nummer 4 - 2013
Laat je verwonderen door de winter
puur natuur nummer 4 - 2013
Warm in de winter
Interview
daan roosegaarde bouwt ’n nieuwe wereld In vliegende vaart
Met je slee de berg af
De kracht van de
opruimers
Welkom winter ...
Pure kunst “Veel bomen verliezen in het najaar hun vruchten. Eikels, beukennootjes, ze vallen allemaal op de grond. Zeker als het gestormd heeft. Maar aan bomen die wat in de luwte staan, blijft soms wat hangen. Zoals bij een esdoorn hier dichtbij. En als je dan een nacht met wat vorst hebt aan het begin van de winter, zie je ’s morgens hoe ijskristallen een vrucht hebben ingepakt. En die stekels… Alsof de vrucht extra bescherming nodig heeft. de natuur toch is. Al die bladeren en vruchten met rijp, pure kunst.”
Marcel Dellink
boswachter Bergherbos (Gld) @boswachtermd Wil je met Marcel op excursie? Dat kan op 27 december: nm.nl/meemetmarcel
PUUR
2
natuur
foto: Alex Hyde/Nature Picture Library
Dan realiseer ik me weer hoe mooi
Colofon
De winter saai? Hoezo?
Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 730.000 leden en vrienden van Natuurmonumenten. Puur Natuur Postbus 9955, 1243 ZS ‘s-Graveland puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN: 2213_218X Redactie hoofdredacteur: Marianne Nouwens eindredacteur: Frans Bosscher bladmanager: Irene Burkunk beeldredacteur: Stefan Claessens redactieleden: Wieger van Beek, Tim van den Broek, Claudia Majoor, Lidewij Staal, Marlies Tenback, Maaike Wermer, Codyn Woerde Art direction & vormgeving Media Mind Creative BV Dinq media BV Prepress Dinq media BV Druk, papier en plastic Habo Da Costa drukt Puur Natuur CO2-neutraal op FSC® gecertificeerd papier. Indien nodig wordt Puur Natuur verpakt in een plastic wikkel. Werp deze wikkel in de plastic recylecontainer, voor een minimale milieubelasting. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO2-uitstoot hiervan. Vragen over uw lidmaatschap? Stel ze aan de Ledenservice via T (035) 655 99 11, of op nm.nl/vragen
D
e winter heeft de reputatie saai te zijn. Hij kan niet snel genoeg voorbij zijn. Da’s gek, want we doen van alles om het toch leuk te hebben in deze koude maanden. We maken het huis gezellig, kruipen bij de open haard met
een tijdschrift of tablet (om bijvoorbeeld deze Puur Natuur op te lezen), koken de lekkerste maaltijden en drinken een goed glas met vrienden en familie. En als er een dik pak sneeuw of een fijne ijsvloer ligt, zijn we met geen stok binnen te houden. En terecht, want er is in de winter veel te beleven. Al schaatsend kom je bijvoorbeeld op plekken waar je anders niet kunt komen. En in de sneeuw vind je sporen van al die dieren die, zij het soms wat aangepast, onze winters prima doorstaan. Dat roept dan meteen de vraag op, hoe ze dat doen? Op heel verschillende manieren, zo blijkt uit een overzicht in dit nummer. Die verscheidenheid aan overlevingsstrategieën doet je realiseren dat de natuur eigenlijk een enorm laboratorium is waarin al vele, vele miljoenen jaren heel efficiënte oplossingen voor praktische problemen zijn gevonden. Ontwerper en innovator Daan Roosegaarde heeft er z’n levenswerk van gemaakt om zulke oplossingen te doorgronden en in te zetten voor het verkeer, voor de verlichting van gebouwen of de inrichting van groene plekken in de stad. De natuur als fascinerende bron van kennis en wijsheid. Een mooie gedachte.
Cover eidereend Foto: Nico van Kappel/Buiten-Beeld
Marianne Nouwens hoofdredacteur
Natuurmonumenten is een van de 85 Goede Doelen van de Nationale Postcode Loterij. Natuurmonumenten voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving
PUUR
3
natuur
HOE WERKT LAYAR?
