Puur Natuur herfst 2013

nummer 3 - 2013

Laat je verwonderen door de herfst

Doe mee

met de grote wild-enquĂŞte De rodekoolzwam ...

en andere herfstgeheimen

Schiermonnikoog de sensatie van de vogeltrek

puur natuur nummer 3 - 2013

Bovenop de natuur

Goedemorgen ... boswachter Wel duizend tinten “Op een mooie herfstochtend heeft het kronendak van de Kaapse Bossen wel duizend tinten. De lariks kleurt goud, de beuk vertoont allerlei schakeringen van geel, licht groen tot bruin. Tja, welke kleuren zijn er niet. Dat zie je toch nergens beter dan vanaf De Kaap, een uitkijktoren van meer dan 25 meter hoog. Met de zachte ochtendzon erop is het of je uitkijkt over een sprookjesbos. En ik weet het zeker: morgen gun ik mezelf weer tien minuten om te genieten van deze geweldige plek.�

Stef van Helmondt

PUUR

2

foto: Julian mohr/Expectmohr

boswachter van de Kaapse Bossen (Ut.)

natuur

Colofon Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 730.000 leden en vrienden van Natuurmonumenten.

Puur Natuur Postbus 9955, 1243 ZS ‘s-Graveland puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN: 2213_218X Redactie hoofdredacteur: Marianne Nouwens eindredacteur: Frans Bosscher bladmanager: Irene Burkunk beeldredacteur: Stefan Claessens

Bekijk het eens van boven

redactieleden: Wieger van Beek, Tim van den Broek, Claudia Majoor, Lidewij Staal, Marlies Tenback, Maaike Wermer, Codyn Woerde Art direction & vormgeving Media Mind Creative BV Dinq media BV Prepress Dinq media BV Druk, papier en plastic Habo Da Costa drukt Puur Natuur CO2-neutraal op FSC® gecertificeerd papier. Indien nodig wordt Puur Natuur verpakt in een plastic wikkel. Werp deze wikkel in de plastic recylecontainer, voor een minimale belasting van het milieu.

W

at moet dat heerlijk zijn, denk ik vaak als ik met m’n kat naar de vogels kijk die hoog boven ons zweven. Gaan en staan waar je wilt, reizen door een immense ruimte, weg

van het lawaai op straat. Wat een gevoel van vrijheid moet dat geven.

Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO2-uitstoot hiervan.

En dan die uitzichten. Wat wordt onze wereld klein als je er van boven naar kijkt. Het is net of je er niet meer bij hoort. Kon ik maar als Nils Holgersson op de rug van een gans rondtrekken… Vorig jaar lieten de

Lezersservice T (035) 655 99 11

makers van de BBC-serie Earthflight ons zien hoe wonderschoon moeder

Cover Rodekoolzwam Foto: Jan Vermeer/Foto Natura

serie Nederland van Boven, die ons een totaal nieuw perspectief op onze

aarde er door de ogen van een vogel uit ziet. Dichterbij huis was er de eigen leefomgeving bood. Komend najaar gaat de twee reeks van start.

De uitzendingen laten ook op een fascinerende manier zien hoe wij in

Natuurmonumenten is een van de 85 goede doelen van de Nationale Postcode Loterij.

Natuurmonumenten van harte meegewerkt aan de totstandkoming van de nieuwe serie. In de eerste aflevering gaat het bijvoorbeeld over de beperkte ruimte die we onze wilde dieren gunnen. Wordt het niet eens tijd dat er op meer plekken in ons land herten en zwijnen kunnen leven, foto: Danny Ellinger/Foto Natura

Natuur­monumenten voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving

Nederland met onze kwetsbare natuur omgaan. Om die reden heeft

is daarom ook één van de vragen die we jullie voorleggen in onze groot wild enquête. En hebben we daar wat voor over? Laat het ons weten!

Op de uitkomsten komen we zeker terug.

Marianne Nouwens hoofdredacteur

PUUR

3

natuur

HOE WERKT LAYAR? Puur Natuur is verrijkt met veel digitale extra’s.

Hier lees je hoe het werkt:

Ook online zijn we Puur Natuur!

Natuurbrief Junior

Download de gratis

De schoolvakanties worden nog leuker met

Layar-app voor

een gratis abonnement op Natuurbrief Junior.

smartphone en

Natuurbrief Junior houdt je per e-mail op de

tablet, of update de

hoogte van alle kinderactiviteiten bij jou in

laatste versie.

de buurt. Abonneer je nu gratis via nm.nl/

VPRO Nederland van bovenextra’s

nieuwsbriefjunior

Vanaf maandag 14 november (Ned 1, 22.20 uur) start

Regel je abonnement nu direct via

Open de app en ga naar de pagina’s met ’t Layar-icoon:

de tweede VPRO-serie Nederland van Boven. Voor deze serie werkten de filmmakers samen met boswachters van Natuurmonumenten. Het levert spectaculaire opnamen op. En Natuurmonumenten doet er nog

p. 4, 8, 13, 23, 27,

een schepje bovenop. Op nm.nl/NLvanboven vind je

30, 32, 40, 41, 55.

vanaf de eerste uitzending allerlei extra’s, zoals ongebruikt filmmateriaal, achtergronden en interviews met boswachters. Komt dat zien!

Houd je telefoon boven pagina 41.

S DE CYCLU

van de herfstbladeren galappels op wesp van kennen de kleurige van een galwesp. Een Veel mensen de larve nerende levenscyclus. ne bolletje huist fascin fascinerende een eik. In dit groott mett een groot millimeters slechts slecchts enkele

Druk op ‘scan’en

d doorsnede doorsn galappell

4. Uitvliegen

5. Knopgalletjes

Galappel

1. Paring

INGE VAN NOORTWIJK

eikengalIn mei paren elkaar. De wespen met zitten kleinere mannetjes de vrouwdaarbij bovenop mannetjes zit tjes. Voor de dan zo goed het leven er paartijd gaan als op; na de

MEIJERS I ILLUSTRATIE:

Galappel

Eitjes leggen

Paring

de Begin juni prikken klein gaatje vrouwtjes een een eikenin de nerf van leggen ze hun blad. Daarin stofje dat het eitjes én een Het bladblad infecteert. er woekeren; weefsel gaat een gal ontstaat ‘s zomers van zo’n 2 cm

doorsnede.

PUUR

PR_00_H13_totaal.indd

41

blijf richten op de

SchoolTV-filmpje over de galwesp!

s Knopgalletje

Uitvliegen

valt het blad In de herfst de boom. met de gal uit knaagt Tegen de winter volgroeide de inmiddels gaatje in de galwesp een vliegt uit. Alle galappel en

galwesp. is ook Van een galappel zie p. 32. inkt te maken,

TEKST: WILCO

zij dood.

Binnen dit beschermde de larve bolletje groeit zich met gestaag en voedt Zo tegen het galweefsel. de larve de herfst verpopt tot zich in de galappel

Bekijk nu het

uitvliegende in de herfst zijn vrouwtjes! galwespen

hele pagina.

bevrucht, Zonder te zijn vrouwtjes nu leggen deze eitjes in eikenknoppen. zich in de Hier vormen paarse fluweellente kleine vliegen galletjes. Daaruit vrouwtjes de galwespen: Zo is de én mannetjes. cyclus rond.

NATUUR

30-08-13

12:47

41

Wacht tot de digitale extra’s

S DE CYCLU

van de herfstbladeren galappels op wesp van kennen de kleurige van een galwesp. Een Veel mensen de larve nerende levenscyclus. ne bolletje huist fascin fascinerende een eik. In dit groott mett een groot millimeters slechts slecchts enkele

(bijv. een ‘film’-

3.

3 Galappel

leggen 2. Eitjes leggen

d doorsnede doorsn galappell

4. Uitvliegen

5. Knopgalletjes

Galappel

1. Paring Eitjes leggen

eikengalIn mei paren elkaar. De wespen met zitten kleinere mannetjes de vrouwdaarbij bovenop mannetjes zit tjes. Voor de dan zo goed het leven er paartijd gaan als op; na de

PR_00_H13_totaal.indd

de Begin juni prikken klein gaatje vrouwtjes een een eikenin de nerf van leggen ze hun blad. Daarin stofje dat het eitjes én een Het bladblad infecteert. er woekeren; weefsel gaat een gal ontstaat ‘s zomers van zo’n 2 cm

zij dood.

TEKST: WILCO

MEIJERS I ILLUSTRATIE:

INGE VAN NOORTWIJK

Paring

doorsnede.

Galappel

Binnen dit beschermde de larve bolletje groeit zich met gestaag en voedt Zo tegen het galweefsel. de larve de herfst verpopt tot zich in de galappel galwesp. is ook Van een galappel zie p. 32. inkt te maken, PUUR

41

41

NATUUR

button) op

Bekijk nu het SchoolTV-filmpje over de galwesp!

Uitvliegen

valt het blad In de herfst de boom. met de gal uit knaagt Tegen de winter volgroeide de inmiddels gaatje in de galwesp een vliegt uit. Alle galappel en in de herfst galwespen

uitvliegende

zijn vrouwtjes!

s Knopgalletje

het apparaat

bevrucht, Zonder te zijn vrouwtjes nu leggen deze eitjes in eikenknoppen. zich in de Hier vormen paarse fluweellente kleine vliegen galletjes. Daaruit vrouwtjes de galwespen: Zo is de én mannetjes. cyclus rond.

30-08-13

12:47

verschijnen.

Druk op de button en bekijk

Naar Speelnatuur met oerrr

Bladerhopen, modderplassen, storm, heksenkringen. Herfst is oerrr!

Leg nu samen met je kind jullie ultieme herfstmoment vast, en win een dagje Speelnatuur op eiland Tiengemeten (ZH) voor het hele gezin. Stuur je foto vóór 10 oktober in via oerrr.nl/herfstfoto

bijvoorbeeld het filmpje.

Volg onze

Kijk eens op

De natuur in je inbox

boswachters

Facebook

Meer over de natuur in jouw buurt

Je vindt ze op nm.nl/twitter

Bekijk ook het Layar-instructiefilmpje op nm.nl/puurnatuur

Deel jouw natuur via

en de leukste activiteiten sturen

facebook.com/natuur­

we je graag per e-mail. Ga naar

monumenten

nm.nl/media

Tips voor de schoolvakantie nu op nm.nl/herfstvakantie PUUR

4

natuur

foto’s: Marianne van Rijsdijk, Ferry siemensma, Sander Verwoerd

3.

3 Galappel

leggen 2. Eitjes leggen

in de wes ps p Alles o ver o p pagina 16

Ga mee in dit herfstnummer 10 Column Sacha de Boer

35 Kom ook een boom planten!

fotograaf in de natuur

36 Het lekkerste eten uit de natuur 12 Wandelen tussen de vogels

Struinen langs het strand

28

12

Wel of niet afschieten?

op Schiermonnikoog

Inspirerende keuzes van wildplukker Edwin Florès

20 Geert Rozinga (VPRO):

38 Verkeersdrukte op de natuurbrug

Van boven ligt ons land er eigenlijk

41 De cyclus: hoe ontstaat toch zo’n

wel vredig bij

galappel?

Wat vind jij?

28 De groot wild enquête Hoe moeten we omgaan met herten en zwijnen? Geef je mening.

47

20

Majestueuze

Nederland van Boven

reiziger

44 Zorgen voor de natuur, zaak van ons allemaal

6 Rodekoolzwam 8 Vragen staat vrij 11 Anno 1640 met Rembrandt 18 Nieuw: agenda en kalender 19 Noordal: echt Limburg 25 Ruimte voor Oosterheide 26 Patronen in de modder 31 Bunker als vleermuiskelder 32 Bak je eigen pompoenkoekjes

10 36

Wildplukken

Stadsmens ontdekt

met Edwin

de natuur

Florès

38 Grootste natuurverbinding 43 Het Keunenhuis gered 47 Indrukwekkende kraanvogel

48 Hollandse molens 50 Naar buiten: de mooiste uitkijkpunten

54 Service

Komt dat zien

Op het verkeerde been De opgeschoten rodekoolzwam ziet eruit als pasgekookte rode kool. De rodekoolzwam is net zo eetbaar, maar heeft veel minder smaak. Hij heet ook wel amethistzwam, omdat z’n kleur erg lijkt op die van de edelsteen amethist.

