Lice od ulicy

Architektura międzywojenna wzbudza coraz większe zainteresowanie wśród badaczy, mieszkańców i jej użytkowników. Także w Sosnowcu zaczynają się pojawiać publikacje omawiające rozwój przestrzenny w tym okresie, organizowane są spacery tematyczne związane z początkami miasta, a artykuły w prasie dotyczące architektury są żywo komentowane.

Entuzjazm związany z odzyskaniem niepodległości w roku 1918 starł się z trudną sytuacją gospodarczą. Wyzwaniem stało się połączenie trzech systemów gospodarczych i monetarnych. Stabilizacji nie sprzyjała sytuacja polityczno-gospodarcza – walka o utrzymanie granic w Wielkopolsce i na Śląsku, wojna polsko-bolszewicka oraz tzw. wielki kryzys.

Jednym z pomysłów na pobudzenie wzrostu gospodarczego stały się duże inwestycje. Wybudowano Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach, magistralę kolejową łączącą Śląsk z Gdynią, miasto i port w Gdyni. Podjęto też decyzję o stworzeniu Centralnego Okręgu Przemysłowego, w ramach którego powstała na przykład Stalowa Wola.

Inwestycjom towarzyszył styl architektoniczny mający podkreślać ich nowoczesność i innowacyjność – modernizm. W Polsce stał się on w dominującym stopniu stylem obiektów elitarnych – budynków użyteczności publicznej i willi mieszkalnych. Nie można jednak zapominać o realizacjach związanych z budownictwem mieszkaniowym. Głównymi ośrodkami promującymi nowoczesną architekturę stały się Warszawa, Gdynia i Katowice. Doskonałe przykłady budownictwa tego okresu możemy odnaleźć w Krakowie, we Lwowie, w Toruniu, Łodzi czy Królewskiej Hucie (Chorzowie).

Publikacja, którą trzymają Państwo w rękach, powstała w ramach projektu „Infrastruktura Niepodległości – Architektura polskich powiatowych projektów modernizacyjnych” organizowanego przez Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki w Warszawie. Ideą projektu jest przybliżenie historii architektury z okresu międzywojennego w tych miejscach, które odegrały ważną rolę w historii odradzającego się państwa polskiego.

Prezentowana publikacja ma pokazać, że w Sosnowcu – jednym z największych miast międzywojennego województwa kieleckiego – możemy odnaleźć wiele bardzo dobrych przykładów architektury modernistycznej. Jest więc ważne zwrócenie uwagi na jej wysoką jakość i nakierowanie remontów czy modernizacji na odpowiednie tory, które pozwolą zachować charakterystyczne i wartościowe elementy zabudowy.

5

Sosnowiec jest dziś miastem położonym w granicach województwa śląskiego, w centrum aglomeracji. Jest też nieformalną stolicą Zagłębia Dąbrowskiego – regionu historycznego związanego z górnictwem i hutnictwem, położonego w zachodniej Małopolsce.

Kluczowa dla powstania miasta była kolej. W 1859 roku wybudowano odnogę Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej z leżących w Królestwie Polskim Strzemieszyc (dziś dzielnica Dąbrowy Górniczej) do pruskich Szopienic (dziś dzielnica Katowic). Tym sposobem centralnym punktem nowego ośrodka stał się dworzec kolejowy – znany dziś pod nazwą Sosnowiec-Główny – z położoną równolegle do niego obecną ulicą 3 Maja i prostopadłą do niej ulicą Modrzejowską. W ten sposób powstał charakterystyczny T-kształtny układ urbanistyczny, wokół którego skoncentrował się rozwój przyszłego miasta.

Sosnowiec prawa miejskie otrzymał dopiero w 1902 roku. Pierwszą siedzibę magistratu ulokowano przy obecnej ulicy Kołłątaja 6–8. Z upływem czasu potrzeby lokalowe wzrastały, dlatego podjęto decyzję o wynajęciu dodatkowych pomieszczeń w budynku przy ulicy Sadowej 10 i ulicy Małachowskiego.

W 1915 roku na siedzibę władz miejskich zaaranżowano oficynę przy ulicy Warszawskiej 6, nowe miejsce wciąż jednak nie spełniało potrzeb urzędu. Jednocześnie tuż po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku nowy zarząd miasta zlecił profesorowi Janowi Rakowiczowi wykonanie pierwszego perspektywicznego planu zabudowy miasta. Realizacja Nowego Śródmieścia – jak nazwano nowe założenie urbanistyczne – była możliwa dopiero po roku 1933, gdy uzyskano środki z tak zwanych pożyczek ulenowskich. Były to pieniądze pozyskiwane z firmy Ulen & CO na inwestycje komunalne. W dużej mierze sfinansowały one budowę wodociągów i kanalizacji, część z nich przeznaczono jednak na likwidację hałd i przygotowanie terenu pod inwestycję. Centralnym punktem układu miał się stać ratusz zbudowany w latach 1933–1934. Jego realizacja była prowadzona w ramach środków pozyskanych z Funduszu Pracy, który wspierał roboty publiczne mające istotne znaczenie dla zmniejszenia bezrobocia.