Ook online zijn we Puur Natuur! Puur Natuur op je tablet
Puur Natuur is verrijkt met veel digitale extra’s. Hier lees je hoe het werkt:
Je kunt Puur Natuur nu ook lezen op je tablet. Download de app in de App Store of Google Play, log in met je lidmaatschapsnummer en je hebt meteen alle extra’s onder handbereik. Veel plezier! Laat je via @PuurNatuur of met een mail naar puurnatuur@natuurmonumeten.nl weten wat je ervan vindt?
Download de gratis Layar-app voor smartphone en tablet, of update de
(je lidmaatschapsnummer vind je op de adresdrager van
laatste versie.
deze Puur Natuur of op je lidmaatschapspas)
NIEUW!
Open de app en ga naar de pagina’s met ’t Layar-icoon: p. 6, 10, 12, 16, 22, 37 en de cover
Onze boswachters op You Tube We plaatsen regelmatige nieuwe filmpjes op You Tube over ons werk in en voor de natuur. Abonneer je op ons kanaal en
Houd je telefoon
je krijgt automatisch een melding als er weer een nieuwe is.
boven de cover. Druk op ‘scan’en blijf richten op de hele pagina.
winnende foto
Wacht tot de digitale extra’s (bijv. een ‘film’-
Stuur je mooiste sneeuwfoto in
button) op
Na het succes van de paddenstoelenfoto’s houden we ook deze winter weer een foto
het apparaat
wedstrijd voor onze Facebook-vrienden. Zo gauw de eerste sneeuw valt, gaan we los. Hou
verschijnen.
onze Facebook-pagina in de gaten. De mooiste sneeuwfoto krijgt weer een mooie prijs.
Druk op de button en bekijk
De fotowedstrijd over paddenstoelen leverde maar liefst ruim zeshonderd inzendingen op
bijvoorbeeld het filmpje.
met werkelijk fantastische foto’s. Casper van Dort is tot winnaar uitgeroepen met een foto
Volg onze boswachters
Bekijk ook het Layar-instructiefilmpje op nm.nl/puurnatuur
Je vindt ze op nm.nl/twitter
PUUR
4
Kijk eens
De natuur in je inbox
op Facebook
Meer over de natuur in jouw
Deel jouw natuur
buurt en de leukste activiteiten
via facebook.com/
sturen we je graag per e-mail.
natuurmonumenten
Ga naar nm.nl/media
natuur
foto’s: Janko van Beek, Ruud Poelstra
van een muizenstaartzwam op een dennenappel.
Ga mee in dit winternummer 10 Column Ruben Smit
30 Groot Wild Enquête: de uitkomsten
Wildernisfilmer
12 Winterse wandeling langs
Winterpret bij de Ankeveense Plassen
12
de Ankeveense Plassen
34 Ontwerper Daan Roosegaarde: niet babbelen, maar bouwen
16 Opruimen in de natuur
42 Van bes tot bol
Dode dieren zijn kleine natuurge-
de cyclus van de maretak
biedjes waar het barst van het leven
16
44 Tips om de winterse natuur 22 6 handige manieren om
Wie ruimt toch al
de winter te overleven
in te trekken van groenauteur Gerritjan Deunk
die dode dieren op?
28 Nieuwe bewoners van Hackfort
34
De nieuwe wereld van Daan Roosegaarde
47
De kleuren van de goudplevier
32
22
Maak je eigen
Hoe houden ze
kerstlampjes
zich warm?
PUUR
5
natuur
6 Koninklijke visser 8 Vragen staat vrij 11 Anno 1838 met Koekkoek 19 ‘Zoutwinning funest voor vogels’
20 21 26 31 32 37 38 40 43 47
Nieuw: Verrekijkers Prinses Laurentiens Mr Finney Rozig bij de open haard Loopgraven WO I in Bergherbos Maak de mooiste kersthangers Bedreigd: hermelijn De rijkdom van wadplaten Van deur tot deur voor de natuur Quarantaine op Tiengemeten Goudplevieren zingen sterren van de hemel
48 Met de slee de helling af 50 Naar buiten: winterse tochten 54 Service
Handige manieren om de winter te overleven
De kou de baas! Het is hartje winter en soms bitter koud. Je gaat haast meelij met de dieren krijgen die buiten, zonder huis en haard, moeten zien te overleven. Niet nodig. Ze redden zich prima.