En hij behoort tot de fopzwammen, een familie die door kleurwisselingen zelfs doorgewinterde paddenstoelenkenners op het verkeerde been kan zetten. Dat geldt overigens voor veel meer soorten paddenstoelen en zwammen. Het is een wonderlijke wereld die vooral in de herfst zichtbaar wordt op bomen, struiken, planten, wortels, dood hout en op de bodem. De parade van veelvormigheid daagt paddenstoelenkenners voortdurend uit. Alleen al in Nederland zijn momenteel ruim vierduizend soorten bekend. En het einde is nog lang niet in zicht. Mycologen, zoals de paddenstoelenkenners worden genoemd, ontdekken in ons land jaarlijks bijna honderd nieuwe soorten! Maar ook zonder die soortenkennis kun je je verwonderen over al die kleurrijke verschijningen die onze najaarsnatuur zo kenmerken.

De mooiste paddenstoelengebieden van Natuurmonumenten: 1 Landgoederen

5 Voorsterbos

De Braak en

6 Voorstonden

Vennebroek

7 Kaapse Bossen

2 Dwingelderveld

8 Voornes Duin

3 Drents Friese Wold

9 Stippelberg

4 De Wieden

10 Schinveldse Bossen

8

1 32

45 7

6 9 10

Speciaal Door de grote afwisseling van gazons, parken, tuinen en bossen komen op landgoederen veel paddenstoelen voor.

Natuurmonumenten maait daarom de lanen regelmatig, zodat paddenstoelen de best mogelijke groeikansen hebben.

En bij het Voorsterbos richt Natuurmonumenten samen met de Nederlandse Mycologische Vereniging een speciaal reser-

foto: robert thompson/Nature picture library I foto inzet - onderzijde rode koolzwam: ben walet

vaat in voor paddenstoelen.

Vragen staat vrij

In de natuur gebeuren allerlei dingen waarvan je soms denkt: hè, hoe kan dat? Heb je ook zo’n vraag, stuur ‘m dan naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl. De leukste vragen beantwoorden we in één van de volgende nummers van Puur Natuur.

Bewonder de spreeuwenwolk nu via Layar

S

slapen is immers veiliger. De spreeuwenwolk verandert steeds van vorm, wellicht om roofvogels in verwarring

te brengen. Door steeds hun buren in de gaten te houden én bewegingen te kopiëren, botsen de vogels niet.

Waarom maken spreeuwen van die schitterende figuren?

Hoe vinden vogels de weg terug?

en sterren, en voor dagvliegers (ooievaars en zangvogels) is de zon een goede gids. Ook het aardmagnetisch veld wijst vogels de weg. Kort geleden ontdekten wetenschappers dat vogels eigen-

V

eel vogels zijn inmiddels

broedde. Dat kan dankzij zeer

lijk gewoon hun snavel achterna

vertrokken voor een

geavanceerde navigatiemethoden.

vliegen. Die snavel bevat namelijk

reis van soms duizenden

Trekvogels laten zich onder meer

kleine magnetische deeltjes die als

kilometers naar het zuiden. Over

de weg wijzen door planeten

kompasjes werken. De onderzoe-

een half jaar komen ze weer onze

en sterren en volgen lijnen in

kers verstoorden bij roodborsten

kant op. De gierzwaluw nestelt

het landschap zoals de kust en

en karekieten de magneetjes in de

zich dan onder dezelfde dakpan

bergketens. Nachtelijke trekkers

bek en prompt vlogen ze faliekant

als dit jaar, de grutto vindt feil-

(lijsters en zeevogels) gebruiken

verkeerd.

loos de wei terug waar hij eerder

onder meer de stand van maan

PUUR

8

natuur

tekst: Monica Wesseling i Foto’s: Paul van Hoof/buiten-beeld, Michel geven/buiten-beeld, jan van der greef/buiten-beeld, ruud poelstra, stoelwinder/kina,

preeuwen zoeken elkaar op voor de nacht. Samen

Hoe hangt een torenvalk zo stil?

Opeens zie je die torenvalk hangend in de lucht. Bidden heet dat. Zelf heb je moeite je staande te houden en de vogel lijkt doodstil te staan. Dat is niet zo. In werkelijkheid vliegt de torenvalk, op topsnelheid, precies zo hard als de tegenwind hem achteruit duwt. Zo blijft hij op dezelfde plek en speurt daar

Breekt een

naar muizen, die hij vindt door hun urinespoor te volgen.

Waarom kleuren niet alle bladeren rood?

Bladeren zijn ’s zomers groen door het pigment chlorofyl, de stof die zonlicht omzet in energie. In de herfst breekt dit pigment af en worden de minder dominante kleurstoffen zichtbaar. Zit er veel caroteen in het

eekhoorn wel eens wat als hij naar beneden valt?

E

en eekhoorn valt niet snel, alleen bij paniek. Gebeurt dit in de boomkroon, dan weet hij zich meestal nog wel ergens vast

te grijpen. In elk geval probeert hij met gespreide staart de vaart te temperen. Soms mislukt alles en valt hij echt. En dan kan hij iets breken.

Kunnen dieren

elkaar herkennen?

Z

oogdieren herkennen

geheugen en dus hersens. Zelfs

partner en familie op geur,

de sekse onderscheiden is soms

zicht en geluid. Zo heeft

moeilijk. Daarom bespringen

elke bever een eigen geurtje en

kikkermannen in de paar-

blad, dan kleurt dit geel/oranje

houden walvissen en wolven met

tijd alle kikkers die ze

(berk); veel anthocyaan zorgt

geluid contact op (grote) afstand.

tegenkomen.

voor rood (Amerikaanse eik).

Vogels kunnen er ook wat van.

Raven herinneren zich drie jaar lang gezicht en geluid van vriend en vijand, en ooievaars klepperen alleen voor hun partner. Maar veel soorten lukt het niet. Een individu herkennen vergt namelijk

PUUR

9

natuur

Door te huilen houden wolven op grote afstand onderling contact

COLUMN

Ineens hangen er tientallen appels aan die sneue boompjes zoek, maar wel op slag verkocht. In de verwilderde tuin staat

mijn schooltijd, altijd in de stad gewoond. Met veel

een tamme kastanjeboom, bramenstruiken groeien langs het erf

plezier. Want ga maar na, alles is hier voor mijn twee

en deze zomer hangen er opeens tientallen appels aan boompjes

favoriete bezigheden: fotografie en lekker

die eerder nog zo sneu oogden. Ik heb er een minimoestuintje

eten. Er zijn twee fantastische fotomusea

gemaakt met allerlei kruiden die in de buurt niet te

(Huis Marseille en FOAM), oneindig veel lekkere restaurants en een keur aan winkeltjes met de meest exotische

krijgen zijn en maak gepofte kastanjes, appeltaarten en bramentoetjes.

Kortom: de transformatie van stadsmens in

ingrediënten die je net voor dat ene

natuurmens is zich aan het voltrekken. In

aparte gerecht nodig hebt.

mijn nieuwe leven als fulltime fotograaf kom

Hier heb ik mijn fijne appartement

ik zelfs meer in de natuur dan ooit, en niet

met een klein stadstuintje, waar de

alleen meer in mijn vrije tijd. Met chefkok

groene halsbandparkieten schril

Jacob-Jan Boerma van restaurant De Leest

schreeuwend andere vogels verja-

in Vaassen heb ik het kookboek ‘Down

gen. En mijn fiets parkeer ik voor

to Earth’ gemaakt. Daarvoor trok ik

de deur. Geen haar op mijn

veel met hem door de natuur op zoek

hoofd die erover dacht om

naar eetbare lekkernijen. Zo vonden

de stad te verlaten!

En toch ging het fout.

we achter de zeedijk in Groningen lamsoor, zeekraal en kersverse

Mijn man en ik liepen

oesters. En bij een imker aten we

puur toevallig tegen een

de honing zo van de raat, tussen

heel lief buitenhuisje

de zoemende bijen. Maar mijn

aan in Overijssel. We

stadsappartementje helemaal

waren niet eens op

opgeven? Dat nooit!

Sacha de Boer

fotograaf en voormalig presentator NOS

Journaal. Het boek ‘Down to Earth’ is vanaf 15 oktober verkrijgbaar.

foto: Mark van der Zouw/beeldagent

A

ls geboren Amsterdammer heb ik, afgezien van

foto: paul van gaalen/kina I schilderij: Rembrandt van Rijn/rijks museum

Landschap met stenen brug Rembrandt van Rijn, circa 1640

P

Boven een Hollands landschap breekt een zonnestraal door de wolken. De naderende onweerslucht lijkt daardoor dubbel zo dreigend.

Landgoed Eerde

anno 1640

anno 2013 PUUR

ieter Roelofs, conservator

het alledaagse van de voorstelling.

Rijks museum: “De Stenen

Typerend voor zijn werk zijn de grof

brug in het Rijks museum

geborstelde, dreigende wolkenlucht

is één van slechts twee schilderijen

en de dramatische bundel door-

van Rembrandt die een landschap

brekend zonlicht. Dit plaatselijke

met een typisch Hollandse sfeer

lichteffect kondigt een weersomslag

laten zien. Een waterrijke, vlakke

aan. Het compositieschema met het

laagte strekt zich uit tot voorbij een

ietwat oplopende pad en de stenen

boerderij tussen hoge bomen, met

brug sluit aan bij een specifiek land-

een hooimijt en het profiel van een

schapstype dat ongeveer tien jaar

ranke kerktoren in de verte. Met de

eerder, rond 1630, door schilders

vertellende details, zoals de wagen

als Jan van Goyen en Salomon van

met paard links, de ploegende boer

Ruysdael werd ontwikkeld.”

in het midden en de roeiboten op

Bekijk het hele schilderij in zaal 2.8

de wetering benadrukt Rembrandt

van het Rijks museum

11

natuur

Erik Jansen (38) is boswachter op Schiermonnikoog. De Brabander kwam er in 1996 terecht als vrijwillige natuurgids. ‘Ik ben aan de natuur én aan de dorpsgemeenschap verknocht geraakt.’

Met Erik Jansen tussen de reizende vogels op

Schiermonnikoog kramsvogel

A

De één komt uit Siberië, de ander vertrekt naar Afrika. Het is een komen en gaan van vogels op Schiermonnikoog. Op het eiland komen ze weer op krachten, vertelt boswachter Erik Jansen tijdens een herfstwandeling van 15 kilometer.

ls je vanaf het bezoekerscentrum naar de

van een jaar zijn de veranderingen intens. Veel intenser dan

Westerplas gaat, loop je op de Middenstreek

op het vasteland. Zo staan de bermen aan de zuidkant van

langs een paar kleine huizen. Zo’n 300 jaar

de Westerplas in de zomer vol met rietorchissen en ratelaars.

oud zijn ze. Ze staan dicht op elkaar. Steile

Nu verdringen paddenstoelen elkaar: puntwasplaat, zwart-

dakhelling aan de westkant, glooiende

wordende wasplaat, elfenwasplaat. Aan de kale vlieren zijn

helling aan de oostkant. De huisjes geven Schiermonnikoog

de judasoren goed te zien.

een eigen couleur locale. Het verhaal erachter brengt je meteen bij de kern van het waddeneiland: dynamiek. Want

Net speenvarkens

de huisjes zijn gebouwd, zo vertelt boswachter Erik Jansen,

De Westerplas zelf heeft nu ook heel andere bezoekers.

toen het oude dorp door de zee verzwolgen dreigde te

Uit het noorden zijn eenden en ganzen gearriveerd, terwijl

worden. De bewoners braken hun huizen af en bouwden ze

de lepelaars die tegenover de vogelhut broedden weer zijn

een stuk oostelijker weer op.

vertrokken naar Afrika. De komende weken komen ook

Zo is Schiermonnikoog voortdurend aan verandering onder-

waterrallen langs, zegt Erik. “Je kunt ze niet zien, ze zitten

hevig. In de loop van eeuwen groeit en krimpt het eiland,

verstopt in het riet. Maar ze zijn wel te horen. Ze krijsen als

en ‘wandelt’ het door de zee. Ook op de beperkte tijdschaal

magere speenvarkens.” En als je geluk hebt, kun je ook een

PUUR

12

natuur

Download de wandelroute (15 km) nu via Layar of QR. Of ga naar nm.nl/route-erik. Bekijk ook via Layar het filmpje waarin boswachter Erik Jansen op zoek gaat naar strandschatten.