7

Dopełnieniem nowego ratusza miały się stać budynki użyteczności publicznej oraz zabudowa mieszkaniowa. W pierwotnej wersji, z dwudziestolecia międzywojennego, budynek magistratu był zamknięciem osi widokowej głównej alei. Za nim miał powstać duży reprezentacyjny plac, który w założeniu projektanta pełniłby rolę rynku. Innymi ważnymi punktami założenia stały się poczta, izba przemysłowo-handlowa, ubezpieczalnia społeczna oraz gimnazjum im. Emilii Plater.

Do wybuchu II wojny światowej zrealizowano budynki użyteczności publicznej oraz budynki mieszkalne pod numerami 1, 6, 10, 15, 19, 21. Ich realizacja sprawiła, że wyznaczono przebieg alei i linie zabudowy dla kolejnych obiektów.

Założenie urbanistyczne ukończono dopiero w latach 50. XX wieku, a nowy projekt stworzył profesor Tadeusz Teodorowicz-Todorowski. Według jego wizji uzupełniono zabudowę alei Zwycięstwa i ulicy Małachowskiego o charakterze mieszkalno-usługowym. Nie doszło do realizacji budynku mieszkalno-usługowego z kinem na 400 miejsc, który miał stanąć vis-à-vis północnej elewacji kamienicy mieszkalnej przy alei Zwycięstwa 1, oraz rozległego gmachu Centralnego Domu Kultury, który miał zamknąć powiększony plac Ratuszowy (dziś w tym miejscu znajduje się dworzec autobusowy).

fot. 1 – fragment układu urbanistycznego Nowego Śródmieścia na bazie koncepcji prof. Jana Rakowicza, źródło: „Kurjer Zachodni. Dodatek Ilustrowany” 6 grudnia 1936

8

fot. 2 – Widok na aleję Pierackiego (obecnie aleję Zwycięstwa), początek budowy, źródło: Śląska Biblioteka Cyfrowa (www.sbc.org.pl)

fot. 3 – park w pobliżu osiedla mieszkaniowego, po prawej widoczna tylna elewacja ratusza, w głębi na środku budynek Banku Polskiego przy ul. Małachowskiego 7, Źródło: NAC

9

fot. 4 – poczta w Sosnowcu, ul. 3 Maja 24, źródło: NAC

fot. 5 – wnętrze sosnowieckiej poczty przy ul. 3 Maja 24, źródło: NAC

10

Młode, szybko rozwijające się miasto potrzebowało sprawnej administracji, usytuowanej w reprezentacyjnym miejscu i budynku o odpowiedniej kubaturze, tak żeby umożliwić komfortową pracę urzędnikom. Kolejne zmiany lokalizacji magistratu nie przynosiły rozwiązania problemów lokalowych urzędu, zdecydowano więc, że o projekcie ratusza rozstrzygnie konkurs. Przyjął on formę zamkniętą. Do udziału w nim zaproszono sześciu architektów działających zarówno w Sosnowcu, jak i poza nim. Wśród wymagań projektowych wymieniono między innymi oparcie wystroju budynku na motywach klasycznych oraz usytuowanie obiektu w osi nowo projektowanej drogi. Z pięciu przedstawionych propozycji żadna nie spełniła wymagań komitetu budowy. Dlatego komisja zwróciła się o wykonanie projektu do architekta miejskiego Stanisława Dankowskiego, który bazując na przedstawionych w konkursie pomysłach, stworzył własną koncepcję.

Zaproponował obiekt nawiązujący stylistycznie do modnego wówczas zmodernizowanego klasycyzmu, kojarzonego z architekturą faszyzujących Włoch czy Niemiec, którego przykładem jest także siedziba Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie (obecnie siedziba Ministerstwa Edukacji Narodowej). Budynek założono na planie zbliżonym do kształtu litery H. Strefę wejścia głównego ulokowano w osi środkowej elewacji frontowej. Od strony wschodniej w elewacji tylnej zaprojektowano ryzalit na planie półkola. Wszystkie elewacje mają wertykalny charakter poprzez zastosowanie lizen, które są jedynym, obok płaskiego fryzu pod gzymsem, detalem architektonicznym. To realizacja jednej z podstawowych cech modernizmu – ograniczenia do minimum wszelkich dekoracji i skupienia się na funkcjonalnej stronie budowli.

Budowę ratusza rozpoczęto w połowie października 1933 roku, a zakończono 7 grudnia 1934 roku. Koszt budowy zamknął się w kwocie 620 000 zł, z czego 527 000 zł pochodziło z Funduszu Pracy, który miał na celu aktywizację osób bezrobotnych.

