Auschwitz Bulletin, 1990, nr. 01 Januari

tRZ£T5 M U S E U M

ISRAËL

k v v r t c - ^

Verzamelt U al d e p o s t z e g e l s v a n 'Het land v a n d e Bijbel'?

Verzetsmuseum Amsterdam, Lekstraat 63, 1079 EM Amsterdam, tel. 0 2 0 - 4 4 97 97.

Het Verzetsmuseum is gevestigd in een voormalige synagoge in Amsterdam-Zuid. In de permanente tentoonstelling wordt door middel van een groot aantal authentieke documenten, voorwerpen, foto's, video- en geluidsmateriaal een overzicht gegeven van het verzet in Nederland tijdens de Duitse bezetting.

Van april tot en met september 1990 is er bovendien een grote tentoonstelling te zien over 'Onderduikhulp in Nederland, 1933 - 1945'. Onderduikhulp was de meest omvangrijke vorm van verzet, waarbij vooral veel vrouwen betrokken waren.

Tegen het einde van de oorlog waren er zo'n 300.000 onderduikers: joden, verzetsmensen, jonge mannen die weigerden in Duitsland te werken, neergeschoten geallieerde piloten en deelnemers aan de Spoorwegstaking.

Er was veel nodig om die uitdijende groep verborgen te houden: het organiseren van gastgezinnen, het buitmaken van distributiebonnen, het ontwikkelen van ingenieuze waarschuwingssystemen, het vervalsen van papieren etc.

In de tentoonstelling geven authentieke documenten, nagebouwde schuilplaatsen, dagboekfragmenten, foto's, dia's en filmopnamen er een helder beeld van.

Het museum is geopend van dinsdag tot en met vrijdag van 10.00 - 17.00 uur en op zaterdag en zondag 13.00 - 17.00 uur.

* * • * WW» »I > 3 ) ï

«

. 1

*

»1

<

4

.'. j_• Ü »> a

f

4

-' \ -

i

« t *

Op 17 november 1989 verscheen een serie van 3 postzegels, zonder waarde-aanduiding voor binnenlands-gebruik, waarop 'wensen' zijn afgebeeld; zoals 'Veel liefs', 'Tot ziens' en 'Veel geluk'. De waarde per zegel is momenteel NIS. -,50.

Ter gelegenheid van de Wereld Postzegel Expo te Washington, verscheen ook op deze datum een zgn. soevenierblok, waarop de in juli 1989 verschenen 4 postzegels 'Eenden in Het Heilig Land' in verkleind formaat zijn opgenomen. De verkoopprijs van dit soevenierblok is NIS. 5,-.

De 'wens' postzegels zijn ook verkrijgbaar op smaakvolle eerste dag enveloppen.

Vraag Uw postzegelhandelaar naar deze en andere uitgiften van Israël

— .

Voor inlichtingen: Israël Filatelistisch Agentschap voor de Benelux, Postbus 11 4255 ZG Nieuwendijk NB. Tel. 0 1 8 3 4 - 2 2 5 4 .

Een nieuwe Pegasus uitgave D i c k Walda e n W i l l B o e z e m a n

Mazzel en sores U i t h e t l e v e n van Jossy en Jacques Halland en h u n Jiddische cabaret LiLaLo

Dé specialist ARCHIEFVERNIETIGING

J O BLIK OUD-PAPIERHANDEL

De geschiedenis van een heel bijzonder cabaretechtpaar, dat velen óók kennen van hun optreden op bijeenkomsten van progressieve mensen.

Het is ook het verhaal van een Poolse artieste, afkomstig van het Joods Theater in Warschau. En het verhaal van het echtpaar in Frankrijk, waar Jacques gedurende de Tweede Wereldoorlog deelnam aan het gewapende verzet tegen de Duitse bezetters. Het fraai ogende boek (formaat 20 bij 24,5 cm) bevat veel prachtige foto's. Een echt cadeau!

Paperback, 80 blz., ƒ 2 1 -

Vliegtuigstraat 8 Telefoon 020-155358 Amsterdam

Verkrijgbaar in iedere goede boekhandel.

Uitgeverij Pegasus, Leidsestraat 25, Amsterdam.

nederlands auschwitz comité

HERDENKINGSNUMMER Oplaag: 25.000 exemplaren 34e jaargang nr. 1, januari 1990 verschijnt 6x per jaar Secr.: Ab Caransa, Langs de Baan 56, 1422 KZ Uithoorn, tel. 0297562962.

Bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58, 1071 BA Amsterdam, spaarrek.: 40.01.75.088.

Postgiro: 293087 en 4875500 t.n.v. NAC. Redaktie: Drs. Eva Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716, 1074 HS Amsterdam.

Administratie krant: D. v. Geens, Renkumhof 50, 1106 JB Amsterdam, tel.: 020-972869.

Voor open poorten

Voor onze ogen is het Brandenburger Tor opengegaan. Al eerder waren brokjes Berlijnse m u u r verkocht o p de straathoeken van Manhattan, N e w York. Een symbool van het naoorlogse Europa verdween, kort voor het m o o r d r e g i e m aan de IJzeren Poort, in Roemenië, bezweek met zijn leiders en helaas enige duizenden slachtoffers. Overigens smolten de systemen in de landen van O o s t - E u r o p a in het laatste kwartaal van 1989 geweldloos weg. D e geschiedenis heeft een ijltempo genomen. O n d e r de d r u k van nimmer eindigende menigten. Iedereen is min of meer beduusd.

D e tweedeling van Europa, de herstructurering van het O o s t e n van ons werelddeel, is voortgevloeid uit de afloop van de oorlog, de ondergang en opdeling van het D e r d e Rijk en zijn veroveringen. Voor ons, die d o o r die oorlog zo zwaar getroffen zijn, springt één ding eruit. Wij zijn gewoon o p te treden naast en met onze verzetsvrienden in eigen land en ook daarbuiten. Zij waren en zijn voor ons oude vrienden, die het nazid o m bestreden, vaak d o o r zich zelf voor ons in te zetten. M e t alle gevolgen vandien.

D e Duitse overlevende verzetsstrijders in het bijzonder hebben h u n actie meestal met een kamptijd van soms 10, 12 jaar moeten bekopen. H e t stemt ons diep droevig, als iemand zich na tien jaar Hitlerkamp tegenover zijn landgenoten veertig jaar lang zo misdraagt dat hij met reden berecht dient te worden.

Van dat Duitse verzet hebben wij een karakteristiek facet kunnen zien, en wel de tentoonstelling over de Kreisauer Kreis, nu in h e t Vredespaleis. Deze kring van Kreisau was een zeer deftig Duits gezelschap; Kreisau was het landgoed van één hunner, Von Moltke, in Silezië. H e t waren vrijwel alleni adellijke en gestudeerde lieden, merendeels;

'christen-sociaal', zowel protestants als katholiek, maar ook socialistisch, terwijl contact met het communistische verzet niet o n t brak. D e Kreisauers vertegenwoordigden een deel van het andere Duitsland, dat we dit jaar meer dan ooit nodig zullen hebben.

Menigeen vreest immers hereniging.

Een telg uit die Kreisauer K r i n g o n t m o e t u iets verderop in dit blad. H e t is de zoon van een der leden, O t t o von der Gablentz, de huidige ambassadeur van de Bondsrepubliek in Nederland. Hij citeert de N o b e l prijswinnaar Elie Wiesel, van wie wij de rede in het Anne Frank-huis publiceren.

In datzelfde Anne Frank-huis is een h o o g t e p u n t gevierd in h e t bestaan van het N e d e r landse Auschwitz Comité. O p 11 o k t o b e r 1989 is daar aan de voorzitster van ons comité de Anne Frank-penning uitgereikt.

D e motivering, tevens een overzicht van onze activiteiten, vindt u in de tekst van de rede van Hans Westra, tegelijk geschiedenis van en kennismaking met het N A C .

Na het hoogtepunt Misschien rijst bij deze of gene de vraag: m o e t e n wij na dit h o o g t e p u n t doorgaan?

Een a n t w o o r d vindt u bij onze steungroep, die aan dit blad meewerkt en de voorstelling o p 21 januari heeft georganiseerd.

Een ander a n t w o o r d k o m t uit enige pas vrij g e w o r d e n landen zelf. Men behoeft daarv o o t maar eens een tv aan te zetten. In het jeugdjournaal vertelt een van oost naar west gevluchte Duitser, dat hij o p de Republikaner zal stemmen, omdat hij tegen alle soorten socialisme is. D e Westduitse W R D brengt o p haar beurt beelden van J o d e n in Riga, M o s k o u en Leningrad, waar een begaafde J o o d s e conservatoriumstudent

emigreert wegens de overlast die hij ondervindt van de directeur en van stadgenoten.

In Polen - zegt een Solidarnosc-regeringslid - treft men een 'dierlijk antisemitisme' aan, al doet hij daarmee de dieren waarschijnlijk oneer aan.

Meer democratie h o u d t dus niet meer tolerantie en begrip in. O f m o e t men de toneelschrijver Heiner Muller toegeven dat Auschwitz een gevolg van vrije verkiezingen was? Hitier had immers verkiezingen gewonnen!

Voor ons vormen al deze feiten signalen, evenals de forse Republikanerfracties in zoveel Westduitse gemeenteraden en de terugkeer van Le Pen's F r o n t National in de Franse Kamer. O m maar niet te spreken van neo-nazi's in de vernieuwde D D R en h u n Nederlandse rotgenóten in de Ardennen.

Toch zijn er lichtpuntjes.

In Wilna, de hoofdstad van Litauen, dat een eigen weg wil gaan en vrijwel dagelijks in het nieuws is, zijn in het voorjaar g r o t e aantallen J o o d s e archiefstukken en geschriften, waaronder 70 Torarollen, gevonden. Een J o o d s e C u l t u u r b o n d heeft zich met steun van het Amerikaanse Instituut voor J o o d s O n d e r zoek aan de studie van de vondsten gezet.

N o g een gunstig bericht: In Praag gaat de Pinchas-synagoge weer open. D e namen van o m g e k o m e n Tsjechoslowaakse J o d e n o p de wanden waren d o o r water onleesbaar geworden. Zij w o r d e n nu o p glas aangebracht. Enige h o o p in h e t M i d d e n - O o s t e n geeft een gemengde vredesdemonstratie in Jeruzalem.

Er zijn p o o r t e n geopend. Maar zolang er n o g p o o r t e n te openen zijn o m slachtoffers vrij te laten, zetten wij ons werk voort m e t de mensen van goeden wille.

BLOEMSIERKUNST

Voyou Style by

John Rettich b.v.

Diemen - Kruidenhof 121, tel. 0 2 0 - 99 89 75 Bloemist van het Auschwitz Comité Vertolkt ook uw gevoelens van waardering medeleven.

DRUKKERIJ DE NOORDSTER B.V. Dir. H. Van Heuvelen

Voor al uw Handels Kantoor Reklame Familie *Sinds 1905

en

Con«S^erdonck oosterse tapijten

drukwerk

Amsterdam-O. Schollenbrugstraat 22 Telefoon 020-66 55 201

Showroom Confectie Centrum, 3e toren, beg grond Kon Wilhelminaplein 29, Amsterdam-W Telefoon 020 - 17 43 64

Amsterdam - Den Haag - Rotterdam - Arnhem - Eindhoven

KELTUM GOUD

PLEET 3

ZILVER

UURWERKEN OPTIEK

J. MEERSCHWAM B.V.

Drukker &Vual M A A S S T R A A T 33 -

AMSTERDAM -

TELEFOON 793388

Wij danken onze adverteerders voor hun steun en wij wensen hun en al onze lezers een goed, gezond en gelukkig 1990.

NAC

AMSTERDAM-ROTTERDAM-BRUSSEL

Met de complimenten

van

AMSTEL DIAMONDS

Amstel208 1017 A H Amsterdam

21 januari: Auschwitz-herdenking 1 9 9 0 O p 2 1 januari, vroeger dan andere jaren, vindr de 45ste Auschwitz-herdenking plaats. Ook nu weer o p de Nieuwe Oosterbegraafplaats, maar wel vroeger dan anders.

11.30 uur: om half twaalf verzamelen wij ons bij de ingang Kruislaan van de Nieuwe Oosterbegraafplaats te Amsterdam en gaan in stilte naar het spiegelmonument. Rabbijn A.S. Herman van de Liberaal Joodse Gemeente zal het Kaddisj-gebed zeggen. Amsterdams burgemeester drs. Ed van Thijn houdt een korte toespraak, waarna bloemen worden gelegd.

Er zullen bussen klaarstaan voor de rit naar de RAI. 12.30 uur: het RAI-resraurant gaat open voor kaarthouders.

13.00 uur: Lunch in het RAI-restaurant, Europaplein, aangeboden door het gemeentebestuur van Amsterdam.

14.30 uur: D e toneelzaal van de RAI gaat open.

15.00 uur: Middagvoorstelling. Herdenkingsrede door Jan Kassies. In het programma, gepresenteert door Anita Löwenhardt, treden op: de Cabaretgroep Galle met Jiddisje liedjes en muziek, Rob van Reyn, mimekunstenaar en Marjol Flore met liedjes uit het repertoire van Sophie Tucker.

D e toegang tot lunch e n / o f voorstelling is gratis, maar uitsluitend op reeds verzonden kaarten.

2 Januari 1 9 4 5 - 2 7 januari 1 9 8 5

'Zullen we 'ze' allemaal een bon geven voor fout parkeren?'

D e reaktie van een Amsterdamse ongeveer 25 jarige politie-agent voor de ingang van de Oosterbegraafplaats aan de Kruislaan in Amsterdam, waar de jaarlijkse Auschwitzherdenking wordt gehouden.

Voor het eerst na 4 0 jaar ben ik erbij, maar toch voel ik me een vreemde. Ik vind het heel goed dat het Nederlands AuschwitzComité dit ieder jaar organiseert, zeker een uitlaatklep voor veel van de ongeveer 5 0 0 mensen, die in een dikke drom naar het monument lopen.

Ik ga naar de kant, voel me niet O.K. middenin. Toch een syndroom? Waarom ik niet? Burgemeester Van Thijn praat, heel goed, heel persoonlijk, heel inlevend en her gebed voor de overledenen wordt gezongen. Waarom is er eigenlijk geen gebed voor de overlevenden o f is dat (er) dagelijks in ons hart?

Twee journalisten van plusminus 30 jaar wisselen gegevens uir. 'Heb jij dat voor mij, dan krijg jij dat van mij, dan hoeven we niet verder met ze mee en kunnen we naar huis.'

Een man van een jaar of 60 schuifelt naar voren met een bos bloemen in z'n hand. Hij is helemaal alleen in de menigte. Twee tranenstroompjes druppen traag Langs zijn wangen naar beneden. Hij weet het niet.

Ik kom bij het monument. D e gebroken spiegels van Jan Wolkers zijn bedolven onder bloemen. Ik zal terug gaan als de bloemen er niet meer zijn, als ik kan zien hoe gebroken de lucht is en zal blijven na toen.

Ik rij terug. Ik heb een ontzettende behoefte aan 'iets'. Ik stop: Joods zuur op zondagmorgen in Amsterdam; komkommers, uien en olijven. H o e heette dat zuurmannetje ook weer, dar altijd bij ons kwam?

Aalsvel, zo heette hij.

Frieda Menco.

Op de omslag: uitreiking van de Anne Frank-penning aan de voorzitster van het Nederlands Auschwitz Comité', Annie Fels-Kupferschmidt. Naast haar Hans Westra, directeur van de Anne Frank Stichting en burgemeester Ed van Thijn van Amsterdam.

Foto: De Telegraaf.

Zo lang ik leef zal water een groot wonder zijn.

Diep in de nacht, ik hoef mijn hand maar uit te strekken staat het tot drinken naast mij klaar.

Steeds is er - keer op keer - het 'toen'.

Water, slechts vocht, waaruit de ziekten ziek bacterie na bacterie in me stapten.

Nu is het er, altijd, maar met het koele, schone vocht, drink ik steeds weer opnieuw de pijn.

Frieda Menco ± 1984.

I C O D O is het Informatie- en Coördinatieorgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen.

U kunt u tot I C O D O richten met uw vragen over mogelijke hulpverlening bij moeilijkheden van lichamelijke, psychische o f sociale aard.

Spreekuren van I C O D O zijn o p maandag, dinsdag en donderdag van 10 tot 12 uur of na telefonische afspraak.

I C O D O , Willem Barentszstraat 31c, 3572 PB Utrecht. Tel. 030-73 08 1 1 .

VRIJ NEDERLAND OP PROEF Tien weken op proef — om de weg te vinden in de veelheid van Vrij Nederland, een weekblad dat zeven dagen meegaat. Eerst Jaap Vegter of eerst Terzijde?

Eerst de kinderkrant of het kind eerst de krant?

Tien weken proeflezen — in het gevarieerde VN-magazine.

Journalistiek van groot formaat.

Tien weken op proef — dat is tien weken achter de Tweede kamerschermen.

Dat is tien weken een besparing van 45% op de losnummerprijs.