Langs de waterlijn zie je op Schiermonnikoog veel groepjes drieteenstrandlopers. Wat hogerop liggen volop zwaardschedes.

PUUR

13

natuur

waterral

visarend zien, die even het water

maar nog goed te herkennen aan zijn pluizige zaadkoppen.

in duikt om een vis te pakken en

“Hier komen weer andere trekvogels op af”, aldus Erik.

meteen weer doorreist.

“Sneeuwgors en strandleeuwerik bijvoorbeeld.”

Als we over de stuifdijk doorsteken

We gaan de duinen in en komen langs enkele valleien waar

naar Het Rif zien we uitgestrekte

Natuurmonumenten de afgelopen jaren veel begroeiing

velden met koraalrood zeekraal.

weghaalde om kenmerkende duinplanten, zoals orchideeën,

“Hier lag in het verleden dus het

hondsviooltje en spaanse ruiter te redden. De valleien

dorp”, vertelt Erik. “De laatste jaren groeit deze vlakte sterk

groeiden dicht doordat er teveel meststoffen uit de land-

aan. Dat komt vermoedelijk door veranderende stromingen

bouw in terechtkomen. In de herfst profiteren staalsteeltjes

als gevolg van de afsluiting van de Lauwerszee. ”

– weer een paddenstoel met een prachtige naam – van de kaalgemaakte bodems.

Vol met bessen In de struiken langs het duin is het ook volop herfst. Duin-

Het grote niets

doorn, hondsroos, vogelkers en vlier zitten vol met bessen.

Terug naar het strand komen we over een overgang met

Talloze vogels die op weg zijn naar hun winterverblijven,

aan weerszijden schermen van wilgentenen. “Ze zitten

komen hier op krachten: spreeuwen, kramsvogels, koper-

soms vol met hongerige goudhaantjes”, vertelt Erik. “Als ze

wieken, tuinfluiters, zwartkoppen. En op al die etende

aankomen, is dit het eerste struikachtige dat ze zien. Ze zijn

vogels komen weer sperwers af die gebruik proberen te

ook zo weer weg, want er is natuurlijk niks te halen.” De

maken van een moment van onoplettendheid. De zulte – die

schermen staan er om te voorkomen dat de overgangen uit

ook zeeaster wordt genoemd – op het strand is uitgebloeid,

gaan stuiven.

visarend

duindoorn

Handige sites Fietsen, wandelen, trailruntrajecten (uitgezet door outdoorspecialist Bever), huifkartochten. Op Schiermonnikoog verveel je je geen moment. En wat dacht je van een speciale natuurexcursie tijdens het Kamermuziekfestival op Schier (5-10 okt)? Check de volgende sites: nm.nl/schiermonnikoog, nm.nl/wadactief, nm.nl/trailrunning, facebook.com/waddenfans

tekst: Frans Bosscher I foto’s: Henny Brandsma/fotonatura, Rita van den Broek/kina, Luc Hoogenstein/ Buiten-beeld, Rene Koster, Henk Laverman/fotonatura, Ruurd Jelle van der Leij/fotonatura, Bertus Webbink/kina, Jan Wegener/fotonatura, Johan van der Wielen/Buiten-beeld, alje zandt

Vogels op weg naar hun winterverblijf komen hier op krachten

afstanden die heel lichte vogeltjes afleggen: fitissen en nachtegalen die voorbij de Sahara vliegen, sterns zelfs helemaal naar Zuid-Afrika. En dan zijn er nog de verrassingen.

Een bladkoninkje uit de Siberische wouden dat hier terechtkomt, terwijl hij naar India moet. Of een woestijntapuit uit Kazachstan die naar het Arabisch schiereiland moet, maar een verkeerde afslag heeft gepakt. Ja, daar word ik heel enthousiast van.”

Bij strandpaviljoen De Marlijn verlaten we het strand om

Landal Vitamaris

naar het bos te lopen. Van de openheid van het strand naar

Een paar dagen naar

de beslotenheid van het bos, het is een abrupte overgang.

Schiermonnikoog? Kom

De toenmalige eigenaar van het eiland, de Duitse graaf Von

naar Landal GreenParks.

Bernstorff heeft het honderd jaar geleden aangeplant om

De appartementen van

het dorp tegen stuifzand te beschermen. En om er geld mee

Landal Vitamaris liggen

te verdienen, aldus Erik. “Naaldhout was in trek als stut-

vlakbij het strand. Voor

Met de zuidwestenwind in de rug lopen we over het

hout in de mijnen. Hij koos voor de Corsicaanse den, omdat

meer informatie kijk op

brede strand, in het grote niets. Af en toe komen we wat

die tegen de zilte zeewind kan. Waar de graaf geen reke-

www.landal.nl/vitamaris

schelpengruis tegen, alsof iemand een handvol op het

ning mee hield is dat die boom hier in het koudere klimaat

strand gekwakt heeft. Het zijn vooral zwaardschedes. “Maar

veel langzamer groeit. Het bos heeft hem alleen maar geld

als de wind uit het noordoosten komt, kun je de noord-

gekost. Veel bomen gaan nu dood, een feestje voor padden-

kromp, een grote zwarte schelp, vinden”, vertelt Erik. “Of

stoelen als dennenmoorder en koningsmantel.”

barnsteen. Dat is fossiel hars van naaldbomen. Duizenden

Langs de ijsbaan – een paddenstoelenparadijs met onder

jaren oud dus. Meestal spoelen er maar kleine schilfers aan.

meer de gele knotszwam – gaan we weer richting dorp. Het

Soms zijn het brokjes van een paar centimeter.”

is tijd om op verhaal te komen in de sfeervolle gelagkamer

Dennenmoorder

van hotel Van der Werff.

Grote sensatie

elfenwasplaat

Langs de waterlijn rennen drieteenstrandlopers heen en weer. Ze pikken krabbetjes en kreeftjes op die de zee op

Van het open strand naar de beschutting van het bos

het strand legt. In deze tijd van het jaar vliegen ook grote groepen zeevogels langs het strand. “Ik heb eens gezien dat een slechtvalk er op één ochtend drie kleine alken sloeg.

Spectaculair.”

De vogeltrek is voor Erik de grote sensatie. “De ene dag zie je roodborsten, de volgende merels (‘onze’ merels trekken overigens niet). Ik heb grote bewondering voor de enorme

PUUR

15

natuur

Westerplas

De kracht van …

De wespspin is een nieuwkomer in Nederland. Door de klimaatverandering trekt ze steeds noordelijker. Eind jaren zeventig verscheen ze in Limburg en is nu in vrijwel heel Nederland te vinden.

de wespspin

Na-aper Met haar zwartgele kleuren lijkt de wespspin precies op een wesp.

Dit nabootsen heet mimicry en beschermt haar tegen vijanden.

Zwartgeel gestreept betekent in de dierenwereld ‘gevaar!´.

Speciaal matje Het web van de wespspin heeft twee bijzondere, gesponnen ‘zigzagmatjes’

Joekels

van niet-klevend draad. De witte banden

Vrouwelijke wesp- of tijgerspinnen zijn joekels; tot

reflecteren vermoedelijk uv-straling en

wel 2,5 centimeter groot met een spanwijdte van 3,5 centimeter.

trekken zo insecten aan. Bovendien valt

Zoals bij de meeste spinnensoorten zijn de mannen onooglijk en

de spin door de matjes minder op en dat is

klein: bruinig en niet groter dan een centimeter.

voor haar wel zo veilig.

PUUR

16

natuur

Zodra er een prooi in het web komt, doodt de wespspin deze met haar gifkaken. Vervolgens spuugt ze verteringssappen erover uit. Ze kneedt nog wat, het slachtoffer lost op, waarna ze het gewoon opzuigt.

Luchtballonnetjes De jonge spinnetjes

Tekst: monica wesseling I illustraties: inge van noortwijk I foto’s: Michael Coffin,Michel Geven/Buiten-beeld, Paul van Hoof/Buiten-beeld, Danny Laps/Fotonatura, Silvia Reiche/Fotonatura, John Young

Spugen en kneden

5

ndere anieuw-

komers

De bijeneter nestelt in zelf gegraven tunnels in de

oever en leeft van sprinkhanen, libellen en bijen.

Hij is immuun voor bijen- en wespengif.

Het kleine klaverblauwtje – de vrouwtjes zijn bruin – wordt heel af en toe in Limburg gezien. De rupsen leven van rode klaver.

verspreiden zich door

De allereerste zeealant

ballooning. Ze spinnen elk een lange draad. Door de

in ons land is in 2006 op

warmte stijgt deze op en

de Kwade Hoek aangetroffen. De zuidelijke

neemt het spinnetje mee.

plant is vermoedelijk via

Een reis vol risico’s.

de Noordzee hier beland.

Inkapselen De tot 54 mm grote

Om een prooi vast te houden, spint de webspin hem in. Dat spinnen doet ze met zes spintepels aan haar achterlijf. Uit elke

vuurlibel, die zelfs de Sahara-hitte verdraagt, komt

tepel komen honderden draadjes. Met haar poten maakt ze

al overal in Nederland voor.

daarvan een draad.

De mannetjes zijn felrood, de vrouwtjes onopvallend bruingeel.

Bomvol

De sikkelsprinkhaan, afkomstig

In augustus maakt het wijfje in

uit het Middellandse Zeegebied,

de begroeiing een urnvormige

dankt zijn naam aan de sikkel-

cocon van 2 centimeter met

vormige legboor waarmee het

daarin honderden eitjes. In

vrouwtje eitjes legt.

het voorjaar kruipen de jonge spinnetjes eruit.

PUUR

17

natuur

klaar voor

De nieuwste kalender en agenda’s van Natuurmonumenten zijn binnen! Haal ze snel en makkelijk in huis via nm.nl/winkel. Of stuur de antwoordkaart (hiernaast) in.

De opbrengst gaat rechtstreeks naar de natuur!

Kalender Luxe kalender (245x245 mm met ringband) met maandelijks een prachtige, grote natuurfoto en voldoende ruimte voor afspraken.

Inclusief vier schitterende ansichtkaarten.

Prijs: € 12,95 (niet-leden

Voor de hele familie

betalen € 14,95)

Grote familie agenda (200 mm/200 mm, met ringband) met weekindeling en veel ruimte voor alle afspraken. En met elke week de leukste natuurweetjes en weekendtips. Prijs: € 14,95 (niet-leden betalen € 16,95)

Je agenda voor onderweg Gebonden, compacte agenda (110x150 mm) met weekoverzicht en fantastische natuurfoto’s. Met verrassende natuur­ weetjes en afscheurbare driehoekjes voor snel openslaan. Prijs: € 10,95 (niet-leden betalen € 12,95)

Wenskaarten Vijf luxe, dubbele wenskaarten (100x150 mm) met bijbehorende enveloppen. Zonder opdruk, dus voor alle gelegenheden, van verjaardag tot huwelijk. Prijs: € 6,95 (niet-leden betalen € 7,95)

Kijk voor nog meer groene cadeaus in de webwinkel van Natuurmonumenten: nm.nl/winkel.

Met elke aankoop steunt u de natuur in Nederland.