W latach 90. budynek przeszedł modernizację, w trakcie której zmieniono wystrój wnętrza (zachowując jednocześnie układ funkcjonalno-przestrzenny) oraz przebudowano strefę wejścia – dostawiono do niej stalowo-szklaną konstrukcję, nadbudowano poddasze i dodano tam kolejną, piątą kondygnację.

Obecnie obiekt wciąż pełni funkcję administracyjną, będąc główną siedzibą Urzędu Miejskiego w Sosnowcu oraz miejscem posiedzeń rady miejskiej.

11

fot. 6 – ratusz w Sosnowcu, elewacja frontowa, źródło: NAC

fot. 7 - ratusz w Sosnowcu, elewacja tylna, źródło: NAC

12

fot. 8 - prace przy porządkowaniu hałd po hucie Emma w okolicach ratusza, źródło: Sosnowiec. Fotoarchiwum 19401943, s. 42, fot. 02

fot. 9 – wnętrze ratusza, sala sesyjna, źródło: pocztówka ze zbiorów Pałacu Schoena Muzeum w Sosnowcu

fot. 10 - wnętrze ratusza, sala sesyjna, źródło: Sosnowiec. Fotoarchiwum 1940-1943, s. 53, fot. 07 s. 15

13

Zdecydowanie wyróżniającym się obiektem w centrum Sosnowca jest budynek mieszkalny przy alei Zwycięstwa 1. Do niedawna dysponowaliśmy ograniczonymi informacjami na jego temat. Odnaleziono jednak projekt budynku, dzięki któremu uzyskaliśmy wiedzę o nim. Podstawową kwestią była odpowiedź na pytanie, kto jest autorem obiektu. Ze względu na podobieństwo do budynku Komunalnej Kasy Oszczędności w Krakowie (tak zwanej KKO) zaprojektowanego przez Fryderyka Tadaniera istniało przypuszczenie, że mogło to być dzieło tego architekta.

W rzeczywistości budynek zaprojektował Leon Karp, inżynier budownictwa cywilnego i „mierniczy uprawniony” z Chrzanowa. Budowę rozpoczęto 27 września 1936 roku, a ukończono 29 grudnia 1938 roku. Część lokali zaczęto użytkować jeszcze w trakcie prac. Z dokumentów wynika, że prace zostały wstrzymane przez władze miejskie, gdyż stwierdzono daleko idące odstępstwo budowy od projektu. Po zaktualizowaniu rysunków prace kontynuowano.

Według szacunków przedstawionych w projekcie powierzchnia zabudowy osiągnęła 392 m2, a kubatura obiektu – 10 195 m3. Koszt budowy na koniec 1938 roku wyniósł 182 285 zł, a po całkowitym zakończeniu prac (w lutym 1939 roku) wzrósł o 61 257 zł. Dla porównania, w tym czasie wynagrodzenie górnika wynosiło od 200 do 250 zł, tona węgla kosztowała około 22 zł, a bochenek chleba od 30 do 60 groszy.

Budynek posiada wyjątkowe znaczenie dla całego układu urbanistycznego Nowego Śródmieścia. Z jednej strony otwiera układ kompozycyjny, a z drugiej rozgranicza „starą”, zamkniętą ulicą Małachowskiego część miasta od „nowej”, z aleją Zwycięstwa. Stanowi jedną z najważniejszych dominant centrum i doskonale wpisuje się w ideę reprezentacyjnej części miasta. Jednocześnie harmonizuje z panującą w latach 30. XX wieku modą na nawiązania do transatlantyków – tak zwanego stylu okrętowego. Można zaryzykować tezę, że trudno wskazać obiekt, który byłby tak ważny dla sosnowieckiej architektury jak ten.

14

fot. 11 – budowa obiektu mieszkalnego przy ul. Pierackiego 1, Źródło: NAC

fot. 12 - obiekt mieszkalny przy ul. Pierackiego 1 w okresie okupacji hitlerowskiej, źródło: Sosnowiec. Spacerownik historyczny, s. 180

15

fot. 13 – fragment projektu budowlanego Pierackiego 1 – elewacja, źródło: Archiwum Urzędu Miejskiego w Sosnowcu

fot. 14 - fragment projektu budowlanego Pierackiego 1 – rzut piętra, źródło: Archiwum Urzędu Miejskiego w Sosnowcu

Izba Przemysłowo-Handlowa w Sosnowcu powstała w 1927 roku.

Mimo że miasto znajdowało się na terenie województwa kieleckiego, to siedzibę Izby ulokowano w stolicy Zagłębia Dąbrowskiego, doceniając tym samym jej znaczenie gospodarcze.

Początkowo mieściła się ona w budynku przy ulicy Małachowskiego 3.

