf – van der Spek is werkzaam bij Ocelot advies & projecten en Addie Weenk bij Rijkswaterstaat

BRANCHE NIEUWS IMPULS AAN INZAMELING E-WASTE De Metaal Recycling Federatie (MRF) en een aantal producentenorganisaties hebben een stimuleringsregeling afgesproken die moet leiden tot een hogere inzameling van Afgedankte Elektrische en Elektronische Apparaten (AEEA).

Kern van de regeling is dat metaalrecyclers extra inspanningen verrichten om meer e-waste te sorteren naar 4 categorieën en gescheiden aan te leveren bij een -gecertificeerde collega.

Daarvoor ontvangen zij een vergoeding: 50 euro per ton voor in Nederland ingezamelde en gescheiden stromen AEEA naast de eventuele schrootwaarde. De regeling trad 1 september 2019 in

werking en loopt tot 1 september 2020. De volgende producentenorganisaties zijn bij de regeling betrokken: de bij NVMP/ Wecycle aangesloten stichtingen FIAR CE, ICT Milieu, LightRec, SMR, SVEG en Witgoed en daarnaast stichting Recycling Technologische Apparatuur en WEEE Nederland.

De Regeling Afgedankte Elektrische en Elektronische Apparatuur (AEEA) schrijft voor dat Nederland in 2019 65 procent van alle op de markt gebrachte elektrische en elektronische apparatuur wordt ingezameld. In 2018 behaalde Nederland een inzamelresultaat van 49 procent.

Fysieke afvalkalender mogelijk Voor Burgers Ontdek alle mogelijkheden in de demo op mijnafvalwijzer.nl

Notificaties via de app Koppeling met Diftar van jouw gemeente Geïntegreerde webshop mogelijk

Voor Bedrijven Ontdek alle mogelijkheden in de demo op bedrijven.mijnafvalwijzer.nl

190x62mmGRAM.indd 1

Volledig in jouw huisstijl Beheer in eigen hand via een gebruiksvriendelijk dashboard Meer dan 130 gemeenten gingen je voor

21-9000-1064-01

31-10-2019 09:44

Wij zijn het bureau voor interim management, verandermanagement, coaching en consultancy. Ons credo? Denken in mogelijkheden! We werken door heel Nederland en België en hebben bij veel organisaties en gemeenten een belangrijke rol vervuld in het ontwikkelen, presenteren en uiteindelijk succesvol implementeren van een nieuwe werkwijze, bedrijfsvoering en/of organisatieverandering.

Wilt u meer informatie over wat wij voor uw organisatie kunnen betekenen?

Neem contact met ons op. Wij komen graag vrijblijvend bij u langs voor een oriënterend gesprek. Voor meer info kijk op zeker-weten.com of bel nr 06-52727117

Het Advies & interim mAnAgement bureAu met vele AfvAl, reiniging en openbAre ruimte vrAAgstukken

21-9000-0955-01

1_4ligGRAM.indd 1

jAren ervAring in

03-10-19 11:03

GRAM #09 november 2019 | 25

BRANCHE AGENDA

NIEUWS AFVAL SCHEIDEN OP SCHOLEN: WERK SAMEN

Scholen die hun afval willen scheiden, moeten vaak een lange adem hebben. ‘Werk samen’ is een belangrijke tip uit een onderzoek rond afvalscheiding en -preventie op scholen dat Rijkwaterstaat uitvoerde met financiering van de stichting Afvalfonds Verpakkingen.

Om de opbrengsten van twee jaar werken aan afvalvrije scholen op te halen, kwamen gemeenten, NME-organisaties en publieke afvalinzamelaars voor het eerst bijeen. Tijdens een kennisdag in oktober wisselden zij kennis en ervaring uit en leerden elkaar (beter) kennen. “Een afvalvrije school vraagt om een verbinding tussen mensen en organisaties die voorheen vaak niet bestond. Dat maakte deze uitwisseling tussen bijna 80 vertegenwoordigers van alle betrokken partijen heel waardevol”, aldus Jennifer van Dijk, van Rijkswaterstaat, afdeling Afval Circulair. “Het gaat er tenslotte om dat we kinderen leren afval scheiden in het belang van de toekomst.” Schoolafval wordt in de meeste gemeenten gezien als bedrijfsafval, waarvoor contracten zijn afgesloten met (commerciële) afvalinzamelaars. Juridisch en financieel vraagt dat om aanpassingen in wet- en regelgeving. Om wel aan de slag te gaan, zijn er verschillende mogelijkheden. Te beginnen met preventie. Ook kan de afvalinzamelaar zelf afvalscheiding aanbieden. Scholen kunnen gezamenlijk inkopen en afspraken maken met afvalinzamelaars of samen met gemeenten een aanbesteding doen. Het aanpassen van het gemeentelijk reinigingsrecht biedt een uitkomst of het kan worden meegenomen met huishoudelijk afval (Wet M&O, Vpb). Enkele gemeenten hebben daarvoor een Maatregel van Algemeen Belang genomen. De NVRD zet op een rij welke mogelijkheden er zijn in wet- en regelgeving. Deze informatie komt binnenkort beschikbaar.