Bij elkaar kruipen Paarden zijn echte groepsdieren. Ze zijn graag samen. Lekker samen hollen, samen grazen en samen een beetje staan te slapen. Samen voelen ze zich veilig. Zeker de half wilde paarden, zoals koniks, die in natuurgebieden worden ingezet voor begrazing. Die komen oorspronkelijk uit Polen, waar het heel streng kan winteren. Toch hebben ze totaal geen behoefte aan een warme stal, ook niet in de winter; wel aan elkaar. Goed ingepakt in een dikke wintervacht zoeken ze elkaars warmte. Dat doen niet alleen paarden. Ook Schotse hooglanders houden elkaar warm in de winter.
Bekijk konikpaarden in de winter
Laagje extra Een duiker die in het koude water plonst, trekt eerst een wetsuit aan. Zonder dit nauwsluitende isolerende pak zou hij al gauw tot op het bot verkleumen. Een echte duikkampioen is de grijze zeehond, die veel rond de Britse eilanden voorkomt, maar ook steeds meer langs de Nederlandse kust. Als in de winter het zeewater kouder en kouder wordt, heeft hij gezorgd voor zijn eigen isolerende duikerpak, een extra dikke speklaag onder zijn vel.
grijze zeehond
Stevige winterjas Als een vos het warm heeft, hangt hij zijn tong uit zijn bek om af te koelen. Zijn vacht is een altijd warme bontjas, die hij niet even uit kan doen. Het is een jas met een warme voering: onder de dekharen zit een ondervacht van korte wolharen. Talgklieren maken de jas vettig en waterafstotend. Als de winter nadert, wordt zijn jas extra stevig. De dekharen worden langer en gaan rechter overeind staan doordat de ondervacht dichter wordt. Zo lijken vossen, maar ook
vos
bunzings, hermelijnen en marters, in de winter een stuk dikker.
In strenge winters is voedsel eigenlijk een veel groter probleem dan de kou Oppompen met lucht Het geheim van het vederlichte, maar toch zo warme dekbed is lucht. Lucht isoleert en het overgrote deel van een donzen dekbed is lucht. Het trucje om ons warm te houden met lucht hebben mensen van vogels afgekeken. Het roodborstje demonstreert het elke winter weer. Als het echt koud wordt, gaat het ‘dik’ zitten, zoals dat heet. Het zet zijn veren uit om zo veel mogelijk warme lucht vast te kunnen houden. Ook andere vogels, zoals winterkoninkjes en merels, passen deze truc toe.
roodborstje
lepelaars
Reisje naar de zon Het bijzondere aan lepelaars is dat ze snavels hebben in de vorm van twee op elkaar
De vogels die wel blijven, kunnen we helpen
passende lepels. Heel handig om er in een sloot stekelbaarsjes mee te vangen of garnalen in een waddengeul. Maar dat lukt alleen als het water warm genoeg is voor die beestjes. In de winter laten visjes en garnalen zich niet vangen. Gras of iets anders eten is geen alternatief voor lepelaars. Dus vertrekken ze naar warme buitenlanden, samen met tientallen andere vogelsoorten. Een paspoort hebben ze niet nodig. Alleen een paar sterke vleugels.
Naar beneden die temperatuur Echte libellen en ook de libellen die juffers genoemd worden, kunnen niet tegen vrieskou. Ze overwinteren als ei of larf, verstopt op een beschutte plek. Er is een uitzondering: de bruine winterjuffer. Als je heel goed zoekt, zou je hem op de hei kunnen vinden. Ook als het vriest. Als een bruin stokje zit hij tegen een plantenstengel aangedrukt. En
handje helpen In de winter moeten vogels veel meer moeite doen om eten te vinden. Dat kost ze veel
pimpelmees
energie. Aan het eind van de winter is hun vetreserve helemaal op. Daarom is het een goed idee om de vogels rond je huis aan voer te helpen. Zo komen ze in veel betere conditie de winter door en kunnen ze het voorjaar helemaal fit aan een nestje met eieren en jongen beginnen. Op nm.nl/vogelsvoeren vind je alles wat je nodig hebt.