TIEN WEKEN VOOR ƒ25-

Ik n e e m e e n p r o e f a b o n n e m e n t o p Vrij N e d e r l a n d Ik b e t a a l ƒ 25,— v o o r tien n u m m e r s (na o n t v a n g s t v a n d e a c c e p t g i r o )

S T R A A T

P O S T C O D t / r i t A T S

r B O O H R C O O

S t u u r d e b o n in o p e n , o n g e f r a n k e e r d e e n v e l o p n a a r Vrij N e d e r l a n d , A n t w o o r d n u m m e r 3 0 4 3 , 1000 PA A m s t e r d a m

* Of bel gratis (tijdens kantooruren) 06-0220660 voor een proefabonnement

Waarom antisemitisme?

Toespraak Elie Wiesel, 25 mei 1989 ter gelegenheid van de opening van de antisemitisme-tentoonstelling in het Anne Vrank Museum.

Deze eeuw, vooral tijdens haar tweede helft, is het gelukt belangrijke ziektes te genezen.

D e ziekte die niet genezen is, is antisemitisme. Het is nog altijd een belangrijke faktor in sociale en politieke kringen. Het achtervolgt nog altijd vele groepen op elk kontinent en laat nog steeds zijn lelijke, monstrueuze of intelligente gezicht zien, zelfs op plaatsen waar de slachtoffers niet eens bestaan.

Met andere woorden: antisemitisme, het oudste groepsvooroordeel in de geschiedenis, leeft nog steeds. En voor mij is dit een bron, niet alleen van angst, maar ook van desillusie, want al met al in het jaar 1945, in het pas bevrijde Europa, op de ruïnes van cultuur en beschaving, werd een unieke zeer speciale maat van hoop opgeroepen door degenen die geen hoop meer over hadden, voor niemand, niet eens voor zichzelf.

We waren ervan overtuigd in 1945 dat er nooit meer een antisemiet zou zijn. We waren ervan overtuigd dat antisemitisme vergaan was met zijn slachtoffers in Auschwitz. N u zien we dat de slachtoffers vergaan zijn en antisemitisme levend is. Hoe kan iemand dat verklaren? Tegenover mij, u, o f iedereen die vragen stelt over de toestand van mensen en de Joodse toestand in de laatste jaren van een eeuw, gevuld met terreur en angst. Hoe kan men dat verklaren, zelfs na wat we gezien hebben, namelijk het einde van de weg die de antisemiet voor zijn o f haar slachtoffer uitgestippeld heeft. We hebben de waarheid gezien achter het masker dat de antisemiet draagt. En vooralsnog bestaan antisemieten. Waarom? Zoals u snel zult zien, wanneer u de tentoonstellingszaal binnenkomt, is deze vraag al eerder aan de orde geweest. Waarom waren er antisemieten? Waarom haat? En waarom gold die Joden? Waarom altijd Joden?

Jodenhaat als band D e afgelopen 2000 jaar is er geen eeuw geweest zonder vervolging van Joden, ergens om een bepaalde reden, met een bepaalde methode. Waarom? Waarom waren grote schrijvers en filosofen, Cicero, Seneca in het Romeinse Rijk antisemieten?

Waarom haatten zij Joden? Waarom bundelden mensen die niets gemeen hadden hun krachten, als het op Jodenhaat aankwam?

Het is een mysterie. Karl Marx had een vijand, zijn grootste tegenstander Proudhon, en zij waren zo sterk gekant tegen elkaar, dat toen de één een boek schreef getiteld 'De filosofie van de ellende', de ander ant-

woordde met een pamflet getiteld: 'De ellende van de filosofie'. Dus er was geen gedachte gemeenschappelijk, behalve Jodenhaat. Waarom?

deze wet leefden, tegen. En ik geloof dat de wet een menselijke wet moet zijn. Een menselijke wet die ons aanspoort, inspireert tot meer humaniteit. Hoe menselijker de persoon, hoe goddelijker de wet. Hoe toleranter de persoon, hoe dieper de persoon, en dieper zijn overtuiging, die menselijkheid heeft een reden om door te leven en maakt het waard om te leven.

Wat is het in de gemeenschap, of wat is het in de Jood, dat een band maakt, zo'n verschrikkelijke band, die antisemitisme heet?

Komt het omdat op een of ander manier mensen geloven, dat wij alle macht in de wereld hebben? Antisemieten geloven dat, zij zijn jaloers, zij zijn ervan overtuigd dat wij de wereld in onze macht hebben, zij zijn erWij gaven het niet op van overtuigd dat wij het Witte Huis in onze macht hebben, Wall Street, de pers is Is het daarom dat zij ons haatten? Omdat wij natuurlijk Joods, en geld, natuurlijk is het bleven geloven dat het leven waard is om Joods, schilders, overal Joden. Zij geloven geleefd te worden? Hoe vaak heeft de dat wij de wereld in ons bezit hebben, niet geschiedenis geprobeerd ons te verbannen, alleen beheersen. En zij zeggen dat het mys- ons in marginalen te veranderen, in dwergen terieus is. En het is zo warm in deze ruimte, van het menselijk ras, in mindere mensen, in dat ik u een grappige anekdote kan vertellen criminelen, in monsters. En toch besloten om het voorafgaande te illustreren. wij, we kozen ervoor, in de geschiedenis te In een restaurant zijn twee klanten die blijven. We gaven het niet op. Niet alleen elkaar niet kennen. Zij zitten aan twee ver- onszelf, wij gaven de geschiedenis niet op. schillende tafels. Op een gegeven moment Haatten zij ons daarom? roept een van de klanten de ober en zegt: Zij haatten ons, omdat wij bleven geloven 'Ober, het is hier zo warm, kunt u de aircon- dat, ondanks alles, wij iets moeten doen, niet ditioning aanzetten?' D e ober zegt: 'Na- alleen voor onszelf, maar ook voor anderen. tuurlijk.' Vijf minuten later zegt dezelfde Ik weet het niet, er kunnen andere antwoorman: 'Ober, nu is het te koud, kunt u hem den zijn, religieuze antwoorden. Natuurlijk, afzetten?' Hij zegt: 'Natuurlijk meneer.' N a hoe kun je antisemitisme scheiden van zijn vijf minuten: 'Ober, nu is het te warm, zet religieuze wortels, het vooroordeel. Eeuhem weer aan.' 'Natuurlijk.' En zo gaat het wen lang zijn wij Godmoordenaars gedoor, een uur lang. Dan roept de andere noemd. En vanwege een Jood, een Jood die klant, die alles rustig heeft aangezien, de stierf. Hoeveel Joden zijn in zijn naam verober, geeft hem een goede fooi en zegt: 'Die moord? Of in ieder geval uit liefde voor man moet u gek maken, niet?' En de ober deze Jood? Ik moet u vertellen, als ik aan zegt: 'Mij gek maken? Ik maak hém gek, er is Jezus denk, Jezus van Nazareth, dan heb ik helemaal geen airconditioning!' zo'n medelijden met hem. Wat hebben ze in zijn naam gedaan? Hoeveel misdaden in zijn naam gepleegd? D e misdaden werden gepleegd en mensen stierven. Er waren Wie maakt wie gek? andere redenen, economische, politieke, ideologische redenen. Waarom haatte Hitier Dus wie maakt wie gek? Maken wij de antiJoden? Waarom werd Stalin een verdorven semiet gek, omdat hij ervan overtuigd is, dat antisemiet aan het eind van zijn leven? Het zij overtuigd zijn, dat wij alle macht hebben, laatste bevel dat hij zou gaan ondertekenen de verborgen macht in de wereld? O f maken voordat hij stierf, was een besluit alle Joden zij ons op een andere manier gek, de desnaar Siberië te deporteren, de barakken truktieve gekte, de gekte die grenst aan de waren klaar, de kampen waren klaar. dood? Ik weet het antwoord niet, ik weet Waarom? Had de Communistische Revoluhet eerlijk niet. In mijn traditie die de Joodse tie plaats kunnen vinden zonder de Joden? traditie is, leren we in de Talmoed: 'Haat D e meeste kameraden van Lenin waren werd gegeven aan het mensdom in Sinaï.'

Joods..

Het is een jeu de mots, een woordspeling, het betekent dat vanaf het moment dat het Er is een andere beroemde anekdote, dat op Joodse volk de wetten accepteerde, dat een dag, toen Lenin eerste minister was, in moment het begin was van de haat die wij 1917-18, hij een bijeenkomst van het kabivoelden komen van andere mensen. Niet, net had. dat zij jaloers waren op de wet. Zij hadden O p een gegeven moment moest hij de die ook kunnen accepteren, maar op een kamer verlaten. Toen hij de kamer verliet andere manier stond hun het feit dat wij bij Vervolg op pagina 9

Vervolg van pagina 7 h o o r d e n zij een stem zeggen: 'De niet-Jood is weg, laten wij onze gebeden zeggen.' Er waren daar zoveel J o d e n ; iedereen was Joods.

Mensheid helpen Natuurlijk, want de J o o d is namelijk daar aanwezig, waar alles o n d e r n o m e n w o r d t o m menselijkheid te helpen. Als de J o o d een J o o d helpt, geloof ik dat hij of zij het mensd o m helpt. En aan de andere kant, in de Sovjet-Unie, die J o d e n die probeerden het mensdom te helpen, ik ben ervan overtuigd, dat ze diep van binnen het J o o d s e volk wilden helpen, maar dat ze tot de conclusie kwamen dat antisemitisme niet uitgeroeid kan worden, tenzij het mensdom zal veranderen, dus wilden ze het mensdom veranderen.

Natuurlijk kwam de climax, met de laatste tragedie, waarvan Anne Frank en miljoenen kinderen met haar, slachtoffer zijn geweest.

Waarvan? Slachtoffers van haat? En slachtoffers van afwezigheid van haat? Een van de verbazingwekkendste ontdekkingen die we deden na de oorlog, was, dat de vijand ons niet eens haatte. Degene die doodden, doodden zonder haat. Waarom? O m d a t de J o d e n niet eens mensen waren, en je haat alleen een mens, zij haatten niet eens de J o d e n . Eichmann zei het tijdens zijn proces: 'Ik heb J o d e n nooit gehaat.' Psychiaters, die SS-moordenaars na de oorlog ondervroegen, kwamen tot dezelfde konklusie, velen van hen, velen haatten, maar ook velen niet, velen haatten niet. Maar zij waren antisemieten; antisemieten zonder echte haat.

Wat wil de antisemiet? Een wereld zonder J o d e n . En Anne Frank verliet deze wereld, omdat in haar tijd en de mijne de vijand triomfeerde. We moeten het toegeven. In die tijden had het kwade de macht. In die tijden was het kwade sterker dan het goede.

Oh, ik weet hier in Nederland, dat een speciale natie is, een speciaal land en wij zijn u veel dank verschuldigd voor veel van uw gebaren en wij zijn een volk van herinneringen en daarom een volk van dankbaarheid.

En ik denk aan Miep en aan zo vele andere Nederlandse mannen en vrouwen die h u n leven riskeerden, om Anne Frank te redden.

Maar we moeten ook eraan herinneren dat Anne Frank werd aangebracht en verraden d o o r andere Nederlanders. D u s we kunnen niet zeggen dat mensen i m m u u n waren, niemand was immuun. Maar we kunnen ook zeggen dat mensen een keuze konden maken, uiteindelijk was de keuze een menselijke keuze. Iedereen had de keuze om Anne Frank aan te geven of Anne Frank te redden.

En als wij nu herinneren en als wij de

geschiedenis van antisemitisme vandaag beginnen, dan is het niet alleen vanwege het verleden, dat we moeten gedenken, h e t is ook omdat we de uiterst belangrijke les willen leren, dat mensen oppermachtig zijn en wij de keuze maken.

O m d a t zoveel mensen toen de verkeerde keuze maakten moesten zoveel andere mensen lijden.

Parallel-schepping Eerst het J o o d s e volk. D e tragedie van het J o o d s e volk blijft uniek. Zijn alleenstaan biedt beelden, die niet vergeleken k u n n e n worden met welke tragedie dan ook. H e t betekent niet dat er geen andere tradities waren, er waren anderen die ook leden en anderen die ook wegkwijnden. Dit betekent simpelweg, iedereen te leren dat wanneer iemand sterft, die persoon uniek is, dat wanneer iemand verdoemd is, die persoon uniek is, dat wanneer een groep v e r d o e m d is, die g r o e p uniek is. D a t betekent dat er vele groepen uniek waren in h u n geloften en lijden. N e e m de zigeuners. N e e m de h o m o sexuelen. N e e m de Jehovagetuigen. D e partizanen. Wat de vijand wilde, is een nieuwe wereld creëren. Hij wilde een nieuw universum oprichten. D e vijand wilde G o d worden en daarom had een J o o d het recht niet een SS-er in de ogen te kijken, een J o o d die in zijn of haar ogen keek, stierf. O m d a t je niet in de ogen van G o d k u n t kijken en blijven leven.

D u s de vijand wilde een schepping maken, parallel aan de onze, een schepping mer zijn eigen wetten, eigen regels, gewoontes, eigen taal, eigen religie, eigen vorsten, eigen bedelaars, eigen filosofen. En té velen accepteerden het zich te onderwerpen aan die religie, die cultus. O p deze manier veroordeelden zij zichzelf.

Toeschouwers Antisemitisme is slecht, niet alleen voor het slachtoffer, maar ook voor de toeschouwer.

Er waren drie rollen in de tragedie: de moordenaar, het slachtoffer en de toeschouwer. En zonder de toeschouwer zou de moordenaar nooit zoveel slachtoffers h e b ben vermoord.

Heel mijn leven heb ik geprobeerd de onverschilligheid van de toeschouwer te bevechten. En ik zou u graag vertellen, mijn vrienden, dat wij nu hebben geleden vanwege die onverschilligheid. Hoeveel talenten zijn er verloren gegaan onder de miljoenen kinderen die vermoord zijn. Anne Frank liet ons een dagboek na, een levensfilosofie die verbazend is voor een meisje van haar leeftijd. Hoeveel mensen zijn veranderd dank zij haar dagboek. Stel u voor hoeveel anderen dagboeken hadden kunnen

schrijven, hoeveel levens waren er veranderd. En vertelt u mij, hoeveel Nobelprijswinnaars er zijn v e r m o o r d toen ze één, twee, drie jaar oud waren. Eén van hen zou een geneesmiddel voor kanker hebben k u n n e n ontdekken, één een geneesmiddel voor Aids, één van hen een gebed en dat gebed had ons gevoelig k u n n e n maken, of weinigen, of één van ons, voor de tragedie van iemand anders. En omdat wij hen hebben laten sterven, dragen we de consequenties.

Dus wanneer u de tentoonstelling betreedt, h o o p ik dat u wilt kijken naar de gezichten van de slachtoffers. Ik h o o p dat u kijkt naar de verwrongen, gefolterde, v e r t r o k k e n gezichten van mannen, vrouwen en kinderen, gekarakteriseerd d o o r de vijand.

En de vijand was soms begaafd als maker van een spotprent, als schrijver, als schilder en met zijn of haar kunst bereidden zij de weg voor de moordenaar om te m o o r d e n .

Wettig Ik h o o p dat u de woorden van de werten leest, omdat, moge G o d ons helpen, in die tijden, de wet wetteloos was, het was wettig o m J o d e n te vermoorden, het was wettig te m o o r d e n , punt.

H e t was wettig kinderen te vernederen, oude mannen te onteren, het was wettig mensen te verlagen tot objekten en niets.

Lees de regels van de wer, lees de w o o r d e n van de propaganda, w o o r d e n van haat en vooroordeel. Lees, en u zult zien wat er mer raai kan gebeuren. Lees, en u zult zien wat er met talent kan gebeuren. Lees, wat er gebeurt mer menselijkheid als machr tegen de menselijkheid w o r d t gebruikt. Lees, wat er met kinderen gedaan w o r d t als macht w o r d t gebruikt o m kinderen te veranderen in oude mannen en vrouwen alvorens ze v e r m o o r d worden. Lees. En als u leest zult u o n t h o u d e n nooit een toeschouwer te zijn, wat de prijs of het risico moge zijn, accepteer nooit de rol van de toeschouwer.

H e t kan zijn dat ik iets zeg wat u al weet, speciaal, zeker van mijn vriend rabbijn Abraham Soetendorp. Ik heb altijd geloofd dat het tegengestelde van liefde niet haat is, maar onverschilligheid. En dat b e t e k e n t dat het tegengestelde van kennis niet ontwetendheid is, maar onverschilligheid. H e t tegengestelde van h o o p is niet zonder h o o p zijn, maar onverschilligheid. H e t tegengestelde van leven is niet dood, maar onverschilligheid voor leven en dood. En daarom geloof ik dat literatuur of kunst of schrijven, of onderwijzen of werken voor de menslievendheid, maar één doel heeft; vechten tegen onverschilligheid.

\^bor al u w t a n k - en assurantiezjaken.

21 vestigingen.

F van Lanschot Bankiers

Waar vind je nog een bank als\an Lanschot.

KANTOOR: 'S-HERTOGENBOSCH, HOOGE STEENWEG 29, 073-15 39 11

HET MEEST COMPLETE ISRAﾃ記 PROGRAMMA VAN NEDERLAND

WIST UW

dat er een nieuwe Amerikaanse siliconen borstprothcse is die aanmerkelijk lichter is in gewicht

WIST UW

dat we vele andere goede merken borstprotheses hebben

WIST UW dat we een mooie sortering prothese badkleding hebben

WIST UW

dat wij ruim de tijd voor u nemen als u belt voor een afspraak.