Zdecydowano się jednak na budowę bardziej prestiżowej i przestronniejszej siedziby. Wśród lokalizacji brano pod uwagę plac u zbiegu ulic Małachowskiego i 3 Maja oraz ostatecznie wybraną działkę pomiędzy ulicą 3 Maja a torami kolejowymi. W ten sposób budynek Izby Przemysłowo-Handlowej wpisał się w plany dzielnicy administracyjno-mieszkalnej. Rozpisano konkurs na projekt budynku i zaproszono do niego sześciu architektów: Wacława Nowakowskiego i Czesława Boratyńskiego z Krakowa, Zbigniewa Rzepeckiego i Wojciecha Sobonia z Katowic, Tadeusza Rudzkiego z Sosnowca oraz Stefana Wąsa z Będzina. W skład sądu konkursowego weszli między innymi Tadeusz Stryjeński z Krakowa i Tadeusz Michejda z Katowic– wybitni architekci działający w okresie międzywojennym.

Do realizacji wybrano projekt Wojciecha Sobonia – zatrudnionego w magistracie Królewskiej Huty (obecnie Chorzowa), prowadzącego jednocześnie prywatną praktykę. Do współpracy Soboń zaprosił Jana Bieńkowskiego. Budowa rozpoczęła się w 1931 roku i trwała do końca października 1932 roku, trzeba więc przyznać, że tempo prac było imponujące. Użytkowanie nowych pomieszczeń rozpoczęło się w listopadzie tego samego roku. Suma wydatków obejmująca zarówno samą budowę, jak i zakup gruntu i postępowanie konkursowe zamknęła się w kwocie 700 000 zł. Co ciekawe, z tej kwoty przedstawiciele Izby zabezpieczyli 40 000 zł na rok w formie kaucji na ewentualne naprawy gwarancyjne.

Budowę zakłóciła katastrofa budowlana, w której na szczęście nikt nie ucierpiał. W listopadzie 1931 roku zawalił się strop nad salą zebrań plenarnych. Jego ponowne wykonanie nastąpiło w styczniu 1932 roku. Wypadek nie wpłynął na termin oddania budynku do użytkowania.

Wnętrze obiektu rozplanowano w ten sposób, że na parterze umieszczono gabinety dyrektorów i sale narad oraz biura referentów, które poprzedzielano ściankami ze szkła katedralnego. Na drugiej kondygnacji znalazły 17

się biura i sale konferencyjne, a na ostatniej – mieszkanie dyrektora i pokoje gościnne. W części zlokalizowanej od podwórza, na wysokości drugiej kondygnacji, ulokowano salę zebrań plenarnych. Niewiele jest miejsc w Sosnowcu, gdzie można zobaczyć płaski dach z tarasem, jedną z cech modernizmu – prowadziły na niego schody z drugiego piętra.

Po II wojnie światowej budynek był siedzibą Komitetu Miejskiego PZPR. Po 1990 roku przeszedł na własność jednego z banków i do dziś pełni funkcję placówki bankowej.

fot. 15 - fragment projektu budowlanego Izby Przemysłowo-Handlowej – przekrój, źródło: Archiwum Urzędu Miejskiego w Sosnowcu

fot. 16 - fragment projektu budowlanego Izby Przemysłowo-Handlowej – elewacja frontowa, źródło: Archiwum Urzędu Miejskiego w Sosnowcu

18

fot. 17 - Izba Przemysłowo-Handlowa, źródło: NAC

fot. 18 - Izba Przemysłowo-Handlowa, widok wnętrza, źródło: IV Sprawozdanie Izby Przemysłowo-Handlowej w Sosnowcu za 1932 rok, Sosnowiec 1933

19

Na skraju Nowego Śródmieścia, tuż nad brzegiem rzeki Czarnej Przem­ szy, ulokowano budynek szkolny Gimnazjum Państwowego im. Emilii Plater – dziś II Liceum Ogólnokształcącego. Niewystarczające warunki lokalowe dotychczasowego obiektu – wynajęte dwa piętra w kamienicy przy ulicy Małachowskiego 5 – sprawiły, że w 1924 roku Koło Opieki Rodzicielskiej podjęło starania budowy nowego obiektu poparte przez zarząd miasta. Działka pod budowę została przekazana Kołu w 1930 roku przez Towarzystwo Polskiej Macierzy Szkolnej.

Projekt budynku przygotował w 1931 roku inżynier R. Wilkowski, a kierownikiem budowy został inżynier Tadeusz Rudzki. Ten ostatni przygotował też projekt rozbudowy o salę gimnastyczną w styczniu 1934 roku.

17 września 1934 roku komisja w składzie: Stanisław Dankowski (budowniczy miejski), Stanisław Morawski i Stanisław Szyller (technicy inspekcji) oraz inżynier Tadeusz Rudzki stwierdziła wykonanie budowy zgodnie z zatwierdzonymi planami. Odbiór dotyczył części budynku z wyłączeniem sali gimnastycznej, garderoby i sali rezerwowej, które znajdowały się wówczas na etapie wykończenia.