PUUR
24
natuur
TEKST: Frans Buissink I foto’s: Els branderhorst/buiten-beeld, Menno Schaefer/Fotonatura, Huub Smeding/Fotonatura, Jeroen Stel/kina, Jordi strijdhorst/buiten-beeld
blijft in leven doordat hij een natuurlijk soort antivries in de aderen heeft.
bruine winterjuffer
Naar buiten
Wij selecteren de leukste activiteiten, maar er is natuurlijk nog veel meer te doen bij Natuurmonumenten. Bekijk het nu op nm.nl/agenda. Of bel met de Excursielijn, T (035) 655 99 55
Overijssel
Midwinternacht wandeling
Jeneverbes wandeling
Wandeling met lunch
Winterstruintocht met snert
Kom tijdens midwinternacht
Wandel over de heide van het
Trek stevige, waterdichte
De gids neemt je mee op een
genieten van de lichtjeswande-
Mantingerveld, met z’n karak-
schoenen aan en wandel met
5 km winterwandeling langs
ling door Kardinge. Tijdens
teristieke jeneverbesstruiken
de verrekijker over het Dwin-
mooie trilvenen en trekgaten in
deze wandeling staan je leuke
(21 dec)
gelderveld. Lunchen doen we
De Wieden. Na afloop wacht
Stevige snertwandeling
Eindejaarstocht met vuurkorf
Een tocht van 14 km met de
Doorstapwandeling met de
boswachter door het prachtige
boswachter door het Leuve-
Deelerwoud. Onderweg laden
numse bossen. Inclusief snert
we de accu op met snert en
en een kruidenlikeurtje rond de vuurkorf! (28 dec)
Utrecht
Boswandeling met high tea
Kerstwandeling Kaapse Bossen
Wandel anderhalf uur met de
Kom op Tweede Kerstdag een
boswachter over Landgoed
frisse neus halen! Tijdens deze
Duin en Kruidberg. Afsluitend
winterse wandeling gaan we op
een uitgebreide high tea in het
zoek naar sporen en geluiden van dieren (26 dec)
dec
NOORD-HOLLAND
landhuis (29 dec)
Noord-Brabant
Ganzen in het deltagebied
Lunchwandeling
Snertwandeling
Maak kennis met het winterse
Wat is er fijner dan buiten
Busexcursie met twee door-
sprookjesbos van Slot
uitwaaien en daarna binnen
gewinterde vogelaars over de
Haamstede, dat normaal niet
opwarmen. De winterwande-
Zuid-Hollandse eilanden naar
toegankelijk is. Grijp nu je kans!
ling over Wallsteijn en Oude
Schouwen-Duiveland (25 jan)
(15 dec)
Buisse Heide sluiten we af met
PUUR
50
natuur
dampende snert (22 dec)
dec
Zeeland
dec
Zuid-Holland
jan
Nog meer inspiratie vind je ook in onze bezoekers& infocentra. Kijk op nm.nl/ bezoekerscentra
De redactie selecteerde de lekkerste wintertochten, met en zonder snert!
dec
roggebrood (21, 30 dec)
een heerlijke kop snert (25 jan)
17x Wintertochten
DEC
Gelderland
DEC
Gelderland
onderweg (27, 30 dec, 3 jan)
JAN
activiteiten te wachten (21 dec)
DEC
Drenthe
DEC
Drenthe
DEC
Groningen
Op 5 januari schenken onze boswachters warme chocomel, middenin de natuur! Kom ook samen proosten! Ga naar nm.nl/ warmwelkom Gelderland
Veluwe Midwinter wandeling Samen met de boswachter over de heuvels en door de bossen van de Reeënberg, Hoevedelle
DEC
en Ramenberg. Daarna snert (21 dec)
NOORD-HOLLAND
Oliebollen op de buitenplaats Geniet van de winter op de ‘s-Gravelandse buitenplaatsen. Na 6 km wachten er verse olie-
Donkerwandeling
Bikkelvaartocht
Wandel mee door de Kwade
Ooit de Nieuwkoopse Plassen
Hoek in het donker. De
op geweest in de winter? Vaar
zintuigen staan op scherp. Je
mee, ervaar de stilte en ontdek
zult zien dat de beleving dan
de winterse natuur op de
compleet anders is (21 dec)
plassen (15, 22 en 29 dec)
dec
Zuid-Holland
dec
Zuid-Holland
Noord-Brabant
Limburg
Overwinteren op Huis ter Heide
Winter bij de Maas
Veel trekvogels doen Huis ter
kou en ontdek hoe mooi de
Heide aan in de winter. Kom
Maasvallei is. Een heerlijke
het zelf bekijken tijdens de
uitwaaiwandeling, met afslui-
nieuwjaarsexcursie. Verrekijker
tend een warme versnapering
meenemen! (12 jan)
(15 dec)
foto:pauline joosten, janko van beek
Gooi en Vechtstreek (29 dec)
DEC
bollen in Bezoekerscentrum
ga voor meer wandelingen naar nm.nl/ routes
dec
jan
Trek eropuit in de knisperende
PUUR
51
natuur
Naar buiten
Let op: de openingstijden zijn in de winter anders dan in de zomer. Raadpleeg voor de wintertijden nm.nl/agenda.