Mevr. Buys 窶｢ 窶｢ e e

Rondreizen e Hotels e Goedkope vluchten e Kibboets e

e Moshav e Vrije rondreizen

Autohuur Sinai-Sofari's Zwerftochten Reizen op maat

e Huurretzen e Sfrandvakanties

K

Kastelenstraat 268,1082 EJ Amsterdam Telefoon 020-463331 Fax 020-464655 Telex 10380

Hoofddorpweg 20-22 (bij het Hoofddorpplein)

Tel. 0 2 0 - 15 81 92

Auschwitz blijft uniek

M e t een zekere schroom heb ik gevolg gegeven aan uw uitnodiging o m als Duitser een bijdrage te leveren aan her herdenkingsn u m m e r 1990 van het Nederlands Auschwitz Comité. Menselijke ontmoetingen en bewogen gesprekken gedurende de afgelopen maanden hebben mij geholpen deze schroom te overwinnen.

O o k de beelden van de vreedzame revolutie aan de Berlijnse m u u r o p 9 november 1989 hebben mij m o e d gegeven. Mondige burgers van de D D R - Duitsers zonder eigen ervaring met onze democratie - namen h u n lot als verantwoordelijke democraten in eigen hand.

Ik weet dat er achter deze 9de november 1989 een andere 9 november staat: die waarop in 1938 de grootste p o g r o m van de geschiedenis begon, die 45 jaar geleden met de bevrijding van Auschwitz eindigde.

Auschwitz blijft synoniem met een tegen de J o d e n en tegen de mensheid gerichte misdaad, die ook in onze wrede menselijke geschiedenis zijns gelijke niet kent.

'Auschwitz bleibt singular' zei Bondspresidenr von Weizsacker een jaar geleden. 'Es geschah im Deutschen N a m e n durch D e u t sche. Diese Wahrheit ist unumstöftlich und sie wird nicht vergessen.'

Waarom schrijf ik als Duitser ter herinnering aan de bevrijding van Auschwitz 45 jaar geleden? Ik kan het lijden van degenen die Auschwitz overleefd hebben en ook van degenen die familieleden en vrienden in Auschwitz hebben verloren niet verzachten.

Ik kan h u n ook niet om vergeving en zeker niet o m verzoening vragen. Maar ik kan eraan meehelpen, de herinnering aan Auschwitz levend te houden. Ik kan ook tegen de overlevenden zeggen, dat ik h u n als Duitser dankbaar ben, wanneer zij getuigenis afleggen van datgene wat h u n is overkomen ook wanneer h u n dit zwaar valt. W a n t voor ons allen geldt wat Rabbijn Abraham Soet e n d o r p k o r t geleden in het N I W schreef: 'De J o o d s e ervaring leert dat lessen uit de geschiedenis alleen dan geleerd k u n n e n worden, wanneer de gebeurtenissen uit het verleden deel worden van je eigen existentiële bewustzijn'.

Wij Duitsers weten, wat Auschwitz was. Wij hebben ons intensief met onze geschiedenis

bezig gehouden. In de loop van 40 jaar is in Duitsland een vergaande consensus ontstaan over de visie o p het Duitse verleden, die de Bondspresident heden ten dage zeer duidelijk tot uitdrukking brengt. Deze visie o p onze eigen geschiedenis hebben wij niet alleen aan ons eigen inzicht en aan onze eigen inspanningen te danken. Wij zijn o o k dank verschuldigd aan onze Europese en Atlantische partners, die ons in de familie van vrije volkeren hebben o p g e n o m e n en een hernieuwde isolatie van Duitsland hebben belet. W a n t isolatie leidt, zoals men kan leren uit de historische ervaring, tot een vals beeld van het verleden, tot nationale levensleugens en tenslotte tot vreemdelingenhaat en geweld. Wij weten dat onze buren ons tegenwoordig ook daarom vertrouwen, omdat wij de verantwoordelijkheid voor onze eigen geschiedenis o p ons nemen. Eerlijkheid tegenover het eigen verleden, waartoe ook Auschwitz behoort, is voor ons Duitsers een essentiële voorwaarde voor de van vitaal belang zijnde samenwerking met onze partners in Europa en in de wereld.

Toekomst van het verleden Maar waakzaamheid blijft geboden. Wij zijn niet van nature tegen nieuwe aanvallen van nationalisme, kollektieve waan en onmenselijkheid bestand. Wij weten sinds Auschwitz waartoe mensen in staat zijn.

Wij hebben daarom in iedere maatschappij die menselijk moet blijven, ook solide waarborgen tegen machtsconcentratie en machtsmisbruik nodig. Hiertoe dient de bescherming van de mensenrechten in onze staten, in Europa en over de hele wereld.

Deze is in de grondwet van de Bondsrepubliek Duitsland, die zich al 40 jaar bij de o p b o u w van een berrouwbare democratie heeft bewezen, bijzonder strikt ontwikkeld.

H i e r t o e dient ook de persvrijheid, die ervoor zorgt, dat gevaarlijke ontwikkelingen vroegtijdig worden onderkend en dat een democratisch zelfreinigingsproces m o gelijk is. Hiertoe dienen ook onze m o d e r n e politieke structuren die elke machrsconcentratie en elk machtsmisbruik beletten.

Tot dit systeem van 'checks and balances' b e h o o r t ook de Europese Gemeenschap, die het ontstaan van onverantwoordelijke na-

tionale machtsconcentraties verhindert. Wij hebben in Europa de historische kans o m nieuwe politieke structuren o p re bouwen, die onze democrarieën behoeden voor een terugval tot nationalistische machtswaan of collectieve surrogaatreligies.

D e democratische revolutie in O o s t - E u r o p a dwingt ons opnieuw over de politieke en economische ordening van ons gehele continent na te denken. Daarbij m o e t e n wij ook over de 'toekomst van het verleden' nadenken, over de lering die wij gemeenschappelijk uit een geschiedenis trekken die wij t o t nu toe meestal als nationale geschiedenis beschouwden. W a n t geen enkel volk en geen enkel mens leeft zonder geschiedenis. O o k Auschwitz b e h o o r t tot deze geschiedenis.

D e enorme vreugde van de Duirsers bij het openstellen van de muur in Berlijn leidde t o t een grote golf van sympathie over de hele wereld. Dit gaf echter ook aanleiding tot bezorgdheid, die haar wortels heeft in de historische ervaring. Elie Wiesel, die toch herhaaldelijk zijn vertrouwen in de jonge generatie Duitsers heeft geuit, is bezorgd (International) Herald Tribune van 18 november 1989): 'The intense joy of the present has overshadowed the past'.

Ik begrijp de zorg, ofschoon ik deze nier deel. D e Duitsers uit O o s t en West kennen de geschiedenis en weten welk leed de Duitsers in h u n nationale grootheidswaan andere mensen hebben aangedaan. Zij leven nu al in een Europa, waarvan de structuur een fatale 'Alleingang' uitsluit. Zij zoeken ook h u n toekomst in een dergelijk Europa.

Er zijn twee antwoorden o p de bezorgdheid van Elie Wiesel.

H e t ene luidt: N o g sneller en nadrukkelijker Europa opbouwen, waarin wij immers onze vrijheid en democratie veilig stellen - ook tegen de waan van nationale 'Alleingange'.

H e t andere luidt: Wij mogen Auschwitz niet vergeten. Alleen wanneer de herinnering aan Auschwitz levend blijft, zal er geen Auschwitz meer komen.

O t t o von der Gablentz Ambassadeur van de Bondsrepubliek Duitsland.

ISRAËL Vakantie- en zakenreis naar Israël.

Combineer Eilat met de rest van Israël.

Elke dinsdag per EL AL ISRAËL AIRLINES non-stop naar Eilat Centrum.

Een week heerlijk luieren in Eilat en weer terug op dinsdag via Tel Aviv met El Al Israël Airlines.

Prijs vliegticket

HFL. 775,-- retour.

Arrangementen, vliegticket plus hotelaccomodatie, al mogelijk vanaf

HFL. 1112,--.

Andere mogelijkheden: Op dinsdag per EL AL non-stop naar Eilat Centrum.

Een aantal dagen luieren in Eilat en dan per eigen gelegenheid naar het noorden van Israël, Jerusalem, Tel Aviv of Haifa.

Terugvlucht van Tel Aviv naar Amsterdam per EL AL ISRAËL AIRLINES op dinsdag, donderdag of zondag.

Prijs vliegticket HFL. 775,-- retour.

Elke combinatie met hotels en autohuur mogelijk. Prijs op aanvraag.

Bel ons eens voor een offerte.

ISRAËL boeken bij Near East Tours

Rokin 9 - 1 5 - 1 0 1 2 KK Amsterdam - Telefoon 020-243350 near east tours, amsterdam

HERLEVEND BEWAARD Aren lezen in joods Amsterdam door dr. Henriëtte Boas Een bundel artikelen over vele aspecten van vooral het vooroorlogse joodse Amsterdam.

Dr. Henriëtte Boas, autoriteit op dit gebied, behandelt in deze bundel een grote verscheidenheid van onderwerpen.

Amsterdams-joodse gebruiken, Amsterdams-joodse buurten en synagogen, en onvergetelijke joodse persoonlijkheden in het vooroorlogse Amsterdam worden deskundig en boeiend beschreven.

Het boek telt 248 blz., is geïllustreerd en kost ƒ 27,50. Het is verkrijgbaar bij de boekhandel of bij Keesing Uitgeversmaatschappij B.V., Hogehilweg 13, 1101 CA Amsterdam. Telefoon: 020-5641177/5641176.

O p eigen kracht Toespraak bij de uitreiking van de Anne Frank Penning 1989 aan het Nederlands Auschwitz Comité op 11 oktober 1989 in de benedenzaal van het Anne Frank Huis.

H e t was niet de bedoeling dat ook maar iemand Auschwitz en al die andere kampen zou overleven. Dat ook maar een mens zou kunnen getuigen over wat daar plaats vond.

Ik zal het in deze toespraak verder nier over Auschwitz en de geschiedenis van de grote vernietiging hebben.

Ik zal het hebben over de kleine g r o e p mensen die het overleefd heeft; velen van hen chronisch ziek, invalide, vroeg verouderd, in psychische nood. En veroordeeld tot levenslang herinneren en levenslang verdriet.

En mijn verhaal gaat over de Nederlandse samenleving die meer dan 100.000 mensen liet wegvoeren. O n d e r applaus van een klein deel; met w a n h o o p en machteloze woede bij een ander deel; met onverschilligheid nagekeken door een veel te g r o o t deel van de bevolking.

Diezelfde samenleving moest de kleine g r o e p van overlevenden opvangen. Pas de laatste jaren begint door re dringen dat de ontvangst vaak niet erg warm was. Huizen waren d o o r anderen betrokken, spullen waren weg; m e n was vaak helemaal nier geïnteresseerd in wat er was gebeurd daar ver weg in h e t Oosten, in de concentratiekampen.

Extra voorzieningen, extra zorg was toen in '45 niet mogelijk; men wilde J o d e n , nu Nederland bevrijd was, niet bijzonder, maar o p dezelfde wijze behandelen als andere Nederlanders.

Maar al re gretig werd, waarschijnlijk geïnspireerd d o o r eigen schuldgevoelens, vaak gewezen o p de eigen schuld van de vervolgden: 'Kijk eens naar het gedrag van jullie eigen J o o d s e Raad, en waarom hebben jullie je toch als makke schapen laten wegvoeren'.

Ik zal het niet hebben over de vervolging van oorlogsmisdadigers en over de koude oorlog die al heel snel na 1945 de wereld en ook Nederland in z'n greep kreeg.

O f toch wel? H o e moet je b.v. jongeren van nu uitleggen dat beruchte oorlogsmisdadigers in dienst werden genomen door de Amerikaanse bevrijders? Dat in Nederland met grof geweld een Hanny Schaft-herdenking werd tegengehouden? Dat je maar beter niet k o n zeggen dat je dc Russen dankbaar was dat ze je uit het K Z bevrijd hadden?

D e overlevenden moesten o p eigen kracht weer een nieuw leven o p b o u w e n in een k o u d e wereld.

Ed Hoornik H o e koud? In 1968, 23 jaar na de bevrijding, eindigt Ed H o o r n i k zijn toespraak bij de Auschwitzherdenking met de w o o r d e n : 'Geen pensioen, geen compensatie, geen enkel gebaar ooit van enige Nederlandse regering. Dat is een schandaal, waartegen iedere volksvertegenwoordiger zou m o e t e n protesteren. Ik weet niet wat voor bedrag ermee gemoeid zou zijn, ik wil het ook niet weten. H e t gaat o m een ereschuld. En wie die niet inlost heeft geen geweten'.

De Auschwitz-herdenking die in die periode werd bijgewoond door kleine aantallen mensen, is uitgegroeid tot een gebeurtenis van nationale betekenis, waarvoor T V ploegen zich staan te verdringen. G e h o u d e n bij het indrukwekkendste gedenkteken dat ik ken.

D e maker, Jan Wolkers, over zijn o n t w e r p : 'Tot barstens toe kan je je hersens afpijnigen of er een beeld wil o p d o e m e n dat die schande en dat leed bij benadering zou kunnen weergeven. J e kijkt naar de hemel en je begrijpt niet dat dat blauwe uitspansel boven die ontzetting heeft gestaan, even vredig als boven een wei met bloemen. En in een visioen van rechtvaardigheid zie je de blauwe hemel boven je vol barsten trekken, alsof de verschrikking die daar o p aarde onder haar heeft plaatsgehad voorgoed de

eeuwigheid geschonden heeft. Z o ben ik o p het idee g e k o m e n o m g e b r o k e n spiegels o p dat kleine stukje aarde boven die urn met as neer te leggen. Voorgoed kan o p die plaats de hemel niet meer ongeschonden weerspiegeld worden.'

Het gedenkteken o p de Oosterbegraafplaats is er niet vanzelf gekomen. H e t was een van de resultaten van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.

Opgericht in 1956. Ik citeer Annetje Fels in een interview: 'Welk doel wij hadden?

Zolang wij er waren met het n u m m e r o p onze arm moesten wij getuigen tegen de volkerenmoord. N o o i t meer Auschwitz. We voelen ons verplicht duidelijk te maken wat Auschwitz was. Z e dachten immers dat we een telefoonnummer o p onze arm hadden'.

In de jaren na 1956 heeft het N A C een enorme hoeveelheid activiteiten ontplooid: men heeft elkaar ondersteund o p moeilijke m o m e n t e n , geknokt voor de materiële omstandigheden van de vervolgden. Bijgedragen aan de totstandkoming van het Cent r u m 40-45, de t o t s t a n d k o m i n g van een Nederlands paviljoen in Auschwitz. Er zijn reizen georganiseerd naar Auschwitz, waarbij de laatste jaren ook jongeren meegaan die berrokken zijn bij de jeugdvoorlichting.

Vervolg op pagina 15

Na vrijlating van Lages, een van de 4 van Breda, in ;um 1966, demonstreerde men bij de Dokwerker.

Anne Frank HET ACHTERHUIS

== polak roodhart uylings

paperback f24,90 gebonden f34,90 80 ste druk Miep Gies HERINNERINGEN A A N ANNE FRANK

makelaars in assurantiën financieringen hypotheken pensioenen M I E P

G I E S

ANNE FRANK

i

Bijdorp 2 -1181 MZ Amstelveen Postbus 608-1180 AP Amstelveen

Tel (020) 437 111' Telex 15715 pruas

paperback f24,90 gebonden f34,90 11e druk Anne Frank VERHAALTJES EN GEBEURTENISSEN UIT HET ACHTERHUIS paperback f 19,90 3 e druk

OPPENHEIM SPEZIAL II INTERNATIONAL INVEST0RS INC0RP0RATED ENZ.

Mies Bouhuys ANNE FRANK IS NIET VAN GISTEREN paperback f 17,90 4 e druk

Persoonlijke Adviezen aan Beleggers, ook voor bescheiden bedragen.

DE DAGBOEKEN VAN ANNE FRANK (WETENSCHAPPELIJKE EDITIE) gebonden f69,50 3e druk

UITGEVERIJ BERT BAKKER

A. van d e R h o e r Hortensiastraat 12, 4818 GM Breda, Tel. 21 57 49

Jacob Stad

ORTHOPEDISCHE SCHOENTECHNIEK

Luxe pasvorm....

De oplossing voor moeilijke voeten die jong willen blijven is de moccasm van VAN DER HAMMEN U merkt wel waarom Verkrijgbaar in 4 wijdtes

KRUKZIENERS REISBUREAU OVERTOOM 542, 1054 LM AMSTERDAM, TEL. 020-16 42 16 WAYE 4, 6086 NP NEER, TEL. 04762 - 2409.