Powstał budynek o nowoczesnej formie, założonej na rzucie zbliżonym do litery L. W zaokrąglonym narożniku umieszczono wejście do budynku, które wychodziło na miejskie bulwary usytuowane wzdłuż rzeki. Na wprost wejścia ulokowano główną, reprezentacyjną klatkę schodową. Obiekt posiada zwartą, harmonijną bryłę, która kontrastowała z sąsiadującą cerkwią Świętego Mikołaja i willą Gallota.

fot. 19 – plan orientacyjny lokalizacji Gimnazjum im. E. Plater, obok Cerkiew św. Mikołaja oraz willa Gallota, źródło: Archiwum Urzędu Miejskiego w Sosnowcu

20

fot. 20 – Gimnazjum im. E. Plater, widok od strony północno-wschodniej, źródło: pocztówka ze zbiorów Pałacu Schoena Muzeum w Sosnowcu źródło: Śląska Biblioteka Cyfrowa (www.sbc.org.pl)

fot. 21 – widok na ul. Mościckiego, w tle po lewej Ubezpieczalnia Społeczna, ratusz, cerkiew św.

Mikołaja, willa Gallota, Gimnazjum im. E. Plater, źródło: Śląska Biblioteka Cyfrowa (www.sbc.org.pl)

21

fot. 22 – widok na plac za ratuszem, w tle Gimnazjum im. E. Plater, źródło: Sosnowiec.

Fotoarchiwum 1940-1943, s. 44, fot. 03

fot. 23 - fragment projektu budowlanego Gimnazjum im. E. Plater – elewacja, źródło: Archiwum Urzędu Miejskiego w Sosnowcu

fot. 24 - fragment projektu budowlanego Gimnazjum im. E. Plater – rzut piętra, źródło: Archiwum Urzędu Miejskiego w Sosnowcu

Wśród wielu wyzwań stojących przed odradzającym się państwem było również zapewnienie opieki medycznej pracującym mieszkańcom Polski.

Powołano instytucję ubezpieczeniową zapewniającą pomoc medyczną na wypadek choroby lub zasiłek w razie niezdolności do pracy. Było to przymusowe świadczenie obejmujące ubezpieczonego i jego rodzinę. Początkowo system opierał się na tak zwanych Kasach Chorych, które następnie przemianowano na Ubezpieczalnie Społeczne. Ubezpieczalnie prowadziły jednocześnie placówki opieki medycznej – przychodnie i szpitale. W Sosnowcu w związku z szybkim rozwojem miasta i wzrastającą liczbą mieszkańców zdecydowano, że wybudowany zostanie nowy obiekt pełniący funkcję przychodni lekarskiej i szpitala.

Forma sosnowieckiego obiektu stała się przedmiotem ogólnopolskiego konkursu, ogłoszonego i rozstrzygniętego w 1930 roku, na który wpłynęło niemal 40 prac. Jury konkursu wyłoniło do dalszej oceny dziewięć z nich, a wyniki zaprezentowano na łamach pisma „Architektura i Budownictwo”. Zdecydowane zwycięstwo przypadło zespołowi architektów z Warszawy w składzie: Jerzy Gelbard, Roman Sigalin, Grzegorz Sigalin i Witold Woyniewicz.

Projekt zakładał stworzenie trzech budynków: administracyjnego, ginekologiczno-położniczego oraz diagnostyczno-leczniczego. Ten ostatni, chociaż zarezerwowano miejsce pod jego budowę, nigdy nie został zrealizowany.

Pawilon administracyjny ma charakter biurowy, z centralnie usytuowaną główną klatką schodową. Na parterze umieszczone były sale manipulacyjne – obsługi ubezpieczonych, na piętrze gabinety dyrekcji i sala posiedzeń, a w suterenach składnica apteczna i laboratorium. W pawilonie położniczym, rozwiniętym narożnikowo, wszystkie sale chorych były skierowane na południowy wschód, co zapewniało dostęp światła dziennego.

Ekspozycję na stronę północną miały sale operacyjne oraz pomieszczenia pomocnicze, które mogły być oświetlane światłem sztucznym. W suterenach ulokowano kotłownię z halą pomp, pralnię z dezynfekcją, kuchnię i magazyny. W skrzydle gmachu umieszczono służbowe mieszkania lekarskie i dwa wieloosobowe pokoje dla bezdomnych ciężarnych.

Dziś budynki są własnością gminy. W dawnej części administracyjnej ulokowano biura urzędu miejskiego, a w drugiej, ówczesnej części ginekologiczno-położniczej, na dwóch kondygnacjach mieści się pogotowie. Pozostałe czekają na adaptację.

