Wetenschappelijke scheurkalender 2014

z WetenschapKal14 OMSLAG nw3.indd 85

04-07-13 16:33

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER

20 14 WETENSCHAPPELIJKE 2 0 SCHEURKALENDER 1 4

DE WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

biedt 365 intrigerende wetenschappelijke feiten en verrassende inzichten uit onder meer de biologie, geneeskunde, wiskunde, informatica, natuurkunde, scheikunde, technologie, psychologie en bouwkunde.

De bijdragen zijn tot stand gekomen in samenwerking met de Nederlandstalige New Scientist.

Je dagelijkse portie wetenschap

WETENSCHAPPELIJKE 2 0 SCHEURKALENDER 1 4 In samenwerking met www.veenmedia.nl ISBN 9789085714002

Omslagontwerp: Sagor

9 789085 714002

z WetenschapKal14 OMSLAG nw3.indd 85

04-07-13 16:33

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER

20 14 WETENSCHAPPELIJKE 2 0 SCHEURKALENDER 1 4

DE WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

biedt 365 intrigerende wetenschappelijke feiten en verrassende inzichten uit onder meer de biologie, geneeskunde, wiskunde, informatica, natuurkunde, scheikunde, technologie, psychologie en bouwkunde.

De bijdragen zijn tot stand gekomen in samenwerking met de Nederlandstalige New Scientist.

Je dagelijkse portie wetenschap

WETENSCHAPPELIJKE 2 0 SCHEURKALENDER 1 4 In samenwerking met www.veenmedia.nl ISBN 9789085714002

Omslagontwerp: Sagor

9 789085 714002

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

Woensdag Nieuwjaarsdag

1

Januari

‘Ik zie, ik zie wat jij niet ziet, en de kleur is….’

Waarom kun je dit spelletje nooit met een goudvis spelen?

A B C D

8.40 uur

Een goudvis is blind Een goudvis ziet geen kleuren Een goudvis speelt altijd vals Een goudvis ziet een ander deel van het lichtspectrum 16.39 uur

471 minuten zonlicht

a Wetenschap2014 Januari.indd 1000

12.15 uur Nieuwe Maan

30-07-13 09:21

Het juiste antwoord is D. Onze ogen zijn alleen gevoelig voor een bepaald deel van het elektromagnetische spectrum.

Binnen dat deel komen lichtstralen voor in de kleuren violet tot dieprood. Omdat mensen deze kleuren kunnen waarnemen, noemen we dat deel het ‘zichtbare licht’. Het spectrum houdt daar echter niet op. Net buiten het zichtbare deel ligt bijvoorbeeld ultraviolet en infrarood licht.

De ogen van een goudvis zijn juist gevoelig voor het infrarode licht, oftewel warmtestraling. Het voor ons zichtbare licht heeft namelijk een kleinere golflengte, en zal daarom in modderig water gemakkelijk verstrooid raken. De lange infraroodgolven gaan wel ongestoord rechtdoor, wat erg praktisch is voor de goudvis.

Vissen zijn niet de enige dieren die infrarood kunnen zien. Muggen vinden met hun infraroodzicht feilloos het warme bloed van hun slachtoffers, en ook slangen detecteren hun warme prooi met hun infrarood-gevoelige ogen.

Ans Hekkenberg

a Wetenschap2014 Januari.indd 1

04-07-13 11:31

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

Donderdag Geboortedag van de astronoom Antonie Pannekoek (1873-1960)

2

Januari

Het Nieuwe Bouwen Geen tierelantijntjes of andere versieringen meer, maar strakke vormen en functionele gebouwen.

Daarvoor stond de stroming ‘Nieuwe Bouwen’, die in Duitsland, Nederland en Frankrijk grote invloed had. Deze architecten maakten gebouwen met veel rechthoekige vormen, grote ramen en gebruikten vooral beton en staal. De beweging kwam op aan het begin van de 20e eeuw en ze was zeer invloedrijk tot in de jaren zestig.

Waar zien we het ‘Nieuwe Bouwen’ in Nederland?

8.48 uur

16.40 uur

472 minuten zonlicht

a Wetenschap2014 Januari.indd 2

04-07-13 11:31

Lange gevels van glas en een constructie van beton en staal: de Van Nelle-fabriek in Rotterdam is misschien wel het bekendste voorbeeld van het ‘Nieuwe Bouwen’ in Nederland. Het werd in 1925 ontworpen door Jan Brinkman en Leendert van der Vlugt. In de fabriek werden koffie, thee en tabak geproduceerd. Het complex bestaat uit drie gebouwen, die als een slang achter elkaar staan. Met name de lichtinval, door de grote glazen gevels, was in die tijd opzienbarend.

Momenteel zitten rond de vijftig creatieve bedrijven in het pand.

Andere toonaangevende exponenten van het ´Nieuwe Bouwen´ zijn Gerrit Rietveld en Theo van Doesburg. Rietveld ontwierp met zijn latere geliefde Truus Schröder een woonhuis (1924) dat bestaat uit speelse, rechthoekige vlakken en grote ramen. Rietveld stierf op 76-jarige leeftijd in het huis, dat nog steeds in Utrecht kan worden bewonderd.

Robert Visscher

a Wetenschap2014 Januari.indd 3

30-07-13 16:19

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

Vrijdag

3

Januari

Kanaalstralen In 1885 zette Eugene Goldstein in Berlijn spanning op de elektroden in een met waterstof gevulde vacu端mbuis, waarbij hij gaten (kanalen) in de kathode had gemaakt. Hij zag niet alleen kathodestralen, maar ook stralen die in de andere richting gingen. Hij noemde die kanaalstralen, maar later werden ze bekend als zogenaamde anodestralen.

Wat waren dat voor stralen?

8.48 uur

16.41 uur

473 minuten zonlicht

a Wetenschap2014 Januari.indd 4

30-07-13 16:19

De anodestralen bestonden in dat experiment uit protonen, al had Goldstein dat nog niet in de gaten. Evenmin besefte hij dat de kathodestralen elektronen waren. Het elektron werd twaalf jaar later gevonden door J.J. Thomson, die zijn ontdekking op 30 april 1897 bekendmaakte bij een lezing aan de Royal Institution.

Pas in 1910 zou Robert Millikan in zijn oliedruppelexperimenten bepalen hoe groot de lading van een enkel elektron is: 1,602Ă—10-19.

In 1920 lanceerde Ernest Rutherford de term proton voor het deeltje in de anodestralen dat in feite een waterstofkern is.

Erick Vermeulen

a Wetenschap2014 Januari.indd 5

30-07-13 16:19

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

Zaterdag Thomas A. Edison elektrocuteert in 1903 de olifant Topsy met wisselstroom

4

Januari

Menselijke computers Computers kunnen taken voor mensen uitvoeren, maar sommige taken beheersen mensen veel beter. Computerwetenschapper Luis von Ahn, die Captcha en Recaptcha bedacht, ontwikkelde de ESP-game.

Wat is dat voor spel?

8.48 uur

16.43 uur

475 minuten zonlicht

a Wetenschap2014 Januari.indd 6

30-07-13 09:24

In de ESP-game krijgen mensen, die niet met elkaar kunnen communiceren, dezelfde afbeelding te zien en moeten zij woorden voorstellen die de afbeelding beschrijven. Ze kunnen elkaars voorstellen dus niet zien. Uiteraard zijn er punten voor als de beschrijvingen overeen komen.

De game levert een waardevolle database op.

Google gebruikt de gegevens voor verbetering van het zoeken naar afbeeldingen. Er is ook een variant met muziekfragmenten in plaats van afbeeldingen, Tag a tune.

Kijk eens op www.gwap.com.

Erick Vermeulen

a Wetenschap2014 Januari.indd 7

04-07-13 11:31

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

Zondag

5

Januari

Transformatie Van een getal is gegeven dat het op een 4 eindigt terwijl het beslist niet met het cijfer 0 begint.

Het eindcijfer 4 wordt nu achteraan geschrapt en vooraan, op de eerste plaats, gezet, waardoor het verkregen getal viermaal zo groot wordt als het oorspronkelijke.

Wat is het kleinste getal dat aan deze eisen voldoet?

8.47 uur

16.44 uur

477 minuten zonlicht

a Wetenschap2014 Januari.indd 8

04-07-13 11:31

Tja, dat is niet bepaald een getal dat iedereen even gemakkelijk uit de mouw schudt: 102.564.

a Wetenschap2014 Januari.indd 9

04-07-13 11:31

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

Maandag In 1839, tijdens de Night of the Big Wind, vernielt een krachtige storm twintig procent van de huizen in Dublin

6

Januari Driekoningen

Het Haarlemmer Exemplaar Van sommige fossielen hoef je de naam niet eens te noemen. Verwijs naar ‘Het Berlijnse Exemplaar’ en alle paleontologen weten dat je het over de versteende resten van de beroemde oervogel Archaeopteryx hebt. Meer precies: het prachtig bewaard gebleven exemplaar dat sinds kort weer in vol ornaat in het Berlijnse museum te bewonderen is. In Haarlem bevindt zich een Archaeopteryx-fossiel dat nog veel eerder is gevonden.

Wanneer kwam men daar achter?

8.47 uur

16.45 uur

478 minuten zonlicht

a Wetenschap2014 Januari.indd 10

04-07-13 11:31

Het is niet zo bekend dat we in Nederland een ‘Haarlemmer exemplaar’ van de Archaeopteryx hebben. Dat is bepaald geen complete oervogel, maar de geschiedenis eromheen maakt het wel een erg interessant fossiel. Dat voorbeeld van een tussenvorm tussen vleesetende dino en vogel was al vóór het verschijnen van de evolutietheorie van Charles Darwin gevonden, maar werd pas in 1970 daadwerkelijk als Archaeopteryx herkend.

Er is maar een handjevol Archaeopteryx-fossielen bekend, en met die ontdekking werd een klein stukje kalksteen met een paar kleine botjes opeens een belangrijk fossiel: het Teylers Museum in Haarlem had plotsklaps een topstuk in huis.

Waarom duurde het zo lang voordat het fossiel herkend werd? Alleen bij heel duidelijk strijklicht zijn fijn gedetailleerde afdrukken van de veren goed te zien. Pas toen onderzoeker John Ostrom het fossiel uit de vitrine nam om wat details nader te bestuderen, speelde het licht zó over de kalksteen dat de veren zichtbaar werden.

Anne Schulp

a Wetenschap2014 Januari.indd 11

04-07-13 11:31

WETENSCHAPPELIJKE SCHEURKALENDER 2014

Zondag

8.37 uur

19

Januari

17.05 uur

508 minuten zonlicht

a Wetenschap2014 Januari.indd 36

04-07-13 11:31