S. EMMERING ANTIQUAAR en PRENTENVERKOPER

bent u voordeliger uit in Israei speciale

aanbieding

CARLT0N HOTEL ***** TEL AVIV , ,

104,-

per nacht

Nieuwezijdsvoorburgwal 304 1012 RV Amsterdam Tel. 020-231476

sïrJ JUDAICA: BOEKEN EN PRENTEN

KRUKZIENERS REISBUREAU Amsteldi|k 166 (Gebouw Rivierstaete) - 1079 LH Amsterdam Telefoon 020-426133 Telex 10847

Vervolg van pagina 13

H o e ongelofelijk moeilijk en zwaar dat is voor overlevenden heb ik in maart meegemaakt, toen een g r o e p van de AFS met twee kampoverlevenden een reis heeft gemaakt naar Buchenwald en Bergen-Belsen.

D e uirkeringen voor de vervolgden zijn er niet in de laatste plaats d o o r de overtuigingskracht van het N A C gekomen.

H e t ComitĂŠ is o p eigen kracht een organisatie geworden in de loop des tijds waarnaar geluisterd wordt, bijna niet weg te denken uit de Nederlandse samenleving.

N o o i t meer Auschwitz, nooit meer fascisme, nooit meer oorlog. Vechten voor een samenleving zonder racisme en antisemitisme. Een samenleving waarin iedereen ongeacht zijn achtergrond gelijkwaardig is aan anderen.

Niet voorbij H o e staat het nou daarmee? Ik grijp opnieuw terug naar de toespraak van Ed H o o r n i k bij de Auschwitzherdenking van 1968: 'Leven in een concentratiekamp betekende, in een paar w o o r d e n gezegd, opgesloten zitten omwille van'levensovertuiging of ras, geslagen worden en werken tot je erbij neerviel, honger lijden, uitdoven, sterven. En dat zijn nou precies de dingen waarvan we 23 jaar geleden dachten dat ze voorgoed voorbij zouden zijn, maar die je zeker in tweederde van de wereld vandaag opnieuw ziet gebeuren. Ziet gebeuren, zeg ik, want niemand kan beweren dat ze zo verschrikkelijk ongekend en onvoorstelbaar zijn, ze gebeuren immers in uw huiskamer o p het tvscherm.'

Die woorden hebben de laatste 20 jaar niets aan waarheid verloren. Overal ter wereld treffen we n o g dictatoriale regimes aan en de lijst met landen die mensenrechten o p grove wijze schenden, is lang. Dicht bij huis worden we geconfronteerd met nieuwe extreem-nationalistische partijen, die drijven o p vreemdelingenhaat en antisemitisme. Partijen die je de angst om het hart doen slaan.

We leven in een wereld vol dreiging, waarin duidelijk is dat de lessen die getrokken moeren worden uit de periode dat het nationaal socialisme Europa in zijn macht had, d o o r een g r o t e g r o e p mensen eenvoudigweg verworpen en o n t k e n d worden. O n d e r die omstandigheden w o r d t van kampoverlevenden een zakelijke en nuchtere opstelling gevraagd. Bij voorbeeld over het pensioen van de weduwe Rost van Tonningen, het werk van de Commissie-Van Dijke, de Fassbinder-affaire, het optreden van de familie Goeree, de vrijlating van de Twee van Breda. Zelfs zonder kampervaring kun

je je daar al vreselijk over opwinden.

H e t paradoxale is dat o p het m o m e n t dat kampoverlevenden door dit soort zaken volledig van de kaart raken, weer iets meer duidelijk w o r d t van de w o n d e n die het nationaal-socialisme heeft achtergelaten.

Technicolor Heel concreet: pas o p het m o m e n t dat kampoverlevenden kapot gingen aan de dreigende vrijlating van de drie van Breda in 1973 d r o n g in bredere lagen van de bevolking d o o r wat er in 40-45 was gebeurd. En, nog cynischer: het werd pas echt concreet voor de meeste mensen toen de Holocaust in technicolor op het TV-scherm gebracht werd.

D e echte werkelijkheid van de kampen en het besef waartoe mensen in staat zijn, scherper nog, waartoe bijna elk mens onder bepaalde omstandigheden in staat is, is te gruwelijk. Tegen dat besef, tegen dat inzicht zal steeds weersrand ontstaan en vanuit die weerstand de ontkenning.

Daarom zal voorlichting over Auschwitz tot in lengte van jaren nodig blijven. Voorlichting over de vernietigingskampen, over de andere Lager en plekken waar g e m o o r d en gemarreld werd. Voorlichting over het systeem dat daarvoor verantwoordelijk was, het gedachtengoed dat dat systeem aan de macht bracht, voorlichting over de omstandigheden waardoor het fascisme aan de macht k o n komen. Elke nieuwe generatie zal daarmee geconfronteerd m o e t e n worden.

D a t is geen prettige conclusie. Tegelijkertijd m o e t e n we ons ervan bewust zijn dat in de 44 jaar sinds de bevrijding e n o r m veel t o t stand is gebracht. Er is ook reden om trots te zijn.

Ik heb hopelijk wel duidelijk kunnen maken dat voor elke verworvenheid gevochten moest worden. D o o r mensen die d o o r de hel waren gegaan. Die d o o r bizar toeval die hel overleefd hebben.

Ik denk dat de mentaliteit die dat t o t stand gebracht heeft, de mentaliteit is die ik t e g e n k o m in het Dagboek van Anne Frank.

Ik denk dat zij, als ze de gruwelijke tocht langs de Euterpestraat, Westerstraat, Auschwitz en Bergen-Belsen had overleefd, een van de leden van het Auschwitz ComitĂŠ was geweest.

Wat ik hier zeg over het N A C geldt alleen voor die organisatie, maar voor organisaties van kampoverlevenden.

Anne Frank Penning 1989 is in die zin voor hen bedoeld.

niet alle De ook

Hans Westra

Vervolg van pagina 9

Moe zijn we wel, maar...

Een aardige journalist die ik vanmiddag sprak vroeg mij: 'Bent u er niet m o e van, dat r o n d t r e k k e n , altijd maar weer, steeds meer?'

Ja, we zijn moe. Mijn vriend, wij J o d e n zijn moe. Heel vaak staan wij o p het p u n t o m o p te geven. Hoelang kun je doorgaan? Maar ondanks onze vermoeidheid k u n n e n we niet opgeven; we m o e t e n doorgaan. En ik zal u vertellen waarom, t o t slot, m e t een van mijn favoriete parabels. Deze parabel is o p een bepaalde manier mijn geloofsbelijdenis.

Een rechtvaardig man besloot o p een dag een militant te worden, een politieke, geestelijke militant en aan het werk te gaan.

Hij wist wat hij moest doen, hij was student aan een goede universiteit en hij besloot dat hij wist hoe de mensen te treffen. D u s waar besloot hij naar toe te gaan? N a a r de meest zondige van alle zondige steden, Sodom, de plaats waar geen enkel goed mens is. Hij kwam daar, hij was jong, energiek en hij kwam met aanplakbiljetten en daarmee ging hij van srraat tot straat, van m a r k t tot markt zeggende: 'Mannen en vrouwen, vergeet het niet, wees niet onverschillig tegenover andere mensen, bedrieg niet, dood niet, haat niet.' Hij bleef en bleef roepen.

In het begin gingen de mensen o m h e m heenstaan omdat hij hen amuseerde. Zij amuseerden zich en luisterden daarom.

Later, na vele jaren, waren ze het zat en niemand stopte n o g o m naar hem te luisteren.

En toch ging hij d o o r met zijn aanplakbiljetten, roepend, dag na dag, uur na uur: 'Mannen en vrouwen, srop racisme, stop haat.'

O p een dag werd hij benaderd d o o r een kind dat zei: 'Arme vreemdeling, arme leraar, je roept en roept, jaar na jaar, zie je niet dat het zinloos is?' En omdat het een kind was, zei de leraar: 'Ja, ik m o e t je de waarheid vertellen, h e t is nutteloos.' 'Waarom ga je dan door?' zei het kind. En de man zei: 'Ik zal je vertellen mijn kind, toen ik jong was, was ik ervan overtuigd dat als ik hard g e n o e g zou roepen, ik ze zou k u n n e n veranderen, allemaal. N u weet ik dat ik ze nooit zal veranderen, maar als ik harder en harder roep, doe ik dat omdat ik niet wil dat zij mij veranderen.'

Ik dank u.

Elie Wiesel

SEMPER FIDELIS

Hij verlangt naar tante Stien en o o m Hendrik. Twee jaar heeft hij bij ze in huis gewoond en hij heeft ze nu al drie maanden niet gezien. Hij is weer bij zijn moeder, net als voor hij ging onderduiken.

'We redden het samen wel weer,' heeft ze tegen h e m gezegd. 'Je bent zo g r o o t ineens.

Tien jaar al. Jij bent nu de man in huis.'

Z e heeft hem een kus gegeven, o p zijn voorhoofd en hij heeft met de rug van zijn hand het natte plekje weggeveegd.

Tante Stien kuste anders.

M a m m a heeft in een k a m p gezeten en ze vertelt er niets over. 'Toen we van Auschwitz naar Nederland t e r u g gingen, kwamen we in een d o r p waar we in een school te eten kregen en de jongens die h e t eten o p onze b o r d e n schepten, hadden allemaal een rode bloem in h u n mond.'

D a t is het enige wat ze al een paar keer heeft verteld en het klinkt als een zelf verzonnen verhaaltje. Over de erge dingen van dat kamp zegt ze niets en hij durft niets te vragen. Hij heeft het geprobeerd, maar toen keek ze zo bang dat hij maar gauw zijn m o n d heeft gehouden. Hij heeft haar een m o p verteld over een olifant en een muis en toen heeft ze heel hard gelachen.

Hij ook.

Hij kon niet meer o p h o u d e n .

Hij is weer o p vioolles, net als vroeger. Liever was hij doorgegaan m e t zijn t r o m p e t , net als toen hij n o g in Limburg w o o n d e . Hij had les van o o m Gilbert en hij was lid van de harmonie, die iedere week d o o r het d o r p marcheerde. Hij mocht meemarcheren met S E M P E R FIDELIS, o m d a t hij het neefje was van tante Stien en o o m Hendrik. Z e hebben een zielig verhaal over h e m verteld.

Dat zijn huis en zijn ouders waren weggebombardeerd in R o t t e r d a m . D a t hij helemaal alleen over was en nu bij zijn o o m en tante mocht wonen, v o o r altijd.

'Wat een geluk, Jantje, dat je zo blond bent,' heeft tante Stien h e m gezegd. 'Andere J o o d s e kinderen, ik bedoel donkere J o o d s e kinderen die zijn ondergedoken, m o e t e n altijd binnen blijven.

Dag en nacht.'

Jantje heette hij toen en nu heet hij weer David, net als vroeger.

'Dag David Roosendaal,' zegt hij vaak tegen zichzelf.

Mamma wil zo graag dat hij nooit meer vergeet dat hij David Roosendaal heet.

En daarom oefent hij vaak.

Vanmiddag mag hij o p t r e d e n v o o r bliek.

pu-

Meneer Elswout, zijn nieuwe vioolleraar, heeft een leerlingenmiddag georganiseerd.

Een stukje van Mozart gaat hij spelen.

'Doe je best, David,' heeft meneer Elswout na de vorige les tegen hem gezegd, 'laat jij de mensen maar eens horen dat J o o d s talent nooit verloren gaat.'

Hij heeft niet begrepen wat meneer Elswout bedoelde en aan zijn moeder vraagt hij zoiets niet.

Z o u tante Stien het begrijpen?

'Over een half uur gaan we, David,' zegt mamma. 'Ben jij al zenuwachtig?'

Hij knikt.

Tk ook. H e t is spannend hoor, als je kind gaat optreden. Met Mozart nog wel. Dat had pappa moeten beleven. En opa en oma en... ' Hij staat op, trekt aan haar mouw.'Laten we weggaan, mamma. Straks k o m e n we te laat.

Ik wil nu weg.'

'Even wachten. Ik moet me nog omkleden.

Jij ziet er al zo chic uit in je nieuwe kleren.

N u ik nog.'

Z e gaat naar haar slaapkamer.

Hij pakt zijn viool.

N e u r i e t het melodietje dat hij over drie kwartier moet spelen. Als hij het nog maar weet. Was de viool maar een t r o m p e t .

Lopen wil hij. Lopen d o o r het d o r p met Semper Fidelis.

Eén, twee, drie, vier.

Hij marcheert o m de tafel.

Eén, twee, drie, vier.

Eén...

'Wat doe jij nou? Speel je optochtje?'

M a m m a staat in de kamer.

Z e aait over een groene jurk, die haar schouders bloot laat. 'Mooi hé? Dat doe ik voor jou, die mooie jurk. O m d a t je gaat optreden.

Ik had h e m aan toen pappa en ik ons gingen verloven, dertien jaar geleden.'

Hij knikt. ' K o m , mamma. We gaan,' zegt hij.

'We doen wel een jas aan, hè?'

Z e lopen hand in hand. Hij wil zelf de viool dragen. Dan kunnen alle mensen zien dat hij de musicus is. Mamma's hoge hakjes klikken tegen de straatstenen. O n d e r haar jas zie je n o g een stukje van haar jurk.

'Voorzichtig, mamma. Kijk uit, stenen. D e straat is helemaal opgebroken.'

Z e staat stil.

Hij trekt aan de m o u w van haar jas. ' K o m nou.'

Z e beweegt niet, kijkt strak naar een stapel stenen.

Z e fluistert iets. Hij kan niet verstaan wat ze zegt.

Heel langzaam laat ze de jas van haar schouders in het zand glijden. Z e loopt naar de stenen. Tilt er één op, legt h e m neer.

Tilt nog een steen op, legt h e m neer.

N o g één.

'Mamma!' roept hij.

'Dat deed ik in Auschwitz,' fluistert ze. 'Als het regende, als het vroor, als ik ziek was...

Stenen sjouwde ik.

Duizenden stenen. En ik was...'

Hij rent weg.

Z e pakt haar jas. Trekt hem aan, terwijl ze achter h e m aanrent. ' N e e m me niet kwalijk. Ik kan er niets aan doen,' hijgt ze als ze hem eindelijk heeft ingehaald.

'Stien!' roept hij.

'Tante Stien!'

Ida Vos December 1989

De aarde weende niet amper hoorbaar was de echo toen een volk zijn wanhoop riep Schuimende kreten vervliegend in rook en as Nog steeds staat de klok stil voor hen die overleefden 0 verteken met ons lot in de kakelende kleuren van ongeloof en hoon Pen der valse waarheid en perkament geweld je pijn is scherper dan het lemmet van een mes Luister toch naar het woord dat binnen ons verkrampt en zie Want een nieuwer net vangt al een jonger volk Margot H. de Hartog

Onderduikouders Een grote schaal, net uit de oven, m e t spruitjes en, let wel, evenveel balletjes gehakt, begeleid d o o r opgewekte woorden... Wacht even, wat zei ze o o k alweer precies, Harry's moeder?

Z e zette de schaal neer, midden o p het fleurig g e b o r d u u r d e kleed en deed haar schort af. Ik zat daar, aan tafel, naast mijn vriendje Harry met wie ik o p joodse les was. Harry met de onverschillig kortgeknipte haren en zijn eeuwig kapotte knieën. Hij was niet geïnteresseerd in de dampende schaal, maar de kleine halfbroertjes stonden o p h u n tenen o p de stoel o m te zien wat h u n moeder had gemaakt.

Naast Harry's pleegvader, net zo rossig als zijn twee kleine zoontjes, zat, de ogen neergeslagen, onbeweeglijk, gehuld in een cocon van onwaarschijnlijkheid, het zusje van Harry.

H u n beider vader, wiens p o r t t e t in de eetkamer hing, keek weemoedig en m e t een raadselachtige glimlach uit de brede witte lijst neer o p het rumoerige gezelschap o m de tafel. H e t leek m e dat hij vooral naar zijn eigen twee kinderen keek.

Tijdens de maaltijd praatte Harry's moeder alleen maar tegen haar dochter. M e t zonnige w o o r d e n en een hopeloze vrolijkheid probeerde zij haar te bereiken. Haar stem tastte, aarzelde. Streelde, vleiend en smekend. K e t ste af o p de afwezige blik. O p het onaangeroerde eten.

Doorzichtig haast, zat Harry's zusje tussen haar pleegvader en haar moeder, de ogen neergeslagen. Ik keek naar haar en ik keek naar Harry. Ik weet niet meer of hij mij vóór het eren of daarna, boven in zijn kamer, vertelde d a t zijn zusje t e t u g wilde, naar haar onderduikouders, waar ze de hele oorlog

Gouache, Marianna van Raamsdonk

had gewoond, waar ze zich thuis voelde.

H e t m o e t niet lang daarna zijn geweest dat ik m e t mijn moeder boodschappen deed en wij, bij h e t pleintje met de witte huizen, Harry's moeder tegenkwamen. Waarschijnlijk heeft mijn moeder gevraagd hoe h e t was thuis m e t de kinderen. Z e zal h e t zeker gevraagd hebben, want de moeder van Harry bleef staan en vertelde, daar o p straat, dat haar dochter niet meer bij hen w o o n d e , dat zij haar terug hadden moeten laten gaan, naar haar onderduikouders.

Haar ogen waren wijd open, ze keek naar mijn moeder en ze keek ook weer niet. Uit haar ogen sprongen dikke druppels. Z e s t r o o m d e n over beide wangen. Toonloos s t r o o m d e n ze en ononderbroken.