Drenthe
Overijssel
Gelderland
Dwingelderveld
De Wieden
Veluwezoom
Loop over de bodem van een
Vanaf het vlonderpad en laar-
In dit fraaie boerderijencomplex
heideven en bewonder de
zenpad beleef je het besloten
vind je de leukste routes en een
stekelbaarsjes en libellenlarven
rietland en de weidsheid van de
geweldige collectie aan natuur-
achter glas. Of duik je liever het
Beulakerwijde op z’n best.
cadeautjes. En je kunt er terecht
wilgenhuttendorp in? Hier kan
voor de lekkerste lunches in de
het allemaal.
brasserie.
‘s-Graveland
9x Een warme start Onze bezoekerscentra zijn hét vertrekpunt voor routes, speurtochten en kinderfeestjes.
NOORD-HOLLAND
Gooi en Vechtstreek In de pas verbouwde boerderij vind je eindeloze routes, speurtochten en koop je de leukste cadeautjes. Kinderen kunnen er terecht voor spelletjes en de
Openings tijden vind je op nm.nl/ bezoekerscentra
Gelderland
De Groote Modderkolk Bewonder de biologische zorgboerderij met moestuin en potstal, drink wat in de theeschenkerij of koop biologisch eten in de boerderijwinkel.
Zuid-Holland
Zuid-Holland
Tiengemeten Speciaal geopend in de kerstva-
Nieuwkoopse Plassen
kantie. Met exposities, winkel
Je vindt er binnen- en buiten-
en suggesties voor een leuk
activiteiten voor jong en oud,
dagje struinen op het eiland.
exposities en een winkel. Vergaderen kan er ook. Of pak een tafeltje in Restaurant Tijsterman.
mooiste natuurvondsten.
Noord-Brabant
limburg
Oisterwijk
Brunssummerheide
Een sfeervol houten chaletje
Hier kom je dagelijks voor de
middenin de Oisterwijkse
lekkerste pannenkoeken en
bossen. Met routes, speur-
eindeloze heideroutes. Buiten
tochten, een echte bijenkast,
kunnen kinderen heerlijk
opgezette beesten en een
ravotten, klimmen en spelen in
winkel met de leukste cadeaus
het avonturenbos.
Brunssummerheide
PUUR
52
natuur
Tot ziens winter ...
Zó fris, zó teer “De sneeuw is nog maar nauwelijks weg en dan duikt de bosanemoon al op. Het is één van de eerste voorjaarsbloeiers. Zo’n eersteling is zó fris, zó teer. Juist omdat hij de eerste is, vind ik de anemoon heel intrigerend. Ze heeft kennelijk maar weinig warmte nodig om te ontkiemen. We hebben hier een stuk nat bos, waar bosanemonen en klaverzuring – ook zo’n vroege plant – een enorm wit tapijt vormen; soms staat er ook nog een aronskelk tussen. Dat is geweldig. Dan weet je
foto: Ramon Stijnen/kina
dat de lente in aantocht is.”
Marcel Dellink
boswachter Bergherbos (Gld) @boswachtermd
PUUR
55
natuur
ik wil OERRR
Doe mee en ga naar OERRR.nl Deel je leukste speeltips op OERRR.nl/facebook