23

fot. 25 – Ubezpieczalnia Społeczna, elewacja frontowa części administracyjnej, źródło: NAC fot. 26 – Ubezpieczalnia Społeczna, elewacja boczna i tylna części ginekologiczno-położniczej, źródło: NAC

24

fot. 27 – widok z Alei Pierackiego, po lewej Pierackiego 6, Pierackiego 10 w tle po prawej Ubezpieczalnia Społeczna - część ginekologiczno-położnicza, źródło: NAC

fot. 28 – plany Ubezpieczalni Społecznej, na każdej z miniatur w lewym górnym rogu niezrealizowana część rozpoznawczo-lecznicza, źródło: Architektura i Budownictwo, 1930, nr 7

Podział Górnego Śląska po plebiscycie doprowadził do trudności w zaopatrzeniu w wodę. W polskiej części pozostał szyb Staszic pod Tarnowskimi Górami, z którego czerpano wodę, ale część wodociągu doprowadzającego ją do śląskich domów w Polsce przebiegała przez niemiecki Bytom. Kwestię dostępu do tego strategicznego surowca rozwiązała konwencja genewska zapewniająca nieograniczony przesył wody, jednak z założeniem obowiązywania przez 15 lat – do 1937 roku.

Inicjatorem budowy nowego ujęcia stał się Gabriel Narutowicz, ówczes­ ny minister robót publicznych, późniejszy pierwszy prezydent RP. Projekt budowy ujęcia wód z Białej Przemszy został przedstawiony w 1924 roku. Jego autorem był Romuald Rosłoński, profesor hydrologii śródlądowej i prekursor tego kierunku w Polsce. Realizacja wodociągu w Maczkach rozpoczęła się w 1929 roku, a już w 1930 roku zaczęto częściowo korzystać ze stacji uzdatniania wody, w pierwszej kolejności zaopatrując pobliski Sosnowiec.

Architektem wszystkich budynków na terenie zakładu był Jan Bieńkowski, który od ukończenia studiów architektonicznych na Politechnice Warszawskiej był związany z pracownią Tadeusza Michejdy. Mimo że na studiach specjalizował się w konserwacji zabytków, to wszystkie budynki na terenie zakładu wodociągowego zaprojektował w awangardowym jak na tamten czas stylu modernistycznym.

Na całość założenia składały się dwie główne części: mieszkalna i administracyjno-produkcyjna. W skład części mieszkalnej wchodził budynek portierni oraz dziewięć budynków mieszkalnych dla pracowników wodociągów. Proste kształty obiektów, złożone w większości z zestawionych ze sobą kubicznych brył z płaskimi dachami, mogą sprawiać wrażenie podobnych do siebie, jednak każdy z nich jest inny dzięki zastosowaniu różnych rodzajów otworów okiennych – na przykład tak zwanych termometrów czy znanych z okrętów okrągłych okien (bulajów) – lub masztów flagowych. Szczególnie przyciągają uwagę wspomniana portiernia-przejazd bramny oraz budynek mieszkalny pod numerem 3 przedstawiony w przedwojennym czasopiśmie „Architektura i Budownictwo”.

W skład drugiej części zespołu wchodził budynek administracyjny – również zaprezentowany w przedwojennej prasie – i dziewięć budynków 26

technicznych, które znajdują się na zamkniętym dla osób postronnych terenie zakładu.

Budynek administracyjny jest wybudowany na nieregularnym rzucie przypominającym kilka złożonych prostokątów o różnej wielkości. Regularny, pasowy układ okien parteru jest rozbity przez pozornie chaotycznie ulokowane otwory okienne wyższych kondygnacji. W trakcie remontu sprzed kilku lat wprowadzono kilka modyfikacji: zlikwidowano bramę garażową w środkowej części oraz drabinkę prowadzącą na dach. Wypada jednak przyznać, że budynek zachował swój funkcjonalistyczny charakter.

W dniu wygaśnięcia konwencji genewskiej, 15 lipca 1937 roku, osiągnięto zamierzony cel – Górnośląski Okręg Przemysłowy mógł całkowicie uniezależnić się od wody z szybu Staszica.

fot. 29 – Stacja Uzdatniania Wody w Maczkach – budynek administracyjny, widok od strony północno-wschodniej, źródło: NAC

fot. 31 - Stacja Uzdatniania Wody w Maczkach – budynek produkcyjny, widok wnętrza, źródło: NAC

fot. 30 - Stacja Uzdatniania Wody w Maczkach – budynek administracyjny, widok od strony północno-zachodniej, źródło: NAC

fot. 32 - Stacja Uzdatniania Wody w Maczkach – budynek filtrów powolnych, widok wnętrza, źródło: NAC

fot. 33 - Stacja Uzdatniania Wody w Maczkach – budynek bramny, źródło: NAC

fot. 34 - Stacja Uzdatniania Wody w Maczkach – budynek mieszkalny nr 3, rzut, źródło: Architektura i Budownictwo, 1932, nr 5

fot. 35 - Stacja Uzdatniania Wody w Maczkach – budynek mieszkalny nr 3, źródło: Architektura i Budownictwo, 1932, nr 5