De afvalvrije school past binnen de Sustainable Development Goals en sluit aan bij het Rijksbrede programma Nederland circulair in 2050.

NIEUWE DIRECTEUR VOOR CIRCULUS-BERKEL Per 1 januari 2020 treedt Lisette Bosch, momenteel directeur van Twente Milieu, aan als opvolger van Henk Knip bij Circulus-Berkel.

Lisette Bosch heeft ruime bestuurlijke ervaring in de (semi-)publieke sector en in de afvalbranche. De Raad van Commissarissen geeft aan dat Circulus-Berkel onder haar leiderschap ‘de maatschappelijke rol van Circulus-Berkel in de aandeelhoudende gemeenten kan combineren met een bedrijfsmatige aanpak van beheersing van processen en kosten, in een steeds dynamischer wordende omgeving.’

26 | GRAM #09 november 2019

20 NOVEMBER VANG-bijeenkomst Kwaliteit en GFT-afval, een kijkje in de keten, Jaarbeurs, Utrecht

19 – 21 NOVEMBER Vakbeurs Recycling, Evenementenhal Gorinchem

5 DECEMBER Algemene Leden Vergadering NVRD, Rotterdam

17 DECEMBER Marktdag textiel

16 JANUARI NVRD Kennisbijeenkomst 'Bestaat de perfecte verpakking?'en nieuwjaarsborrel, Ede

Je hart ben jij Wij zijn er voor je hart.

Kijk wat we samen kunnen doen op hartstichting.nl

aangeboden door

SPA Groep

CLOSE-UP

OOSTERHOUTSE MILIEUSTRAAT KLAAR VOOR DE TOEKOMST Oosterhout (N-Br) heeft een milieustraat waar het razend druk is. “Wij verwelkomen tweehonderdduizend bezoekers per jaar. Dat is veel, voor een gemeente van 55.000 inwoners”, weet Tim Jagtenberg, unitleider stadsbeheer. Om die enorme en stijgende aantallen ook in de toekomst in goede banen te leiden, moet er wat gebeuren.

Oosterhout nam SPA Groep in de arm, voor onderzoek en advies.

“We zijn heel tevreden over de samenwerking met SPA én de aanbevelingen die eruit rolden”, aldus Jagtenberg. “We hadden zelf ook al ideeën natuurlijk, maar het is fijn als zo’n externe partij mee kijkt. De vakmensen van SPA Groep brachten ervaringen mee van andere milieustraten in het land en hadden veel kennis.

Wij hebben veel informatie over piektijden, afvalgegevens en natuurlijk kennen wij de lokale situatie. Door goed samen te werken, ligt er nu een mooi plan. Binnenkort gaan we er mee aan de slag.”

Op de Oosterhoutse milieustraat is alles gratis, behalve restafval.

Jagtenberg: “In een paar jaar tijd zijn onze bezoekersaantallen fors gestegen. Dat komt mede door de invoering van diftar en de duidelijkheid, maar ook door de bouw van nieuwe woonwijken.

Als je naar de toekomst kijkt en dus naar de bevolkingsgroei, verwachten we nog meer bezoekers. Op piektijden is het soms zo druk, met 1400 bezoekers per dag, dat de milieustraat aan vernieuwing toe is. In ieder geval een vergroting van de capaciteit."

SPA groep onderzocht drie scenario’s samen met de gemeente.

De eerste was de huidige milieustraat behouden, maar dan slimmer ingericht en beter gefaciliteerd, de tweede optie was een extra locatie bijvoegen en de derde optie was een compleet nieuwe milieustraat inrichten. De uitkomst werd een combinatie van de eerste twee scenario’s.