Ik h e b n o g één keer zo zien huilen. Veel later. Een jonge vrouw. H e t was in de tram in de stad, een volle tram. Ik zat, zij stond, ze was groot, met een mooi, breed, opgeheven gezicht en golvend, zandkleurig haar. D e grijsblauwe ogen heel licht, opengesperd, onbewust van mensen o m zich heen. Zij stond, h o o g en onbereikbaar. Uir haar ogen s t r o o m d e n tranen, de hele weg, o n o p h o u d e lijk s t r o o m d e n ze. Z e keek naar de ramen van de tram, ik weet niet wat zij zag. Maar haar kende ik niet. Vanwaar haar tranen kwamen, wist ik niet.

Chaja Polak uit 'Zomaar een vrijdagmiddag'

Een kwade droom Oosterbegraafplaats Auschwitz-défilé eind januari een regenmorgen druilerig licht

van destijds van die velen voor zes en dertig jaar door plassen en grauwheid

mensen mensen gestalten gestalten schuifelende voeten voor mij achter mij naast mij en rondom mensen levenden goed gekleed goed gevoed de blik ingekeerd gaan ergens heen en lopend daar zie ik weer hoor ik weer

mensen van nu worden mensen van toen zonder gezicht gestalten vervagend tot haftlinge in streepmotief het blauw-wit van de ellende de lange lange rij terug van kommando straks klinkt weer herr scharführer

die schuifelende tred

melde gehorsamst zo en zoveel einsdsse

niemand ontbreekt een appel van robots het klopt het getal en het klopt nog het hart maar ach zo zwak zo zwak nog maar daar gaat Jankef wat van hem over is gesteund door twee die zelf nauwelijks kunnen gaan zo sleept de stoet zich voort wie weet naar een nieuwe onbekende hel doffe gelatenheid in uitgebluste blikken het kommando der elf honderd

een eindeloze schuifelende rij van marionetten sukkelt terug naar de barak en naast hen in uniform zijn kans afwachtend de dood die meeloopt en dan opeens staat men stil in een andere wereld mensen van nu die gedenken ik ontwaak een sombere dag Oosterbegraafplaats.

Simon de Haas.

R

I

S

SALAMANDER

voor u w

modische

toch gemakkelijke

L A N T O R BV, Postbus 4 5 , 3 9 0 0 A A Veenendaal-Holland, Telefoon: ( 0 8 3 8 5 ) 371 I I.

Boetiek Tric mode voor jonge mensen Kinkerstraat 245

en

schoenen

Middenweg 77 Tel. 020 - 938447 1098 AE Amsterdam Ruime

parkeergelegenheid

TOFF OPTIEK opent uw ogen

Amsterdam Telefoon 18 62 03

Hoofddorpplein 12-14, Amsterdam. Telefoon 170431.

Aangeboden

EEN SLAGER MET 'N KOKSMUTS.

• BEETHOVENSTRAAT 49 - 713098 • • MAASSTRAAT 53 • 641010 • • BUITENVELDERTSELAAN 40 • 423970 • • BUITENVELDERTSELAAN 166 - 420973 • • OLYMPIAPLEIN 154 - 731690 • • BINNENHOF 54, AMSTELVEEN - 455622 • > PARTYSERVICE - CANTER TRAITEUR - 02977-40390 •

door

G.A. K. O. Mister Groep

Reactie op reacties

M o e t e n wij vijf en veertig jaar na de bevrijding n o g blijven vertellen over de oorlog?

H o u d r h e t dan nooit op? N e e , h e t h o u d t nooit o p . Want in ieder land van de wereld staan weer mannetjes klaar, h u n kansen afwachtend o m weer dodelijk toe te slaan.

Die h u n laarzen al aan het poetsen zijn. Die bijlen aan h e t scherpen zijn.

Er kan niet en nooit genoeg over verteld worden. W a n t als deze generatie van exconcentratiekampbewoners er binnenkort niet meer zal zijn, zullen en onze jeugd en onze k o m e n d e generaties nooit te weten k o m e n wat er precies is gebeurd, indien er verzuimd zou worden onze ervaringen uit te dragen.

J e h o o r t wel eens zeggen: we kennen die verhalen n o u wel, we weten n u wel hetgeen zich daar afgespeeld heeft. Ik geloof daar weinig van. Ja, onze eigen mensen natuurlijk wel, die hebben zulke verhalen niet nodig, want een ieder van ons kan z'n eigen 'Auschwitz' vertellen.

Maar h e t gaat o m dat grote publiek. D e grote lijnen, de globale feiten kennen ze nu wel. Z e weten dat er een oorlog geweest is en dat er miljoenen mensen zijn omgekomen. Maar kunnen zij zich werkelijk voorstellen en indenken wat de slachtoffers in Auschwitz en andere beruchte concentratiekampen meegemaakt en gevoeld hebben?

Wat er d o o r ze heen is gegaan toen ze uit hun woningen werden gehaald en zo maar al h u n v e r t r o u w d e spulletjes moesten achterlaten?

Mensen die een half u u r voor h u n onvoorspelbare dood n o g in de trein vanuit Westerbork zaten en n o g enige h o o p en illusies hadden: dat het misschien allemaal n o g mee zou vallen. Tot h e t m o m e n t dat de wagondeuren o p e n g e t r o k k e n werden en ze eruit geranseld werden. D e maskers afvielen, de SSers eindelijk h u n ware gezicht lieten zien.

D e hel die toen begon. Voorbij een z.g. dokter te m o e t e n paraderen die m e t een enkel handgebaar van links of rechts over leven en d o o d beschikte. Z o één enkel mannetje!

Begrijpt m e n de mentaliteit van de lagerführer Franz Hössler, wiens dagelijks werk het was de mensen die voor de gaskamers stonden t o e te spreken, zo van: 'Mensen, er kan direct een douche g e n o m e n worden, want jullie hebben een vermoeiende reis gehad. Kleed je uit, maak een bundeltje van de kleren en bind vooral de veters van de schoenen aan elkaar, zodat straks bij terugkomst alles weer gemakkelijk terug re vinden is.'

Bei mir bist Du schön

Eén vogeltje

H e t getal van miljoenen spreekt de mensen Kan men zich indenken wat er d o o r de menniet aan, zegt h u n niets. D a t is h e t geheim sen is heengegaan, toen zij onder de douches van die Amerikanen, die de - in onze ogen stonden en er inplaars van water gas uitslechte film Holocaust gemaakt hebben. stroomde? E n dat diezelfde Hössler na zijn D o o r slechts twee families te volgen m e t werk bij ons h e t muzieklokaal binnenstapte en vroeg o m Bei mir bist du schón te spelen? een verhaal daar omheen, k o n m e n zich daarmee identificeren. D a a r o m heeft de Zich dan als een normaal mens gedroeg, zich kostelijk amuseerde en heel amicaal mer ons halve wereld naar die film gekeken. converseerde. En dit soort mannetjes k u n je, J e k u n t h e t vergelijken als je h o o r t dat er in een olieramp I V 2 miljoen vogeltjes zijn jammer genoeg, niet herkennen. Z e lopen o m g e k o m e n . M e n neemt dat voor kennisgewoon o p straat. Z i t t e n in de bus, tram of geving aan, zegt: erg hè, en gaar over t o t de trein. Zijn lief tegen h u n v r o u w en kinderen. Geven een aai aan h u n hond of poes. orde van de dag. Maar nu k o m t er één vogelVerzorgen keurig h u n tuintjes. J e k u n t ze tje m e t een verlamd vleugeltje of gewond tegenkomen bij je buren of kennissen. Z e pootje je tuin in of h e t balkon o p . D a n zien er niet uit als criminelen. H e b b e n geen w o r d t m e n geraakt, weet niet wat alles te afgrijselijke gezichten of maskers o p . D o e n doen en is er kapot van. zich g e w o o n voor. Maar diezelfde mannen Onze boodschap is ook niet makkelijk. Zijn hebben wel, vijf en veertig jaar geleden, de wij niet vaak te nonchalant m e t onze vrijgrootste misdaad aller tijden o p h u n gewe- heid door die vrijheid als iets vanzelfspreten. Die later een beroep deden o p Befehl kends te beschouwen? Tot h e t m o m e n t dat ist Befehl, maar die bevelen wel m e t satani- het weer te laat is. H e t kan iedereen overkosche vreugde uitvoerden. M e t voorbedach- men. Er is altijd wel weer een o f andere minten rade, weloverwogen t o t in de kleinste derheidsgroep te vinden die h e t slachtoffer kan gaan worden. bijzonderheden intelligent en geraffineerd uitgedacht en uitgevoerd, miljoenen men- D a a r o m ook blijf ik praten, vertellen, h e b sen te vermoorden, honderdduizenden ermee leren leven dat sommigen zeggen: babies en kinderen de gaskamers in te jagen daar h e b je hem weer, hij m o e t weer zo en diegenen, die h e t z.g. geluk hadden n o g nodig, hij wil weer zo graag in de krant even te mogen blijven leven, dat leven t o t komen. Daarnaast anonieme telefoontjes een ware hel te maken, h e n te vernederen, te van: hebben jullie h e t n o u n o g niet geleerd martelen, maar vooral te ontmenselijken en dat dit de straf is, omdat jullie Christus verte verdierlijken. m o o r d hebben? Of: dacht je dat wij h e t in Van mensen insekten maken die verdelgd Holland niet e r g hebben gehad, terwijl jij in moesten worden. M e t de ongelofelijkste, Auschwitz lekker t r o m p e t zat te spelen? O f vaak verfijnd sadistische maatregelen, die de telefoontjes van onze eigen mensen, die onlogische verwijten maken. En h e t gaat met wellust en het groorsre plezier werden uitgevoerd.

Vervolg op pagina 21

Een uitzonderlijke collectie sieraden in goud, met of zonder diamant, in elke prijsklasse, maar ook wereldmerken als Rolex, Cartier, Ebel, Baume & Mercier en Gucci vindt u bij:

AMSTERDAM DIAMOND CENTER

Rokin 1-5, 1012 KK Amsterdam. Tel. 020-245787.

OPPENHEIM IfHWm IN ISRAﾃ記 U heeft besloten naar Israﾃｫl op vakantie te gaan? Dan is de rest eenvoudig. Want of U nu uitsluitend een vliegticket wilt, een hotelarrangement, een rondreis of een auto huren wilt, wij regelen alles voor U. En ondanks onze lage hotelprijzen (onze speciale Israelaanbiedingen) bent U bij ons verzekerd van de best denkbare service.

Over lage prijzen gesproken, wij verkopen El Al, KLM en Air France tickets tegen het minimum verkooptarief en natuurlijk ook charters naar Eilat.

O

~ REISBURO OPPENHEIM Minervalaan 26 28, 1077 NZ Amsterdam Telefoon 0 2 0 762067

Wu

TELEFOON

I

(023) 3 1 2 0 0 5

boutﾃｯque

HUIS VOOR EXCLUSIEVE DAMESKLEDING

HAARLEM 窶｢ WAGENWEG 7-9

STELLEN U V O O R A A N D E

EERSTE A U T O D I E BEGRIJPT H O E U RIJDT.

Nu in onze showroom, de Citroen XM. Startklaar

voor een onvergelijkbare

proefrit.

CITROEN X M . DE OVERWINNING O P DE WEG.

J.J. MOLENAAR B.V. Nijverheidsweg Noord 61, 3812 PK Amersfoort - Tel. 033 - 634377

Herfstmuziek in Berlijn Paula Lindberg-Salomon, beroemde altzan-In het toenmalige Berlijn werd t o t d a n t o e geres en, 91 jaar oud, nog steeds actief als nooit gevraagd: ben je J o o d of katholiek of zangpedagoge, bezocht in oktober 1989 Mohammedaan. Wij hebben toen de Kulopnieuw Berlijn, waar zij haar grootste rurbund opgerichr, waar allen konden triomfen vierde. Zij zat er de jury voor van heto p t r e d e n die ontslagen of bedreigd waren, om zg. ras of politieke redenen. Er zaten te harer ere ingestelde Paula Lindberg- ervaren zangers in ons koor, maar ook menSalomon liederzangconcours. De kunstenares, sen die geen n o o t kenden, maar zo wel een verzetsvrouw van het eerste uur en trouweplek kregen, vaak voordat zij konden vriendin van ons comité, vertelde ons iets over emigreren. deze gebeurtenis.

' N u verschijnen er in Leipzig massa's mensen o p straat. Ik was de laatste die een Bachcantate in Leipzig zong in 1933. O p een maandag m o c h t e n J o o d s e artiesten niet meer o p t r e d e n . D e zondag tevoren zong ik er die cantate. En die heette nog wel 'Seht, wir gehn hinauf nach Jerusalem.'

Tegenwoordig komen er heel vaak mensen bij mij om iets over die tijd te horen. Meestal zijn dat jongere mensen, die weten dat ik zoveel kunstenaars goed heb gekend. Maar deze herfst was er iets bijzonders. In WestBerlijn is een zangconcours ingesteld dat mijn naam draagt, een prachtig cadeau voor mijn 90ste verjaardag. Z o blijft mijn naam, als wij cr niet meer zijn, in het liederconcours Paula Lindberg-Salomon.

H e t concours, de prijs, het geldt alleen de liederenzang en werd nu voor het eerst gehouden. Ik was voorzitster van de jury. Er werd schitterend gezongen door jonge zangers en zangeressen uit oost en west. H e t concours werd g e h o u d e n in de Musikhochschule, waar ik zo'n zeventig jaar geleden heb gestudeerd en waar ik nu terugkwam.

Zij hadden tientallen foto's weten te vinden waar ik o p stond als muziekstudente, vaak met andere musici en docenten. Ik was natuurlijk diep getroffen.

D e m u u r was half o k t o b e r nog niet open. J e zag wel oudere vrouwen uit Oost-Berlijn, die handwerkspulletjes verkochten. Er waren heel wat deelnemers aan het concours uit de D D R . Zij zongen uitstekend, maar moesten iedere avond naar Oost-Berlijn terug, heel vermoeiend.

Ik kijk met vreugde op dit zangconcours terug. Dit is werkelijk Wiedergutmachung.'

Vervolg van pagina 19 uiteindelijk niet om mijn verhaal, het is ons verhaal dat verteld moet blijven worden. En dat daar persoonlijke dingen bijkomen, moet men maar o p de k o o p toe nemen. En of Lex van W e r e n dat nou doet of Pietje Puck, als het maar de wereld ingaat. En in wezen w o r d t het toch niet voor onze eigen mensen verteld.

verschijnen van de vernieuwde h e r d r u k van het boek tot dusver 1 1 0 telefoontjes en brieven gehad.

Brieven soms van wildvreemde mensen: blijft u daarmee alsjeblieft doorgaan, want deze wereld heeft dat nodig. Dan een aantal: 'wat heeft het nou voor zin, er verandert toch niets.' Maar wat moet je dan? H e t dan maar helemaal opgeven?

Een Duitser

Mensen die er tot dusver nog weinig over wisten, w o r d e n steeds opnieuw getroffen Waarom ik de Duitse ambassadeur, de heer d o o r het feit dat ik in een vernietigingsO t t o von der Gablentz, gevraagd heb een kamp t r o m p e t heb kunnen spelen. D a t treft v o o r w o o r d te willen schrijven voor mijn ze, het spreekt ze aan. Daar zijn ze nieuwsboek? O p 16 mei 1989 tijdens de overhandigierig naar. Daarover willen ze publiceren. ging van 'Trompettist in Auschwitz' aan het Waar ik fel o p reageer is dar sommige menH e r i n n e r m g s c e n t r u m K a m p Westerbork sen het wagen, terwijl ze er niet geweest zijn, sprak de Ambassadeur o.a. de volgende kritiek o p ons te hebben vanwege bepaalde woorden: 'Wij Duitsers hebben schuld, wij moe- gedragingen in de kampen. ten die schuld niet verdoezelen. Wij moeten daar- Zij zullen je nu eens gaan vertellen hoe wij mee leren leven. Wij kunnen alleen maar op ons toen hadden moeten gedragen. Wat we vergiffenis hopen en pogingen tot verzoening wel of niet hadden moeten doen. doen.'

Wij, die in bijna alle gevallen maar twee Dit was de eerste keer dat ik een hooggegedachten kenden, namelijk hoe overleef ik plaatste Duitser in het openbaar zo heb het en hoe krijg ik iets extra's te eten. En h o r e n spreken. Dat trof en raakte me. Ik daarvoor deed je dingen, waar je in normale geloofde h e m en m een opwelling vroeg ik omsrandigheden niet over zou prakkizeren. hem om een voorwoord. Z o n d e r na te denken zei hij onmiddellijk ja.

Vertel!

110

Ik heb na de televisieuitzendingen en het

N a 1980, toen het boek in korte tijd uitverkocht raakte, wilde ik niet meer blijven vertellen. Ik vond het toen welletjes.

Totdat ik vetleden jaar in Westerbork de jeugdige enthousiaste niet-Joodse leiders van dat C e n t r u m o n t m o e t t e . Zij vonden het een ernstig verzuim indien ik nier meer wilde vertellen. M e t één zin 'als u niet meer wilt praten, wat moeten wij dan?' werd ik weer overtuigd. D a a r o m ga ik nu d o o r en zeker in de eerste plaats ter nagedachtenis en als eerbetoon aan die miljoenen o m g e k o menen, aan de meer dan honderdduizend J o o d s e Nederlanders, waar onze familieleden, vrienden en kennisen onder zaten.

W i e r laatste woorden meestal waren - als ze daar n o g in staat toe waren - 'Vergeet o n s niet, blijf a a n o n s d e n k e n e n v e r t e l de w e r e l d w a t h i e r g e b e u r d is!'

Ik h e b h u n dat beloofd. Ik ben dat aan hen verplicht. Zijn wij overlevenden dat niet allemaal verplicht? Ik weer ook wel dat sommigen onder ons er moeilijk over k u n n e n praten, er van streek van raken, er niet van kunnen slapen. Natuurlijk m o e t e n wij daar begrip voor hebben. Is het soms niet wat te gemakkelijk o m te zeggen: ik wil daar niets meer over horen? H e b b e n de o m g e k o m e nen daar geen recht op? H a d d e n zij dat niet van ons verwacht?

H e b b e n zij geen ergere dingen meegemaakt? En kan men dat niet opbrengen, maak dan geen verwijten aan diegenen, die n o g wel de kracht cn moed hebben, en die de noodzaak ervan inzien ons verhaal dc wereld in te sturen.

Lex van W e r e n

Kil/*

Succes door energie

Dinkgreve HANDELSOPLEIDING

Boekhouden M.O. S.P.D. M.B.A. Marketing Informatica

Praktijkdiploma's Boekhouden Talen Typen, Steno Middenstandsdiploma Ondernemersdiploma's (Erkende I.M.O.-opleiding)

NIEUW: Secretaresse notuleren KANT.: WILLEMSPARKWEG 31,1071 GP AMSTERDAM

761176

Wereld's g r o o t s t e speciaalzaak v o o r N a p p a en suède k l e d i n g Exclusieve

* * * * * * *

AMSTERDAM ZUID AMSTERDAM WEST AMSTERDAM NOORD AMSTELVEEN PURMEREND HOORN ZAANSTAD Lid van de V.B.M.O. - vraag prospectus - lid van V.P.O.

en

kleuren

133-143

++•++++•+•>•+4 •

HET DUMPPALEIS Nieuwendijk 153 - Nieuwendijk 71 AMSTERDAM ++++++++++++++ De grootste gesorteerde

LES-ADRESSEN IN

modellen

NIEUWENDIJK

en

best

speciaalzaak

voor

vrijetijdskleding

H.H. Emigranten 1 0 % korting

A U T O V E R H U U R B.V. Personen-, vracht- en bestelwagenverhuur Jacob Obrechtplein 13-15, 1071 KS Amsterdam Telefoon 020 - 662 42 14

SIMON SPEYER N.Y.

Alphen aan de Rijn IMPORT - EXPORT

Herinneringen aan het ondenkbare

Art Spiegelman heeft een nieuw hoofdstuk getekend (het achtste) van zijn strip-epos 'Maus', waarin hij probeert de herinneringen van zijn vader aan Auschwitz vast tc leggen en ook de moeilijke relatie van hemzelf met zijn koppige, gierige J o o d s e vader te tekenen. In deze strip worden de J o d e n d o o r muizen, de Duitsers door katten, de Polen door varkens voorgesteld en vreemd genoeg lukt h e t Spiegelman o p die manier de angst, de ellende en de waanzin van de vernietigingskampen zichtbaar te maken. E n zijn eigen problemen o m daarmee o m te gaan, o o k nu zijn stripverhaal een wereldsucces is geworden. Journalisten staan o m hem heen en vuren vragen o p hem af, totdat hij zich heel klem en hulpeloos voelt. Hij ziet zichzelf alsof hij zit te tekenen b o v e n o p een stapel lijken. Hij wordr er wanhopig van, maar gelukkig zet hij zijn verhaal toch voort. In dit hoofdstuk vertelt hij hoe zijn vader en moeder o p een wonderlijke wijze via o m k o p i n g en hulp van een aardige medegevangene enigszins conract weten te houden dwars over de prikkeldraadversperringen heen. Hij laat o o k twee verschillende plaatjes zien waarop de gevangenen naar h u n werk gaan. O p h e t ene plaatje zien we een orkest dat speelt. Art Spiegelman had daar in een boek over gelezen. Maar zijn vader zegt, dat hij nooit een otkest heeft g e h o o r d als ze de p o o r t uitmarcheerden, hij h o o r d e alleen maar hoe de bewakers tegen hen schreeuwden. A r t Spiegelman tekent het plaatje daarom n o g eens over. N u zonder orkest.

Toch was h e t orkest er wel. Lex van Weren heeft er als trompettist in gespeeld en hij vertelt zijn verhaal in h e t boekje 'Trompettist in Auschwitz', waarvan bij D e Bataafsche Leeuw zojuist een nieuwe druk is verschenen. Dick Walda heeft de herinneringen van Van Weren opgetekend. Zoals van iedereen die uit de vernietigingskampen is teruggekomen is o o k dit een ongelofelijk verhaal. Lex van Weren vraagt zich in h e t boek meermalen af, waarom hij wel en zoveel anderen het niet hebben overleefd.

Daarbij speelde vaak het toeval een rol, misschien o o k dat hij wist dat zijn (niet-Joodse) vriendin Tilly in Amsterdam o p h e m wachtte, maar vooral zijn muzikaal talent.

D e Duitsers wilden in ieder groot k a m p een kamporkest hebben. Tot de herfst van 1944 bestond h e t orkest van Auschwitz uit Poolse musici, maar toen de Russische bevrijdings-

legers in de b u u r t van h e t kamp kwamen, werden de Polen naar andere, meer westelijk gelegen kampen overgebracht en werd er naar J o o d s e musici gezocht o m h e t muzikale peil te k u n n e n handhaven. Lex van Weren had al eerder t r o m p e t mogen spelen. Hij werkte toen in de kolenmijn Janina, twintig kilometer van Auschwitz, waar het werk bijzonder zwaar was. Maar o p Weihnachten 1943 mocht hij o p een antieke cornet Stille Nacht, Heilige N a c h t spelen, nadat eerst de doden van die dag bij de k e r s t b o o m waren neergelegd. Toch heeft hij mede daaraan zijn leven te danken. Hij werd tien dagen later naar Auschwitz gestuurd, bleef daar eerst een aantal maanden in de ziekenbarak, werkte in verschillende K o m m a n d o ' s en kreeg tenslotte een relatief bevoorrechte positie als trompettist in het orkest.

Lex van Weren heeft na de oorlog m e t veel succes muziek gemaakt, velen kennen h e m als dirigent van h e t orkest van het Citytheater in Amsterdam uit de tijd, dat g r o t e bioscopen er n o g variété en een theaterorkest o p nahielden. Maar de herinneringen gingen ook bij h e m opspelen, in angstdromen en agressieve buien, ook in een obsessionele behoefte de concentratiekampen te bezoeken en Duitsers te observeren: wat voor mensen zijn h e t die dit hebben kunnen aanrichten? Een bezoek aan Auschwitz maakte h e m wat rustiger. Hij ging zelfs terug naar Janina en sprak daar een Poolse vrouw die vertelde dat zij met Kerstmis uit het kamp trompetspel had horen klinken: Stille N a c h t Heilige Nacht. H e t was zo mooi, ze had gehuild van ontroering, h e t hele dorp had er doodstil naar geluisterd....

Sobibor H e b b e n slechts weinige Nederlandse J o d e n Auschwitz overleefd, in het vernietigingskamp Sobibor was van overleven al helemaal geen sprake. Jules Schelvis kwam er o p 4 juni 1943 aan m e t een transport van 3000 mensen, die bijna allemaal in slechts een paar uren door vergassing werden gedood, daaronder zijn vrouw Rachel en haar familie.

Eigenlijk zonder zelf goed te weten wat hij deed en waarom, vroeg Jules of hij bij een g r o e p jonge mannen k o n worden gevoegd, die elders te werk zou worden gesteld. Even later bevond hij zich in een trein, en begon een zwerftocht van twee jaar langs diverse werk- en concentratiekampen. Jules Schelvis beschrijft wat hij meemaakte heel gede-

tailleerd en persoonlijk. D e herinnering die hij o p r o e p t aan zijn v r o u w en zijn schoonfamilie is hartverscheurend. Aan h e t eind van zijn boek staat hij, eindelijk na heel veel ellende in Amsterdam teruggekeerd, voor h u n huis en vraagt zich af of alles niet alleen een nare d r o o m is geweest en of ze straks niet de trap af zullen k o m e n o m h e m te omhelzen. Maar helaas, de meest boze d r o o m blijkt de realiteit dat allen die hij lief had zijn vermoord. M e t zijn boek wil Jules daarvan getuigen.

Max Arian Art Spiegelman, Maus, chapter eight, 'Mauschwitz (Time flies)". Opgenomen in het tijdschrift 'Raw', volume 2, number 1, 1989, f 44.95- Het blad is o.m. te koop bij stripantikwariaat Lambiek, Kerkstraat 78, Amsterdam, tel. 020267543. Het lijkt duur, maar is het eigenlijk niet want Raw bevat verder nog een schat aan heel verschillende moderne stripverhalen, die vaak de jongste geschiedenis van Amerika tot onderwerp hebben. De eerste zes hoofdstukken van Maus zijn reeds gebundeld als Maus, a survivor's tale.' Dit boek is uitgekomen bij Pantheon Books en kost f 32,75. In het Nederlands vertaald als Maus, vertelling van een overlevende' (Bruna, 1987) kost het ƒ 24,50. Ook het zevende hoofdstuk is reeds in Raw verschenen.

Dick Walda, 'Trompettist in Auschwitz; herinneringen van Lex van Weren'. Uitg. de Bataafsche Leeuw, f 22,90.

Jules Schelvis, 'Binnen de poorten; twee jaar Duitse concentratiekampen 1943-1945'. Uitg. De Bataafsche Leeuw, f 22,90.

Zwart is de nacht De gifplant bloeit weer voor mijn bed Zwart is de nacht de wond wijd open en het zwaard bereid onmogelijk de vlucht De hond wordt wolf de vriend is ijsspelonk Als toen de zweep - het schot en het schavot Blinkend grijnst het ijzeren hek rond het huis zonder licht

Margot H. de Hartog

T Touwbaan 38 P.O.Box 180 2350 AD Leiderdorp Holland

BV Import van dames- herenen kinderkleding tel 071-899245 telefax 071-896353 telex 39265 teidw nl

Al onze gerookte rabbinaal

vis is

toegestaan

MAASSTRAAT 27

Bekouw Mendes.

Assurantiemakelaars voor Nederland en de wereld.

AMSTERDAM - TELEFOON 641072

IMPEL-FIX van 't hofflaan 53 - tel. 92 4 8 7 3 amsterdam-oost

advies & installatie z e l f b o u w centrale

ook voor het vervangen van uw oude gas- of olieketel. Met en zonder warmwater voorziening.

SEDERT

19(7

Heiermann (Reclame) kranten op w e e k e n d - en d a g b l a d f o r m a a t Rotatiemagazines EEN GREEP UIT ONZE UNĂ&#x153;ERE

Bekouw Mendes

MOGELIJKHEDEN

familiedrukwerk b r o c h u r e s tot / e e r g r o t e o r m a n g leallets posiers 1 2.3.4 e n m e e t

Gebouw Amstel Poort, Mr. Treublaan 7, 1097 DP Amsterdam, Postbus 3863, 1001 AR Amsterdam. Tel.: 0 2 0 - 5 6 0 7 7 7 7 Telex: 11699 b e m g nl. Telefax: 020-6681940.

bureau

verwarming

boeken

Meurendiuk

KM drukkerij Heiermann s a n Hallstraat 6Ss 1051 HCi A m s l c t d a m

Tel 020-840505

/ S)

e

fcsS

Groep 1 9 9 0 In het najaar van 1988 o n t m o e t t e n een aantal jongere vrijwilligers elkaar o p een Mitlandconfercnde, die d o o r het I C O D O was georganiseerd voor dc jongere generatie deelnemers aan kamporganisaties en andere organisaties van oorlogsgetroffenen. Tijdens die conferentie, en het vervolg daarop in november 1988, werd een aantal persoonlijke verhalen verteld, die bij velen van ons grote emoties hebben losgemaakt. H e t bleek dat, ondanks de verschillen in levensgeschiedenis en achtergrond, de beleving cn gevoelens sterk met elkaar overeen kwamen. Er o n t s t o n d e n uit deze bijeenkomsten en de gesprekken die daar uit v o o r t k w a m e n waardevolle persoonlijke contacten.

In de loop van 1989 kwamen we elkaar bij verschillende herdenkingen tegen en kwamen we tot de ontdekking dat er een vast circuit van mensen is ontstaan, die vanuit h u n eigen achtergrond en organisatie met gelijksoortige activiteiten hetzelfde doel nastreven. Maar van enige samenwerking is geen sprake. Z o werd, in het voorjaar van 1989, mede door de aanzet van Bert Kuitenbrouwer van het I C O D O , de gedachte geboren iets te organiseren dat boven al die aparte bijeenkomsten uit zou kunnen stijgen en dat mensen van verschillende achtergrond aan zou spreken. Daarvoor leek 1990, het jaar van de 45-ste herdenking van de bevrijding een ideaal tijdstip.

Nooit meer vervolging D e bedoeling is niet dat wat de ouderen al zo lang en goed hebben gedaan op een grotere schaal te copiëren, maar te proberen een nieuwe vorm te vinden, die o p den duur meer mensen zou kunnen aanspreken. O n s gemeenschappelijk doel, ' N o o i t meer vervolging omwille van geloof, politieke overtuiging, huidskleur of individuele geaardheid' zou naar onze mening krachtiger naar buiten worden gebracht naarmate het door meer mensen gedragen zou worden.

Wat we nu zien gebeuren is, dat heel langzaam maar geleidelijk toch de ouderen in de bestaande organisaties die zich bezig houden met de gevolgen van dc Tweede Wereldoorlog in Europa, plaats gaan maken voor jongeren, die soms andere ideeën hebben en daardoor eerder bereid zijn naar nieuwe v o r m e n tc zoeken. Een nieuwe generatie gaat het werk overnemen van de mensen die zelf direct bij vervolging en verzet betrokken zijn geweest. Die nieuwe generatie zal alleen met sukses kunnen werken wanneer de krachten gebundeld worden en versnippering van energie w o r d t voorkomen. 1990 zal een voorbeeld moeten worden van wat

door middel van gezamenlijk aktiviteit bereikt kan worden.

ontplooide

Een manifestatie Hierna zijn leden van de verschillende comité's o p persoonlijke titel geregeld bij elkaar gekomen. D e bedoeling was samen een v o r m te vinden die, weliswaar ontwikkeld en gedragen door een nieuwe generatie, toch de nodige steun van de ouderen zou krijgen. Als eerste gedachte werd overwogen in 1990 een grote landelijke manifestatie te organiseren. Die manifestatie zou moeten plaats vinden in het midden van het land en zou gericht moeten zijn o p jongeren die nog tot geen enkele organisatie behoren maar die zich wel bij dc Tweede Wereldoorlog en al zijn aspekten b e t r o k k e n voelen. Er werd contact opgenomen met het I C O D O .

Deze organisatie was het met ons eens dat het tijd werd niet altijd weer terug te vallen o p de verhalen en de terminologie van de ouderen, maar dat het beter was onze eigen ervaringen voor onze doelstelling te gebruiken. Dat is niet alleen gemakkelijker over te brengen, het is ook eerlijker tegenover anderen en vooral tegenover onszelf. Dat bleek nog eens extra toen wij in onze g r o e p onze eigen ervaringen m.b.t. de oorlog en de periode erna aan elkaar vertelden.

Meer wat ons bindt H o e de organisatie van zo'n manifestatie er ook uit gaat zien, vast staat in ieder geval en dat is misschien wel het allerbelangrijkste: er is meer wat ons bindt dan wat ons scheidt!

Kampkinderen uit Europa en uit Indonesië, kinderen van verzetsmensen en kinderen van o m geloof vervolgden hebben heel essentiële zaken gemeen. D o o r iets gemeenschappelijks met een duidelijk m o t t o te organiseren geloven we dat we voor velen die nu nog niet in een bestaande g r o e p georganiseerd zijn de drempel kunnen verlagen.

Daarbij is het goed en noodzakelijk o m N A A S T het werk in de verschillende comité's een plek te hebben waar wc met leeftijdsgenoten vanuit onze eigen beleving van de oorlog leren samenwerken.

O n s streven is erop gericht een traditie in het leven te roepen en in stand te h o u d e n die latere generaties zal helpen gedenken wat er zich tussen 1933 en 1945 - en voor wat betreft zuid-oost Azië tot 1949 - heeft afgespeeld. H e t zal er misschien ook toe kunnen bijdragen dat een herhaling - in welke v o r m dan ook - v o o r k o m e n zal worden.

Verdere informatie volgt in de loop van dit jaar.

Lies d e n H a r t o g (Namens Groep 1990)

Weer over W U V D e W U V (Wet Uitkeringen Vervolgingsslachtoffers) is een van de w e t t e n voor oorlogsgetroffenen die o p een nieuwe basis komen. 'Er zijn drie problemen', zei de heer P.J.M. Weerts, directeur van I C O D O (Informatie, coördinatie, dienstverlening voor oorlogsgetroffenen) o p 18 december 1989 in een radio-interview met de VARA. 'De wachttijden zijn veel te lang, wel twee tot vier jaar. Rechthebbenden klagen over de behandeling: men w o r d t van het kastje naar de m u u r gestuurd, voelt zich een nummer. Verder stijgen de kosten van de procedure vaak boven de begroting uit.'

De toepassing van de wet berust bij een raad, voor de W U V de Uitkeringsraad, die bepaalt wie in aanmerking k o m t en die de berekeningen maakt. D e uitvoering, d.w.z. onderzoek, beoordeling etc. van elke aanvraag gebeurt door het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP).

Men wil nu drie afzonderlijke wetskamers in-stellen voor de toepassing van dc wetten, terwijl één bestuur verantwoordelijk zal zijn voor de uitvoering.

D e raden zoals de Uitkeringsraad, die zorgvuldig gevormd, deskundig en ervaren zijn, vrezen dat h u n positie w o r d t aangetast. H e t aantal aanvragen zal iets toenemen - dat is gebeurd, toen meer vrouwen zich meldden, t o e n gelijkstelling aan de orde kwam. Later lopen de aantallen terug.

De heer Weerts acht de kern van de voorgestelde nieuwe opzet positief. Maar de rol van de begeleidende instellingen, zoals J M W , die nu klaarstaan voor advies en overleg, zou worden beperkt tot het maken van een rapport over iemands oorlogsverleden.

O o k bij ons comité k o m e n vaak vragen binnen over de W U V . N u er een nieuwe regering is en een nieuwe minister van W V C , Hedy d'Ancona, hopen wij binnenkort onze opwachting in Rijswijk te maken om de lopende problemen te bespreken en nader te vernemen wat er voor plannen zijn.

Onze lezers krijgen daarvan uiteraard verslag in ons blad. Voorlopig is het nog even wachten.

In een interview met de G r o e n e vertelde minister d'Ancona van haar v o o r n e m e n veel aandacht te schenken aan de 5de mei en gedenkdagen.

Onder Rabbinaal Toezicht

Nieuwe kollektie verjongd en vernieuwd

forniaNatura

onn ^ kosjer ^UU OVERTROUWEN WAARD u

Speciaalschoenen Daar loopt u m e e w e g

met onze geklede Bandschoenen en Pumps in modieuze uitvoering: zacht leer in moderne kleuren.

De schoen die past als maatwerk Die uw levensvreugde verhoogt Ook in Sportieve schoenen zijn W I J ruim gesorteerd Bij uitstek geschikt voor die beroepen waarbij u zonder - v » » voetklachten veel moet lopen of staan. Voorkomen is beter dan genezen Forma Natura heeft voor iedere voet de juiste leest Dat geldt v o o r d e moeilijke voet maar ook voor goede voeten die gemakkelijk willen lopen en in goedeconditie willen blijven.

Sty

JAAR

W MARCUS

w

Mfj

*

vlees & vleeswaren kipspecialiteiten salades

ook voor uw kosjere PARTYSERVICE & CATERING

Ferdinand Bolstraat 44 Tel. 020-719881

modie bandschoent|e n leuke garnering to s hagedis kombinatie leder z o o l

s M a a n d a g s gesloi

Amsterdam, DenHaag, Groningen, Rotterdam, Hilversum, Utrecht,

torma Weteringschans209, Noordeinde 18, St. Walburgstraat 8, W.deWithstraat9, 's-Gravelandseweg33B, NobelstraatIA,

tel. 23 30 12 tel.4641 81 tel 12 18 97 tel 13 57 37 tel. 4 90 09 tel.31 10 51

AB Athenaeum Boekhandel een tuin in de wildernis

NIEUWSCENTRUM Athenaeum Boekhandel Spui 14-1 6, Amsterdam telefoon 0 2 0 - 2 3 3 9 3 3 / 2 2 6 2 4 8

Gijrath Trips b.v.

Ferdinand Bolstraat 111 - 1072 LE AMSTERDAM Telefoon 020 - 66 47 011

M O D E H U I S

B 1 # K Dames-, heren- en kindermode

UITHOORN

Boerlagelaan 5-1 Tel. 02975 -61353 Vrijdag koopavond

Dames- en herenmode

AMSTERDAM-BUITENVELDERT Gelderlandplein 15 Tel 020-462656. Donderdag koopavond

Uitgeweken Enige tijd geleden ontving ik ter bespreking voor ons blad 'De voorgeschiedenis van het kamp Westerbork'. Dan praat je over de periode die aan de tweede wereldoorlog vooraf ging; dan praat je over de vlucht van Duitse J o d e n naar Nederland.

Duitsers.

Vluchten.

O p het ogenblik dat ik dit schrijf staan alle nieuwsmedia bol van de nieuwe, revolutionaire ontwikkelingen in Oost-Europa en in het bijzonder in Oost-Duitsland. Blijde hereniging. D e M u u r is open. Tegelijkertijd lees ik dat een D u i t s politicus zegt: 'Wordt het nu niet ook tijd dat we weer over de Poolse westgrens gaan praten?'

We zijn weer terug bij af.

Als ik aan Duitsland denk zijn daar in de eerste plaats de beelden van de Reichskristallnacht en wat daarop volgde.

Vluchtelingen H e t boekje - het bevat maar 116 bladzijden - is in acht hoofdstukken ingedeeld; elk hoofdstuk behandelt een ander onderwerp en is door een andere auteur geschreven.

Tesamen behandelen zij onderwerpen als: 'God, geld en geweten', over de opvang van vluchtelingen in Nederland vanaf de l 6 e eeuw tot het begin van deze eeuw.

'Vluchtelingen voor Hitier, ongewenst in Nederland', over het beleid van de vooroorlogse Nederlandse regeringen.

'Tot de verkeerde plek gedwongen', over het ontstaan van het k a m p Westerbork.

Tenslotte bevat de publikatie een goede literatuurlijst en informatie over de auteurs.

H e t liefst zou ik niet alleen alle onderwerpen in deze bespreking vermelden, maar u ook een kopie van dit boek toesturen. U moet het namelijk lezen. (Voor het geld hoeft u het niet te laten).

Wanneer wij willen beoordelen wat er in 1989 in Europa gebeurt, is 'kennis van het voorafgaande' een noodzaak.

Een zo dramatische gebeurtenis als de oprichting van het kamp Westerbork moet daarbij zeer zeker bestudeerd te worden.

Nederland heeft traditioneel altijd een gedifferentieerd vluchtelingenbeleid gevoerd.

en vluchtelingen Vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden in de 17e eeuw zijn altijd zeer welkom geweest; zij hadden h u n geloof mee. Bovendien waren velen van hen zeer kapitaalkrachtig.

Datzelfde gold voor de Engelse protestantse vluchtelingen, de Quakers. Bij de vluchtelingenstroom van Joden uit Spanje, Duitsland en Polen in de 17e eeuw lag dat al een beetje anders: grote groepen arme oosteuropese Joden werden bij voorkeur naar andere landen afgeschoven, terwijl de rijke Sefardische Joden gastvrij welkom geheten werden.

In de 18e, 19e en 20e eeuw werden in feite dezelfde kriteria gehanteerd. 'De sporen van pragmatisme en eigenbelang waren reeds eeuwen voordat het treurige regeringsbeleid ten aanzien van de Duitse Joodse vluchtelingen kon plaatsvinden, in de opportune politiek ten aanzien van vluchtelingen aanwezig' schrijft drs. M. Leenders in het hoofdstuk 'God, geld en geweten'.

Na de Kristallnacht laaide de discussie over de opvang van Joodse vluchtelingen uit Duitsland hoog op. Minister van Justitie Goseling gaat akkoord met de plannen voor de bouw van een centraal vluchtelingenkamp. Ook prof. dr. D. Cohen, voorzitter van het Comité voor Joodsche Vluchtelingen, juicht het plan toe. Goseling wil echter wel dat het voorlopig uit de krant gehouden wordt.

Waar moet dat kamp komen?

Op de Veluwe. Geweldig idee. Helaas, de koningin vindt dat het niet te dicht in de buurt van het paleis Het Loo mag komen.

Alleen al de discussie over de plaats van het kamp is minderwaardig. 'De centrale vraag in dit artikel of het historisch verantwoord is om van een traditioneel gastvrij Nederland te spreken, moet helaas ontkend worden' zegt de historica drs. Corrie K. Berghuis. Drs. Harry Velema, schrijft een boeiend hoofdstuk over de artistieke integriteit, dat over de gevluchte Duitse artiesten en kunstenaars in Nederland gaat. Een aantal uitgevers, auteurs en toneel- en cabaretgezelschappen komt aan de orde, maar ook uitvoerenden zoals, b.v. Kurt Gerron.

'Onder het mom van neutraliteit, maar vrees voor de machtige oostbuur Is belangrijkste drijfveer, trad de Nederlandse overheid verschillende keren censurerend op tegen de gevluchte kunstenaars', aldus Velema.

Ben Prinsen, een van de redakteuren/ samenstellers van dit boek, heeft de in de zomer van 1989 in het herinneringscentrum Westerbork gehouden tentoonstelling over de uitgeweken Duitse vluchtelingen samengesteld. Hij schrijft in het hoofdstuk 'Rood en Jood' over Werner Stertzenbach, een vluchteling in Nederland.

Het hoofdstuk begint bij het kamerdebat van 27 januari 1989 over de vrijlating van de Twee van Breda. Het verhaal van Stertzenbach is in vele opzichten kenmerkend voor het lot dat zovele vluchtelingen in ons land getroffen heeft.

De verleiding is groot om nog veel meer uit

dit boekje te citeren, maar ik beheers me. U m o e t het lezen.

N e g e n mensen, in leeftijd variënd van 53 t o t 25 jaar schrijven bevlogen over een uiterst dramatische periode van onze geschiedenis.

Een 'must' voor iedereen die in de m o d e r n e geschiedenis en in de problematiek van vluchtelingen geïnteresseerd is.

Als Nederlanders dwingt het ons w e d e r o m t o t grote bescheidenheid.

N o v . 1 9 8 9 , A b Caransa.

De voorgeschiedenis van h e t kamp Westerbork.

Verschenen in de 'Historische Reeks' als no.

1 bij het Herinneringscentrum K a m p Westerbork, Hooghalen 1989.

Redactie: Dirk Mulder en Ben Prinsen.

Prijs: / 12,50

Zwaarmoedige vlinders Ragfijn als haar tekeningen en aquarellen zijn de woordschetsen van Chaja Polak. O o k de onderwerpen zijn dezelfde. Steeds weer de oorlog, die doorklinkt in het heden, nog slachtoffers maakt, nog laat lijden, alle dagen.

N u is dat gefixeerd-zijn weinig uitzonderlijk. Geen krant kan men opslaan, geen tvnieuws aanzetten, of er blijken graven of d o c u m e n t e n gevonden, nazi-misdadigers opgedoken of aangeklaagd. H e t is dan ook geen nieuws wat de schilderes/auteur o p papier zet. Veeleer brengt zij een eigen, zachte g r o n d t o o n aan.

'Zomaar een vrijdagmiddag' is evenals alle andere in dit boekje opgeroepen dagen een oorlogsherinnering, eigenlijk weer een herinnering daaraan. O f liever: een reflex van beleving bij iemand van de tweede generatie, die de soms nauwelijks gekende voorgeschiedenis niet kwijtraakt. Zelfs ervan losraken is niet gelukt.

In al deze fluisteringen en vluchtige blikken voltrekt zich een zoektocht naar h e t verleden, verloren ouders, vriendjes, verwanten.

Een foto van een o m g e k o m e n ouder is een houvast, een schat. A l k e n teruggekomen zijn is een hoofdmotief in de beknopte vertelsels. 'Hij wist dat ik niet vragen zou: waarvandaan?'

Ergens spreekt Chaja Polak over 'zwaarmoedige vlinders'. H e t slaat o p het hele bundeltje.

E.T.

Chaja Polak; Zomaar een vrijdagmiddag. Uitgeverij Amber Amsterdam, 1989. Prijs f 22,90.

Slimme wandkasten

Mens, durf te lezen...! zegt onze trouwe abonnee M van A te A Daarom zweert hij bij De Groene Amsterdammer, de Dichter en Denker onder de weekbladen Treed toe tot de gestaag groeiende lezersschare Dan ontvangt u als welkomstcadeau Umberto Eco's roman 'De Slinger van Foucault', een 'waardige opvolger van De Naam van de Roos' (schreef De Groene, dus dat moet waar zijn) Het is een kapitaal geschenk, met een winkelwaarde van (bijna) de prijs van een halfjaarabonnement Dus abonnee in spe, waar wacht u nu nog op' GOED Ik neem een abonnement Naam

Postcode/woonplaats

Ik betaal per O halfjaar (ƒ 77,50) O jaar ( ƒ 148,50) Als welkomstgeschenk ontvang ik O Umberto Eco, 'De slinger van Foucault' (winkelwaarde ƒ 49,50*

Stuur deze bon (zonder postzegel? naar De Groene Amsterdammer, Antwoordnummer 26, 1000 PA Amsterdam

vindt U bij

\ieerkan\p INTERIEURVERZORGING I MEUBELSHOWROOM

Grootwinkelcentrum Binnenhof 55-56 Amstelveen Tel 020-419497/410966

Ind Centrum "Legmeer" Bouwerij 54, Amstelveen

SLAGER9 'BEER' Encyclopedie van de Joodse Geschiedenis r.ii<'\«'l»>|M'<li»'\ainlf

JOODSE (,f:s(;nii-:()HMs

Prijs

ƒ99,-

Van d e a a r t s v a d e r s t o t d e u i t t o c h t ; v a n d e h o o g t e p u n ten v a n d e J o o d s e b e s c h a v i n g in S p a n j e tol h e t mysterie v a n d e K a b b a l a h ; v a n Israels o n a f h a n k e l i j k h e i d s o o r l o g t o t h e t lot v a n d e J o d e n in d e Sovjet U n i e e n d e t o e k o m s t v a n h e t A m e r i k a a n s e J o d e n d o m -deze E n c y c l o p e d i e v a n d e J o o d s e G e s c h i e d e n i s is d o o r o p z e t en u i t v o e r i n g geschikt v o o r zowel b e r o e p s m a t i g geïnt e r e s s e e r d e n a l s o o k v o o r d e g e n e n d i e in m e e r algem e n e zin b e l a n g s t e l l i n g h e b b e n v o p t d e J o o d s e g e schiedenis.

D e z e E n c y c l o p e d i e is e e n h a n d b o e k van f o r m a a t !

(Uitgeverij: Kok - K a m p e n )

U kunt een boek bestellen door overboeking van de prijs van het boek + f 8,50 verzendkosten, na 1-1-1990 ƒ 125,- T ƒ 8,50 verzendkosten op giro 194364 t.n.v.

BOEKHANDEL VAN ROSSUM B e e t h o v e n s t r a a t 31-33, 1077 H M A m s t e r d a m Telefoon 020-662 50 52

HO0FDD0RPWEG TELEFOON

27

« 8 1 7 6

Rosa droomt meneer Goldstein terug Rosa dc J o n g is 10 jaar oud. Z e oefent o p haar viool het 'Concertino in Ungarischer Weise opus 2 1 ' van Rieding. H e t is 1 9 4 1 , en Rosa is bang. Bang dat ze het Concertino nooit o p de leerlingenmiddag ten gehore zal kunnen brengen, omdat dat óók verboden zal worden. Bang dat ze voor die tijd per ongeluk één van de door de Duitsers gestelde 'Joden-verboden' zal schenden, bang dat ze een fout zal maken en gepakt zal worden. Boven haar bed heeft ze een lijst gehangen. 'Voor J o d e n verboden' staat erboven. Samen met Silvie, haar zusje, oefent ze regelmatig, zodat ze alle regels uit h u n hoofd kennen: niet meer naar het zwembad, de bibliotheek, de school, niet meer door het park, niet meer naar de winkels, de lijst w o r d t steeds langer. Rosa's werkelijkheid is er een van steeds minder mogen, steeds meer mensen die weggehaald worden, steeds meer angst en buikpijn.

'Wat we allemaal wel mogen' voegt o p een dag oom Sander aan de lijst toe. Die toevoeging geeft h o o p voor heel even. D r o m e n , dat kan en mag nog. En duimzuigen ook, zelfs als je al tien bent.

Rosa p r o b e e r t zich, met haar ogen open, gelukkig te dromen. Soms in haar eentje, soms samen met haar zusje. Z e d a g d r o o m t zo veel dat haar ouders zich er zorgen over maken. Z e d r o o m t haar vioolleraar terug

D e stille strijd Dit is een ontroerend boek, maar ondanks het onderwerp - 'een van de eerste authentieke getuigenissen van de Jodenvervolging in Nederland in de Tweede Wereldoorlog' zoals de achterflap aangeeft, een beetje gedateerd.

'Een eerlijk verslag in romanvorm' staat ook o p de achterkant, en dat klopt. C o u t i n h o beschrijft in eenvoudige, ongecompliceerde taal de geschiedenis van een J o o d s gezin gedurende de Shoah.