28

Trudno przejść obojętnie obok rozproszonych po całym mieście przykładów równie dobrych realizacji. Szczególnie wyróżnia się dzielnica Pogoń, pełna doskonałej architektury – budynków mieszkalnych (ulice: Bracka, Żytnia, kolonia urzędnicza Limanowskiego), a także szkół (ulicaSucha 21) czy obiektów reprezentacyjnych (ulica Żytnia – tak zwany Dom Górnika). Świetnym przykładem modernizmu związanego z budownictwem mieszkaniowym może być kamienica przy ulicy Brackiej 11. Jest to obiekt o prostej bryle flankowanej delikatnymi ryzalitami, które spinają balkony na pierwszym, drugim i trzecim piętrze. Do środka prowadzą oryginalne drzwi umieszczone w parterze elewacji frontowej, którymi przenosimy się w czasie i przestrzeni do wnętrz kojarzących się z najlepszymi modernistycznymi przykładami rodem z Gdyni, Katowic czy Warszawy. Zachwyca detal zachowany do dziś w niemal niezmienionej formie.

Wśród zabudowy mieszkaniowej tej części miasta wyróżnia się też budynek mieszkalny przy ulicy Pułaskiego 1, wybudowany w 1932 roku, zwany Domem Bankowca. Jego symetryczna fasada zamknięta jest po bokach wydatnymi, zaokrąglonymi ryzalitami. Bryła budynku została nadbudowana tuż po II wojnie światowej. Stracił on nieco na swej lekkości, wciąż jednak zachwyca detalem wykończenia elewacji i dostojnymi wnętrzami klatek schodowych.

Ogromny wpływ na architekturę międzywojenną miało budownictwo przeznaczone do celów publicznych. W Sosnowcu wyróżniają się w tym aspekcie szkoły.

Najciekawiej prezentuje się budynek szkolny przy ulicy Suchej 21.

W jego bryle wyróżnia się półokrągła klatka schodowa, przywołująca skojarzenie z budynkiem ratusza. Mimo że zachował się projekt, nie wiemy, kto go wykonał. Budynkowi miała towarzyszyć sala gimnastyczna, która nie została zrealizowana. Budynek przeszedł prace termomodernizacyjne.

Nie sposób nie wspomnieć o budynkach przy ulicy Okrzei 56 i wybudowanym już po wojnie budynku przy ulicy Będzińskiej 65 – tak zwanym energetyku.

O pierwszym z nich nie mamy wielu informacji. Wiadomo, że po

29

zmianach organizacyjnych w początku lat 30. XX wieku doszło do połączenia dwóch placówek oświatowych, które dotychczas mieściły się w małych, prywatnych budynkach. Zdecydowano się więc na realizację nowego obiektu, który pomieściłby dzieci z Sielca, Konstantynowa i części Środuli. Wybuch II wojny światowej sprawił, że zrealizowano jedynie prawe (południowe) skrzydło szkoły. Resztę wykończono już prawdopodobnie w czasie wojny.

W tym czasie w placówce – ze względu na stworzenie na Środuli getta żydowskiego – zlokalizowano siedzibę gestapo. Obiekt jest najlepszym przykładem architektury międzywojennej w tej części miasta.

Inną historię ma obiekt przy ulicy Będzińskiej 65 – dziś siedziba Energetycznego Centrum Kultury im. Jana Kiepury. Wybudowano go w latach 1947–1949 dla technikum energetycznego. Mimo że wybudowany tuż po wojnie, formą i stylem wyraźnie nawiązuje do architektury dwudziestolecia.

Autor projektu – Zbigniew Rzepecki – wykorzystując styl funkcjonalistyczny, stworzył zwartą kompozycję złożoną z kilku kubicznych brył. Całość wykończono elegancką cegłą klinkierową w ciemnym odcieniu. Rzepecki słynął z awangardowych realizacji, do których można zaliczyć przedwojenny Dom Powstańca Śląskiego w Katowicach czy powojenny Pałac Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej wykończony w stylu realizmu socjalistycznego.

Wybuch II wojny światowej uniemożliwił ukończenie rozpoczętej przed 1939 rokiem budowy Domu Społecznego Pracy dla Państwa im.

Marszałka Piłsudskiego, który bardziej znany był jako Dom Kultury „Górnik” (obecnie siedziba Biblioteki Neofilologicznej Uniwersytetu Śląskiego). Jego realizację wznowiono w latach 50. XX wieku, nawiązując ogólnie do wcześniejszej koncepcji. Obiekt przy ulicy Żytniej 10 wyróżniają elewacje od ulicy wykończone piaskowcem z serią płaskorzeźb: młodzieńca z dzieckiem wręczającym bukiet, dziewczyny z naręczem kwiatów i uniesioną ręką, górnika z kilofem i lampką w lewej dłoni, kobiety unoszącej dziecko, chłopca z piłką i książką w dłoniach oraz kobiety trzymającej snop zboża. Ciekawie przedstawiają się pełnoplastyczne rzeźby flankujące wejście główne – górnika z lampką i kobiety z książką i fragmentem tkaniny w dłoniach.