Bypass Jagtenberg: “Een belangrijke aanbeveling was een ‘bypass’ aanleggen op het bordes. Die gaan we binnenkort realiseren. Bezoekers met een snel bezoek, zoals wat piepschuim of oud papier,

kunnen de bypass nemen, zodat ze niet hoeven te wachten op iemand met een aanhanger vol puin of tuinafval. Ook worden ze niet gehinderd door andere auto’s als ze de milieustraat willen verlaten. Zo’n bypass verbetert de doorstroomsnelheid aanzienlijk.” Op drukke dagen wordt in de toekomst een extra losvak geopend. “We hebben nu een loswal die bestemd is voor onze eigen opslag. Die loswal gaan we geschikt maken voor afvalstromen van bezoekers die wat meer tijd kosten om te lossen. Daarmee wordt de doorloopsnelheid op het bordes verhoogd en dus de capaciteit van de huidige locatie uitgebreid.”

Daarnaast gaat Oosterhout de openingstijden verruimen. “Zaterdag is nu een absolute piekdag, in de zomermaanden gaan we daarom ook op de vrijdagavond open. Ook denken we aan openstelling op bepaalde feestdagen, zoals Hemelvaartsdag en 5 mei.”

Om ook alles rond de milieustraat in goede banen te leiden, worden er verkeersregelaars ingezet. Alle maatregelen zijn nauwkeurig toegespitst op de lokale situatie. “Omdat wij een onbemande toegang met registratie hebben, konden we cijfers overleggen die per uur aangeven hoe druk het is. In combinatie met de afvalgegevens weet je ook om welke stromen het dan gaat. Die informatie was uiteraard belangrijk voor de SPA Groep om maatwerk te kunnen leveren. Als de nieuwe inrichting straks klaar is, kunnen we zeker tot 2030 vooruit. Dat is een prachtig resultaat.”

Contact: Tim Jagtenberg (in de gele jas op de groepsfoto), 0646366876 en Bram Broeder (foto rechts), adviseur SPA Groep, 06-45545507.

GRAM #09 november 2019 | 27

‘‘Naast de PC vind ik de Circulaire Verwerking van slib en veegzand wel het beste van de jaren 80.’’

ijk, hier spreekt een kenner.

Iemand die weet dat Circulaire Economie weliswaar een begrip is van nú, maar een uitvinding van tóen. Er zat vast iets in de lucht, in die fraaie jaren tachtig. Want het regende innovaties die ‘t leven voorgoed zouden veranderen. Denkt u maar eens aan de CD of de PC. Welnu, de MSWP past wat ons betreft in datzelfde rijtje.

De MSW-WAT??? De Mobile Soil Washing Plant. Da’s een machine die het leven van slib en veegzand voor altijd veranderde door het te laten circuleren in de economie. En dat is tamelijk ongekend.

Slib en veegzand, ook wel RKGV genoemd, is namelijk be-hoor-lijk verontreinigd. Het komt uit riolen en kolken en gemalen en van straat... En er zitten allerlei zwaar giftige stoffen in die je niet wil tegenkomen in het milieu. Die MSWP dus,

die wast al dat slib en veegzand zó goed, dat die giftige stoffen worden geïsoleerd en er schone, herbruikbare bouwmaterialen overblijven.

Wie bedénkt nou zoiets? Een wasmachine voor slib en veegzand!

Nou, wij dus: van Zandrecycling Nederland. En we zijn er nog altijd reuze trots op. Dat machientje is immers al mooi meer dan dertig jaar een lichtend voorbeeld van Circulaire Economie. En hij is ook nog ’ns een onvermoeibare verbeteraar van het milieu en de volksgezondheid.

Kortom, aan alle gemeenten en grondverwerkende bedrijven die zich willen ontdoen van hun RKGV: ‘Check out de MSWP!’ Dat kan door er van alles over te lezen op www.zandrecycling.nl.

Of door u aan te melden voor een leerzame demonstratie op locatie. Compleet met een lekkere lunch om het allemaal te kunnen behappen.

graag ontvang ik uw uitnodiging voor een demonstratie op locatie met lunch.

Naam en voorletters ______________________ Gemeente/Bedrijfsnaam ______________________ Functie ________________________________________________ Adres __________________________________________________ Postcode/Plaats __________________________________________

Ach, aanmelden via www.zandrecycling.nl is wellicht wel zo modern.

Af van uw RKGV? Zandrecycling Nederland maakt er iets moois van.

Zandrecycling Nederland BV • ABC Westland 227, 2685 DC Poeldijk • T 0174-243950 • F 0174-291148 • www.zandrecycling.nl • info@zandrecycling.nl