Teneinde het kader aan te geven waarin de familie leeft, w o r d t ook de geschiedenis van de ouders in grote trekken verhaald. Van d o o d a r m tot middenstand in twee generaties. 'Met meubelen die eigenlijk net iets te d u u r zijn.'

D i t boek is waarschijnlijk - tenminste gedeeltelijk - autobiografisch. Dat is echter eerder een plus- dan een minpunt. Alles k o m t aan bod, ook de niet-Joodse wereld.

H e t typisch J o o d s e diaspora-denken blijkt uit zinnen als: 'hij verdient goed, maar hij leeft er ook goed van, die typisch J o o d s e

van weggehaald; hij speelt viool o p het dak, terwijl een vrouw in een blauwe jurk boven hem zweeft. Fiddler on the roof.

D e familie D e J o n g duikt niet onder. 'Dan breng je anderen in gevaar'. En gevaar is er.

In de v o r m van verraad voor ƒ 7,50 per persoon. 'Dertig gulden voor ons gezin', zegt vader D e J o n g . D e kinderen willen het niet horen, ze weten het.

Silvie en Rosa zijn gewone kinderen die willen dat het leven weer 'gewoon' wordt. Z e willen blond haar hebben, en worden met behulp van het flesje waterstof-peroxyde van h u n tante knalrood. Z e vragen zich af of h o n d e n van NSB-ers ook N S B - h o n d e n zijn, en of die honden daar wat aan kunnen doen.

Z e stellen vast dat je beter altijd gele kleren kan dragen, zodat de verplichte ster minder opvalt, en ze ervaren dat bijna niets in h u n leven n o g 'gewoon als vroeger' is, zelfs niet wanneer je het naspeelt.

'Dansen o p de brug van Avignon' is het verhaal van mensen, kinderen die de gevolgen van antisemitisme, racisme en apartheidssysteem in de dagelijkse praktijk beleven, met o p de achtergrond het vermoeden, de waarschijnlijkheid, het bijna zeker weten: de dreiging van de afloop. Ida Vos schrijft een boek dat voor kinderen is, maar nergens kinderachtig. D e dialogen zijn zonder (veel)

trek verworven door eeuwenlange onderdrukking'. Einde citaat.

D e zelf opgelegde dwang o m 'goed te verdienen zodat je aan anderen gelijk k u n t zijn' maakt ook deel uit van die denkwereld.

H e t is gevaarlijk en niet helemaal eerlijk o m in 1989 een in het laatste oorlogsjaar geschreven boek te beoordelen. Toen was alles nieuw, nu zijn we soms overvoerd d o o r deelstudies, persoonlijke getuigenissen en oorlogsromans.

C o u t i n h o schreef het boek in zijn laatste onderduikjaar: samen met zijn vrouw is hij ondergedoken toen ze h u n o p r o e p t o t deportatie hadden ontvangen.

Toch een paar opmerkingen.

D e oprichtingsvergadering van de J o o d s e Raad in februari 1941 w o r d t onduidelijk en onvolledig beschreven. D e 'vooraanstaande J o o d s e k o o p m a n ' waarvan in het boek sprake is was Abraham Asscher.

Typische uitlatingen van J o d e n in die tijd zijn voortreffelijk weergegeven, het fatalisme spreekt uit elke bladzijde.

N a de eerste anti-Joodse maatregelen: 'Als dat het ergste is...'. Hoevelen hebben dat niet gezegd. Waarom? N i e t uit lafheid. Z e hadden geen alternatief. Waar moesten ze heen?

wijzigingen te plaatsen in 1990, en daardoor heel toegankelijk voor jonge lezers van nu.

Wat studenten en leerlingen vaak willen waten, zo is mijn ervaring, is 'hoe het nou echt was in de oorlog'. H e t boek van Ida Vos geeft daar een beeld van. Een beeld vol gevoelens, zonder vals sentiment, en identificeerbaar óók voor jongeren met weinig historische kennis of zonder historisch perspectief. D e meeste literatuur in dit genre vereist enige voorkennis van de geschiedenis. Dit boek brengt, ook zonder deze voorkennis, de dagelijkse gebeurtenissen, de h o o p en de w a n h o o p van de J o o d s e geschiedenis in de jaren veertig dichtbij. N a a s t Geschiedenis, Maatschappijleer en andere vakken, vormen boeken als 'Dansen o p de brug van Avignon' een belangrijke bijdrage tot de schooleducatie en intercultureel onderwijs in Nederland.

In 1 9 6 1 was ik zelf 10 jaar. O o k ik oefende het vioolconcertino van Rieding. Wanneer ik dat in de k o m e n d e week weer eens zal spelen, dan voor Rosa en de anderen.

J u d i t h de Beer

Ida Vos; Dansen op de burg van Avignon. Uitgeverij Leopold Amsterdam, 1989-

In sommige dialogen w o r d t oorzaak en gevolg (bewust?) geweld aangedaan. D e niet-Joodse vriend van de dochter over de ondervertegenwoordiging van J o d e n in vele bedrijfstakken en over het 'zichzelf apart zetten' van sommige J o o d s e groeperingen: 'Vooral het J o o d s e proletariaat, - traditioneel in de verkeerde zin - is sektarisch'.

Een zeer belangrijk deel van dat J o o d s e p r o letariaat was allesbehalve sektarisch.

Over de hoofdpersoon van het boek: 'Goudsmit b e h o o r t t o t hen die alles geloven wat goed en verzachtend klinkt'.

'Weggaan (gedeporteerd worden) is beter dan vluchten' zegt de dochter.

Uit de context blijkt dat ze dat niet uit fatalisme zegt, maar uit solidariteit.

O o k de onderduik-problematiek w o r d t duidelijk - zij het misschien wat simplistisch - weergegeven.

H e t einde van het boek is misschien het meest dramatisch. Maar hoe zou dat anders kunnen?

Eenvoudig. Een eerlijk, menselijk verslag van een onmenselijke tijd. Een heel goede sfeertekening.

Ab Caranda

M. Coutinho; De stille strijd. Roman.

Uitgeverij Conserve, Schoorl. Prijs: f 29,90.

GEUZENVERZET D e Stichting Geuzenverzet is van mening dat Richard von Weizsacker, president van de Bondsrepubliek Duitsland, d o o r zijn stellingname en uitspraken met name over het nazi-verleden in zeer belangrijke mate heeft bijgedragen aan voorwaarden voor het ontstaan van een betere wereld.

In 1990 is het 50 jaar geleden dat Bernhard IJzerdraat de eerste Geuzenbrief schreef en daarmede de aanzet gaf t o t h e t verzet van 'de Geuzen'. D e G e u z e n g r o e p werd door verraad eind 1940 door de Duitsers grotendeels opgerold; na een proces werden 18 van hen o p 4 maart 1941 ter d o o d veroordeeld en o p 13 maart 1941 werden 15 Geuzen samen m e t 3 Februaristakers o p de Waalsdorpervlakte gefusilleerd. H e t lied 'De Achttien D o d e n ' van J a n Campert herinnert daaraan.

N a de oprichting van het G e u z e n m o n u ment bij de G r o r e K e r k in Vlaardingen hebben een aantal oud-Geuzen en anderen die zich m e t hen verbonden voelden, de Geuzenpenning ingesteld. Zij deden dat in de overtuiging dat de strijd uit 1940-1945 voor een menselijker wereld n o g steeds voortgezet diende te worden. D e Geuzenpenning

Het Geuzenmonument in Vlaardingen

Bestendig voor ogen K. Zetnik 135633 Een boek over de Shoah beoordelen dat eigen ervaringen van de auteur weergeeft, is moeilijk. D e schrijver heeft per definitie gelijk, want het was zijn/haar Shoah en het zijn zijn/haar ervaringen.

Als de verschijning van dat boek in N e d e r land dan n o g w o r d t voorafgegaan door enorme kritieken van Prof. Bastiaans, Ds. Simon Schoon en Elie Wiesel past de recensent helemaal bescheidenheid.

Toch p r o b e e r ik het: 'Bestendig voor ogen, D e Paddestoelwolk van Auschwitz' d o o r K. Zetnik 135633, pseudoniem v o o r Yiegiel D e - N u r . D e naam K. Z e t n i k zal iedereen duidelijk zijn.

D e schrijver, die twee jaren in Auschwitz heeft doorgebracht, w o r d t d o o r zijn v r o u w overtuigd van de noodzaak zich bij prof.

Bastiaans in Oegsrgeest t e laten behandelen voor zijn kamp-syndtoom. H e t w o r d t een LSD-behandeling.

Eén van zijn oorspronkelijke bezwaren tegen zo'n behandeling staat in het w o o r d vooraf: ' Z o u het geen ontheiliging zijn van dat stille staren als ik h e t zou uitleveren aan prof. Bastiaans?'.

Dat stille staren heeft b e t r e k k i n g o p de blik van selectieslachtoffers o p w e g naar de gaskamer.

Het systeem Een blik in de ogen, die Mengele er van af doet zien een doodvonnis tijdens een selectie (vervloekt woord) uir te spreken, wekt bij mij twijfels. Z o werkte het systeem volgens mij niet. Is dit ook niet een zelfverhoging? H e t systeem Mengele werkte in ieder geval niet zo gedurende de periode die ik in Auschwitz/Birkenau heb doorgebracht.

H e t verhaal is een uitvoerig - misschien wel woordelijk - verslag van de LSD-behandeling die D e - N u r heeft m o e t e n ondergaan.

Dat o p te schrijven en je daardoor voor de hele wereld bloot te geven is e n o r m moedig.

D e stem van de behandelende therapeut klinkt overal in het boek door. Z o n d e r twijfel heeft deze patiënt, zoals zoveel anderen, veel aan prof. Bastiaans te danken.

Wanneer dit boek oorlogs- of geweldsslachtoffers die n o g steeds m e t 'een prop' zitten zoals Bastiaans het in 1972 uitdrukte, ertoe brengt eindelijk hulp te zoeken en alles eruit te gooien, dan is dat alleen al voldoende reden het te lezen.

Alle hoofdstukken zijn zo exact, en over het algemeen daardoor zo gruwelijk, dat het lezen ervan een katharsis is. O f een huilbui veroorzaakt. Maar dat is hetzelfde. H e t ederlands is voortreffelijk. H e t boek laat T

werd een onderscheiding voor hen die zich in die zin daadwerkelijk ingezet hadden. In 1987 was dat Amnesty International N e d e r land, in 1988 werd de penning p o s t u u m toegekend aan H . M . Koningin Wilhelmina en in 1989 aan de Stichting Februari 1941. In 1990 is het 50 jaar geleden dat ons land direct bij de oorlog b e t r o k k e n werd en 45 jaar geleden dat Nederland werd bevrijd.

H e t besruur van de Stichting Geuzenverzet 1940-1945 heeft zich indringend beraden aan wie in dit kroonjaar de Geuzenpenning k o n w o r d e n uitgereikt. H e t bestuur heeft daarbij overwogen dat in 1990 de doden m o e t e n worden herdacht; de n o g levende slachtoffers troost m o e t worden geboden; de bevrijding kan w o r d e n gevierd en aan naoorlogse generaties de geschiedenis uit die verschrikkelijke tijd m o e t w o r d e n verteld, maar dat de uitreiking van de Geuzenpenning 1990 een toekomstgericht gebaar m o e t zijn, waarbij m e t nadruk t o t uitdrukking k o m t , dat de strijd voor een rechtvaardiger, menselijker wereld dient te w o r d e n voortgezet. Die boodschap van toen en nu: 'instandhouden en bevorderen van de democratie en waakzaam blijven regen alle v o r m e n van dictatuur, discriminatie en racisme' kan alleen inhoud krijgen als m e n de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog terdege kent. zich lezen alsof schreven is.

het in onze

taal ge-

D e - N u r ' s behandeling slaagt. Z o ' n succes is waarschijnlijk alleen maar mogelijk wanneer zowel de behandelaar als de behandelde erin geloven. Duidelijk w o r d t - n o g duidelijker dan in Wennekes, 'Allemaal rottigheid allemaal ellende', dat in dezelfde kliniek speelt hoe vreselijk ingrijpend zo'n behandeüng is.

D a a r o m wil ik uit respect voor beiden een stukje uit het nawoord van prof. Bastiaans citeren.

'Ik h e b dan o o k voor Yehiel en zijn vrouw de g r o o t s t e bewondering omdat zij, in innige samenwerking, erin geslaagd zijn o p een zo i n d r u k k e n d e wijze de essentie van een therapeutisch proces te beschrijven en wel zo, dat vrijwel iedere lezer, zeker o o k de oorlogsgetroffene, daar steun aan zal kunnen ontlenen bij pogingen o m zich bewust te worden van de dimensies en de essentie van de eigen existentie.' Einde citaat.

'Bestendig voor O g e n ' - let o p de goede k l e m t o o n - is een boek v o o r mensen die stevig in h u n schoenen staan.

Ab Caransa.

K. Z e t n i k 135633 'Bestendig voor ogen'.

D e Paddestoel -wolk van Auschwitz.

Vertaling: Liesbeth M o k .

Uitgeversmaatschappij J . H . K o k - K a m p e n .

Prijs ƒ 22,50.

D e schilder Garf Het laatste werk, uit 1942, van de in 1879 geboren Amsterdamse J o o d s e schilder Salom o n Garf. T o t 1940 waren schilderijen en grafiek van hem o p tal van tentoonstellingen te zien: veel ervan ging naar het buitenland. Zowel het Stedelijk als het Amsterdams Historisch Museum bezitten werken van Garf, die in 1943 in Auschwitz is vermoord.

Van de penningmeester

Toegevoegde waarde....

Sinds G E L D in het verkeer tussen de mensen bestaat, hebben filosofen, economen, psychologen en andere diepdenkers zich verdiept in de funktie ervan. Afhankelijk van h u n uiteenlopende maatschappij- en mensbeschouwing kwamen ze t o t soms negatieve, soms positieve betekenissen van geld.

D e gemeenschappelijke conclusie was en is dat geld meer is dan onnozele stukjes fraai geslagen metaal en idem bedrukt papier ten dienste van het ruilverkeer. Daar doet uiteraard niets aan af het feit dat in onze tijd het gebruik van echt geld een curiositeit aan het worden is sedert de invoering van acceptgiro- en bankkaarten en gecodeerde betaalpasjes...

Eén van de verklaringen over de betekenis van geld die me erg aanspreekt is, dat mensen die het schenken daarmee uitdrukking

Kunstboek

Foto M. Koopman

willen geven aan hun sympathie m e t en steun aan anderen die het uitgeven aan goede doelen. Welnu: het Nederlands Auschwitz Comité rekent zich te behoren tot die laatstgenoemden...

H e t nu begonnen jaar is een speciaal Herdenkingsjaar. We denken dan terug aan het feit dat vijf en veertig jaar geleden een eind kwam aan de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog; het nazi-beest werd verslagen, de kampen hielden o p als oorden van dood en verderf te bestaan en de overlevenden begonnen aan de o p b o u w van hun geschonden levens. Dat ging niet ongestoord en zonder pijn, want het kleine en grote kwaad bleef onder ons. O n s Comité probeert d o o r de jaren heen trouw te blijven aan zijn doelstelling alles te doen o m een nieuw 'Auschwitz' te v o o r k o m e n door te blijven getuigen, te herdenken en vooral

ook d o o r te vechten tegen tendensen van onrecht en onrechtvaardigheid in onze samenleving.

Verleden jaar mochten wij melding maken van de gelukkige ontwikkeling dat wijouderen het werk niet meer alleen hoeven te doen. D e Steungroep w o r d t steeds duidelijker een aktief onderdeel van ons Comité.

Z o w o r d t onze arbeid in al zijn onderdelen voor de toekomst gewaarborgd. Wij ouderen zijn daar heel bijzonder blij mee....

Deze situatie en die ontwikkelingen geven mij de zekerheid, trouwe lezers van deze krant en vrienden van ons Comité, dat u weer zult willen geven in baar geld of via uw acceptgiro- en bankkaarten. U maakt het ons dan mogelijk met uw giften alles te doen wat mogelijk is o m door te gaan met het vervullen van onze doelstelling ' N O O I T MEER AUSCHWITZ' Een gezond en vreedzaam 1990 toegewenst door N i c o Boeken.

Van h e t werk van Truus Menger, die o.m. het m o n u m e n t voor de v r o u w in het verzet in haar geboortestad Haarlem maakte, zal in maart van dit jaar een fotoboek verschijnen.

D e foto's zijn van Roelof Kauffman, de tekst is van Mies Bouhuys en collega Peter de Rijcke. Dick Houwaart schreef de inleiding.

D e beeldhouwster en schilderes heeft ook een boek 'Toen niet, nu niet, nooit' o p haar naam staan. W i e intekent o p het boek kan één van zes plastiekjes uitkiezen, samen met het boek kost dit ƒ 150,-. N a de intekening zal het boek zonder beeldje voor dezelfde prijs in de boekhandel verkrijgbaar zijn.

Men kan intekenen bij Stichting Truus Menger Fonds v.d. Beeldende Kunst, p / a Speelwagen 59, 1625 H H H o o r n .

JE

KOMT VOOR DIE ÉNE CD, JE N E E M T OOK NOG DE NIEUWSTE KIJK OP W O N E N MEE. ELKE

DAG

EEN

ANDERE

BIJENKORF.

de Bijenkorf