Często uwiecznianym na zdjęciach obiektem był też budynek Związku Zawodowego Pracowników Przemysłowych i Handlowych przy ulicy Henryka Sienkiewicza 25. Dziś, po wielu przebudowach i wprowadzonych w obrębie elewacji zmianach, trudno rozpoznać w nim przedwojenną elegancję, wydaje się jednak, że zachowany materiał archiwalny powinien pozwolić na odtworzenie form, które nadawały mu wyjątkowy wyraz.

30

fot. 36 – Technikum Energetyczne przy ul. Będzińskiej 65, źródło: Sosnowiec. Spacerownik historyczny, s. 104

fot. 37 - Dawna szkoła przy ulicy Suchej, źródło: autor

31

fot. 38 – budynek mieszkalny przy ul. Pułaskiego 1 – tzw. dom bankowca, źródło: autor

fot. 40 – budynek mieszkalny przy ul. Brackiej 11, wnętrze klatki schodowej, źródło: autor fot. 39 – budynek mieszkalny przy ul. Brackiej 11, źródło: autor

fot. 41 – budynek Związku Zawodowego Pracowników Przemysłowych i Handlowych przy ulicy Sienkiewicza 25, źródło: NAC

fot. 42 – budynek szkoły podstawowej przy ul. Okrzei, źródło: Sosnowiec. Spacerownik historyczny, s. 101

fot. 43 – projekt szkoły przy ul. Suchej, źródło: Archiwum Urzędu Miejskiego w Sosnowcu

Wybrana bibliografia Amerykańskie tempo rozwoju Sosnowca, „Kurjer Zachodni. Dodatek Ilustrowany” 6 grudnia 1936, s. 1–2. „Architektura i Budownictwo” 1930, nr 1–2.

Borowik Aneta, Słownik architektów, inżynierów i budowniczych związanych z Katowicami w okresie międzywojennym, Katowice 2012.

Gmach Ubezpieczalni Społecznej w Sosnowcu, „Architektura i Budownictwo” 1934, nr 12, s. 367–374.

Jakubek Jacek, Państwowe Zakłady Wodociągowe na Górnym Śląsku – ­powstanie zakładu w Sosnowcu-Maczkach [w:] Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego, t. 7: Woda, red. Irena Kontny, Katowice 2015, s. 277–288.

Kmiotek Dariusz, Sosnowiec. Spacerownik historyczny, Dąbrowa Górnicza 2011.

Kmiotek Dariusz, Sosnowiec. Fotoarchiwum 1940–1943, Dąbrowa Górnicza 2008.

Konkurs na projekt gmachu kasy chorych w Sosnowcu, „Architektura i Budownictwo” 1930, nr 7, s. 250–255.

Kostro Tomasz, Urgacz-Szczęsna Anna, Sosnowiec między wojnami.

Opowieść o życiu miasta 1918–1939, Łódź 2014.

Lora Marcin, Historia budowy sosnowieckiego ratusza, https:// klubzaglebiowski.wordpress.com/2013/12/27/historia-budowy -sosnowieckiego-ratusza/ [dostęp: 20.09.2020].

O zdobyczach architektury nowoczesnej, „Architektura i Budownictwo” 1932, nr 5, s. 149.

Pszczółkowski Michał, Architektura Użyteczności Publicznej II Rzeczypospolitej 1918-1939. Forma i styl, Łódź 2014 Pszczółkowski Michał, Architektura Użyteczności Publicznej II Rzeczypospolitej 1918-1939. Funkcja, Łódź 2015 Sosnowiec na starej fotografii, red. Andrzej Osajda, Sosnowiec 1997.

Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, red. Antoni Barciak, Andrzej Jankowski, t. 1–2, Sosnowiec 2016.

Syska Anna, Kiełbiński Tomasz, Styl gotycki wyklucza się, Katowice 2015. www.wikizaglebie.pl.

Publikacja stanowi element projektu Infrastruktura Niepodległości: Architektura polskich powiatowych projektów modernizacyjnych (POWIATY) realizowanego przez Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki Kurator lokalny projektu Jacek Jakubek Koordynatorki Alicja Gzowska i Zuzanna Mielczarek Tekst książki, wybór ilustracji, podpisy Jacek Jakubek Zdjęcia Pan Dariusz Kmiotek - Wydawnictwo Dikappa Pałac Schoena Muzeum w Sosnowcu Narodowe Archiwum Cyfrowe Śląska Biblioteka Cyfrowa Opracowanie graficzne i skład: Wojciech Gawroński

Organizator:

Partner: