Nor Ghiank - Martie - Aprilie 2014

?YUMANIY HAOY} MIYUTOAN ERGLEZVOAN AMSACIR

DARI 65 TIV 3-4 (2(12-2(13ƒ Մարտ-ապրիլ 2 014

24 ԱՊՐԻԼ 1915

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ

Այսօր մենք խնկարկում ենք Հայոց մեծ եղեռնի անմեղ զոհերի հիշատակը: Մեկուկես միլիոն հայորդիներ զոհ դարձան մի այնպիսի հանցագործության, որն այն ժամանակ դեռ անուն չուներ: Մարդկային որևէ լեզու դեռ չէր հորինել նման արտահայտություն կամ բառեզր: […] Հայ ժողովրդի բոլոր հատվածները և բոլոր սերունդները շարունակում են մինչև այսօր իրենց ճակատագրի վրա զգալ այն հարվածի հետևանքները, որ մեզ հասցրեց Մեծ եղեռնը: Սա փաստ է: Բայց նաև փաստ է այն, որ մենք ստեղծել ենք մեր պետությունը և այսօր, ի տարբերություն անցյալի, և՛ հոգեբանորեն, և՛ կազմակերպականորեն պատրաստ ենք դիմակայելու նման աղետների՝ մանավանդ հայրենի հողի վրա: Աշխարհում հայի համար չի կարող լինել ավելի ապահով տեղ, քան սեփական պետության հովանու ներքո: […] Այսօր մենք Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի շեմին ենք: Սա ապաշխարելու և պատմության խարանը մի կողմ դնելու հնարավորություն կարող է լինել Թուրքիայի համար, եթե, իհարկե, հարևան երկրում կարողանան ուժ գտնել և ազատել իրենց պետության ապագան այս ծանր բեռից: […] Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակին մենք մոտենում ենք ուղղվող մեջքով, բաց ճակատով և պետությամբ, որ կոչվում է Հայաստանի Հանրապետություն: Այն համայն հայության հայրենիքն է, որը, չնայած տասնամյակներ շարունակվող անօրինական շրջափակմանն ու «ոչ պատերազմ - ոչ խաղաղություն» իրականությանը, շարունակում է իր առաջընթացը: […]

2

Քաղվածքներ նախագահ Սերժ Սարգսյանի ուղերձեն 23.04.2014 3-4/2014

PYVANXAGYUTOYUN Պուքրեշ .................................................................................. =` 6 Պաքըու ................................................................................ =` 8 Քոնսթանցա ........................................................................... =` 9 Յաշ .......................................................................................... =` 9 Քլուժ ...................................................................................... =` 10 Ռումինահայերն ու սիրիացիները Բուխարեստում բողոքի ցույց են կազմակերպել Քեսաբի հարցում Թուրքիայի քայլերի դեմ ..................................................... =` 12 ՔԵՍԱՊ. ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒՄԱՆԻՈ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԵՆ ՆԵՐՍ .................................................. =` 13 Հայաստանի դեսպան. «Եթե Եվրոպայի համար Առաջին համաշխարհային պատերազմը փակված էջ է, հայերի համար այն մնում է բաց եւ արնածոր վերք» ...................................................... =` 14 Ռումանիո Հայոց Միության մրցանակները .................. =` 19 Հանդիպում բեմադրիչ Սերժ Ավետիքյանին հետ ................................................... =` 20

Supliment limba rom`n[

Kesab: Al Treilea Exil ........................................................... p. 22 Genocidul judecat ........................................................ p. 23 Recenzie Din adnotarile unui scelerat .......................................... p. 24 Semnarea memorandum-ului privind organizarea expoziției „Patrimoniul Cultural Comun Româno-Armean“ ... p. 26 Հայաստանի Հանրային խորհրդի նախագահ Վազգեն Մանուկյանի այցը Ռումանիա ......................................... =` 28 ՌՈՒՄԱՆԻՈՅ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԳԵՐԱՇՆՈՐՀ Տ. ՏԱԹԵՒ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ Ս. ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏԳԱՄԸ ........................................... =` 30 Անտրեեա Թընասե. հայկական հոգիով ռումանացի օրիորդ մը իր «Ռումանիո հայերը» նախագիծի մասին՝ «Այս նախագիծը իրագործեցի հոգիով» .......................... =` 32

ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi

COLECTIVUL «NOR GHIANK»

MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare

REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com

TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATĂ: HĂțULESCU MIHAI

TIPARUL: S.C. ARARAT srl.I.S.S.N. 1221-9169

24 ԱՊՐԻԼ 2014թ. ՌՈՒՄԱՆԻՈ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐՈՒ ՊԱԼԱՏԵՆ ՆԵՐՍ ՌՈԻՄԱՆԻՈ ՀԱՅՈՑ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐ ՎԱՐՈՒԺԱՆ ՓԱՄՊՈՒՔՉՅԱՆԻ ԵԼՈՒՅԹԸ Պարոն նախագահ, Հարգարժան գործընկերներ,

Այսօր կլրանա 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանության ժխտման ու մոռացության 99 տարին: Այո՝ ցեղասպանությունը շատոնց է եղեր: Այո՝ այն հեռու է եղեր: Սակայն անոր մեկնարկման և իրագործման եղանակը կրնա կաղապար դառնալ այնպիսի իրադարձություններու համար, որոնք, համոզված եմ՝ այս դահլիճեն ոչ ոք կուզե տեղի ոննենան: Պիտի փորձեմ ձեզ համար վերհիշել այն ատենվա Օսմանյան կայսրության մեջ տեղի

ունեցած դրվագ մը: Պատկերացուցեք կայսրության մայրաքաղաքին մեջ խաղաղ օր մը՝ կեսօրեն վերջ: Ժամանակ կանցնեք ճաշարանին մը մեջ՝ ընկերներուն հետ միասին, որոնցմե մեկը ներքին գործերու նախարարն է: Հաճելի օր մըն էր, որ բնավ չէր հիշեցներ կատարվելիքի մասին: Բաժնվելու պահին՝ դուք և նախարարը բարեկամաբար կգրկնախառնվիք: Սակայն երկու ժամ անց նույն նախարարը պիտի ստորագրե ձեր մահվան դատապարտման հրամանագիրը: Կձերբակալվիք և մայրաքաղաքեն հեռու տեղ մը

կսպաննվիք՝ ձեր գլուխը քարով մը կջարդեն: Սա Ստամբուլի համալսարանի պրոֆեսոր՝ իշխող կուսակցության կողմե երեսփոխան ընտրված Գրիգոր Զոհրապի պատմությունն է: Ան ինքզինքը կնկարագրեր որպես հայ՝ և միաժամանակ թուրք: 1908 թվին, Թաքսիմ հրապարակին վրա Երիտթուրքերու կողմնակիցներուն առջև արտասանած ճառի մը ընթացքին կըսեր. «Ունինք տարբեր դավանանքներ, սակայն նույն ուղին կհետևինք: Իսկ մեր հետեված ուղին ազատության ուղին է»: Անոր հետ միասին սպաննըվեցան Ստամբուլի բոլոր հայ 3-4/2014

3

կը

մտավորականները: Համայն ժողովուրդի մը զանգվածային սպանդի առաջին ամիսներն էին: Ժողովուրդի մը, որու միակ մեղքն այն էր, որ հազարամյակներ շարունակ ապրած էր իր հողերուն վրա և համառորեն պահպանած էր իր ինքնությունը, իր քրիստոնեական հավատքը և իր բազմահազարամյա պատմության խորքեն ժառանգած ավանդույթները: Բռնություններու ալիքը հասավ նաև կայսրության ծայրամասերը, հոն, ուր հազար տարի առաջ իմ նախնիները Կիլիկիայի հայկական թագավորության հիմնադիրներեն էին: Իմ մեծհայրիկը ու մեծմայրիկը ստիպված եղան իրենց անդրանիկ զավակին թաղեն սպաննված հայ երեխաներու հավաքական գերեզմանի մը մեջ: Այն ատեն իր մորեղբայրը մեկ տարեկան էր: Գիշերվա ընթացքին իրեն տարին այնտեղեն և որոշ ժամանակ զինքը խնամեց մեծմորս թրքուհի բարեկամուհի մը, որ երեխան վերադարձուց մեծմորս, երբ իմացավ, որ մեծհայրըս ու մեծմայրս վերապրած էին: Մեծհայրս ու մեծմայրս քշվեցան դեպի Սիրիայի անապատները, որտեղ հայերու մեծ մասը զոհվեցան: Մեծհորս արաբ բարե-

4

3-4/2014

կամի մը օգնությամբ կրցան քարավանեն փախիլ: Հայրս ծնվեցավ ճանապարհին: Ներկայացուցի սույն պատմությունը անոր համար, որ այն ցույց կուտա տրամադրությունը այն սովորական մարդոց, ովքեր արհամարհեցին անպատասխանատու կառավարության մը հրամանները և փըրկեցին բազմաթիվ հայեր՝ անկախ ազգային և կրոնական տարբերություններեն: Հայոց Ցեղասպանությունը մոռացության չմատնվելուհամար մենք պարտք ենք այն ատենվա զոհվածներուն, իրենց կյանքը վտանգելով հայեր փրկածներուն, բոլոր անոնց՝ ովքեր Գրիգոր Զոհրապի և մեր նման կհավատան, որ մարդկության ուղին ազատության համընդհանուր ուղի մըն է: Իսկ չմոռնալը կսկսի ցեղասպանության միանշանակ ճանաչումով: Եկող տարի կլրանա Հայոց Ցեղասպանության 100 ամյակը: Օսմանյան կայսրությունը ոչ ևս է, իսկ անոր իրավահաջորդ պետությունը դեռ չէ ստանձնած այն ատենվա սարսափներու պատասխանատվությունը: Սակայն ազատության և ժողովրդավարության արժեքներուն հավատացող աշխարհի մեծ մասը արդեն ճանչցավ այն,

իսկ ցեղասպանությունը ճանչցած միջազգային կազմակերպություններու շարքին է նաև Եվրոպական Խորհրդարանը, որը 28Սեպտեմբեր 2005 թվի իր բանաձևով 1915-ին Օսմանյան կասյրության մեջ տեղի ունեցած իրադարձությունները կորակե որպես ցեղասպանություն և անոր ճանչնալը Անկարայի կողմե առաջ կքաշե, որպես Եվրոպական Միությանը Թուրքիո անդամակցության նախապայման: Հոլոքոսթի հարցով գերմանական մոտեցումը արժանի է հարգանքի և հորդորանքի: Որովհետև գոյություն ունի համաշխարհային մարդասիրական սկզբունք մը, զոր բոլորս խոսքով կսատարենք: Եվ շատ լավ կըլլար, եթե մեր հայտարարություններու և համոզմունքներու միջև առկա ըլլար հավասարության նշանը: Միայն այսպես, չնայած մեր կրոնական և պատմական տարբերություններուն, կրնանք ընթանալ նույն ճանապարհով՝ ազատության ճանապարհով, ուր մարդիկ կրնան ապրիլ միասին և փոխադարձաբար հարգել իրար: Շնորհակալություն:

ԱՊՐԻԼ 24-ը ՌՈՒՄԱՆԻՈ ՄԵՋ

3-4/2014

5

Պուքրեշ

Ապրիլ 24-ին, Պուքրեշի հրեշտակապետաց մայր տաճարին մեջ հոգեհանգստության սուրբ պատարագ և պաշտոն տեղի ունեցավ 1915-ի Հայոց ցեղասպանության նահատակներու հիշատակի կապակցությամբ: Պաշտոնը կատարվեցավ ձեռամբ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի և հոգևոր դասի: Նահատակներու հիշատակը հարգելու արարողության ներկա գտնվեցան ՌՀՄ նախագահ Վարուժան Ոսկանյան, ՌՀՄ փոխնախագահ, փոքրամասնություններու խումբի նախագահ Վարուժան Փամպուքչյան, Ռումանիո մոտ Հայաստանի հյուպատոս Արսեն Միքայելյան, Ռումեն Ուղղափառ եկեղեցվո պատրիարքական փոխանորդ Վառլամ արքեպիսկոպոս Մերթիքարիու, Ռումանիո և Մոլտովայի հանրապետության մեջ պապական նվիրակ Նունցիու, Մոնսինյոր ՖրանչիսքոԺավիեր Լոզանո, կրոնից նախարարության այլ ներկայացուցիչներ: 6

3-4/2014

Հոգեհանգստյան արարողութենեն հետո եկեղեցվո բակը կանգնեցված խաչքարին առջև ծաղկեպսակներ դրվեցան Հայոց Արքեպիսկոպոսության, Ռումանիո մեջ Հայաստանի դեսպանության, Ռումանիո Հայոց Միության, ՌՀՄ Պաքըուի մասնաճյուղի, հրեական համայնքի և Քուրտերու համայնքի կողմե: Նշենք նաև, որ Ապրիլ 24-ին եկեղեցվո ցանկապատի ամբողջ երկայնությամբ ցուցադրված էին փաստագրական լուսանկարներ կապված հայոց ցե-

ղասպանության հետ: ՌՀՄ-ի կողմե կազմակերպված երեկոյան հավաքին Պուքրեշի կեդրոնը ներկա էր հայ համայնքի հոծ բազմություն մը՝ անգամ մը ևս հարգելու ցեղասպանության զոհերու հիշատակը, ոչ ըսելու ընդհանրապես ցեղասպանությանը աշխարհին մեջ և կրկին անգամ պահանջելու Ռումանիո կառավարութենեն ճանչնալու հայոց ցեղասպանությունը՝ իրագործված Օսմանյան կայսրության շրջանին, երիտթուրքերու կողմե, երբ 1,5 միլիոն հայեր անմեղ զոհ դարձան այս ոճրագործության: Մասնավորաբար հայ երիտասարդության ուժերով կազմակերպված այս հավաքին, բոլոր ներկաները մեկ առ մեկ մոտենալով ճերմակ մոմերով մեծ խաչ մը գծագրեցին հրապարակին կեդրոնը և կարմիր մոմերով ալ գրեցին 1915թ.: Այնուհետև, հայերու ցեղասպանության 99-ամյակի առթիվ խոսք առին հունական համայնքի ներկայացուցիչը, ապա Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան իր խոսքին մեջ անդրադարձավ Ռումանիո կառավարության կողմե հայոց ցեղասպա-

նությունը ճանչնալու շատ կարևոր խնդրին, ապա ելույթ ունեցավ Վարուժան Ոսկանյան, որ որոշ եղելություններ պատմեց իր ընտանիքի պատմութենեն և ավելցուց, թե՝ այսօր գրեթե չկա հայ ընտանիք մը, որ զոհ մը ունեցած չըլլա ցեղասպանության այդ դաժան տարին, իսկ եթե այսօր անոնք բոլորն ալ ապրեին մենք ներկայիս կրկնակի անգամ ավելի շատ կըլլայինք: Պարոն Ոսկանյան նշեց նաև, թե Թուրքիո վարչապետ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողան իր հայտարարության մեջ կապված հայոց ցեղասպանության հետ ըսած է, թե՝ «Նախորդ դարասկիզբին անհերքելի դժվար ժամանակներ էին, միլիոնավոր քաղաքացիներու համար ինչպես թուրք, քուրտ, արապ, հայ կամ այլ ազգության... Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքին տեղի ունեցած իրադարձությունները ընդհանուր ցավ է: Այդ ցավալի պատմությունը արդարացի հիշողության հեռանկարով նայելը մարդկային և գիտական պատասխանատվություն է»,նշած է ան: Ապա խոսք առավ Վարուժան Փամպուքչյան: Ան նույնպես անդրադարձավ 1915-ի ցեղասպանության տխուր իրադարձություններուն, երբ զոհ գացին 1,5 միլիոն հայեր և դարձյալ Ռումանիո կողմե հայոց ցեղասպանությունը ճանչնալու շատ կարևոր խնդիրը համարեց առաջնային: Պարոն Փամպուքչյան իր խոսքին մեջ շեշտեց, որ հայ ժողովուրդը ոչ մեկ խնդիր չունի թուրք ժողովրդին հետ, այլ միակ խնդիրը Թուրքիո կողմե հայոց ցեղասպանությունը ճանչնալն է:

3-4/2014

7

Պաքըու

Ապրիլ 25-ին, Ռումանիո Հայոց Միության նախագահ՝ սենատոր Վարուժան Ոսկանյանը ներկա գտնվեցավ Պաքըու քաղաքի ՌՀՄ մասնաճյուղը՝ «Հայերու Ցեղասպանության ոգեկոչման շաբաթ»-ին մասնակցելու համար: Ողբերգությունը տեղի ունեցավ 1915-ին Օսմանյան կայսրության մեջ և հայերը այն կկոչեն «Մեծ եղեռն» կամ «Մոռցվածցեղասպանություն»: 99 տարի առաջ, երիտթուրքերու կառավարության հրամանով մեկ ու կես միլիոն հայեր բռնի տեղահանության ենթարկվեցան և մահացան սովի, հիվադություններու և ուժասպառության հետևանքով: Ոգեկոչման առիթով, մասնաճյուղը կազմակերպեց գիրքի և լուսանկարներու ցուցահանդես մը, ուր այցելուները դիտեցին տեսարաններ զարհուրելի ողբերգութենեն, ինչպես նաև կորսված նախնիներու դիմանկարներ: Նախագիծի նախաձեռնող՝ ՌՀՄ Պաքըուի մասնաճյուղի նախագահ Վասիլե Ակոբի 8

3-4/2014

կողքին ներկա գտնվեցավ նաև գրող Միրչա Պոսթանը, ով անցյալին տեղի ունեցածի մասին խոսեցավ «տխրությամբ, բայց առանց ատելության»: Իր ելույթին մեջ, Վարուժան Ոսկանյան դրվատեց Ցեղասպանության ոգեկոչման շաբաթ կազմակերպելու Վասիլե Ակոբի նախաձեռնությունը, հետո խոսեցավ ողբերգության առաջացման պատմական հանգամանքներուն մասին և շեշտեց, թե մեկ դար անց ցեղասպանությունը դեռևս ճանչցված չէ: Հայերու

միակ պահանջն է Թուրքիո կողմե այդ իրադարձություններու պատասխանատվության ստանձնումը և ցեղասպանության ճանաչում համաշխարհային մակարդակով: Միջոցառումը շարունակվեցավ Եռագույնի Հրապարակին վրա, ուր մոտ 100 երիտասարդներ հավաքվեցան նշելու համար Անատոլիայի հայերու տեղահանության և սպանության 99-րդ ամյակը: Մասնակիցները այրվող մոմերով գետինը գրեցին «1915» և ծածանեցին հայկական ու ռումանական դրոշներ: Ցեղասպանության ոգեկոչման շաբաթը շարունակվեցավ մինչև Ապրիլ 30-ը, ընդգրկելով գիտաժողովներ՝ «Հայաստան կամավորական հնարավորություններ», «Հայերը Թուրքիո մեջ – կազմակերպություններ, նախագիծեր և հաստատություններ», «Հայ ժողովուրդի մշակույթի և քաղաքակրթության հետքերով» խորագրերով:

www.desteptarea.ro

Քոնսթանցա

2014 Ապրիլ 24-ին, լրացավ Հայոց Մեծ Եղեռնին, ցեղասպանության 99 տարին, երբ 1,5 միլիոն հայեր տեղահանվեցան իրենց բնօրրանեն, իրենց երկրեն և քշվեցան անապատին խորքերը, ուր անմարդկային խոշտանգումներու ենթարկվեցան և նահատակվեցան աննկարագրելի փորձություններե ետք: Միայն տարի մը ետք դար մը կըլլա, որ հայ ժողովուրդը կսպասե դատաստանի, վերապրած ժողովուրդ մը, որ կսպասե իր նախնյաց ողբերգությունը ճանչնալուն անոնց կողմե, որոնց հայրերը կամ մեծ հայրերը պատճառ դարձան հայոց ցեղասպանության: Պատմությունը անտարբեր կանցնի արյունոտելով բոլոր անոնց դեռևս չապաքինված վերքերը, որ հրաշքով

Ռումանիո Հայոց Միության Յաշի մասնաճյուղի Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչման կազմակերպումը սկսավ դեռևս 2014 ապրիլ 16-ին, երբ տեղվույն «Սուրբ Մարիամ Աստվածածին» եկեղեցվո մեջ նահատակներու հիշատակին մատուցվեցավ Սուրբ պատարագ ձեռամբ Ռատու Գրիգոր Հոլքայի և նույն օրն ալ Յաշի մեջ կազմակերպվեցավ «Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչումը» նիստը: Ձեռնարկը տեղի ունեցավ Յաշի

ճյուղիկողմե: Հուշարձանին առջև հոգեհանգստյան պաշտոն կատարվեցավ նահատակներու հիփրկված են այդ դժոխային շատակին և ապա բոլոր ներմահվան մեջեն: Ժամանակը կաներուն հրամցվեցավ հայչի կրնար բուժել անցյալին վեր- կական հելվա նահատակներու հոգիներու հիշատակին: Հելվան քերը, քանի որ ժամանակը ոչ պատրաստած էր տիկին Աիտա մեկ փոփոխություն բերած է Էլուքյան, իր օժանդակությումարդասպանին մտածողության նը բերած էր և ՌՀՄ Քոնսթանմեջ, նաև աշխարհի որոշ մեծ ցայի մասնաճյուղի նախագահ տերություններու դրամական Խաչիկ Կարապետ: շահերը խանգարած են տեսնելու այդ հավաքական հանցագործությունը: Ապրիլ 24-ի ցեղասպանության կապակցությամբ Քոնսթանցայի հայոց եկեղեցվո մեջ քարոզեց Օշական քահանա Խաչատրյան վերհիշելով անցյալի տխուր, արյունոտ պատմությունը: Այնուհետև եկեղեցվո բակին մեջ ցեղասպանության զոհերու հիշատակին կանգնեցված հուշարձանին առջև ծաղկեպսակներ դրվեցան եկեղեցվո և ՌՀՄ Քոնսթանցայի մասնա-

Ramada հյուրանոցին Roma սրահին մեջ՝ Նիստը վարեց համալսարանական տոքթոր-փրոֆեսոր, ՌՀՄ Յաշի մասնաճյուղի նախագահ Մարչել Ակոբ, մասնավոր հյուրերը ըլլալով փրոֆեսոր տիկին Մոնիքա Քոթոֆան և փրոֆ. տիկին Տոյնա Կալիսթրու և անոնք ալ ակադեմիական մակարդակով խոսեցան Հայոց ցեղասպանության նյութին շուրջ: Հանդիպման մասնակցեցան հույն և ուկրաինացի համայնքներու ներկայացուցիչները, Յաշի հայ համայնքի անդամներ, հայ ուսանողներ եկած կրթաթոշակով ուսման, ինչպես նաև «Սիամանթո» Յաշի մասնաճյուղի երիտասարդական կազմակերպությունը: Մշակութային ձեռնարկի վերջավորության ՌՀՄ Յաշի մաս-

Յաշ

նաճյուղի փոխնախագահ տիկին Աիտա Տրակոմիրեսկու 1915թ.-ի ընդհանուր առմամբ պատմական մթնոլորտի մասին խոսեցավ և ամբողջ այն ատենվա իրավիճակը ներկայացուց հետաքրքիր բացատրություններով: Նիստի շրջանակեն ներս ներկայացվեցավ և «Սիամանթո» 2014 թիվ 3 հրատարակությունը: Ցեղասպանության հիշատակի ոգեկոչումը շարունակվեցավ մինչև ապրիլ 30-ը ընդգրկելով գիտաժողով «Հայաստանի մեջ կամավորներու պատեհությունը», «Թուրքիո հայերը – կազմակերպություններ, նախագիծեր և հիմնարկություններ» և «Հայ ժողովուրդի մշակույթի և քաղաքակրթության հետքերով» նյութերու շուրջ: 3-4/2014

9

Քլուժ

Հայոց Ցեղասպանության

չմոռացության նշանին տակ

Ապրիլ 23-ին, Քլուժ քաղաքի Ազգագրական թանգարանին մեջ (որ ազգային փոքրամասնություններու հարցերով հաճախ զբաղվող հաստատություն մըն է) տեղի ունեցավ Հայերու Ցեղասպանության զոհերու հիշատակին ոգեկոչման արարողություն մը: Այն գեղեցիկ սրահին մեջ, ուր անցյալին կժողովվեր Թրանսիլվանիո օրենսդիր մարմինը, կազմակերպիչները տեղադրեցին հայկական խաչ մը և Աստվածաշունչ մը և վարեցին չմոռացության կանթեղը: Արդեն 99 տարի է, ինչ հայերը կողբան իրենց նահատակները, որոնց միակ մեղքը հայ ըլլալն էր: Մոտ մեկ դար անց, Թուրքիան պատասխա10

3-4/2014

նատվություն դեռ չէ ստանձնած՝ Օսմանյան կայսրության տարածքին իրագործված Հայոց Ցեղասպանության համար: Սակայն, ինչպես ցույց տվավ Քլուժի մարզային խորհուրդի փոխնախագահ Իշթվան Վագարը, որը միջոցառմանը ներկա էր և՛ որպես պաշտոնյա և՛ որպես ծագումով թրանսիլվանահայ մարդ, ան ըսավ՝ դեպի հաշտություն տանող ճանապարհը գրեթե անանցանելի է առանց ներողություն խնդրելու: Նույն միջոցառման ընթացքին, Ռումանիո Հայոց Միության Քլուժի մասնաճյուղի նախագահ՝ տիկին Ազատուհի Վարտուքա-Խորենյանը իր ելույթին մեջ պատմեց իր ընտանիքի ապրած ողբերգության

մասին և շեշտեց չմոռացության կարևորությունը, վերհիշելով այն, որ Հայոց Ցեղասպանության նկատմամբ միջազգային անտարբերությունը հանգեցուց Հոլոքոսթին: Պատմաբան տոքթոր Լորանտ Մատլին անդրադարձավ պատմական փաստերուն, հղում ընելով հայտնի թուրք պատմաբան Թաներ Աքչամի հեղղինակած Ամոթալի արարք մը՝ Հայերու Ցեղասպանությունը և թուրքական պատասխանատվության հարցը գիրքեն, իսկ Քլաուտիա Տըրըպանը (որը Հայոց Ցեղասպանության թեմայով տոքթորական տիսերթացիա կպատրաստե) խոսեցավ ցեղասպանությանը զոհ

դարձած հայ կաթոլիկներու մասին: Միջոցառման վերջը՝ հին երաժշտության Flauto Dolce հայտնի խումբը ներկայացուց երաժշտական ծրագիր մը, որուն մեջ ներառված էին նաև վերամշակված քանի մը հայկական երգեր: Ներկաներու շարքին էին Քլուժի հայ համայնքի անդամներ, ազգությամբ ոչ հայ քաղաքացիներ՝ ներառյալ տեղական հրեական համայնքի նախագահը:

ԱՆՏՐԵԵԱ ԿԻՑԸ

3-4/2014

11

Ռումինահայերն ու սիրիացիները Բուխարեստում բողոքի ցույց են կազմակերպել Քեսաբի հարցում Թուրքիայի քայլերի դեմ

Թարվերդյանը, Ղպտի ուղղափառ եկեղեցու ներկայացուցիչ և Ռումինիայի Հայ Դատի հանձՌումինիայի մայրաքաղաք նախմբի ներկայացուցիչ Պաուլ Բուխարեստում ապրիլի 9-ին Բոգդանը: Մասնակիցներիթվում մի շարք ռումինահայեր Թուր- էին մի շարք սիրիացիներ, ովքիայի դեսպանատան առջև բո- քեր իրենց բողոքը արտահայղոքի ցույց են կազմակերպել տեցին հայերի հետ միասին: օրեր առաջ հայաշատ Քեսաբ «Արմենպրես»-իհաղորդմամբ՝ քաղաքի վրա կատարված հարմասնակիցները կրում էին Սիձակման ժամանակ Թուրքիայի րիայի և Հայաստանի ազգային ակտիվ օժանդակության և մասնակցության դեմ: Բողոքի ցույցը դրոշները: Միաժամանակ նրանք կազմակերպել էր Ռումինիայի պաստառներ էին պարզել, ոՀայոց թեմի առաջնորդ՝ Տ.Տաթև րոնց վրա գրված էին «Փրկենք Քեսաբը», «Վերջ տվեք Ցեղասեպիսկոպոս Հակոբյանը: Ցույցին մասնակցել են Բու- պանությանը», «Թուրքիա, վերջ խարեստից Տ.Եզրաս քահանա տուր Սիրիայում անմեղ քաԲոգդանը, Պիտեշտ քաղաքի ղաքացիների կոտորածին» և հոգևոր հովիվ՝ Տ.Հեթում քհն. այլ նմանատիպ կոչեր: ԲՈՒԽԱՐԵՍՏ, 9 ԱՊՐԻԼԻ 2014թ., ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ:

12

3-4/2014

Ակցիայի ողջ ընթացքում ոստիկանությունն ապահովեց ներկաներիանվտանգությունը: Ռումինիայի Հայոց թեմի առաջնորդն իր ելույթում նշեց, որ Ռումինիայի հայ համայնքը անմասն չէ Քեսաբի մեր հայրենակիցների դժբախտությունից և ամեն հնարավորը անելու է, որպեսզի վերջ դրվի այդ բռնություններին: Օրեր առաջ, սրբազան հայրը պաշտոնական նամակ է ուղարկել նաև Ռումինիայի Նախագահին, վարչապետին և Ազգային Ժողովի նախագահին, որում կոչ է անում Ռումինիայի ղեկավարներին միջամըտել և ստիպել Թուրքիային, որ կասեցնի իր օժանդակությունը իսլամիստ ահաբեկիչներին:

ՔԵՍԱՊ.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՌՈՒՄԱՆԻՈ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԵՆ ՆԵՐՍ Ռումանահայ համայնքը խստորեն կդատապարտե Սիրիայի հայաբնակ Քեսապ քաղաքին և շրջակա գյուղերուն դեմ Թուրքիայեն եկած իսլամական ծայրահեղականներու կողմե իրագործված հարձակումները և այդ բնակավայրերու զավթումը, ինչի հետևանքով ավելի քան 700 հայ ընտանիք աքսորվեցան, հայ փոքրամասնության ունեցվածքը թալանվեցավ, ոչնչացվեցավ ու հըրկիզվեցավ, իսկ եկեղեցիները սրբապղծվեցան: Հարկ է հիշեցնել միջազգային հանրությանը, թե 20-րդ դարեն ի վեր Քեսապի հայերը երրորդ անգամ կենթարկվին սպանդի և տեղահանության: 1909-ի Ապրիլին, թուրքական

զինված խմբավորումները ներխուժեցին Քեսապ և հրկիզեցին քաղաքը, մինչ հայերը ապաստան գտան Լաթաքիո մեջ: 1915-ի Հայերու Ցեղասպանության ատեն քեսապահայության ամենեն մեծ մասը քշվեցավ մահվան ճանապարհին՝ դեպի Տեր Զորի անապատները: Այսօր, ՀայերուՑեղասպանության 100 ամյակի նախօրեին, երրորդ բռնի տեղահանությանը ենթարկված և անորոշ ճակատագրի առջև կանգնած Քեսաբի հայերը կրկին ապաստան գտան Լաթաքիո մեջ: Կոչ կընենք միջազգային հանրությանը, Միացիալ Ազգերու Կազմակերպությանը, մարդու իրավունքներու պաշտպանությամբ և փոքրամասնություններու հարցերով զբաղվող հա-

մայն աշհարհի կառույցներուն, ինչպես նաև Եվրոպայի Խորհուրդին, Եվրոպական Միությանը, ժողովրդավարական բոլոր պետություններուն, հատկապես Ռումանիո կառավարությանը՝ ամենայն խստությամբ դատապարտելու համար Սիրիայի հայ փոքրամասնության դեմ ծայրահեղական խմբավորումներու գործած բռնությունները, հետաքննելու համար այդ իրադարձություններուն երրորդ երկրի մը մասնակցության հանգամանքները և որոշակի քայլեր ձեռնարկելու համար՝ Քեսապի հայերու անվտանգությունը և անոնց վերադարձը իրենց տուները երաշխավորելու նպատակով:

Կարդաց սենատոր Վարուժան Ոսկանյանը Ռումանիո Սենատին մեջ, 1.04.2014թ.

Կարդաց Ռումանիո Հայոց Միության պատգամավոր Վարուժան Փամպուքչյանը Ռումանիո Պատգամավորներու Պալատին մեջ, 1.04.2014թ.

3-4/2014

13

Հայաստանի դեսպան.

«Եթե Եվրոպայի համար Առաջին համաշխարհային պատերազմը փակված էջ է, հայերի համար այն մնում է բաց եւ արնածոր վերք»

առջեւ ավանդական հիշատակի արարողությանը եւ սիրտս վիրավորանքից կծկվեց, երբ գլխավոր ճառախոսը Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասնակից ազգերի զոհերին հիշատակելիս մեկ խոսք անգամ չասաց հայերի վիթխարի կորուստների մասին: Մինչդեռ հենց Դուոմոնի դամբարանի ճիշտ ճակատին զույգ վահանակների վրա դրոշմված են հայկական Վան եւ Սիս նաՆորին Գերազանցություն՝ Ռումանիո մեջ Հայաստանի Հանրապետության դեսպան Համլետ Գասպարյան հատակ քաղաքների անունները: Նույնն էր այդ օրը մասնաԱպրիլի 24-ին Adevarul օրա- անդառնալի կորուստն ունե- կիցներին բաժանված Առաջին թերթն իր adevarul.ro կայքէջի ցավ այդ պատերազմում: Եթե համաշխարհային պատերազվրա զետեղեց Ռումինիայում նայենք միայն թվերին, ապա մի պատկերազարդ ժամանաՀայաստանի դեսպան Համլետ պատերազմի տարիների մարդ- կագրության ալբոմում. ոչ մի Գասպարյանի հետ հարցազը- կային կորուստների մեջ յու- խոսք եւ ոչ մի պատկեր հայ րույցը, որի հայերեն տարբե- րաքանչյուր 10-ից մեկը հայ էր, ժողովրդի Գողգոթայի մասին: րակը ներկայացնում ենք ստո- եւ գլխովին քաղաքացիական րեւ: Այդ լռությանը բացատրուբնակչություն: Ցավոք, մինչեւ ՀԱՐՑ: Պարոն դեսպան, այս այսօր այս թվերը արտացոլ- թյուն կա՞: տարվանից Եվրոպայում ամե- ված չեն Առաջին համաշխարնուր նշվում է Առաջին հա- հային պատերազմի տարեգրուԵթե բարոյականության տեմաշխարհային պատերազմի թյունում,կարծես հայերի սահմըռ- սակետից այդ լռությունն ամո100-ամյակը, զուգահեռաբար կեցուցիչ զանգվածային ջար- թալի է եւ խիստ վիրավորական աշխարհի հայերն էլ պատ- դերը տեղի են ունեցել այլ հայերի համար, կարող ենք բարաստվում են նշել Հայոց ցե- մոլորակում, ոչ թե երկրագնդի ցատրություն գտնել այդ ժամաղասպանության 100-ամյակը: վրա` իրենց իսկ պատմական նակվա եւ դրան անմիջապես Ի՞նչ առնչություններ կան այս հայրենիքում: Վարուժան Ոս- հաջորդող իրադարձությունների երկու դրամատիկ իրադար- կանյանն իր նշանավոր „Շշուկ- ու միջազգային քաղաքական ձությունների միջեւ: ների մատյան” վեպի մեջ ասում վերադասավորումների մեջ: է, թե պատմությունը գրում են Հիշենք, որ Օսմանյան ԹուրՊԱՏԱՍԽԱՆ: Ուղիղ, որով- հաղթողները, ոչ թե պարտվող- քիան Առաջին համաշխարհայիհետեւ հայերի արտաքսման եւ ները:Իսկապես, տարիներ առաջ նի պարտվողների շարքում էր բնաջնջման վերջնական փուլն նոյեմբերյան խոնավ ու անձ- եւ Անտանտը 1920թ. օգոստոիրագործվեց հենց համաշխար- րեւոտ մի օր ես ներկա էի Վեր- սին Սեւրի դաշնագրով հայեհային պատերազմի քողի տակ: դենի Դուոմոնի դամբարանի/ րին հատկացրեց իրենց պատՀայ ժողովուրդն ամենամեծ եւ Verdun, Ossuaire de Douaumont մական հայրենիքի մի մասը, 14

3-4/2014

իսկ նոյեմբերին ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Ուիլսոնի իրավարար վճռով գծվեց Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանը` Հայաստանի համար դեպի Սեւ ծով ելքի ապահովումով: Սակայն այս ամենը մնաց թղթի վրա մի կողմից հաղթողների միջեւ հակասությունների սրման, մյուս կողմից բոլշեւիկների եւ թուրքերի միջեւ ի վնաս հայերի ներքին պայմանավորվածությունների հետեւանքով: Այսինքն, որպեսզի պատկերն ավելի պարզ լինի, պատերազմի ընթացքում Օսմանյան Թուրքիայի ենթակայության տակ գտնվող հայկական պատմական տարածքները լիովին դատարկվել էին հայերից, երիտթուրքերի հղացած ծրագրով հայերը բռնի քշվել էին դեպի արաբական անապատների մահվան ճամբարներ` դաժան կոտորածների եւ համաճարակների հետեւանքով տալով 1,5 մլն մարդկային զոհ, անդարձ կորցնելով տուն-տեղ, ունեցվածք, ամեն ինչ: Այս ահավոր աղետը կա-

րող էր մասնակիորեն մեղմվել, եթե դաշնակիցները հարգեին Սեւրի պայմանագիրը: Սակայն 1923թ. Լոզանի պայմանագրի մեջ Հայաստանի մասին հոդվածը հանվեց, իսկ մինչ այդ նախկին Ռուսական կայսրության ենթակայության տակ գտնվող եւ 1920թ. նոյեմբերին խորհրդայնացված մյուս Հայաստանը թուրք-բոլշեւիկյան համաձայնությամբ անդամահատվեց` զգալի հատվածներ զիջելով Թուրքիային եւ նրա եղբայրակից նորաստեղծ Ադըրբեջանին (պատմական Հայաստանը դարեր ի վեր բաժանված էր երկու կայսրությունների միջեւ` նախկինում Բյուզանդական եւ Պարսկական, հետագայում Օսմանյան եւ Ռուսական): Այսպիսով, Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծված նոր աշխարհակարգով, հայ ժողովըրդի իրավունքների բացահայտ անտեսումով եւ ոտնահարումով Հայկական հարցը խլացվեց եւ մտցվեց խոր արկղի

մեջ, իսկ հայկական կոտորածների` այսինքն Հայոց ցեղասպանության նյութի վրա դրվեց երկարատեւ տաբու: Անդամահատված, բոլշեւիկյան կրնկի տակ դրված թույլ եւ փոքրիկ Սովետական Հայաստանը եւ ջարդված, աշխարհով մեկ ցաքուցրիվ ապաստանած գաղթական եւ փախստական հայերն ի վիճակի չէին պաշտպանել իրենց իրավունքները: Ահա թե ինչ ժառանգեց 1991թ. իր անկախությունը վերագտած Հայաստանը: Ուստի եթե Եվրոպայի համար Առաջին համաշխարհային պատերազմը փակված էջ է, հայերի համար այն մնում է բաց եւ արնածոր վերք:

Իսկ ի՞նչ է անում Հայաստանն այդ լռության պատը քանդելու, այդ անարդարությունների առաջն առնելու համար: Այսօր չկա այլեւս բոլշեւիկյան լուծը, եւ խոսվում է ոչ թե թույլ ու բզկտված, այլ ազդեցիկ եւ համախմբված հայկական սփյուռքի մասին:

3-4/2014

15

եք այդ իրադարձությունների ժեստ կլիներ անմեղ զոհերի մեջ: հիշատակի հանդեպ եւ մասամբ կամոքեր հայ ժողովրդի Խոսքը պատասխանատվու- խորը ցավը: Ինչպես նաեւ Հաթյան կամ դատի մասին չէ` Հա- յաստանի հետ դիվանագիտայոց ցեղասպանության ծրագ- կան հարաբերությունների հասրողները եւ իրականացնողները տատումը եւ սահմանների բավաղուց չկան, այլ ցեղասպա- ցումը, որը կթեթեւացներ Հանության հետեւանքների վերաց- յաստանի տնտեսական վիճաման: Եթե դահիճը չկա, ապա կը: զոհը մնում է: Զոհը մի կողմից Այնուամենայնիվ, ո՞րն է ելքը, Հայաստանն է եւ Հայաստանի բնակչությունը, որն այսօր իր եթե Թուրքիան համառում է: ուսերին կրում է ցեղասպանության հետեւանքների ողջ ծանԳիտեք, հարցը միայն Թուրրությունը, մյուս կողմից հայ քիան չէ, թեեւ այնտեղ Հայոց ժողովրդի մի հսկա հատվածը` ցեղասպանության տաբուն սկսել ցեղասպանության ժառանգնե- է ճաքեր տալ. վերլուծականրը, որոնք օտար երկրներում լրագրողական, գիտական-հաենթակա են լիակատար ուծաց- մալսարանական շրջանակնեման, ինքնության կորստի եւ րում, որոնց շարքում հայտնի հաճախ ֆիզիկական բռնություն- անուններ` օր., Նոբելյան մրցաների ու նոր տեղահանություն- նակակիր Օրհան Փամուկը, ների, ինչպես վերջերս Մերձավոր պատմաբան ցեղասպանագետ Արեւելքում է, օրինակ` սիրիա- Թաներ Աքչամը եւ այլք, ինչպես կան Քեսաբի դեպքերը, երբ 700 նաեւ քաղաքացիական հասահայ ընտանիք Թուրքիայից ա- րակության մեջ այսօր արդեն նարգել Սիրիա թափանցած ա- բացորեն խոսում են այդ հարհաբեկիչ խմբերի հարձակում- ցում թուրքական կառավարուների տակ տուն-տեղ թողած թյան պատասխանատվության փախան ապաստանելու Լաթա- եւ անելիքների մասին, մինչքիայում: Նույնն էր երեկ Իրա- դեռ երեկ դա քրեորեն պատքում, դրանից առաջ Լիբանա- ժելի էր (301 հոդված): Խորհըրնում եւ այլուր, որտեղից տասն- դանշական իմաստով դրա մեկյակ հազարավոր հայեր գաղթել նարկը հանդիսացավ 2007թ. են Ամերիկայի եւ Եվրոպայի հունվարին թուրքահայ լրագրող, տարբեր երկրներ: Այսօր հայ Ստամբուլում հրատարակվող լինելը դեռ շարունակում է մնալ «Ակոս» թերթի հիմնադիր խմբավտանգավոր: Հայերն ինչպե՞ս գիր Հրանտ Դինքի սպանուիրենց ապահով զգան, երբ թյունը թուրք ծայրահեղականԹուրքիայում պաշտոնապես ների կողմից: Այն անսպասեժխտում են ցեղասպանությունը լիորեն ցնցեց թուրք հասարաեւ երկրի ներսում թե դրսում կությանը եւ 100-հազարավորատելություն սերմանում հայերի ների հանեց փողոց, որոնք սկսեհանդեպ: Մինչդեռ Թուրքիայի ցին գոչել` «Մենք բոլորս հայ կողմից իր պատմության մութ ենք, մենք բոլորս Հրանտ Դինք էջերի հետ առերեսումը` Հայոց ենք»: Չմոռանանք, որ 1915-ին ցեղասպանության ճանաչումը, էլ շատ թուրքեր ու քուրդեր մահԴուք այսօրվա Թուրքիային կհանդարտեցներ այդ տագնա- վան սպառնալիքի տակ փրկեպատասխանատու համարու՞մ պը, նվազագույն բարոյական ցին հայերի, ասել է թե թուրքե-

Նախ ուզում եմ նորից նշել, որ թեեւ այսօրվա Հայաստանը նախորդ դարի 20-ական թվականների թույլ, գաղթականներով եւ համաճարակներով լեցուն երկիրը չէ, այլ պաշտպանական տպավորիչ կարողությամբ օժտված բավական կենսունակ պետություն, այն ժառանգել է բարդագույն խնդիրներ նախորդ շրջանից` Լեռնային Ղարաբաղի հարցը եւ Թուրքիայի հետ չլուծված հարաբերությունները, որոնք կաշկանդում են երկրի նորմալ զարգացումը եւ վտանգում մեր ապագան: Մյուս կողմից, իրավացի եք, հայկական սփյուռքը շատ արագ ոտքի է կանգնել եւ տարբեր երկրներում ազդեցիկ դիրքեր գրավելով սկսել է հետապնդել իր իրավունքները: Սակայն, մեծ հաշվով հարցերը մնում են չլուծված: Հայաստանը դիմագըրավում է լուրջ սպառնալիքների, որոնք վտանգում են նրա գոյությունն իսկ: Համոզվելու համար սրանում բավական է աչք նետել մեր շրջանի քարտեզին, ուր Հայաստանը շրջափակված է երկու կողմից` Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի, իսկ մյուս երկու հարեւանները` Իրանը եւ Վրաստանը սեփական խնդիրներն ունեն կարգավորելու: Այնուամենայնիվ, վերջին քսան տարիներին Հայաստանն աշխատում է մի կողմից միջազգային հանրության ուշադրությունը հրավիրել Հայոց ցեղասպանության գերկարեւոր խնդրի վրա, մյուս կողմից անմիջականորեն այսօրվա Թուրքիայի հետ գտնել հարաբերությունները կարգավորելու ուղիներ:

16

3-4/2014

րի մի մասը այսօր էլ այլ կերպ է մտածում: Քաղաքական շրջանակներում, հատկապես տեղական իշխանությունների մակարդակով նույնպես տեղաշարժեր են կատարվում: Թուրքական խորքում ի հայտ են գալիս ծպտյալ կամ իսլամացած հայերի խմբեր, որոնք սկսում են իրենց ինքնությունը եւ իրավունքները հետապնդել: Ուրեմն սա մի ուղղություն է, որով թուրքական կառավարությունն իր իսկ հասարակության ճնշման տակ` ձերբազատվելու համար անցյալի հրեշներից եւ ուրվականներից, կարող է վերանայել հայկականհարցում իր քաղաքականությունը: Երկրորդ ուղղությունը միջպետական երկխոսությունն է, մենք հույսներս չենք կորցնում, որ թուրքական կողմը կփոխի իր բառապաշարը եւ պահվածքն այդ հարցում եւ կվերադառնա 2009թ. Ցյուրիխյան պրոտոկոլներով նախատեսված հանձնառություններին, որով նախատեսվում էր Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում եւ սահմանների բացում առանց նախապայմանների: Դա հնարավորություն կտար բարդ հարցերին լուծման ուղիներ փնտրել ավելի հանդարտ պայմաններում: Երրորդը միջազգային հանրության համարժեք պահվածքն է Հայոց ցեղասպանության հարցում: Ես նկատի ունեմ պետություններին, միջազգային կազմակերպություններին եւ բուն հասարակություններին: Չեմ կարծում, թե որեւէ պետության մակարդակով որեւէ կասկած կա ցեղասպանության եղելության եւ թուրքական պատասխանատվության մասին: Այստեղ հարցը ժամանակակից

Ցուցահանդես Տուտյան գրադարանին մեջ Հայոց ցեղասպանության կապակցությամբ 3-4/2014

Պուքրեշ 2010 17

Թուրքիայի հետ հարաբերություններն են, ուր յուրաքանչյուր պետություն ելնում է իր օրվա շահերից եւ առաջնահերթություններից: Այստեղ երբ նժարի վրա են դնում Թուրքիային եւ Հայաստանին, ապա զուտ օգտապաշտական կամ real-politic տեսակետից բնականաբար այն թեքվում է թուրքական կողմը: Գրեթե նույն պատկերն է միջազգային կառույցների դեպքում: Ինչ վերաբերում է միջազգային հանրային կարծիքին, ապա այն մեծ մասամբ անտեղյակ է հարցին, կամ լավագույն դեպքում դրա էությանը: Միջազգային օրվա լրահոսի մեջ Հայոց ցեղասպանությանհարցը հաճախ մատուցվում է որպես մի մանրուք, հայ-թուրքական մի մաշված կլիշե, որի վրայով սահում-անցնում է հայացքը: Այստեղից հասկանալի է, թե ինչու թուրքական կողմը հաշվարկներ է անում ժխտողականության եւ մոռացության վրա: Սակայն մի՞թե այստեղ է լուծումը. չոր շահ, անտարբերություն եւ մոռացություն: Կարծում եմ, սա խորապես սխալ մոտեցում է: Եթե ժամանակին Օսմանյան Թուրքիան եւ երիտթուրքական կառավարությունը կարողացան անպատիժ կերպով հայերին արտաքսել եւ բնաջնջել իրենց պատմական տարածքներից, ապա ժամանակակից աշխարհում գնալով ավելի է դժվարանալու նույնն

18

3-4/2014

անել Հայաստանի եւ ամբողջ աշխարհի հայկական սփյուռքի հետ: Ուրեմն Հայոց ցեղասպանության հարցը, որ միջազգային օրակարգի հարց է դարձել, քանի որ օրեցօր շատ պետություններ եւ միջազգային կառույցներ են այն ճանաչում, առավել հաստատուն տեղ է զբաղեցնելու միջազգային օրակարգում: Ուստի ոչ միայն միջազգային հանրության եւ Հայաստանի, այլ հենց Թուրքիայի շահերից է բխում դրան շուտափույթ լուծում գտնել: Այն գերկարեւոր է մեր շրջանի, Մեծ Միջին Արեւելքի եւ Եվրոպայի անվտանգության առումով: Առանց հայկական հարցի լուծման հնարավոր չէ պատկերացնել կայունություն այդ ընդարձակ տարածքներում:

Անձնապես ձեզ համար ի՞նչ է Հայոց ցեղասպանությունը:

Զգացական առումով ամենօրյա լուռ ցավ, որ հետապընդում է զօրուգիշեր, տասնամյակներ շարունակ որբերի ու կորուսյալ ազգականների փնտրտուքներ թերթերի սյունակներում, բիբլիական Արարատ լեռան սգաշուք պատկեր, որ ամեն վայրկյան դեմդ է հառնում որպես պատգամ: Գիտակցական առումով դա հնամյա քաղաքակրթության իսպառ կորուստի խոր ափսոսանք է. չէ որ այն տարածքները, ուր հայերն ապրել են հազարամ-

յակներով, գրեթե հիմնովին սրբվել են հայկական հետքերից: Չկան ոչ միայն հայերի կառուցած հոյակապ շինություններն ու եկեղեցիները, այլեւ իրենք` հայերը, նրանց արհեստները, արվեստները, նիստուկացը, հագուկապը, լեզուն, երգերն ու պարերը, որոնց միջոցով կազմվում է հասարակություն եւ ժողովուրդ: Սա վիթխարի կորուստ է ոչ միայն հայերի, այլեւ համայն մարդկության համար: Գիտեք, արդեն մեկ դար է անցել հայերի կոտորածներից, եւ այս 100 տարվա ընթացքում շարունակվել են ողբերգություններնու արյունահեղությունները` Երկրորդ համաշխարհայինի ընթացքում Հոլոքոստը, մեր աչքի առջեւ Կամբոջան, Ռուանդան, այսօր Իրաքում ու Սիրիայում տասնյակ հազարավոր զոհեր, միլիոնավոր փախստականներ: 1915-ին հայերի հետ մեծ թվով զոհվեցին հույներն ու ասորիները, 1940-45-ին հրեաների հետ գնչուներն ու լեհերը: Այս դժոխային մսաղացը կանգ չի առնում: Եվ ես երբեմն մտածում եմ` թերեւս այն կանգ առնի, երբ ճանաչվի Հայոց ցեղասպանությունը, որով սկսվել էր այս անիծյալ շղթան: Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն ինձ համար լակմուսի թուղթ է, թե մարդկությունն արդյոք հասե՞լ է մի կետի, որից հետո այլեւս հետդարձ չի լինի:

Ռումանիո Հայոց Միության մրցանակները Ապրիլ 27, կիրակի Տուտյան գրադարանին սրահը տեղի ունեցավ 2014թ. Ռումանիո Հայոց Միության մրցանակներով պարգևատրելու հանդիսությունը՝ ճարտարագետ պարոն Անդրանիկ Շալճյանին և ՌՀՄ գլխավոր քարտուղար Պերճ Մարգարյանին վերջինիս հանձնելու նաև Հայաստան Սփյուռքի Նախարարության Ոսկե Մետալը: ՌՀՄ նախագահ Վարուժան Ոսկանյանը և գերաշնորհ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը խոսեցան պարոն Շալճյանի բեղմնավոր գործունեության մասին,ըլլալով միևնույնատեն ՌՀՄ հանձնախումբի տնօրինության և թեմական խորհուրդի անդամ: Շարունակության, խոսք առավ ճարտարագետ պարոն Պըլքան ըլլալով պարոն Շալճյանին աշխատանքայինգործընկերը, Պուքրեշի Ուսումնասիրություններու և էներգետիկ նախագծային ինսթիտուտին մեջ: Հանդիսության երկրորդ բաժնին մեջ նշվեցավ, թե Հայաստանի Հանրապետության Սփյուռ-

քի Նախարարությունը ՌՀՄ գլխավոր քարտուղար Պերճ Մարգարյանին իր ծննդյան 90-ամյակի առիթով պարգևատրած է ոսկե Մետալով: Մետալը պարոն Մարգարյանին հանձնեց Ռումանիո մեջ ՀՀ արտակարգ և լիազոր դեսպան Համլետ Գասպարյան: Ան շնորհավորեց Պերճ Մարգարյանը 90-ամյակի առիթով և մաղթեց առողջություն և հաջողություններ աշխատանքային գործունեության մեջ՝ ի նպաստ հայ համայնքի: Այնուհետև, Էդվարդ Կերփիչյան անոր հանձնեց շնորհավորական գրքույկ, ՌՀՄ Քոնսթանցայի մասնաճյուղի կողմե՝ իր ողջ գործունեության համար: Ապա խոսեցան Գերաշնորհ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան, ՌՀՄ նախագահ Վարուժան Ոսկանյան և ՌՀՄ փոխնախագահ Վարուժան Փամպուքչյան: Անոնք խոսեցան պարոն Մարգարյանի աշխատանքային նվիրվածության, իր անսպառ եռանդի մասին, որ մինչ 90ամյա տարիքը կշարունակե

աշխատիլ և օգտակար ըլլալ հայ համայնքին: Շատ հուզված, պարոն Մարգարյան իր շնորհակալությունները հայտնեց Հայաստանի կառավարության Սփյուռքի նախարար Տիկին Հրանուշ Հակոբյանին, Հայաստանի Հանրապետության դեսպան Համլետ Գասպարյանին ոսկե մետալով պարգևատրելու համար: «Այս մրցանակը կհամարեմ հատուցում մը և երախտագիտություն կհայտնեմ բոլոր իմ գործընկերներուս, որ աջակցած են աշխատանքին մեջ իմ բոլոր ձեռնարկներուն: Շնորհակալություն բոլոր մասնակիցներուն և հայ համայնքի անդամներուն»: Վերջավորության, շամփայնի բաժակներով ըմպեցին երկու մրցանակակիր դափնեկիրներու առողջության և հաջողության համար: Շնորհակալություն, պարոն Անդրանիկ Շալճյանին և պարոն Պերճ Մարգարյանին իրենց ունեցած գործունեության համար: 3-4/2014

19

Հանդիպում բեմադրիչ Սերժ Ավետիքյանին հետ

Օդանավակայանեն հազիվ ժամանած, բեմադրիչ Սերժ Ավետիքյան եկավ Պուքրեշի Հայ Մշակույթի Կեդրոն, որպեսզի հանդիպի հայ համայնքին անդամներուն հետ: Սկիզբեն պիտի խոստովանիմ, որ ֆրանսահայ բեմադրիչը մեզ հիացուց իր վարմունքովը՝ ցանկություն հայտնելով, նախապատվություն տալ հայ համայնքին հետ հանդիպելու, փոխարեն գտնվելու Cinepolitica փառատոնային շարժանկարներու բացման արարողությանը, ուր և պիտի ներկայացնե իր Փարաճանով ժապավենը: Շատ անկեղծ, կատակով սկսելով իր խոսքը պարոն Ավետիքյանը ըսավ , որ դեռևս չէ հասած իր ուղեբեռը, սակայն ան հետաքրքիր կապակցություն մը ըրավ ըսելով թե ամեն մարդ ալ մեկ ուղեբեռ մըն է և լավ է որ այդ բեռը մարդը կկրե իր մեջ՝ իր տեսածները և զգացածները ու շարունակեց իր ըսելիքը: Ապա բեմադրիչը շատ ջերմությամբ խոսեցավ «Շշուկներու մատյան» գիրքի վերաբերյալ, կարդացած ըլլալով Ռումանիո մեջ Հայաստանի հանրապետության դեսպան Համլետ Գասպարյանեն ընդունած հատորին հայկական տարբերակը: Պարոն Ավետիքյան գիր20

3-4/2014

քին գրեթե ամբողջ ներկայացումը ըրավ ավելցնելով՝ «Պետք է ըսեմ,որ շատոնց չէի կարդացած այսպիսի ճշմարիտ, իսկական գիրք մը: Այս վեպը տիեզերական չափեր ունի կապված պատմական անձնավորություններու, կերպարներու հետ:Բայց այս գիրքը տխուր գիրք մը չէ... : Մեր սերունդը պետք չէ հայ ժողովուրդին ունեցած ողբերգական ամբողջ բեռը փոխանցե ընթերցողին»: Այնուհետև պարոն Ավետիքյան խոսեցավ իրադարձությունները, իրողությունները բարդ ձևով մատուցելու հետամուտ ըլլալուն, ըսելով, թե` խորությունը պետք է փնտրել պարզության մեջ: Իհարկե, խոսակցության գլխավոր նյութը անվիճելիորեն Փարաճանովն էր: Մարդ, բեմադրիչ, դերասան՝

շարժանկար ինքնին: Փարաճանովի աշխարհը առասպելական է: Ցնորային աշխարհ մըն է ուր ան ապրած է, սակայն Փարաճանով կրցած է պահպանել իր զգացմունքայնությունը: Անոր հաճույք կպատճառեին զանազան մարտահրավերներ երիտասարդության հասցեագրված և այդ պատճառով ալ շատ վըտանգավոր կհամարվեր: Այնուհետև դիտեցինք «Պատմության շուները» կարճամեթրաժ մուլտիպլիկացիոն ժապավենը, որու համար ալ Սերժ Ավետիքյան արժանացած է Palm D’or մրցանակին (կարճամեթրաժժապավեններու կարգին) 2010թ Կաննի փառատոնին: Յուրահատուկ երեկո մը, որու համար պետք է շնորհակալություն հայտնել դեսպան պարոն Գասպարյանին, որ հրավիրած էր Սերժ Ավետիքյանը հայ համայնքին հետ հանդիպման: Վերջավորության նշենք, Մշակույթի տան մշտական հուրընկալն էր գրող Պետրոս Խորասանճյան ներկա էր նաև սենատոր, ՌՀՄ նախագահ Վարուժան Ոսկանյան և ան արդեն քանիերորդ անգամ ըլլալով գերազանց կերպով ապահովեց հայերեն լեզվի թարգմանությունը: Միհայ Ստեփան-Գազազյան

2014

- APR

Vizita domnului Vazgen Manukian la București

MAR

PUBLICA ÞIE BILINGVÃ A UNIUNII ARMENILOR DIN ROMÂNIA

La invitația Uniunii Armenilor din România și cu sprijinul Ambasadei Republicii Armenia, în perioada 1-5 martie s-a aflat la București domnul Vazgen Manukian, Președintele Consiliului Public al Republicii Armenia, fost prim-ministru și ministru al apărării al Armeniei. În timpul vizitei, domnul Manukian a susținut prelegeri la Institutul de Studii Sud Est Europene al Academiei Române, la Fundația Europeană Titulescu și la Centrul Cultural Armean din București.

24 aprilie – Comemorarea Genocidului împotriva armenilor

La 99 de ani de la declanșarea genocidului Comunitatea armeană din România a organizat o serie de manifestări comemorative la București, Constanța, Bacău, Iași, Botoșani și Cluj.

La București în seara zilei de 24 aprilie participanții s-au adunat în Piața Revoluției, în fața statuii lui Carol I, unde au aprins lumânări din conturul cărora s-a format o cruce și anul 1915.

Au vorbit reprezentanți ai Comunității armene.

Dezbatere despre Genocidul împotriva armenilor la TVR 1...

În cadrul emisiunii JOI LA ORA 9 a avut loc o dezbatere despre Genocidul Armean. Emisiunea, a fost transmisă în direct, timp de o oră și jumătate, fiind moderată de Miruna Munteanu și Daniel Apostol (realizator Marian Voicu).

Invitați: senatorul Varujan Vosganian, prof. univ.

Andrei Pippidi, istoric prof. univ. Zoe Petre, istoric scriitorul Bedros Horasangian

... și la TVR Cluj

TVR Cluj a transmis o Ediţie specială cu tema: 99 de ani de la Genocidul Armenilor.

Invitații realizatorului Sebeși Karen Attila au fost: prin telefon Varujan Vosganian, iar în platou, istoricii clujeni dr. Lorand Madly și dr. Cristian Ivanes, jurnalist Radio Romania Cluj.

3-4/2014

21

Kesab: Al Treilea Exil

Conflictul intern din Siria a împlinit deja patru ani. Patru ani de infern în care armenii au încercat să se mențină neutri. Ciudată „neutralitate“ pentru o comunitate care oricum nu se poate apăra singură în fața atacurilor grupărilor islamiste din cadrul rebeliunii siriene. Numărul armenilor morți în războiul intern din Siria se apropie deja de o sută. Cîteva mii au ajuns – după un drum la fel de primejdios ca și rămînerea acasă – în Armenia, unde autoritățile se străduiesc să-i integreze.

Printre coloniile armenești, cea din Siria ocupă un loc special. Der Zor, în deșertul sirian, a fost destinația finală a deportării și exterminării armenilor în timpul genocidului declanșat de Turcia otomană în 1915. Armenii din Siria de azi sînt urmașii direcți ai supraviețuitorilor genocidului. În plus, regiunea Kesab, aflată la nord-vest, la granița cu Turcia, este singura zonă rurală armenească. Din cei circa 5.000 de locuitori ai celor cinci sate din Kesab, două treimi sînt armeni.

Sau, mai bine zis, erau pînă mai ieri. Pentru că astăzi cu toții s-au refugiat din calea unei ofensive neașteptate lansate la 21 martie de rebelii sirieni veniți de dincolo de granița turcă. Din fericire, sub protec22

3-4/2014

ția trupelor armatei siriene, armenii și-au găsit adăpost la Latakia, fără să înregistreze victime. Însă jaful și distrugerea au pus stăpînire pe Kesabul părăsit de locuitorii săi armeni.

Dar, spre deosebire de cazul atacării celorlalte centre armenești din Siria, ocuparea Kesabului de către islamiști veniți din Turcia a stîrnit o reacție rapidă și fermă atît în Armenia, cît și în Diasporă, de la Erevan și pînă la Los Angeles.

Pentru că armenii văd, în distrugerea comunității armene din Siria în general și în prădarea Kesabului în special, mîna lungă a negaționismului turc în încercarea de a reduce la tăcere cît mai multe centre armenești în care revendicările naționale și spiritul Cauzei Armene au fost întotdeauna motor al comunității. Și probabil că adevărul este pe aproape, dacă avem în vedere faptul că majoritatea rebelilor islamiști care au invadat Kesabul sînt turcmeni, adică sirieni de origine turcă. În plus, atacul acestora a fost susținut în mod direct de Turcia care, pe lîngă faptul că le-a permis atacatorilor traversarea liberă a frontierei în ambele sensuri, a doborît un avion sirian ce oferea sprijin aerian apărătorilor în fața atacului islamist, sub pretextul – vehement respins de partea siriană –

cum că avionul ar fi violat spațiul aerian turcesc.

1909, 1915 și 2014: cele trei exiluri forțate ale armenilor din Kesab, provocate de fiecare dată de sau cu ajutorul Turciei. 1909: armenii scapă cu greu – refugiindu-se tot la Latakia – din fața incursiunilor detașamentelor înarmate turcești, care pradă și incendiază Kesabul. 1915: armenii din Kesab sînt deportați conform planului genocidar al guvernului turc, mii dintre aceștia pierind în deșertul de la Der Zor. 2014: istoria încă se scrie.

Așadar, emoția printre armeni este puternică. Dacă pînă mai ieri la Alep, Damasc sau aiurea, armenii se considerau prinși la mijloc între două focuri, atacul asupra Kesabului, întreprins cu participarea combatanților turcmeni, este privit – pe bună dreptate – ca o acțiune premeditată de purificare etnică îndreptată împotriva populației armenești.

La doar un an înainte de împlinirea a 100 de ani de la declanșarea, în aprilie 1915, a primului genocid al secolului 20, evenimentele din Kesab vin să amintească faptul că tolerarea de către lumea civilizată a negaționismului nu face decît să încurajeze repetarea acțiunilor de purificare etnică. În acest moment, armenii din Kesab sînt pe drumuri. Latakia, adăpostul temporar al acestora, se află la doi pași de teatrul unor lupte crîncene în plină desfășurare. Tăcerea mai marilor lumii față de noile exemple de răfuială etnică din Siria nu face decît să ne amintească, încă o dată, că toate acțiunile genocidare s-au petrecut cu complicitatea – mai mult sau mai puțin voită – a restului lumii.

Vartan Martaian

Genocidul judecat Dosarul Juridic al Genocidului Armean titlul sub care editura ARARAT a publicat versiunea în limba română a cărții Profesorului Y.G. Barsegov, (1926-2008), expert în drept internațional ONU și Director al Institutului Armean de Politică Externă și Politologie, este o lucrare tematică unicat. Intr-adevăr, în timp ce vasta literatură asupra genocidului armean este în general descriptivă, (Lepsius, Brice, etc) sau, mai rar, analitică ( Melson, Taner Akcam, etc) avem acum, în limba română o lucrare juridică, scrisă din perspectiva dreptului penal internațional și care dresează un dosar echivalent cu pledoaria unui procuror ce se apropie de subiect cu armele profesiei sale.

Acest fapt nu așază această carte pe un nivel superior față de celelalte. Fiecare au importanța lor și sunt deopotrivă necesare. O astfel de pledoarie juridică este însă o noutate pentru cititorul român interesat de Genocidul armean ca fapt penal comis de făptași și suferit de victime.

Prof. Barsegov, periodizează fenomenul genocidar, prezent dintotdeauna în Imperiul Otoman, intolerant și discriminator față de elementul neturc. Sistemul juridic și fiscal discriminator din Imperiul Otoman aplicat ne-turcilor, apoi convertirea acestora prin violență (inclusiv islamizarea), apoi masacrele parțiale hamidiene ce aveau ca scop bascularea demografică în favoarea populației turce din vilayetele armenești, au culminat, în cea de a 4-a etapă istorică a genocidului, cu soluția finală a purificării etnice totale, minuțios pla-

nificate, de guvernul pucist al Junilor Turci ittihadiști care a pustiit Anatolia de Est de armeni.

Prof. Barsegov arată că scopul final al acestei crime, ce se află sub incidența dreptului penal internațional, este însușirea teritoriilor ce aparțin poporului armean de milenii.

Dar ittihadiștii și-au însușit prin rapt și bunurile patrimoniale armenești (mănăstiri, biserici, cimitire, locuințe, terenuri, valori mobile și depozitele bancare din băncile turcești).

Prof. Barsegov demontează argumentația inconsistentă a negaționiștilor pas cu pas prezentând documente irefutabile și demonstrează prezența intenției în acțiunile genocidare a guvenului pucist care a uzurpat puterea în imperiul Otoman în acei ani.

Prof. Barsegov nu consideră că persoanele fizice trăitoare azi în Turcia sunt vinovate de crimele comise acum un secol. Acuzațiile sale se îndreaptă însă asupra negaționiștilor care ascund poporului turc trecutul său istoric. El susține, în concluziile sale, necesitatea anulării consecințelor Genocidului care persistă și azi permanentizând suferințele poporului armean nevoit să trăiască în exil.

Prof. Barsegov arată că nesancționarea Genocidului armean a deschis calea altor genociduri care au marcat sec. XX și au inaugurat și sec. XXI (Holodomorul, Șoahul, Cambodjia, Bosnia, Darfur). De aceea Genocidul armean nu mai aparține doar armenilor, este un fenomen global, care amenință toată omenirea, acum când armele de distrugere în masă sunt tot mai eficiente și mai ieftine . Pericolul este

cu atât mai mare cu cât dreptul penal internațional este deocamdată lipsit de elementele coercitive eficiente și se lovește de piedici precum absolutizarea unor principii ca interese superioare de stat sau integritatea teritorială a statelor genocidare asupra teritoriilor obținute prin măcelărirea populației proprietare de drept.

Versiunea în limba română este adusă la zi cu ultimele dezvoltări ale Dreptului Penal Internațional (Tratatul de la Roma, Curtea de Justiție Internațională) de către traducător (A.Sahaghian), suplinind absența unei prefețe la ediția română promisă de autor, pe care nu a mai apucat s-o scrie. În anexe este publicată o recenzie referitoare la scrierile lui Y.G Barsegov, semnată de Harut Sassounian, care, în fapt este și adevărata concluzie a autorului. În final, pentru ediția în limba română traducătorul a alcătuit un index pentru numeroasele nume de persoane și denumiri geografice din carte.

A. Sahaghian

3-4/2014

23

Recenzie

Din adnotarile unui scelerat Gabriel Diradurian

Doresc să spun câteva cuvinte despre recenta carte a scriitorului Gabriel Diradurian publicată la Editura Tracus Arte din Bucureşti, în 2013. De la bun început m-a incitat titlul. Ce înseamna scelerat? Conform dicţionarului, scelerat înseamna o persoană care comite mari nelegiuiri şi crime sau care e capabilă de mari nelegiuiri sau crime.

Personal, n-am citit niciodată ceva asemănător. A fost deci o experienţă nouă care m-a făcut să gândesc cât de insondabile şi cât de necunoscute sunt adâncurile fiinţei umane. Sceleratul, retras din zona şi lumina omeniei, a intelectului, a păcii sufleteşti, coboară în sub uman. Oricum, să scrii o asemenea carte e un mare risc.

Autorul se detaşează net de modele sau curente literare, evitând căile bătătorite. Astfel, se poate 24

3-4/2014

afirma că, într-un fel, el e inovativ.

Singurul lucru de care s-ar putea învecina lucrarea este existenţialismul. Suntem puşi în faţa unor modalităţi de expresie şi sensuri care pun în dificultate gândirea celui ce lecturează cartea, obişnuit cu anumite tipare de eroi şi teme.

Personajul central al cărţii, Vidor, un scelerat, ieşit din normal, e un tip cu deficienţe mari în ceea ce privesc sentimentele şi relaţiile sale în special cu sexul fromos, un deformat, un deviat, lăsându-ne să vedem supremaţia instinctului asupra a ceea ce reprezintă o viaţă cât de cât lipsită de suferinţe datorate inconsecvenţelor sau, altfel spus, supremaţia răului asupra bunului simţ. E un om fără Dumnezeu, nesubordonat sensului vieţii unui om trăitor la lumina zilei şi, mai ales, în societate.

O întreagă serie de însusiri negative deconstruiesc personajul, ca şi cum acesta ar avea, ar fi dominat de vocaţia denegaţiei, refuzând cu obstinaţie ideea de frumos şi de etic. Această realitate descrisă pare să fractureze ceva şi relaţionarea între eroul cărţii şi cititor se face sub semnul întrebării şi a unei neputinţe a celui din urmă de a accepta alchimia existenţei sceleratului.

După cum menţionează şi distinsul critic Paul Cernat în prefaţă, (citez:) „Scriitura este clară, tăioasă, brutală câteodată prin francheţea împinsa până la cinism pe care o imprimă discursului, autorul a-

bordând frontal zonele tenebroase ale umanului“.

Te întrebi ce face autorul? „O spovedanie pentru a fi iertat şi pentru a încerca să iasă din infern“? Pentru că romanul e scris la persoana întâi. Şi pentru că aparentul autobiografism te conduce la bănuiala că Vidor e însusi autorul? Dând pagină după pagină, speri să dai de acelea în care sceleratul ar avea tentative de a acţiona normal. Dar astfel de lucruri nu apar. Deşi el întelege cât de abject este, nu trece la fapte ca să curme josniciile sale. După comiterea răului, Vidor merge mai departe în rău. Își descrie senin ticăloşiile, însă, undeva, se simte că el înțelege că ele sunt reprobabile şi de condamnat. În această direcţie, după cum bine remarcă acelaşi Paul Cernat, „sceleratul își păstrează până la sfârşit luciditatea şi conştiinţa. Chiar dacă a dispreţuit şi a calomniat-o multă verme, morala rămâne, permanent, pentru acest individ luciferic, o obsesie şi o problemă“. Şi, aşa stând lucrurile, de ce eroul e condamnat de autor să nu poată fi apucat de nicăieri? Paul Cernat dă răspunsul: „El (n.n. eroul cărţii) își pune toate problemele, încearca (aproape) toate experimentele disponibile, atacă toate tabuurile. E, în felul său, un absolutist, un idealist întors, un dublu apostat“.

Se poate spune că, în general, nu-i nimeni vinovat de îngrozitoarele noastre neîmpliniri. Constantin

Noica afirma „Nu-i nimeni vinovat de neîmplinirile noastre. Limitele interioare sunt mai dureroase decât orice limită“.

A vrut autorul să ne arate oroarea? A cunoscut-o el? A pus-o pe seama eroului pentru a ne face pe noi, cititorii cărţii, să întrevedem o criză la care a ajuns lumea? A vrut să bruscheze inerţia noastră?

Căci personajului i se pun în spinare, cu prisosinţă, toate relele la modul cel mai exagerat cu putinţă. El îsi dă măsura în ceea ce priveşte oroarea.

Celine afirma în cartea sa Călătorie la capătul nopţii că „Nu cunoşti oroarea cum nu cunoşti voluptatea înainte de-a o gusta“. În orice caz, aspiraţia scriitorului a fost să scrie un roman al unui scelerat care în nici un chip nu ţinteşte la un comportament de ţinută sau măcar la a respecta cât de cât regulile de convieţuire în societatea. Din punct de vedere al aşteptării celui ce lecturează cartea aceasta, el rămâne cu gustul leşios al bizarului, al ieşirii din matca firescului în ceea ce priveşte substanţa cărţii. Dar din punct devedere artistic lucrarea e bine realizată. La fel cum Portretul lui Dorian Grey e ieşit din matca firescului prin substanţa sa şi a poveştii lui Dorian Grey, în care conţinutul se ocupă de viciile eroului şi e realizat sub aspect estetic, în acelaşi fel romanul de faţă e realizat din punct de vedere artistic.

Romanul e scris cu nerv, cu o tuşă precisă, simţindu-se de la o poştă refuzul autorului de a se încadra în vreun loc lipsit de originalitate, prin prezentarea lucrurilor aşa cum sunt ele, denudate de orice artificiu, de orice încărcătură inutilă, că stilul e dinamic. Autorul a dat o expresie concretă a ceea ce-l caracterizează pe scelerat într-o lume şi un context ce părea a fi, şi

chiar era, al deformării lucrurilor şi al fiinţelor. Să nu uităm că acţiunea din roman se petrece în anii comunismului. Era sistemul acela închis, fără perspectivă, al neguroşilor ani 60-70. Comiţând faptele ce contrariază, eroul se lasă pe panta unei uimitoare şi curajoase provocări. A lui însuși şi a societăţii.

Analizând cartea, nu poţi să nu admiri în ea abilitatea autorului care are un spirit de observare şi cunoaştere a conştiinţei sceleratului ca a unui calificat psiholog şi psihiatru.

Autorul se bazează numai pe realitate, descriind interioritatea stărilor sceleratului, cât şi exterioritatea nudă, frustă, a comportamentului acestuia.

Ar mai fi de amintit noutatea pe zonă filosofică pe care o aduce opul. În final după o încercare de sinucidere eşuată în modul cel mai penibil cu putinţă eroul declară că renunţă la ideea sinuciderii. Dar subliniază: Renunţarea la sinucidere n-a însemnat nici pe departe acceptarea de către mine de a trăi în societatea în care trăiam. Dimpotrivă era vorba aici de o disperare mai mare decât cea care te împinge la sinucidere. Era vorba de disperarea aceea care te face să-ţi dai seama că, în societatea în care trăieşti, însăși sinuciderea devine inutilă şi lipsită de sens.

Unde-i noutatea? Unu, mii de ani societatea şi biserica au impus interdicţie asupra sinuciderii. Doi, odată cu apariţia autorilor absurdului şi a eroilor absurdului, sinuciderea a apărut ca o opţiune foarte atrăgătoare. Să amintim aici doar pe Kirillov din Demonii de F.M. Dostoievski. Şi să mai subliniem că una din propoziţiile cheie din Mitul lui Sisif este „Singura problemă cu adevărat filosofică este sinuciderea“. În Din adnotările

unui scelerat sinuciderea iar nu poate sta în picioare, reluându-se de pe pe o proiecţie evident superioară ceea ce cereau societatea şi biserica înainte de apariţia autorilor absurdului şi a sinuciderii ca soluţie. Avem de-a face aici cu o simplă lege a Dialecticii, a evoluţiei, legea negării negaţiei, care acţionează în ecuaţia absurdului unde nu pare posibilă vreo evoluţie.

Se mai încearcă în roman introducerea matematicilor, lucru rar întâlnit în arta literară şi care-i un deziderat pentru mulţi scriitori.

Cartea nu este una obişnuită.

Autorul nu-şi caută inspiraţia refugiindu-se în paradisuri ireale. Merită a fi citită prin interesul prin care ni-l suscită. Eroul e tragic în contextul trecătoarei noastre condiţii umane prin timpul numit postmodern.

Iar cel mai important este că Gabriel Diradurian şi-a dat aici întreaga măsură a mijloacelor sale literare ajunse la maturitate şi pe care le stăpâneşte bine; şi el poate fi numit, fără putinţă de tăgadă, un scriitor autentic.

Claudia Voiculescu

Gabriel Diradurian

3-4/2014

25

Semnarea memorandum-ului privind organizarea expoziției „Patrimoniul Cultural Comun Româno-Armean“

Muzeul Național de Istorie a României (MNIR) este onorat să anunțe semnarea, în data de 23 aprilie 2014, a memorandum-ului privind organizarea expoziției Patrimoniul Cultural Comun Româno-Armean, ce urmează a fi inaugurată la București în cursul anului 2015.

Memorandum-ul a fost semnat la Muzeul de Istorie din Erevan, Armenia, de către doamna dr. Anelka Grigoryan, director general al muzelui și domnul dr. Ernest Oberländer-Târnoveanu, director general al MNIR, în prezența Excelențelor Lor, domnul Nerses Ter-Vardanyan, ministrul adjunct al Culturii Republicii Armenia, domnul Vasile Sorin, ambasadorul României în Republica Armenia, domnul Hamlet Gasparian, ambasadorul Republicii Armenia în România, domnul dr. Claude Mutafian, comisarul general al Expoziției din partea armeană și doamna dr. Oana Ilie, cercetător în cadrul MNIR, șeful Secției de Istorie Medievală, Modernă și Contempora26

3-4/2014

nă, comisar general adjunct al expoziției din partea română. În scopul negocierii și semnării memorandum-ului privind organizarea expoziției, în perioada 21-24 aprilie 2014, domnul dr. Ernest Oberländer-Târnoveanu și doamna dr. Oana Ilie, au efectuat o vizită în Republica Armenia. Cu acest prilej, au fost purtate discuții la Ministerul Culturii al Republicii Armenia și cu alte instituții partenere din Republica Armenia, după cum urmează: Muzeul de Istorie din Erevan, Muzeul Sfântului Scaun de la Ecimiadzin, Institutul de Manuscrise Vechi Matenadaran, Arhivele Naționale, Galeria Națională, Muzeul-Institut al Genocidului Armean și Muzeul Literaturii și Artei, Casa-Muzeu Sarkis Paradjanov.

Ca urmare a discuțiilor purtate la Ministerul Culturii Republicii Armenia, a fost definitivat textul memorandum-ului ce prevede organizarea expoziției Patrimoniul Cultural Comun Româno-Armean, care va reuni documente esențiale

privind istoria și cultura armenilor din România, din perioada cuprinsă între secolele XV-XX, păstrate în colecțiile publice și private din România, Armenia și alte țări.

Expoziția Patrimoniul Cultural Comun Româno-Armean urmează a fi inaugurată la București, la MNIR, în toamna anului 2015, cu perspectiva organizării unei expoziții cu același concept și la Erevan, în primăvara anului 2016. De asemenea, cu prilejul vizitei în Republica Armenia, a fost pusă în discuție posibilitatea ca părțile să organizeze, în decursul anilor 2016 și 2017, a unor mari expoziții în Republica Armenia și România, care vor prezenta patrimoniul cultural românesc și armean.

Expoziția de la București va reprezenta cel de al doilea eveniment major, după Conferința Internațională de la București, de la sfârșitul lunii octombrie 2013, din Programul dedicat patrimoniului cultural comun româno-armean, care, la inițiativa Ambasadei Republicii Armenia în România, este pus în aplicare de ministerele culturii din România și Armenia, în cadrul Programului de colaborare în domeniile culturii, educaţiei şi ştiinţei între Guvernul României şi Guvernul Republicii Armenia, semnat la Bucureşti, în septembrie 2011.

Comisari generali ai Expoziției au fost numiți domnul dr. Ernest Oberländer-Târnoveanu, director general al MNIR – din partea română și din partea armeană – istoricul francez de origine armeană, dr. Claude Mutafian. http://www.mnir.ro

manga-badanegan Անձրեւի մասին

Խ. Գիւլնազարեան

Չորսով այգիի խոտերուն մէջ գնդակ կը խաղային: Երկինքը պզտիկ ամպ մը կար: Յանկարծ՝ կըտ, անձրեւի կաթիլ մը ինկաւ Արայի ճակատին: – Անձրեւ կու գայ,- ըսավ Արան,- տուն վազենք: Այգիէն դուրս թռան, կը թրջուէին ու կը խնդային: – Ի ՜նչ լաւ անձրեւ է,- ըսավ Գեւորգը: – Այո,- համաձայնեցաւ Արան: Բայց Ցողիկը այնքան գոհ չէր, անոր հագուստը բարակ էր ու նուրբ, անձրեւէն կ’ավրուէր: – Շո՛ւտ, շո՛ւտ, երթանք,կ’աճապարէր ան: Երբ տուն հասան, անձրեւը արդէն դադրած էր, բայց չորսն ալ թրջուած էին: Քոթոթը իրեն թափահարեց ու չորցաւ: Ցողիկը հագուստը փոխեց, իսկ Գեւորգը ու Արան արեւին տակ չորցուցին իրենց թաց հագուստը: Յետոյ, սկսան խոսիլ անձրեւի մասին: Անձրեւը կապոյտ ամպէն կու գայ, այն ամբողջ կապոյտը ջուր է,կը պնդէր Ցողիկը՝ ցուցնելով երկինքը: – Այդ ի՞նչ կ’ըսես, ի՜նչ ջուր,ծաղրեց Գեւորգը: Ամպը գոլորշի է, ի’հարկէ: – Այո՛, գոլորշի՜: Եթէ այդպէս ըլլար, մեր ինքնաեռին գոլորշիէն ալ անձրեւ կու գար:

Վիճեցին: Իրարու չհամոզեցին, Քոթոթին ալ չհարցուցին: Քոթոթը այդպիսի խնդիրներու չէր խառնուէր: Գացին մեծմայրիկին քով: – Մեծմայրիկ, անձրեւը ուրկէ կու գայ: – Երկինքէն: – Ո՞ր երկինքէն: – Երկինքէն, ինչպես բացատրեմ: Պարզ էր, որ մեծմայրիկն ալ չէր գիտեր: – Սպասենք Սօնային,- առաջարկեց Ցողիկը: Սպասեցին: Վերջապէս Սօնան դպրոցէն տուն եկաւ: – Սօնա, անձրեւը ինչէ՞ն է: – Ամպէն: – Իսկ ամպը ի՞նչ է: – Գոլորշի: – Ինչպիսի՞ գոլորշի: – Սովորական: – Մեր ինքնաեռին գոլորշիի պէ՞ս: – Ի’հարկէ: Զարմացան: Սօնան բացատրեց: – Ծովերէն, գետերէն, լիճերէն ու խոնաւ գետնէն գոլորշին կը բարձրանայ վեր, շա՜տ վեր: Յետոյ, այնտեղ կը սառի եւ կը դառնայ ջուրի կաթիլ ու այնտեղէն ալ վար կ’իննայ, ահաւասիկ եւ անձրեւը: Իսկ ձմեռը այդ գոլորշին կը սառի, որ կը դառնայ ձիւն: – Իսկ կապոյտը ի՞նչ է,հարցուց Արան: – Կապոյտը... Կապոյտը օդն է: Օդին շերտը շատ հաստ է, ատոր համար ալ կապոյտին կը զարնէ: Ամէն ինչ պարզ դարձաւ: Կ’իջնամ վաղ լուսաբացին, Ոչ աստղ եմ, ոչ ալ անձրեւածին, Կ’իջնամ վաղ լուսաբացին, Կը փայլփլիմ մարգին վրայ, ւածին, Ոչ աստղ եմ, ոչ ալ անձրե Խոտին վրայ, ծաղկին վրայ: Կը փայլփլիմ մարգին վրայ, Խոտին վրայ, ծաղկին վրայ:

Ծիրանենի Վաղ գարնան, երբ բնութիւնը նոր-նոր զարթօնք կ’ապրի, ուշադրութիւն կը գրաւէն ճերմակ ծաղիկներով զուգուած, 12-15 մ բարձրութեան հասնող ծառերը: Մեղուները աշխոյժօրէն նեկտար կը ժողվեն անոնց ծաղիկներէն: Ամռան այդ ծառերը կը զարդարուին համեղ, հիւթալի կարմրադեղին պտուղներով: Ատ մեր ծիրանենին է, որ աշխարհին մէջ յայտնի է «արմենիակա» անունով: Հայաստանը ծիրանենիի մշակութեան հնագոյն կեդրոն մըն է: Հարիւր տարի առաջ Երեւանը հսկայ այգեստանի բուրմունք կ’արձակէր: Քաղաքին մէջ կար 700 մեծ ու պզտիկ այգի: Ամենէն մեծը կը կոչուէր Ծիրանի թաղ: Երբ կը ծաղկէին բարձրահասակ ծիրանենիները, կը թուէր թէ այս այգիի ծառերէն ոչ մէկը ճիւղակոտոր չէր ըլլար: Մայրերը կ’ըսէին. «Ծիրանի ճիւղ կոտրողին ոչ մէկ աղջիկ չի սիրէր»: Եւ տղաքը կը հաւատային իրենց մայրիկներուն:

Ըստ՝ Իմ մայր լեզու իմ ուժն ես դու

3-4/2014

27

Հայաստանի Հանրային խորհրդի նախագահ Վազգեն Մանուկյանի այցը Ռումանիա

ՀՀ Հանրային խորհրդի նախագահ Վազգեն Մանուկյանը մարտի 1-5-ը Ռումինիայում ՀՀ դեսպանության աջակցությամբ և Ռումինիայի Հայոց միության հրավերով գտնվել է Բուխարեստում: Այցի շրջանակներում ՀԽ նախագահը դասախոսություններով հանդես է եկել Բուխարեստի առաջատար քաղաքագիտական-վերլու ծական կենտրոններում, հանդիպումներ ունեցել Ռումինիայի տնտեսական և սոցիալական խորհրդի նախագահ Ֆլորիան Կոստակեի, Ռումինիայի խորհրդարանի ՀայաստանՌումինիա բարեկամության խմբի նախագահ Աուրել Վլադոյուի, Ռումինիայի Հայոց միության նախագահ Վարուժան Ոսկանյանի, ինչպես նաև Ռումինիայի խորհրդարանի փոքրամասնությունների խմբի ղեկավար Վարուժան Փամբուկչյանի հետ: Հայ մշակույթի տանը ՀԽ նախագահը հանդիպել է հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ, մասնակցել Սումգայիթի զոհերի ոգեկոչման պատարագին: Քաղաքագիտական-վերլուծական կենտրոններում Վազգեն Մանուկյանն իր ելույթներում անդրադարձելէ Ղարաբաղյան շարժման և Հայաստանի անկախության ձեռքբերման պատմությանը,խոսել Հայաստանի ներկայիս արտաքին մարտահրավերների, Արցախյան հիմնախնդրի, հայթուրքական հարաբերությունների մասին: Բուխարեստի Տիտուլեսկու եվրոպական հաստատությունում տեղի ունեցած 28

3-4/2014

հանդիպմանը, որին ներկա են եղել Ռումինիայի արտգործնախարարության մի շարք բարձրաստիճանպաշտոնյաներ, դեսպաններ, քաղաքագետներ, վերլուծաբաններ, քննարկում է ծավալվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ՝ մասնավորապես կապված Հայաստան-Եվրամիություն հարաբերությունների, Հայաստանի կողմից Մաքսային միությանն անդամակցելու ո-

րոշման հետ: Մանուկյանը շեշտել է, որ Հայաստանը երբևէ չի հրաժարվել եվրաինտեգըրման իր քաղաքականությունից և կառուցում է եվրոպական տիպի պետություն՝ հիմնված եվրոպական արժեքների և ժողովրդավարության վրա, մյուս կողմից, Հայաստանն անվտանգության խնդիրներից ելնելով, կապված է Ռուսաստանի հետ: ՀԽ նախագահը, սակայն, հավելել է, որ Հայաստանի՝ Մաք-

սային միությանն անդամակցելու որոշումը պայմանավորված է ոչ միայն անվտանգության հարցերով, այլև տընտեսական գործոնով, քանի որ Հայաստանը ավանդաբար կապված է ռուսական շուկային, Ռուսաստանի հայ գործարարները մեծ ազդեցություն ունեն ռուսական բիզնեսում, հայկական շատ ապրանքներ այնտեղ մեծ պահանջարկ ունեն, մինչդեռ Եվրոպայում կարող են անմրցունակ լինել և այլն: Չնայած Հայաստանի ներկա տնտեսական վիճակի պահպանումը կապված է ռուսական շուկայի հետ, Մանուկյանը նշել է, որ երկրի տնտեսության զարգացումներն ու արդիականացումը կապված են Եվրոպայի հետ: Ռումինիայի տնտեսական և սոցիալական խորհրդի նախագահի հետ հանդիպման ժամանակ, որպես համանըման կառույցների ղեկավար-

ներ, կողմերը քննարկել են են վերաբերվում հայ հաիրենց գործունեությանն առընչ- մայնքին ու ընդհանրապես՝ վող մի շարք հարցեր, ձեռք հայերին: բերել պայմանավորվածուՀայաստանի թյուններ: Հայ համայնքի հետ Հանրապետության հանդիպման ժամանակ նույնՀանրային Խորհուրդ պես հիմնականում բարձրացՄամուլի վել են Հայաստանի արտահաղորդագրություն քին հարաբերություններին առնչվող հարցեր: Վազգեն Մանուկյանի այցը Ռումինիա լայնորեն լուսաբանվել է ռումինական լրատվամիջոցների կողմից: Իր հերթին ՀԽ նախագահը հարցազրույցներ է տվել ռումինական մի քանի լրատվամիջոցների: Մանուկյանը կարևորում է դարերի ընթացքում հայերի ունեցած մեծ դերակատարումը Ռումինիայի պետության կայացման գործում, հայերի ներդրումները ռումինական մշակույթի, քաղաքականության մեջ և նշում, որ ռումինացիները նույնպես դա չեն մոռացել և մեծ հարգանքով

3-4/2014

29

ՌՈՒՄԱՆԻՈՅ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԳԵՐԱՇՆՈՐՀ Տ. ՏԱԹԵՒ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ Ս. ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏԳԱՄԸ

ՅԱՆՈՒՆ ՀՕՐ ԵՒ ՈՐԴՒՈՅ ԵՒ ՀՈԳՒՈՅՆ ՍՐԲՈՅ, ԱՄԷՆ.

Քրիստոս Յարեաւ ի մեռելոց, Օրհնեալ է Յարութիւնն Քրիստոսի, ձեզ եւ մեզ մեծ աւետիս

Սիրելի հաւատացեալներ, Այսօր բոլորս անգամ մը եւս իրար կ՚ողջունենք այս հրաշալի աւետիսով, եւ ամէն անգամ տարբեր զգացումներ կ՚ապրինք փրկարար այս աւետիսով։ Սակայն որքան տարբեր են մեր զգացումները այն կանանց զգացումներէն, որոնք առաջին անգամ տեսան Տիրոջ թափուր գերեզմանը եւ որոնց առաջին անգամ տրուեցաւ այս հրաշալի աւետիսը։ Իւղաբեր կանայք կ՚երթային օրէնքի համաձայն Տիրոջ մարմինը իւղով օծելու եւ խնկարկելու, կ՚երթային դառնացած ու վշտացած սրտով՝ անգամ մը եւս տեսնելու եւ յարգանքի տուրքը մատուցելու իրենց Փրկչին։ Սակայն բաց գերեզմանին առջեւ զիրենք դիմաւորեց աւետաբեր հրեշտակը՝ ըսելով. «Ինչո՞ւ ողջը մեռելներու մէջ կը փընտռէք. Այստեղ չէ, այլ յարութիւն առաւ»։ Ասոնք սոսկ բառեր չէին։ Անցած են 2000 եւ աւելի տարիներ, բայց այսօր ալ Քրիստոսի յարութեան աւետիսը կը շարունակէ փրկագործել մարդկային կեանքէն ներս։ Որքան ալ որ այս աշխարհը փորձեց մարդոց սրտերէն ու մտքերէն ջնջել այս աւետիսը, միեւնոյնն 30

3-4/2014

է, անիկա այնքան ամրօրէն դրոշմուեցաւ մեր սրտերուն մէջ, որքան ամուր եւ ուժգին է մարդկութեան ապրելու տենչն ու փափաքը։ Որովհետեւ հաւատալ յարութեան կը նշանակէ ապրիլ եւ առաւել եւս կեանք ունենալ։ Հետեւաբար, Քրիստոսի հրաշափառ յարութիւնը վկայութիւնն է այն ճշմարտութեան, որ վերջին խօսքը, այնուամենայնիւ, մահուան չի պատկանիր, այլ՝ կեանքին, քանի որ աւետարանական պատմութիւնները կ՚աւարտին ոչ թէ խաչելութեամբ, այլ մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի յարութեամբ։ Բայց եկէք չմոռնանք, որ յարութենէն առաջ Յիսուս խաչուեցաւ եւ անցաւ խաչի ճանապարհով։ Ու եթէ մենք այսօր մեր առջեւ խնդիր դրած ենք արժանապէս մաս կազմել յարութեան այսօրուան հրաշալի իրողութեան եւ խորհուրդին, ապա նախ պէտք է անցնինք խաչի ճանապարհով։ Կեանքի մէջ յաղթանակները դիւրութեամբ չեն տրուիր։ Յաղթանակի ճանապարհը խաչի ճանապարհ է, որով անցաւ մեր Տէր Յիսուս Քրիստոս։ Խաչով է որ Քրիստոս յարութիւն կերտեց, մահով է որ Քրիստոս յաղթեց մահուան։ Քրիստոս ոչ միայն յաղթեց աշխարհին, այլ նաեւ պատգամեց մեզի շարունակել աշխարհին ու աշխարհայինին յաղթելու առաքելութիւնը։ Յիշենք Յովհաննէս Առաքեալի խօսքը՝ «Արդ, ո՞վ կը յաղթէ աշխարհին, եթէ ոչ ան՝ որ կը հաւատայ, որ Յիսուսն է Աստուծոյ Որդին»

(Ա. Յովհ. Ե։5)։ Հետեւաբար յանուն Քրիստոսի այս աշխարհի վրայ ապրող իւրաքանչիւր անձ կոչուած է աշխարհին յաղթելու եւ Տիրոջ պայքարը շարունակելու։ Բայց արդեօ՞ք մենք կը հաւատանք իրապէս այդ յարութեան, եւ աւելին՝ արդեօ՞ք մենք ալ յարութիւն առած ենք, վերափոխուած ենք, վերածնած ու նոր մարդ դարձած։ Քրիստոս յարութիւն առաւ նոյն մարմնով, որ կը նշանակէ՝ որ Յիսուս մարդկային մարմնով եւ իր աստուածութեամբ յաղթեց չարին եւ մահուան։ Մարդկային բնութիւնը եւս մասնակից եղաւ չարի դէմ այդ պայքարին։ Ուստի ասիկա հրաշալի օրինակ մըն է մեզի համար եւ պատգամ իւրաքանչիւրիս, որ յարութեան աւետիսով ապրիլ կը նշանակէ շարունակաբար պայքարիլ չարի ամէն տեսակ դրսեւորումներու դէմ, չարչարակից ըլլալ Քրիստոսին, վերցնել մեր խաչը եւ երթալ Տիրոջ ետեւէն։ Սիրելինե՛ր, մեր Տէր Յիսուս Քրիստոս յարութիւն առաւ, բայց դեռ իր մարմնի վրայ կը կրէ գամերու հետքերն ու վէրքերը որ ստացաւ խաչի վրայ, իր ձեռքերն ու ոտքերը խոցուած են, իսկ գլխուն վրայ դեռ կը մնան փշէ պսակի հետքերը։ Եւ այդ վէրքերը պիտի չանցնին, մինչեւ այն ատեն որ աշխարհի մէջ կայ թէկուզ մէկ մեղաւոր։ Ուրեմն մեզմէ իւրաքանչիւրը տօնելով այսօր Տիրոջ յարութեան յաղթանակը, պէտք չէ մոռնայ թէ ինչ գինով ձեռք

բերուած է անիկա, այսինքն՝ պէտք է գիտակցինք, որ մենք այսօր ալ կարող ենք խաչել Քրիստոսը, ըլլալ զինք խաչողներու շարքին, եւ կամ՝ կրնանք կիսել խաչի չարչարանքները, եւ այսքանը դեռ վերջը չէ, մենք իբրեւ քրիստոնեաներ պէտք է կարողանանք, յարութեան աւետիսով զօրացած, Տիրոջ յաղթանակը տեւական դարձնել այս աշխարհի մէջ։ Աւետարանը կ՚ըսէ, որ Յիսուս աշակերտներուն պատուիրեց երթալ Գալիլիա, ուրկէ սկսած էր Քրիստոսի քարոզչութիւնը, ուր աշակերտները հանդիպած ու ճանչցած էին Քրիստոսը, իսկ այսօր մենք յարուցեալ Քրիստոսին միայն Գալիլիոյ մէջ չէ որ պիտի հանդիպինք, այլ մեր հոգիի խորքին մէջ եւ մեր կեանքի իւրաքանչիւր ճամբուն վրայ, ոչ միայն հաւատքի ու յոյսի, այլեւ փոթորիկներով ու փորձութիւններով լեցուն ճամբաներուն վրայ, ինչպէս Պօղոս Դամասկոսի ճամբուն վրայ հանդիպեցաւ յարուցեալ Քրիստոսին։ Սիրելի հաւատացեալներ, Ռումանիոյ Հայոց Թեմը եւ ռումանահայ գաղութն ալ անցնող հարիւրամեակներու ընթացքին անցած է խաչի եւ յաղթանակի

դժուարին ճանապարհներով, ունեցած է մայրամուտներ եւ արեւածագեր, սակայն Ամենակարող Աստուծոյ օրհնութեամբ մեր գաղութը այսօր վերածընունդի ու հոգեւոր զարթօնքի ժամանակաշրջան մը կ՚ապրի, ուր տարիէ տարի աշխուժօրէն կ՚իրականացնենք քարոզչական, կրթական, հոգեւոր-դաստիարակչական, երիտասարդական, ընկերային, մշակութային եւ բազում այլ ծրագրեր, կը կազմակերպենք ուխտագնացութիւններ, յիշատակի երեկոներ, որոնց նպատակն է բարձրացնել հայրենիքէն հեռու ապրող հայի ազգային ոգին եւ ամրացնել քրիստոնէական մեր հաւատքը։ Զատիկէն ետք կեանքի պիտի կոչենք «Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ» քրիստոնէական դաստիարակութեան եւ քարոզչութեան կեդրոնի ստեղծումը, ռումանահայոց թեմի պաշտօնական կայքէջի բացումը, որ հնարաւորութիւն պիտի տայ հայ եւ ռումանացի ընթերցողներուն ծանօթանալու Հայ Եկեղեցւոյ պատմութեան եւ ժառանգութեան։ Տիրոջ զօրակցութեամբ եւ միասնաբար՝ ձեռք-ձեռքի տուած դեռ բազում ծրագրեր ու մտայըղացումներ կեանքի պիտի կոչենք այս եւ գալիք տարիներու ընթացքին։ Այսօր աշխարհա-

սփիւռ հայութիւնը երկրագունդի բոլոր անկիւններուն մէջ կը պատրաստուի հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեայ տարելիցին, որու ոգեկոչման եւ դատապարտման համար արդէն իսկ մշակած ենք շարք մը միջոցառումներու նախագըծեր, աշխոյժ մասնակցութիւն ունենալով նաեւ հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման ու դատապարտման ուղղուած միջազգային գիտաժողովներուն եւ քննարկումներուն։ Սիրելի եղբայրներ եւ քոյրեր, Յիսուս Քրիստոսի հրաշափառ յարութեան սքանչելի տօնին առթիւ եկէք այս պահուն միասնաբար սրբազան այս տաճարին մէջ աղօթք բարձրացնենք առ Աստուած եւ աղաչենք Ամենակալ Տիրոջը, որ անվրդով ու խաղաղ պահէ Հայրենիքը մեր, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին եւ ժողովուրդը հայոց։ Թող Աստուած իր սէրը, խաղաղութիւնը եւ Սուրբ Հոգիի շնորհները բաշխէ մեզ բոլորիս այսօր եւ յաւիտեանս յաւիտենից. Ամէն։

Ապրիլ 13-ին, Ծաղկազարդի օրվա Սուրբ պատարագի մատուցումեն հետո, Ռումանիո Հայոց թեմական առաջնորդ, գերաշնորհ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան

տեր սարկավագ Հայկ Ազարյանին հանձնեց «Սուրբ Ներսես Շնորհալի» մետալը: Բարձրագույն շքանշանը սարկավագ Հայկ Ազարյանին շնորհած է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, բարձրաշընորհ Գարեգին Բ. 20-ամյա հավատքով ու նվիրումով Հայկ Ազարյանի ծառայություններու համար Պուքրեշի Հայոց մայր տաճարեն ներս, ինչպես նաև որպես եկեղեցական նկարիչ իր ունեցած

մեծ ներդրումի համար, ինչպես Հայաստանի, այնպես ալ սփյուռքի տարբեր եկեղեցիներու մեջ, հաճելի տեղ մը դարձնելով աղոթքի տունը հազարավոր հայ հավատացյալներու համար:

Քրիստոս Յարեաւ ի մեռելոց Օրհնեալ է Յարութիւնն Քրիստոսի Ձեզ եւ մեզ մեծ աւետիս

Տեր սարկավագ Հայկ Ազարյան շքանշանով պարգևատրում

Ռումանիո Հայոց Եկեղեցվո Արքեպիսկոպոսության մամլո գրասենյակ

3-4/2014

31

Անտրեեա Թընասե. հայկական հոգիով ռումանացի օրիորդ մը իր «Ռումանիո հայերը» նախագիծի մասին՝ «Այս նախագիծը իրագործեցի հոգիով» մը իր մանրամասնություններով, մարդկային կյանքի պատմություններով, հարցազրույցներով՝ պայմանով, որ այդ մարդիկ ըլլան լուսանկարներու մեջ որպես համայնքի ներկայացուցիչներ:

Է. Ա. – Հանդիպեցար և դժվարություններո՞ւ:

Է. Ա. – Բոլորս ալ արդեն գիտենք «Ռումանիո հայերը» նախագիծիդ մասին, բայց նախապես կկարծենք, որ անհրաժեշտ է անգամ մը ևս ընդգծել, թե ինչպե՞ս ծնավ այս նախագիծը:

Ա. Թ. – Շատ կարդացած էի ցեղասպանության մասին, շատ փաստեր և տեղեկություններ ժողված էի, բայց վերջնականապես գիտակցեցի, որ թերևս Ռումանիո միջավայրեն ներս շատ քիչ բան գիտեն կատարված իրողության մասին: Մար32

3-4/2014

Ա. Թ. – Այո՛, ունեցա և քիչ մը դժվարություններ: Երբեմն բնավ ալ դյուրին չէր խոսիլ մարդոց հետ, բայց վերջապես այդ ալ տեսակ մը հաջողեցա: Վերադառնալով տեքստին այն կընդգրկե և պատմական տեղեկություններ, բացատրեցի թե ինչպես հայերը հասած են հոս՝ Ռումանիա: Ուրեմն նախագիծը սկսած եմ, երբ եկա ձեզ մոտ „Ararat” խմբագրություն և սկիզբի համար Ռումանիո համայնդիկ շատ լավ չեն գիտեր, թե ի՞նչ քի մասնաճյուղերու ամենենպատահած է ժամանակին հա- կարևոր պահերու, անոնց անցած յերուն հետ: Զգացի, որ պետք է ուղիի մասին գրեցի: Նախընտես բան մը ընեմ այս իմաստով: րեցի հայ եկեղեցվո շրջանաԵկա ձեզ մոտ և սկսա ճանչնալ կին մեջ ընթացող իրադարձուհայ համայնքը մոտեն: Այն պա- թյուններու մասին խոսիլ: Գլխահուն, երբ սկսա նյութ ժողվել վորաբար կրոնական արարոՌումանիո հայերու մասին, ղություններու և ծիսակատամտածեցի, թե ամբողջ ըսելիքս րություններու: Երեք տարվա չեմ կրնար սահմանափակել աշխատանք պահանջեց մինչև միայն ռեպորտաժով մը կամ հաջողեցա այս նախագիծը անմանատիպ այլ միջոցով: Այս- վարտին հասցնել: պիսով, որոշեցի ձեռնարկել փասԷ. Ա. – Գիտեմ, որ այս տագրական լուսանկարներու ալպոմ մը ունենալով միաժա- նախագիծին մեջ կեդրոնացած մանակ և պատմողական նյութ ես միայն Ռումանիո հայերուն

նեն ներկայացուցչականը ըլլալով, քանի որ ան կազմված է քանի մը սերունդներե: Այսպես հասնելով Պուլկարիա, պարոն Ջոնի Պարոնյանը փափագեցավ այցելել Ռուսեի հայկաԱ. Թ. – Այո՛, Մոլտովայի կան եկեղեցին, ուր իր մեծհայմեջ եղած եմ քանի որ շատ րը շինած էր եկեղեցվո խորաբաներ մեզ կկապե այնտեղի նը: Հասնելով այնտեղ լուսանըհայերուն հետ: Ճիշդ այնտեղ, կարչական ռեպորտաժ մըն ալ հայկական եկեղեցվո մեջ ալ հոն իրագործեցի: թաղված է Մանուկ Պեյը: ԱյԷ. Ա. – Վերադառնալով նուհետև եղած եմ և Հընչեշթ, որ կգտնվի և իր դաստակեր- Ռումանիո հայերուն, գիտեմ, տը: Այժմ նորոգության մեջ է, որ շատ ճամբորդած ես և Թրանայն ատեն ավերակ էր: Պուլ- սիլվանիա, մեր կաթոլիկ եղկարիո մեջ ուրիշ պատմություն բայրներուն քով... մըն էր՝ Պարոնյան ընտանիքին Ա. Թ. – Այո՛, թերևս քաշուրջ հյուսված: Պատմության թելը մեզ բերած էր այնտեղ: ջածանոթ և տարբեր: Այստեղի Այս ընտանիքը բավական կապ- հայերը շատ ավելի գիտակից ված եղած է և ներկայիս ալ են, որ իրենց արմատները Օսկապված է հայ համայնքին հետ, մանյան միապետության շրջաայս ընտանիքին բոլոր անդամ- նին միաձուլված են, բայց կաները: Ընտրեցի այս ընտանի- տարյալ կերպով կճանչնան իքին պատմությունը թերևս ամե- րենց հայկականությունը: Մեկն վրա: Գիտեմ, որ եղած ես և այցելած ես Մոլտովայի Հանրապետություն, Պուլկարիա նաև Հայաստան, որպեսզի ավելի ճիշդ տեղեկություններ քաղես...

ալ պետք չէ ըսե անոնց ո՞ւր և ինչպե՞ս պետք է փնտրել արմատները: Թրանսիլվանացիներու մասին, անոնց մեջ քանի մը հոգի կխոսին հայերեն: Այժմ թրանսիլվանացիները շատ ընկալունակ են հայկականության հետ կապված ամեն մեկ մասնիկին հետ և այն կավելցնեն իրենց բեռին մեջ և շատ ուրախ ու հպարտ են ատով: Բան մը, որ շա ՜տ գովելի է: Ձևով մը անոնք վերագտած են իրենց ինքնությունը և ամենուրեք ամեն մեկ առիթով կըսեն, թե հպարտ են իրենց հայկական ծագումով:

Է. Ա. – Այսպիսով, եղած ես Ռումանիո բոլոր հայկական համայնքներու մեջ, մեր բոլոր կեդրոնները: Համենայնդեպս, անձամբ պիտի հարցնեի, ո՞ւր և ո՞ր համայնքին կամ ավելի ճիշդ ո՞ր համայնքին հետ ավելի կապված կզգաս ինքզինքդ:

3-4/2014

33

Ա. Թ. – Շատ դժվար է ըսել: Ամեն տեղ ալ զգացի նույն հոգեկան ջերմությունը: Այնուամենայնիվ Պուքրեշի հայ համայնքը ինձ շատ ավելի մոտ է: Եվ այստեղ ալ շատ ավելի լավ ճանչցա և ավելի շատ մոտ բարեկամներունիմ: Այստեղ ալ գտա ամենեն հետաքրքիր կյանքի պատմությունները: Արտակարգ պատմություն մըն է Լուսինե Նավասարդյանին պատմությունը (նույն Պարոնյան ընտանիքեն), բայց ավելի շատ կգիտնաք, երբ ունենաք իմ ալպոմս:

Է. Ա. – Նույն այս համատեքսթին մեջ ալ առաջին անգամ ըլլալով հասար Հայաստան: Պետք է առանձնապես նշել, որ բոլոր ճամբորդություններուն մեկնած ես սեփական ծախսերովդ, առանց ոևէ հովանավորության: Այստեղի ընտանեկան կյանքի պատմու34

3-4/2014

թյուններուն ավելի հարազատացած, ի՞նչ կրնա նշանակել մեզ համար Մայր Հայաստանը,,

Ա. Թ. – Այո՛, մեկնեցա իմ դրամական միջոցներովս մեծ ջանքերու շնորհիվ: Հասա Հայաստան, որովհետև ուզեցի այստեղի հայ համայնքը, այստեղի պատմությունները կապել Մայր Հայաստանին հետ: Երևան, նախ առաջին հերթին փնտրեցի հայերու՝ ծագումով Ռումանիայեն, անոնց, որ 1946-են հետո ներգաղթեցին Հայաստան, կամ ալ անոնց հետնորդները: Անոնց պատմությունները նույնքան տպավորիչ են և երբեմն ալ ողբերգական: Անոնք կապված մնացած են Ռումանիային և շատ լավ կխոսին ռումաներեն լեզվով, կապված են ռումանական իրականությանը՝ իրենց հարազատներու, Հա-

յաստանի մեջ Ռումանիո դեսպանության կամ ալ Ռումանիա ապրած իրենց ծնողներու հիշողություններու միջոցով: Ամեն տեղ կզգացվի երջանկահիշատակ Վազգեն Ա. Կաթողիկոսի ներկայությունը՝ ծագումով Ռումանիայեն: Օգտվելով առիթեն գտնվեցա և Ղարապաղ: Այս ալ ուրիշ պատմություն մըն է:

Է. Ա. – Քու նախագիծդ՝ ալպոմը, արդեն ավարտած ես, պատրաստ է...

Ա. Թ. – Այո՛, այդ նախագիծը, որ հոգիով ըրած եմ գրէթէ պատրաստ է, արդեն սրբագրած եմ: Նախապես մտածեցի 600 օրինակով հրատարակություն մը ըլլա, կախված է, թե որքան պատվեր կունենամ: Պիտի լույս տեսնե անգլերեն և ռումաներեն լեզուներով, գիրքը

կարները Ռումանիո հայ համայնքի կնիքը կկրեին և շատ գնահատվեցան, որ եկած էի ուրիշ պատկերացումով մը, իմ լրագրական ուրույն, ինքնատիպ տեսանկյունով: Կուզեի մասնավոր կերպով շնորհաԷ. Ա. – Գիտեմ, որ վերջերս կալություններս հայտնել Պուքկրկին եղած ես Հայաստան, րեշի մեջ Հայաստանի Հանրաայս անգամ հրավերքով: Մեկ- պետության դեսպանության, նումդ կապ ունի՞ նախագիծիդ որ ավելի դյուրացուց իմ մասնակցությունս այս ցուցահանհետ: դեսին՝ ինձ տրամադրելով դրաԱ. Թ. – Այո՛, տեսակ մը մական օժանդակություն, լունախագիծին առաջքաշման մաս սանկարները իրականացնելու կկազմե՝ լուսանկարներով ալ- համար: Այցելուները կրնային պոմին: Հրավիրված էի մաս- տեսնել ի՞նչ կնշանակե Ռունակցելու Կյումրիի լուսանկար- մանիո հայ համայնք: Այս առիներու ցուցահանդեսին (ներ- թով ուրիշ հրավերք մըն ալ կայիս մշակութային մայրա- ընդունեցի մասնակցելու և այլ քաղաք Ա.Ե.Հ.-ի շրջանակին հետաքրքիր լուսանկարչական մեջ): Ուրիշ հայտնի նկարիչ- ցուցահանդեսներու, ինչպես ներու կողքին՝ ինչպես Սերկեյ օրինակ ապրիլին կայանալիք Փարաճանովի թանգարանի ցուցահանդեսը: Լուսանկարտնօրեն, Զավեն Սարգսյան, ները մնացին այնտեղ ներկաՀրայր-Հայկ Խաչերյան՝ Գա- յացնելու համար շրջիկ նոր նատա, Միշա Ֆոքա-Նեշան՝ ցուցահանդեսի մը: ՄիևնույնաՌուսաստան, Եվա Ապկարովիչ՝ տեն հանդիպում մը ունեցա Լեհաստան և Յուրի Ֆոքա՝ Երևանի Կիրառական ԱրվեսՄոլտովայի հանրապետություն, տի Ակադեմիո Կյումրիի մասմասնակցեցա և ես: Ցուցա- նաճյուղի Արվեստի ֆաքուլհանդեսը կկոչվեր՝ Հայկական թետի ուսանողներուն հետ, որ հետքերով: Այսպիսով ինչպես շատ կհետաքրքրվեին Ռումաև ցանկությունն ու նպատակն նիո հայ համայնքի կյանքով: էր՝ ցուցադրվեր օտար ափերը Շատ զարմացա, որ անոնք ապրող հայերու ժառանգու- Ռումանիո հայ համայնքի մաթյունը: Ցուցադրածս լուսանը- սին շատ բան չէին գիտեր: ունի 400 էջ և շուրջ 500 լուսանկարներ: Դրամական օժանդակություն չեմ ստացած: Մտածեցի ավելի լավ է գիրքը վաճառքի հանեմ նախնական պատվերով:

Ունեցա երկու հանդիպում մը ևս, մեկը Հայաստանի մշակույթի նախարարության մեջ, որ նախագիծովս հետաքրքրըվեցան պատրաստ աջակցելու այն և երկրորդ հանդիպումը ՀԲՄՄ ներկայացուցիչներուն հետ, որ նույնպես ցանկություն հայտնեցին աջակցել նախագիծը: Կմնա տեսնել, որոնք պիտի ըլլան եղանակները: Իմ տեսակետովս այս ճամբորդությունս Հայաստան ավելի քան արգասաբեր եղավ: Չմոռնանք ըսելու, թե Ռումանիո Հայոց Միությունը հետաքրքրված է օժանդակելու նախագիծը և արդեն նշանակալի թիվով գիրքեն օրինակներ պատրաստած է: Գիրքս պիտի առաջ քաշվի Հայաստանի Մշակույթի նախարարության կողմե ապրիլին Լոնտոնի մեջ կայանալիք գիրքի Տոնավաճառին:

Է. Ա. – Շնորհակալություն Անտրեեա: Մեզ համար Ռումանիո համայնքի հայերու համար քու այս նախագիծդ շատ մեծ նշանակություն ունի, ավելի շատ քան կերևա առաջին հայացքեն: Հուսով ըլլանք, որ դուն պիտի շարունակես նախագիծդ: Հարցազրույցը վարեց՝ Էդուարդ Անթոնյան

3-4/2014

35