PUUR

18

natuur

Nieuws

Noordal opgeknapt: echt Limburg

Contributie licht omhoog De afgelopen vier jaar hebben we de minimumcontributie op hetzelfde niveau gehouden. Vanwege stijgende kosten voor het beheren van onze natuurgebieden, heeft de Verenigingsraad (de ledenverte-

I

genwoordiging van Natuurmonumenten)

n het Zuid-Limburgse Noordal

de minimumcontributie vastgesteld op 25 vragen over de contributieverhoging, neem dan contact op met onze Ledenservice.

Natuurmonumenten is overgestapt op de nieuwe Europese richtlijnen voor betalingsverkeer, de SEPA-regels. De grootste verandering is dat IBAN als rekeningnummer gebruikt wordt. Als lid merk je hier weinig van. Ook voor vragen over dit onderwerp kun je terecht bij onze Ledenservice en op nm.nl/sepa

heeft Natuurmonumenten

foto’s: Stoelwinder, Stephen Dalton/NHPA/Foto Natura

euro per jaar (was 22,50 euro). Heb je

eerder dit jaar hagen, heggen,

poelen en graften (steile randen op een helling) opgeknapt, fruitbomen aangeplant en gaten gemaakt in bosranden. Door deze klussen is het kleinschalige

landschap weer optimaal voor grauwe klauwier, spotvogel, vliegend hert, vroedmeesterpad, hazelmuis, das, vlinders, sprinkhanen en kevers. Voor het herstelwerk ontvingen we subsidie van de Europese Unie. “Het dal van de Noor is qua natuur en cultuurhistorie één van de mooiste en best bewaarde landschappen van ZuidLimburg. Er valt hier veel te genieten”, aldus boswachter Frenk Janssen.

In onze routeapp staat een prachtige wandeling door het Noordal: nm.nl/routeapp

Stoer Scheldefort in oude glorie

F

ort Ellewoutsdijk (ten zuiden van Goes,

1830 werden gebouwd langs de Westerschelde

monumenten beheert het fort sinds 1981. Met

Zld) brengt je even terug naar de tijd dat

om de haven van Antwerpen af te sluiten.

steun van de provincie en het bedrijfsleven

Maar al in 1839 kregen de Belgen een

hebben we het prachtige bouwwerk onlangs

vrije doorvaart over de rivierarm. Natuur­

helemaal gerenoveerd.

Nederland en België uit elkaar gingen.

Het fort was één van de vestingwerken die na

PUUR

19

natuur

Binnenkort op televisie Op 14 november begint het tweede seizoen van Nederland van Boven.

Over een land dat is veranderd, vaak veel ingrijpender en sneller dan we ons realiseren.

Natuurmonumenten was cofinancier van de nieuwe reeks. In de eerste aflevering vertelt boswachter Mirte Kruit over het belang van natuurbruggen. Ook in andere afleveringen laten onze boswachters zien hoe we anno 2013 de natuur herstellen en beschermen.

Nederland van Boven, op donderdag, 22.20 uur, Nederland 1.

interview

Geert Rozinga, eindredacteur VPRO’s Nederland van Boven

‘We leven in een opgefokte wereld, maar de natuur trekt haar eigen plan’ Vanaf november is de tweede serie van Nederland van Boven te zien. Opnieuw kunnen we ons laten verrassen door die andere kijk op ons land. ‘Het ligt er ­vredig bij; daar word je rustig van’, zegt VPRO-eindredacteur Geert Rozinga.

D

e drukte op de weg, mensen die elkaar verdringen

Ontmoeting extremen

op stations, fietsers die door elkaar heen krioe-

En daar is kennelijk behoefte aan. De eerste reeks (2011)

len in de stad, de opwinding bij sportwedstrijden

trok elke aflevering 1,6 miljoen kijkers. In november gaat de

en festivals, het bestaat allemaal niet als je een

tweede reeks van start. In 2011 stond de maakbaarheid van

paar honderd meter boven Nederland vliegt. Bezuinigingen,

Nederland centraal, nu is verandering de rode draad. Op de

plofkippen, ‘graaiende’ bestuurders, treinen die het niet

vraag wat hem bij het maken van de tweede serie het meest

doen, examenfraude…, het gaat aan je voorbij. “Op de grond

heeft geraakt, zoekt Rozinga naar een antwoord. Meer dan

ervaar je drukte, merk je hoe mensen bovenop elkaar zitten.

de rijke geschiedenis van de Weesperzijde, lang de toegangs-

Vanuit de lucht valt het allemaal heel erg mee”, vertelt Geert

poort van Amsterdam, de indrukwekkende aanleg van de

Rozinga, eindredacteur van Nederland van Boven. “We heb-

Tweede Maasvlakte, de herkenbaarheid van de verdedigings-

ben geprobeerd een file te filmen. Is niet gelukt. Nee, je ziet

linies of de tragiek van een paartje wespendieven is het de

een stoetje auto’s en vraagt je af: maken we ons daar nu zo

verandering van de Nederlander die hem mateloos boeit.

druk over?”

“Dat komt sterk terug in de aflevering over de ‘grote ontla-

Het andere perspectief gecombineerd met de trage beelden

ding’. Die gaat over de ontmoeting van extremen. Van mooi

zorgt voor rust. Bij de kijker, maar zeker ook bij de maker.

weer en hoosbuien, maar ook van het geschreeuw langs de

“Natuurlijk zie je al die miertjes die over de snelwegen heen

voetbalvelden en de stille tochten, van de globaliserende

en weer gaan. Maar het ligt er vredig bij. Daar word je rustig

wereld en samen op de knieën zitten in moestuintjes in de

van, wat filosofisch zelfs.”

stad, van de nostalgie over de keuterboer en het laten liggen

PUUR

21

natuur

tekst: Frans Bosscher I foto’s: Caroline Westdijk, VPRO

van een komkommer met een vlekje, en van de opwinding

wonen die meters onder de zeespiegel liggen. Maar goed, ik

over het verhongeren van een paar dieren en het accepteren

vind het wel een mooie gedachte dat we daardoor gebieden

van de bio-industrie. We leven in een bipolaire samenleving,

kunnen teruggeven aan de natuur, zoals al met Tiengemeten

schreef iemand. Die verandering vind ik wel de meest inte-

is gebeurd. We waren daar afgelopen winter in de sneeuw.

ressante.”

Het is er ongelooflijk mooi.”

Bijna geen natuur

Zoveel veerkracht

Net als in de eerste serie komt onze omgang met de natuur

De natuur speelde in Rozinga’s persoonlijke leven al een

regelmatig aan bod in de nieuwe reeks. Natuurlijk valt op dat

grote rol. “Ik vind het geweldig om met de kinderen het bos

er maar heel weinig is, zegt Rozinga. “Nederland was en is

in te gaan om kastanjes te zoeken of te sleeën.” Hij is bewust

een boerenland. Je hebt de Veluwe en de Waddenzee; voor

aan het water gaan wonen, omdat je daar de veranderingen

de rest is er bijna geen natuur. Wel zijn er heel veel weilan-

in het weer zoveel sterker ervaart dan in de stad. Het draaien

den met Engels raaigras, waar je ook kijkt.” Maar wat hem

van Nederland van Boven heeft z’n fascinatie voor de natuur

verbaasde was dat al het bos in ons land vrijwel even oud is.

vergroot. “Je ziet meer, leest meer, weet meer. Er is afgelopen

“Het is overal ongeveer in dezelfde tijd aangeplant. Dat bete-

honderd jaar bijvoorbeeld 225.000 kilometer prikkeldraad

kent dat het dus ook overal op hetzelfde moment dood gaat.

aangelegd. Daar zijn vele, vele duizenden kilometers heggen

Op de Brabantse Stippelberg filmden we hoe Natuurmonu-

door verdwenen. Maar die heggen waren wel de snelwegen

menten gaten in het bos kapt om verjonging en verrijking

van dassen en andere dieren. Nooit bij stilgestaan. En als

met loofbomen op gang te brengen.”

je dan vanuit de lucht ziet hoe mooi dat heggenlandschap

Mogelijk krijgt de natuur meer ruimte als de krimp in delen

langs de Maas is, wil je dat het op veel meer plekken terug-

van het land doorzet. Rozinga: “Het is natuurlijk heel raar

komt. Als je je erin gaat verdiepen gaat er een wereld voor je

dat we met elkaar juist in die delen van Nederland gaan

open.” Graag had hij gedurende een jaar die eenzame boom bij Breda gefilmd, die tien jaar geleden bleef staan bij de aanleg van de nieuwe snelweg naar Antwerpen. Uit vrees voor vandalisme kon het niet doorgaan. “Maar die boom is

‘Heggen waren snelwegen voor dieren, nooit bij stilgestaan’ PUUR

een icoon. Hij heeft helemaal zijn eigen tempo: verkleuren, blad verliezen, jonge bladeren. Hij blijft onverstoorbaar tussen de gekkigheid van die razende auto’s om hem heen. Daar spreekt zoveel veerkracht uit. Wij leven in een opgefokte wereld, maar onze natuurlijke context trekt z’n eigen plan.

Dat was zo, dat blijft zo. Zo bezien kun je alleen maar positief blijven.”

22

natuur

Ingenieuze verbinding geeft natuur en recreant de ruimte

Isolement Naardermeer voorbij Op 9 oktober is het zover: de nieuwe natuurverbinding tussen het Naardermeer en de Ankeveense Plassen wordt officieel geopend. Geweldig nieuws voor de Noord-Hollandse natuur én voor de recreant.

E

indelijk, de Russische

die zich nooit ver van water

roulette op de Loodijk

wagen. Of libellen, die altijd dicht

bij Ankeveen is voorbij.

over het oppervlak zweven.

tekst: Wilco Meijers I foto: Geurt Besselink

Talloze dieren die de drukke weg

ten waartussen het zonlicht op de

bestaan van Natuurmonumenten.

onderliggende natuur schijnt. Vei-

De provincie stelde de rest van

lig voor het verkeer en aantrekke-

het geld beschikbaar en moest

lijk voor dieren die nu tussen het

nog veel regelen, zoals verwerving

Naardermeer en de Ankeveense

van gronden en het maken van

Plassen, twee topnatuurgebieden,

een nieuw water- en wegenplan.

heen en weer kunnen pendelen.

Begin 2012 ging de eerste schop eindelijk de grond in. En werk-

Steun van leden

zaamheden of niet, veel dieren

De oplevering betekent ook het

maakten direct gebruik van de

tussen Weesp en Bussum (N236,

Net als reeën, boommarters, egels,

sluitstuk van een langlopend

passages. Kersverse bouwgrond

ten zuidoosten van Amsterdam)

muizen, kikkers, salamanders en

traject dat mede dankzij onze

werd ’s nachts verrijkt met talloze

probeerden over te steken, over-

vlinders kunnen zij de autoweg nu

leden met succes is afgerond. Zij

diersporen.

leefden dat jarenlang niet. En veel

veilig passeren. Op twee plekken

leverden in 2005 een wezenlijke

Ook voor fietsers en wande-

dieren begonnen er niet eens aan,

zelfs, via twee doorgangen van

bijdrage via een inzamelingsac-

laars is er een nieuwe verbinding

afgeschrikt door het levenloze

zestig en negentig meter breed.

tie ter ere van het honderdjarige

gemaakt, inclusief een fietsbrug.

asfalt. Ringslangen bijvoorbeeld,

De weg is ter plekke ‘opgetild’ en

Dat schept ruimte voor nieuwe

bestaat uit gescheiden weghelf-

rondjes langs prachtige natuur.

Bekijk nu ‘t filmpje van het nieuwe ecoduct via Layar.

lezersaanbiedIngen

Elke dag

een nieuw avontuur

Ledenvoordeel vanaf F 89,-*

Speciaal voor leden van Natuurmonumenten heeft Landal GreenParks een arrangement samengesteld op twaalf parken. Deze parken lenen zich uitstekend voor prachtige wandeltochten. Na een actieve dag kunt u lekker ontspannen in uw comfortabele bungalow.

Puur Natuur Wandelarrangement: - Midweek- of weekendverblijf in een standaard 4- of 6-persoonsbungalow.

- Wandelkaart van de omgeving met diverse routes.

- Koeltasje met versnaperingen voor onderweg.

- Opgemaakte bedden bij aankomst.

- Keuken- en handdoekenpakket.

- Toeristenbelasting en reserveringskosten.

Te reserveren vanaf E 89,- p.p. (bij twee personen) 3e t/m 6e persoon vanaf C 18,-.

Geldig voor aankomsten van 16 september t/m 16 december 2013 (m.u.v. schoolvakanties en feestdagenperioden).

Het Puur Natuur Wandelarrangement is geldig op de volgende parken: Landal Aelderholt (Drenthe), Coldenhove, Heideheuvel, Heihaas, Miggelenberg, Rabbit Hill, Landgoed ’t Loo (Veluwe), De Lommerbergen, Hoog Vaals (Limburg), Het Vennenbos (NoordBrabant), Sluftervallei (Waddenkust) en Twenhaarsveld (Overijssel).

Interesse? * Voor meer informatie, voorwaarden, prijzen, data en reserveringen, bel met Landal GreenParks tel. 0900-8842 (C 0,20 p. min.) of kijk op www.landal.nl/NAT46L Vermeld bij uw reservering de code: NAT46L

Per boeking doneert Landal GreenParks E 5,- aan Natuurmonumenten.

Hier krijgen wij energie van.

‘Wij wandelen graag en veel in de natuur. Dat ontspant en inspireert ons. In de natuur praat je toch over andere dingen.

Alsof de ruimte om je heen, ook ruimte in je hoofd geeft.’

Hub en Irene Littmann-Starreveld, klant van Greenchoice sinds 2005 Als leverancier van duurzame energie, doen wij graag iets terug voor de energie die wij van de natuur krijgen. Ons doel?

Samenwerken aan een Nederland dat al haar energie zelf duurzaam opwekt en de natuur als bron van onze energie koestert en beschermt. Doet u mee? Dan krijgt u 0,25 cent korting t.o.v. de reguliere variabele tarieven van uw regioleverancier.

Bovendien doen wij een extra bijdrage voor natuurbehoud als u zich aanmeldt via www.greenchoice.nl/natuurmonumenten.

Stap over en krijg

• 100% Groene stroom uit Nederland • Bosgecompenseerd gas • 0,25 Cent korting per kWh én per m³ gas ten opzichte van de reguliere variabele tarieven van uw regioleverancier*

• Een extra donatie aan Natuurmonumenten * Heeft u zonnepanelen? Dan krijgt u zelfs dubbele korting!

Nieuws

595.000 euro Meer dan 7.000 vrijwilligers haal­ den dit jaar samen 595.000 euro op met de Natuurmonumenten huisaan-huis-collecte. Een geweldige prestatie en een stimulans voor foto: Riet Pijnappels

Natuurmonumenten om in 2014 de collectebussen landelijk in te zetten voor extra steun aan de natuur. We danken alle collectanten en coördinatoren voor hun enthousiaste inzet!

nm.nl/collecte

Dankzij pro deo advies van partner AKD

foto: Maij-Britt Smits

Landgoed Oosterheide prachtig uitgebreid

D

eze zomer heeft Natuurmonumenten

De nieuwe akkers, lanen, graslanden en poelen

de 100 hectare natuur op Landgoed

maken Oosterheide cultuurhistorisch nog rijker.

Oosterheide (tussen Oosterhout

Maar de pareltjes zijn wel de historische oefen-

en Breda) uitgebreid met 60 hectare nieuwe

vesting met twee kogelvangers, de 18e-eeuwse

natuur. Het was het resultaat van een succes-

heuveltjes waarop militairen schoten onder

volle aanbesteding, die er mede kwam dankzij

leiding van stadhouder Willem V.

de juridische adviezen over staatssteun (pro

Kom ‘t zelf bekijken op de 2 km wandelroute

deo!) van AKD Advocaten & Notarissen.

(download ‘m via nm.nl/oosterheide)

Nieuw: Gasterij Natuurlijk Smeerling wenhuis de scepter in Gasterij Natuurlijk Smeerling, middenin het Groningse dal van Ruiten A. Naast

2 november: handen uit de mouwen

foto: Ruud Knol

Sinds kort zwaait Margriet Nieu-

D

lunch en borrel (met producten

e jaarlijkse Natuurwerkdag komt er weer aan.

uit tuin en streek) kun je er nu ook

Op 2 november gaan duizenden mensen aan

terecht voor teambuilding, work-

de slag om in één dag de natuur wat verder

shops en kinderfeestjes.

op te knappen. Ook in jouw buurt zijn er handen nodig

Openingstijden en alle

om te snoeien, zagen, hooien, wilgen knotten en voor

activiteiten: gasterij-natuurlijk-

het schoonmaken van poelen. En de kinderen mogen

smeerling.nl

mee! Voor hen zijn er de leukste natuuractiviteiten.

Meld je snel aan op natuurwerkdag.nl. Vol = vol!

PUUR

25

natuur

Komt dat zien

Vatenstelsel in de modder Kinderen op het strand spelen al volop met het principe: water zoekt altijd een weg naar het laagste punt. Vanuit een gat dat ze hebben gegraven, wringt water zich in minuscule stroompjes en in alle mogelijke bochten door het zand weer naar zee. Die patronen zie je in het groot op de slikken die op verschillende plekken langs onze kusten liggen. Bij vloed lopen ze onder water. En bij eb vormt het wegstromende water landschappen die doen denken aan een bloedvatenstelsel met al zijn vertakkingen. Vanuit de lucht is dat prachtig te zien. Twee keer per dag verdwijnen slikken onder water, twee keer per dag komt er weer een nieuw landschap tevoorschijn. Als er zoveel slib op is gekomen dat ze droogvallen, grijpen planten hun kans. Maar ook de modderige slikken zitten vol leven. De bovenste laag barst van de pieren, wormen, slakjes, duizendpoten en schelpdieren. Al die diertjes zijn een onmisbare voedselbron voor vogels die in deze maanden weer naar het zuiden trekken.

3

Slikken in gebieden van Natuurmonumenten: 1 Noordpolderzijl

7 Oesterdam

2 Schiermonnikoog

8 Zuidgors

3 De Schorren

9 Fort Ellewouts-

4 Scheelhoek

dijk

5 Kwade Hoek 6 Zuidkust Schouwen

8 9

2 1

54 6 7

Ga dit najaar mee op een exclusieve slikkenexcursie!

Kijk op nm.nl/slikken

PUUR

26

natuur

foto: wouter pattyn/buiten-beeld I foto inzet - gewone kokkel: Ferry Siemensma

De mooiste

beleef je nu via Layar

kwelders en slikken

PUUR

27

natuur

Doe mee, vul de groot wild enquête in!

Samenleven met groot wild; hoe verder?

Niks mooier dan tijdens een wandeling een hert of een zwijn zien. Het kan nog maar op een paar plekken in ons land. Kunnen we meer ruimte maken voor deze wilde dieren? En wat zijn daarvan dan de consequenties?

Boswachter Jan Potkamp vertelt tegen welke dilemma’s hij in de praktijk aanloopt.

H

wild zwijn

et is een gouden regel. Als je wilde dieren wilt zien, moet je niet teveel rond gaan lopen. Dus gaan we aan het begin van de avond op een rustig plekje zitten. Uit het

zicht, wind in het gezicht. En dan maar wachten. Anderhalf uur horen we niks anders dan het ruisen van de bomen, het zoemen van muggen en het avondlied van vinken. Maar dan is het zover. Een wild zwijn scharrelt voor ons langs op zoek naar voedsel. Bruinzwart lijf, zwarte kop met wit haar op de wangen. “Het is een zeug”, fluistert boswachter Jan Potkamp. “Geen jong beest, want ze heeft al een lange neus.”

Bewondering Het wild zwijn roept bij Jan grote bewondering op.

“Hij gromt, knort, wroet, onderzoekt, baddert in de modder, trekt af en toe een sprintje. Al vele miljoenen jaren gedraagt hij zich op dezelfde manier. Echt een oerdier. Een wild zwijn overleeft alles.”

Weliswaar in mindere mate, maar ook voor het edelhert heeft Jan ontzag. “Het is een groot, sterk dier. Hoewel het beest van nature in de uiterwaarden leeft, weet hij zich heel

PUUR

28

natuur

Boswachter Jan Potkamp: ‘In rustige delen van de Veluwe damhert

zou je afschot kunnen verminderen’

‘Het zwijn is een echt oerdier, hij overleeft alles’

goed te redden op de hei en in de Veluwse bossen. Hij kan fantastisch horen en zien, en is ons altijd voor. En dat burlen in deze tijd van jaar… Dat vergeet je nooit weer.”

Conflicten met buren Als boswachter heeft Jan onder meer als taak om jaarlijks op de Veluwezoom een flink aantal zwijnen en herten af

Aanrijdingen door groot wild in Gelderland

te schieten. “Het is niet zo dat ik er gewetenswroeging van krijg; dan zou ik ander werk moeten zoeken. Maar ik vind het wel hartstikke jammer. Het kan echter niet anders.

2008

We moeten ingrijpen, anders krijgen we conflicten met de buren.” Dat dieren kunnen verhongeren is geen reden voor afschot, zegt Jan. “Dat is onderdeel van het natuurlijke

2010

proces. Daarom voeren we ook niet bij. Het lijkt misschien wreed, maar het overkomt ook miljoenen kleine dieren.”

2012

Vooral de verkeersveiligheid en de schade aan landbouwgewassen bepalen hoeveel wilde zwijnen, edelherten en dam-

0

herten in natuurgebieden mogen leven. En dus hoeveel er

Aantal aanrijdingen met ree, wild zwijn, edelhert en damhert

250

500

750

1.000

1.250

1.500

1.750

2.000

elk jaar moeten worden afgeschoten. “Maar ik vind dat we grenzen moeten durven verkennen, kijken of we niet terug-

Schade landbouw door groot wild

houdender kunnen zijn.”

225

75

groei hoef je niet bang te zijn, want de hoeveelheid eikels

50

en beukennoten bepaalt het aantal zwijnen. In jaren dat

25

die er nauwelijks zijn, zie je het aantal meteen inzakken.”

0

Vergoedingen voor landbouwschade (x1.000 euro)

Maar wat moet je dan doen bij omgewoelde sportvelden

PUUR

29

natuur

2012

100

mening de teugels flink laten vieren. Voor ongebreidelde

2010

“Bij wilde zwijnen op de Veluwezoom kun je naar mijn

2008

125

wild zwijn

edelhert

2012

randgebieden houd je de aantallen dan lager”, vindt Jan.

damhert

2010

150

2008

is, zou je bijvoorbeeld meer herten kunnen ‘toelaten’. In

2012

175

2010

200

“In delen van de Veluwe waar minder verkeer en landbouw

2008

Meer ruimte

Doe mee, vul de GROOT wild enquête in!

Leefgebieden groot wild

Natuurmonumenten roept alle leden en andere natuurliefheb-

edelhert

bers op om zich uit te spreken

ree

over de omgang met wilde dieren in Nederland, zoals herten en wilde zwijnen.

Met de uitkomsten gaan onze boswachters het huidige wildbeheer evalueren en mogelijk aanpassen. Doe mee, ga naar

damhert

nm.nl/praatmee.

Hartelijk dank!

everzwijn

Nog makkelijker: vul de enquête in via

Voor dieren of mensen Vervolgens is de vraag wat je met al die dode dieren moet en siertuinen? “Op het moment dat dieren door de hekken

gebied liggen. Het gaat jaarlijks om 50 tot 300 zwijnen, 100

heen breken en overlast veroorzaken, grijp je in. En dan

tot 150 edelherten en 50 damherten. Ze zijn voedsel voor

probeer je ze eerst te verjagen, voordat je gaat schieten.

heel veel soorten insecten, en ook voor vossen, raven, wilde

Daarover zijn goede afspraken te maken.”

zwijnen, dassen, zeearenden en muizen. “Allemaal hebben

Grenzen verkennen betekent wat Jan betreft ook kijken of

ze baat bij dode dieren. De raaf, een echte aaseter, kwam

elders in ons land natuurgebieden zijn waar herten en zwij-

veertig jaar geleden in Nederland niet meer voor. Nu is hij

nen kunnen leven. Daaraan zitten volgens hem nog wel wat

weer helemaal terug.”

haken en ogen. “Natuurlijk kunnen meer mensen dan van

Toch gaan er ook stemmen op om een deel van de afge-

die prachtige dieren te genieten. Maar ga je dan rondom die

schoten dieren op de markt te brengen als wildernisvlees.

gebieden hekken zetten, zoals op de Veluwe is gebeurd?

“We gaan er een proef mee doen”, zegt Jan. “Het past bij

Dat is bijna niet te doen. Bovendien moet je dan ook in die

de groeiende belangstelling voor biologisch en duurzaam

gebieden het afschot gaan organiseren. Op meer plekken

geproduceerde voeding. Per saldo levert het financieel niet

groot wild betekent op meer plekken afschot. Willen we

veel op, maar het is misschien wel een manier om tegemoet

dat wel?”

te komen aan de vraag naar eerlijke voeding.”

Zoeken

Raven, dassen en insecten, ze hebben baat bij dode dieren PUUR

30

natuur

“Zo is het zoeken”, zegt Jan, “naar een manier waarop we met elkaar – mens en dier – kunnen leven in dit dichtbevolkte land. Daarbij zijn voor mij de uitgangspunten dat we de natuur zoveel mogelijk haar eigen gang laten gaan en dat mensen zoveel mogelijk wilde dieren in hun natuurlijke omgeving te zien krijgen.”

bron: faunafonds, VWV I tekst: Frans Bosscher I foto: Ferry Siemensma, Ruben Smit/Buitenbeeld, Stoelwinder/kina, Johan van der Wielen/Buitenbeeld

doen. Op de Veluwezoom blijven ze allemaal in het natuur-

Nieuw winterverblijf vleermuizen met hulp Defensie

Twentse bunker naar Grote Veld Een overbodige bunker van Defensie op Vliegveld Twente doet nu dienst als vleermuiskelder in natuurgebied Grote Veld.

tekst: Frans Bosscher I foto: dietmar nill/fotonatura

H

et was een mooie

den”, vertelt Ruud Kaal, werk-

wordt?” De bunker is eerst uit

Bakker. Vier soorten kunnen

oefening voor de

zaam bij de Dienst Vastgoed

elkaar gehaald en vervolgens

de bunker gaan gebruiken:

naar het Grote Veld gebracht.

grootoorvleermuis, water-

mannen en vrouwen

van Defensie én groot liefheb-

van het defensie-onderdeel de

ber van vleermuizen. De Zoog-

Genie. Met een grote kraan,

diervereniging kwam met het

Steun belangrijk

franjestaart. “Het is prach-

een oplegger en een paar

idee om de bunker een nieuwe

Maar met het plaatsen van

tig dat Defensie dit gedaan

tientonners brachten ze begin

bestemming te geven als win-

een betonnen kolos heb je nog

heeft. Zonder deze steun was

dit jaar een bunker uit de

terverblijf voor vleermuizen

geen vleermuisverblijf. Met

dit vleermuisverblijf er niet

Koude Oorlog van Vliegveld

op het Grote Veld. Eerder

adviezen van de Zoogdierver-

gekomen. Het kan voor vleer-

Twente naar het natuurge-

waren al bunkers naar Apel-

eniging is de bunker vleer-

muizen veel betekenen, want

bied Grote Veld bij Vorden

doorn gegaan. Daarvan is er

muisvriendelijk gemaakt door

in deze omgeving zijn geen

(Gld). Ze moesten er drie keer

één geplaatst in het Beekber-

een aannemer uit de buurt, die

kelders meer waar ze kunnen

voor rijden om het gevaarte

gerwoud. “Het vervoer van dit

daar een minimaal bedrag voor

overwinteren.”

van zo’n honderd ton op z’n

zware materieel was een mooi

rekende. Nu is het wachten op

bestemming te krijgen.

schoolproject voor de Genie”,

de dieren zelf. “De bunker is er

zegt Kaal. “En wat is er mooier

klaar voor. De vochtigheid is

dan dat er ook wat mee gedaan

Nieuwe bestemming

vleermuis, baardvleermuis en

goed, de temperatuur is goed

Ga op 5 oktober mee met de

“Door de sluiting van Twente

en er kunnen geen roofdie-

speciale vleermuizenexcursie op

als militaire vliegbasis waren

ren in”, zegt boswachter Joost

het Grote Veld. Meer info: nm.nl/agenda

de bunkers overbodig gewor-

PUUR

31

natuur

Binnen spelen Hoera, het wordt weer herfst. Tijd om te bouwen en te knutselen. Doe je mee?

Wist je dat een afgewonden spinnenweb wel twintig meter lang is?

Hangers NODIG zelfdrogende klei • rond steekvormpje • herfstbladeren met duidelijke nerven • satéprikker • draad • kralen Rol de zelfdrogende klei uit en steek er vormpjes uit. Druk in elk vormpje een blad, zodat je de afdruk van de nerf goed kan zien.

Prik een gaatje in het vormpje en laat de klei goed drogen. Steek er een draad door. Rijg een kraal eraan en leg er een knoopje in.

Hutten bouwen Je kunt eindeloos spelen met takken. Wat dacht je van hutten bouwen, kampvuur stoken, hout snijden of een bordspel maken? In het Bos Boek ontdek je wat je met takken allemaal

Eén stuifzwam verspreidt meer sporen dan dat er mensen op de wereld wonen!

kunt doen. Koop ‘m via nm.nl/winkel (€ 14,95).

Prijs vraag

Maak je eigen inkt met galappels.

Sla 2 galappels stuk, doe dit met water in een jampotje en voeg een roestige spijker toe. Na een dag heb je inkt!

Meer over de galappel op p.41.

nd ‘m Welke vogel hoor jij? Vi twoo rd vóór via Layar! Stuur je an urnatuur@ 1 no vember in naar pu

Welk beest hoor jij?

Vind ‘m via Layar!

PUUR

32

natuur

natuurmonumenten.nl van de Misschien win jij wel 1 15 rugzakken die Berg beschikking stelt!

ans ter

Dagje Speelnatuur in de herfstvakantie!

liniaal • stift • mesje • lint • LED theelichtje

In jouw herfstvakantie is Speelnatuur

(via vankaarstotservet.nl)

op eiland Tiengemeten (ZH) de hele week open! Dus neem je ouders mee

Omwikkel de bovenste en onderste rand van

voor een ruig dagje tussen bomen,

het blikje met afplaktape. Zet puntjes waar de

blubber en beesten. Voor de kleintjes is er Ukkie-eiland, vlakbij

inkepingen moeten komen (onder en boven

het heerlijke terras. Bekijk het op

op gelijke hoogte!). Verbind daarna met je stift

nm.nl/speelnatuur

alle puntjes tot lijnen. Laat nu je ouders met een mesje alle lijntjes opensnijden. Verwijder

Nu naar oerrr.nl

het tape en duw voorzichtig op de bovenkant van je blikje. De reepjes vouwen nu naar buiten

In de herfstvakantie hoef je je niet te

tot een lantaarntje. Duw het LED lichtje naar

vervelen. Want op oerrr.nl vind je de leukste tips voor buiten en binnen

binnen. Versier nu met verf, glitters. Trek een

spelen! Dus waar wacht je op?

lint door het lipje en hang je lantaarntje op!

Ga nu naar oerrr.nl

In de herfst bereidt de egel zich voor op zijn winterslaap.

Wil je hem helpen? Maak een hoop van bladeren in je tuin.

Daarin maakt de egel lekker zijn holletje.

Pompoenkoekjes NODIG 2 kopjes havermout • 1 kopje bloem • 1 j2 lepel pompoenkruiden • 1 theelepel bakpoeder • halve theelepel zout • 10 eetlepels boter • 1 kopje rietsuiker • 1,5 kopje pompoenpuree • 2 eieren • 1,5 kopje gedroogde cranberries Verwarm de oven voor op 190 °C. Meng havermout, bloem, kruiden, bakpoeder en zout. Mix in een andere kom boter en zout tot een luchtig geheel. Voeg pompoen en eieren toe en mix goed. Voeg beide kommen samen, roer goed en voeg daarna de cranberries toe. Schep met een lepel hoopjes deeg op de bakplaat en druk ze een beetje aan. Bak 20-24 minuten.

Schaduwdier Met je handen kun je spannende dierenschaduwen op de muur maken. Zorg dat de kamer donker is. Laat een lamp op de muur schijnen en maak met je handen de juiste vormen. Op internet (zoekwoord ‘schaduwdieren’) vind je de leukste ideetjes!

PUUR

33

natuur

Door: Jasmijn Stegeman I Fotografie DIY: Rene Gonkel, janko van beek, Pauline Joosten

Lantaarntje NODIG leeg frisdrankblikje • afplaktape •

foto’s: Hans van Rixtel, LAURENCE DELDERFIELD

advertorial

Bovenop de Sint-Pietersberg

Imposant fort Fier staat fort Sint Pieter weer te pronken boven Maastricht. Mede dankzij een bijdrage van 2,2 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij.

Naast Natuurmonumenten steunt de Nationale Postcode Loterij meer

W

at een uitzicht.

Z’n militaire functie is het fort al

taluds en gevels zijn hersteld,

Als je op het fort

lang kwijt. Het verdedigingswerk

en kanonbatterijen gedeeltelijk

om je heen kijkt

raakte in verval. Twintig jaar

gereconstrueerd.

dan tachtig goede doelen

en Maastricht ziet liggen, snap je

geleden kreeg Natuurmonumen-

Begin september is de afronding

die zich inzetten voor een

onmiddellijk waarom op deze plek

ten de Sint-Pietersberg, inclusief

van de restauratie met de Maas-

rechtvaardige en groene

een verdedigingswerk is gebouwd.

fort, in beheer. Met steun van

trichtenaren feestelijk gevierd.

wereld.

Fort Sint Pieter is in de eerste

de Nationale Postcode Loterij en

Fort Sint Pieter ziet er weer uit

www.postcodeloterij.nl

jaren van de achttiende eeuw

andere partijen heeft Natuurmo-

als in zijn gloriedagen, met de

gebouwd op de Sint-Pietersberg

numenten de afgelopen tien jaar

stadsvlag in top. Mede dankzij

nadat de Fransen in het rampjaar

hard gewerkt om het imposante

de deelnemers van de Nationale

1673 vanaf hier de stad beschoten

fort te herstellen. Schootsvelden

Postcode Loterij.

en innamen.

zijn vrij gemaakt van begroeiing,

PUUR

34

natuur

Koop een boom en kom naar boomplantdag!

Samen een boompje planten Zaterdag 9 en zondag 10 november zijn er weer boomplantdagen bij Natuurmonumenten.

Honderden bomen gaan de grond in. En dat is een feestje voor de natuur én voor de planters. Koop je boom en doe mee!

B

omen zijn de longen

boom meegeven. Vrienden die er

van onze aarde, het zijn

hun vriendschap bezegelen.

onze beschermheren

zitten vol leven. Elk huisvest een

Geef de natuur een boom cadeau

wereld van mossen, zwammen,

Op 9 en 10 november maakt bos-

insecten, vogels en andere bewo-

wachter Wim Niemeijer van de

Slechts 25 euro

ners. En oudere bomen zitten vol

Gelderse Ramenberg (bij Apel-

Geef je vriend(in), new born

verhalen, ze vertellen je zo van

doorn) weer een perceel vrij. Hon-

of jezelf een boom cadeau.

een tijd ver voor je geboorte.

derden mensen planten die dagen

En kom ‘m 9 of 10 november

Het is dan ook niet verwonder-

hun eigen zomereik, winterlinde,

samen planten op de Ramen-

lijk dat de boomplantdag van

wilde appel of zoete kers. Doe je

berg. Of laat ‘m planten door

Natuurmonumenten jaarlijks

ook mee? Het kan nog! Geef jezelf

de boswachter. Je regelt ‘t

talloze natuurliefhebbers op de

of een ander een boom cadeau

(voor slechts 25 euro) op

been brengt. Opa’s en kleinzoons

(voor maar 25 euro) en kom ‘m

nm.nl/boomcadeau

die samen de schop in de grond

op 9 of 10 november zelf planten.

steken. Jonge stellen die een

Geen tijd? Geen nood! Dan plant

persoonlijke wens aan de jonge

de boswachter ‘m voor je.

en ware schoonmakers. Bomen

Je regelt het allemaal eenvoudig

foto’s: Rob Doolaard

op nm.nl/boomcadeau.

PUUR

35

natuur

foto:Gery ten Broek

De keuze van

Wildplukker Edwin Florès plukt op privÊlandgoederen (met toestemming!) het lekkerste eten uit de natuur, onder meer voor topkoks als Jonnie Boer en Ron Blaauw. Speciaal voor Puur Natuur verzamelde Edwin zijn inspiratiebronnen.

Recept:

quiche

met wilde paddenstoelen Nodig: 8 plakken blader-

deeg - 600 g diverse wilde

Moestuin

paddenstoelen in grove stukken

Eigenlijk hoef je weinig te doen om

gesneden - 2 eetlepels boter

veel wilde kruiden in je tuin te krijgen.

- 1 eetlepel goede olijfolie

De wind, vogels en dieren zorgen dat

- 4 grof gehakte sjalotten - 2

zaden en sporen overal terecht komen.

teentjes gesnipperde knoflook

Tip: wees niet te netjes in je tuin en wied

- 2 eieren - 2 dl room - peper en

niet alles direct weg. Na twee jaar sta

zout naar smaak - 6 eetlepels

je versteld wat er dan allemaal

geraspte Pecorino kaas

bloeit en groeit.

Bereiding: kijk op nm.nl/puurnatuur

Eindeloos gevarieerd wandelen De Veluwezoom, het oudste en grootste Nationale park van Nederland, is wat mij betreft een van de mooiste gebieden van het land. Met diepe donkere bossen, uitgestrekte

Markt in het park

heidevelden met Schotse Hoog-

Elke eerste zondag van de maand is er streekmarkt in Park Sonsbeek (mijn favoriete park!)

plek voor eindeloos lange wande-

in Arnhem. Met kleurrijke kramen en mobiele pure keukentjes, straattheater, muziek,

lingen en de mooiste excursies. Kijk

natuurbeleving en workshops. Alle info: sonsbeekmarkt.nl

op: nm.nl/veluwezoom

landers en een weergaloos uitzicht vanaf De Posbank. Een heerlijke

PUUR

36

natuur

Blog over wildplukken Wildplukken zit in het dna van onze voorouders. Zij kenden alle eetbare planten en vruchten. Daar kunnen wij nog wat van leren. Elk jaar streef ik ernaar om tien nieuwe planten en vijf nieuwe paddenstoelen aan mijn wildplukkennis toe te voegen. Je leest erover in mijn

Rieten manden

blogs op wildplukken.nl

Tja, het is als man niet echt hip om het op te schrijven, maar ik heb een mandenfetisj. Als je zoals ik kilo’s bessen, paddenstoelen en ander groenvoer plukt voor restaurants, vind ik het not done om die in lelijke plastic bakken af te leveren. Ik heb nu zo’n 25 rieten manden. Grote voor de bulk, kleine voor tere padden-

Paddenstoelenfabel

stoelen of bloemen. Mijn favoriete manden scoor ik op

Paddenstoelen groeien alleen in de herfst, zou

tweedehands markten en in kringloopwinkels.

je denken. Het is je reinste fabeltje. Want de lekkerste paddenstoelen groeien in de lente en zomer. Wat dacht je van morieljes?

Vlijmscherp & onmisbaar Een goed mes is noodzakelijk gereedschap voor het plukken van bloemen, kruiden en paddenstoelen. Mijn favoriet is het Laguiole mes.

Mooi om te zien en vlijmscherp. Verkrijgbaar bij de betere kookwinkel.

Zelf wildplukken?

Het Grote Wildplukboek (Edwin Florès, 2013) leert je de geheimen van het wildplukken, met respect voor de natuur! Van het groene bos tot de zilte kust, van kruiden tot paddenstoelen. Inclusief recepten van topkok Jonnie Boer. Nu te koop via nm.nl/winkel

PUUR

37

natuur

A50 bij Hoenderloo

Wat zie ik daar...urbrug o p de natu

Het is druk op de natuurbrug. Veilig voor het verkeer dat tien meter lager voorbij raast, zijn duizenden dieren op pad. Sommige blijven op het ecoduct, zoals de brug ook genoemd wordt. Andere zijn op weg naar soortgenoten of een nieuw leefgebied.

Boommarter

Hazelworm

Tot vier meter springend van boomtop naar

De hazelworm is geen

boomtop, jaagt de boommarter soms achter

worm of slang, maar een hagedis zonder

een eekhoorn aan. Maar vaker spurt hij op

poten. Dat maakt hem langzamer dan

de grond achter muizen aan. Daarbij belandt

andere hagedissen. Niet verwonderlijk dat

hij nogal eens op een weg. Dankzij natuur-

slakken zijn voorkeursvoedsel zijn. Voor zijn

bruggen en andere passages kan hij die veilig

veiligheid en om uitdroging te voorkomen,

passeren. In kraamtijd kun je deze chocola-

schuifelt hij het liefst door een strooisellaag.

debruine jager met gele keelvlek vinden door

Door z’n traagheid gebruikt hij een goed

zijn latrine: op een tak vlakbij het nest groeit

begroeide natuurbrug soms als een nieuw

een stapeltje drollen.

leefgebied. De hazelworm kan 45 centimeter lang en wel 30 jaar oud worden.

PUUR

38

natuur

tekst: Monica Wesseling I foto’s: geurt besselink/kina, roel van ekeris, Edwin Giesbers/fotonatura, Lemmens/Hollandse-Hoogte, gerrit rekers, jeroen stel/kina

Bruine vuurvlinder

Rugstreeppad

Edelhert

Zoals alle vlinders kan de bruine vuurvlinder

De rugstreeppad –

Aan de pootafdrukken is goed te zien

niet over grote open vlakten vliegen. Daar

herkenbaar aan de gele rugstreep – is een

dat het edelhert veel gebruik maakt van

komt de vlinder gevaarlijke vogels tegen,

buitenbeentje. Hij springt slecht, maar rent

natuurbruggen. Hij leeft in gebieden die

raakt er de weg kwijt en bovendien verhon-

des te beter. Bovendien is hij een graafex-

al gauw 5.000 hectare groot zijn. En dan

gert hij. Natuurbruggen zijn daarom ook

pert. In een paar minuten tijd graaft hij zich

loop je veelal tegen wegen en spoorlijnen

voor deze kleine vlinder (2,5 centimeter),

achterwaarts in het zand in om aan uitdro-

aan. Herfst betekent voor het edelhert

die haar eitjes op zuring afzet, onmisbaar.

ging en gevaar te ontkomen. De pad (5 tot

grote onrust. Het is bronsttijd; tijd voor de

Het zijn kanjers; de halfvergroeide rupsen

8 centimeter) houdt van kale vlakten zoals

mannetjes om rivalen te verslaan en hindes te

weten de winterkou te trotseren. Tot begin

schrale heidevelden en duinen, waar hij op

versieren. Het diepe gebrul van het burlen is

oktober kun je de bruine vuurvlinder zien.

kleine insecten jaagt. Daarbij stuit hij op

tot ver in het bos te horen.

onoverbrugbare (snel)wegen.

PUUR

39

natuur

215 knel­punten

Hoeveel dieren passeren

Het Meerjarenplan Ontsnip-

er op het ecoduct in uw

pering noemt 215 locaties

buurt? Meld uw waarneming op het online

waar natuurgebieden nu door kels van elkaar gescheiden

Foto’s: dick klees/kina, ferry siemensma

ecoductenmeldpunt

(spoor)wegen of andere obsta-

via nm.nl/ecoduct of via Layar.

worden. Vóór 2018 moeten de knelpunten met natuurbruggen of kleinere faunapassages zijn opgelost. Inmiddels zijn er 68 helemaal gerealiseerd, 56 gedeeltelijk en 27 zijn in uitvoering. Er is ongeveer 400 miljoen euro gespendeerd.

een das in een faunapassage

‘Natuurbrug opent de wereld voor honderdduizenden dieren’

Snelweg voor dieren

D

pootafdruk van een ree

e meeste natuurgebieden

Sporenonderzoek

Wetenschappelijk onderzoek naar

dien zijn er honderden tunnels

in ons land zijn relatief

Inmiddels zijn er tal van natuur-

het effect van natuurbruggen op

gerealiseerd en is het aantal das-

klein en liggen geïso-

bruggen (of ecoducten) en klei-

het verkleinen van het uitster-

sen weer gegroeid naar

leerd in het landschap. Dieren (en

nere faunapassages aangelegd.

vinggevaar is er nooit geweest.

ruim 5.000.”

planten) zitten daardoor min of

Voor tien-, zo niet honderd-

Het is duur, omvangrijk en ook

meer opgesloten. Inteelt dreigt

duizenden dieren ging daarmee

niet per se nodig, vindt Brandjes.

Doorgaan

en bovendien kunnen dieren niet

de wereld open, vertelt Jeroen

“Op individueel niveau werken

Doorgaan met vergroten en ver-

vluchten voor slechte omstan-

Brandjes, ecoducten-onderzoeker

natuurbruggen voor massa’s die-

binden van natuurgebieden. Dat

digheden zoals voedselgebrek.

bij Bureau Waardenburg (advies

ren en op populatieniveau heeft

was de kern van een advies aan de

Om die reden besloot de overheid

voor ecologie en milieu). “Alle

de das het nut van faunapassages

regering, dat afgelopen voorjaar is

twintig jaar geleden om natuurge-

diersoorten die er gebruik van

allang bewezen. Voordat er onder-

gepresenteerd. De adviseurs voeg-

bieden te vergroten en met elkaar

zouden kunnen maken, maken

doorgangen onder (spoor-)wegen

den daar wel aan toe om, nu er

te verbinden, zodat er een groot

er gebruik van. Spinnen, muizen,

werden gemaakt, werden meer

minder geld voor natuur is, goed

natuurnetwerk tot stand komt.

vleermuizen, reptielen, marters,

dassen doodgereden dan er door

te kijken hoe je je geld het beste in

vlinders en vele andere soorten.

geboorte bijkwamen. Rond 1980

kunt zetten: in de aanleg van een

Dat blijkt onder meer uit sporen-

waren er nog maar 1.200. Sinds-

verbinding via een natuurbrug, of in het vergroten van een natuur-

en cameraonderzoek.”

gebied.

PUUR

40

natuur

De CYCLUS

Veel mensen kennen de kleurige galappels op de herfstbladeren van een eik. In dit bolletje huist de larve van een galwesp. Een wesp van slechts enkele millimeters groot met een fascinerende levenscyclus.

2. Eitjes leggen

3. Galappel doorsnede galappel

4. Uitvliegen

5. Knopgalletjes

tekst: Wilco Meijers I illustratie: inge van noortwijk

1. Paring

Galappel

Bekijk nu het SchoolTV-filmpje over de galwesp!

Paring

Eitjes leggen

Galappel

Uitvliegen

Knopgalletjes

In mei paren eikengal-

Begin juni prikken de

Binnen dit beschermde

In de herfst valt het blad

Zonder te zijn bevrucht,

wespen met elkaar. De

vrouwtjes een klein gaatje

bolletje groeit de larve

met de gal uit de boom.

leggen deze vrouwtjes nu

kleinere mannetjes zitten

in de nerf van een eiken-

gestaag en voedt zich met

Tegen de winter knaagt

eitjes in eikenknoppen.

daarbij bovenop de vrouw-

blad. Daarin leggen ze hun

het galweefsel. Zo tegen

de inmiddels volgroeide

Hier vormen zich in de

tjes. Voor de mannetjes zit

eitjes én een stofje dat het

de herfst verpopt de larve

galwesp een gaatje in de

lente kleine paarse fluweel-

het leven er dan zo goed

blad infecteert. Het blad-

zich in de galappel tot

galappel en vliegt uit. Alle

galletjes. Daaruit vliegen

als op; na de paartijd gaan

weefsel gaat woekeren; er

galwesp.

in de herfst uitvliegende

de galwespen: vrouwtjes

zij dood.

ontstaat ‘s zomers een gal

Van een galappel is ook

galwespen zijn vrouwtjes!

én mannetjes. Zo is de

van zo’n 2 cm doorsnede.

inkt te maken, zie p. 32.

PUUR

41

natuur

cyclus rond.

lezersaanbiedIngen

Ga jij de uitdaging aan?

Doe dan mee met Goeie Peer en verlaag op een leuke manier je energiekosten. Goeie Peer is een gratis online spaarprogramma waarmee je inzicht hebt in je actuele energieverbruik en wordt uitgedaagd om energie te besparen.

Word een Goeie Peer!

Heb jij een slimme meter en is Liander je netbeheerder?

Meld je dan gratis aan via www.goeiepeer.nl.

Goeie Peer is een initiatief van Natuur & Milieu en haar partners Enexis en Liander.

iedereen energie

Wilde dieren in Nederland

all13323 Adv Goeie Peer_v4.indd 1

Natuurmonumenten roept alle natuurliefhebbers op om zich uit te spreken over de omgang met wilde dieren in Nederland, zoals herten en wilde zwijnen.

Jouw mening telt! Ga naar nm.nl/praatmee en vul de enquĂŞte in

27-08-13 14:08

foto: Laurence Delderfield

Nieuws

Nu met korting

Nederland zoals je het nog nooit zag

Het Keunenhuis, uniek landgoed bij Winterswijk gered Compleet

heeft het landgoed het

Alles is nog in originele en com-

Keunenhuis bij Winters-

plete staat, waardoor het Keunen-

wijk (Gld) gekocht om het als

huis van grote cultuurhistorische

eenheid te kunnen behouden. De

waarde is. We kunnen het land-

aankoop van de monumentale

goed nu weer samenvoegen met

boerderij, landerijen en bossen

ons bos in de Bekendelle, dat

was een buitenkans die we niet

tot veertig jaar geleden deel uit-

voorbij konden laten gaan. We

maakte van het Keunenhuis.

goed weer in een vliegtuigje om de Nederlandse landschappen in beeld te brengen. De mooiste foto’s zijn nu gepubliceerd in ‘Nederland vanuit de lucht’. Speciale prijs voor leden van Natuurmonumenten: € 17,50 (winkelprijs € 24,90). Print de bon uit via nm.nl/puurnatuur (geldig t/m 15 december 2013).

foto: Martin van Lokven

N

atuurmonumenten

National Geographic-fotograaf Frans Lemmens stapt al jaren met

nodigen nu iedereen uit om ons te helpen om de financiering rond

Open dag

te krijgen.

Zondag 29 september is er een

Welkom (in) Heumensoord

open dag op het Keunenhuis

Diepste wens

(9.30-17 u), Wooldseweg 127,

Behoud van het landgoed als een-

7108 AA Winterswijk Woold.

heid was de diepste wens van

Aanmelden is niet nodig.

S

inds kort beheert Natuurmonumenten Heumensoord, een 500 hectare groot natuurgebied ten

de laatste eigenaresse, mevrouw

zuiden van Nijmegen. De bossen, heide en gras-

Hijink-Boerma. Het Keunenhuis is

landen worden volop door de Nijmegenaren gebruikt

een bijzonder mooi voorbeeld van

Aanvragen

voor wandel-, fiets- en paardentochten. Heumensoord is

het karakteristieke hoeveland-

Een informatiepakket over land-

eigendom van de gemeente Nijmegen, maar het gemeen-

schap van de Achterhoek met een

goed het Keunenhuis kunt u

tebestuur geeft het beheer liever in handen van een

monumentale boerderij, wei- en

aanvragen bij Ellen van Gerven:

natuurorganisatie. Daar zijn onze boswachters blij mee.

hooilanden, akkers, houtwallen,

e.vangerven@natuurmonu-

Zin om Heumensoord te verkennen? Download dan de

een boomgaard en bos.

menten.nl

rondwandeling van 6 km via nm.nl/routeapp

PUUR

43

natuur

HET ECHTE WERK

PUUR

tekst: Frans Bosscher I FOTO’S: Andries de la Lande Cremer, marcel van kammen/fotonatura

44

natuur

Omwonenden Biessumerbos pakken voortouw

Voor je ‘eigen’ bos zorgen De boswachter wikt en beschikt wat er in een natuurgebied gebeurt. Maar is dat altijd nodig? Bij Delfzijl doen ze het anders. Daar bepalen de dorpsbewoners sinds kort wat er gedaan moet worden

H

et natuurgebied om de hoek is

zochte informatieavonden en werkdagen in het

vaak een geliefde plek. Mensen

bos, viel het stil. Natuurmonumenten wachtte

die er vaak komen, moeten er

af wie uit Delfzijl het initiatief zou nemen en

niet aan denken dat het er op

de omgeving verwachtte dat de boswachter het

een dag niet meer zou zijn. Maar

voortouw zou nemen.

waar zijn die mensen als er keuzes gemaakt

Peter stapte in het gat en vormde de afge-

worden over de inrichting van het gebied? Of

lopen maanden een groep van vijf mensen

als er gesnoeid of gemaaid moet worden? Het

die de regie gaat voeren. Daarnaast zijn er

was altijd vanzelfsprekend dat boswachters dat

zo’n veertig mensen die het werk in de twee

regelden. Maar is dat nog wel terecht? Mensen

natuurgebieden uitvoeren. “Ik ben hier

die bij een gebied wonen of er regelmatig

geboren en getogen, ik ben ook een echte

komen, hebben toch vaak goede ideeën om het

natuurliefhebber. Ik wil dit graag van de grond

mooier te maken?

trekken.” Inmiddels is de groep, die onderdak heeft gekregen in de nabijgelegen manege,

Zoeken naar vorm

‘vol in bedrijf’. En dan gaat het niet alleen over

Vanuit die vragen probeert Natuurmonu-

nieuwe bordjes. De gebiedsgroep is ook op

menten in verschillende regio’s omwonenden

zoek naar mogelijkheden om het Biessumerbos

een grote rol te geven. Zoals bij Delfzijl (Gr.).

en het Voolhok te vergroten.

steenuil

In 2011 droeg de gemeente twee relatief kleine natuurgebieden aan de westkant van

Loslaten

de havenstad – het Biessumerbos en het

Het heeft even geduurd, maar boswachter

Meer natuurgebieden

Voolhok – over aan Natuurmonumenten.

Jeroen Kuipers begint nu vertrouwen te krijgen

In de volgende natuurgebieden

Echte dorpsnatuur. En dus was het een goede

in de nieuwe aanpak. “Ik heb lang getwijfeld

praten en werken omwonenden

gelegenheid om omwonenden het voortouw te

of het zou werken. Ik moet mijn bekende

ook mee:

geven, vond Natuurmonumenten.

manier van werken loslaten. Natuur beheren is

• Kardinge (Gr.)

Het was even zoeken naar de goede vorm,

voor ons gesneden koek, maar voor de mensen

• Mantingerveld (Dr.)

vertelt omwonende Peter Schepel (zie foto,

in Delfzijl een nieuwe wereld. Nu de groep

• Voorsterbos/Waterloopbos (Fl.)

midden). “Wat je merkt is dat mensen graag

met Peter aan de slag is, krijg ik er vertrouwen

• Nieuwkoopse Plassen (ZH)

wat willen doen, maar geen langdurige

in. Mijn rol verschuift van beslisser naar

• Brunssummerheide (Li.)

verplichtingen willen aangaan.” Na drukbe-

adviseur.”

• Sint-Pietersberg (Li.)

PUUR

45

natuur

lezersaanbiedIngen

‘Als ik hier ben, zijn we weer samen’

‘Ons leven samen gaat verder, maar dan in een andere vorm.

Deze herinneringsboom is een nieuw begin, hij biedt mij steun en troost.’

Remember in Green (partner van Natuur­ monumenten) kweekt een jonge boom op de as van de overledene. Samen met de boswachter kiezen de nabestaanden een mooie plek uit voor de boom, in de natuur van Natuurmonumenten.

Meer weten? Ga naar www.rememberingreen.nl of bel met 088-7773777. Bekijk ook het filmpje op nm.nl/rememberingreen

Bekijk het filmpje nu via Layar

Buiten Spelen is niet alleen leuk, maar ook gezond. Het Menzis Buiten Spelen Doe-boek staat boordevol leuke, actieve spelletjes, handige weetjes én heel veel voordeel.

Nu gratis van Menzis voor jou! Vraag ‘m snel aan via menzis.nl/natuurmonumenten.

50 Deze korting is eenmalig en geldig t/m 31-12-2013

kom Buiten Spelen

Euro kortiNg op een Bergans jack

Profiteer dit najaar van 50 euro korting op een Bergans Microlight Jacket: een superlicht, winddicht, waterafstotend jack met fleece voering en goede ventilatie! In dames- en herenuitvoering en in diverse kleuren.

Natuurmonumenten-leden betalen nu slechts € 89,95 in plaats van € 139,95 (op vertoon van de ledenpas). Het dichtstbijzijnde verkooppunt vind je op www.bergansofnorway.nl

DE FASCINATIE van...

Onvergetelijke trompettist Als er één vogel is die indruk maakt, is

komen deze uit Lac du Der-Chantecoq in

het wel de kraanvogel. Arenden, albatros-

Noord-Frankrijk, waar ze sinds tientallen jaren ook overwinteren?

sen, paradijsvogels, je kunt je eraan verga-

Je weet dat ze tegen de avond ergens neerstrijken en

pen, maar het zijn kraanvogels die zorgen voor onvergetelijke momenten. Twee keer

dan in het voorjaar zoveel lentekriebels in het lijf heb-

per jaar heb je kans kraanvogels te zien.

ben dat ze gaan dansen. Nu zijn er meer vogels die weleens

Als ze over ons land trekken. Van en naar

een dansje doen, maar ze kunnen niet tippen aan het ballet

hun broedgebieden in het noorden en oosten van

dat kraanvogelstelletjes opvoeren, met meters hoge spron-

Europa. Met duizenden gaan ze op reis, strijken hier en

gen, sierlijk klapwiekend en zich begeleidend met schallende

daar neer om te rusten en te eten. Ook op vaste plekken

kreten. Dat weet je dan van natuurfilms.

in het oosten van ons land.

Vroeger kwamen kraanvogels veel meer voor in ons land. Ze

In het westen, waar ik woon, zie je ze bijna nooit. Het ligt

hebben er ook gebroed. Je komt het woord kraan soms tegen

te ver uit de route. Maar die paar keren dat ze wel over-

in namen van plaatsen, vooral van landgoederen. Daar werd dubbel genoten van de vogels. Men vond ze niet alleen

illustrtatie: inge van noortwijk

vliegen staan in mijn geheugen gegrift. Ook het afgelopen voorjaar waren ze er weer. De wind zat wekenlang in de

mooi, maar ook lekker. Dat waren nu eenmaal andere

oosthoek en bracht me, toen ik in de duinen wandelde, zeven

tijden. Die zijn trouwens weer een beetje terugge-

– ja, het leek wel een sprookje – overvliegende kraanvogels.

komen. Nadat ze eeuwen lang weg zijn gebleven,

Nog even dacht ik: wat vliegen die reigers vreemd. Maar het

is het Natuurmonumenten gelukt het Fochteloër-

waren kranen en ze trompetterden ook nog.

veen zo in te richten dat er in 2001 een stelletje kraanvogels

Als ik zo’n reisgezelschap hoog boven me zie, bedenk ik daar

een jong grootbracht. En sindsdien zijn het er steeds meer

meteen van alles bij. Waar komen ze vandaan? Uit Spanje,

geworden. Ook in het Dwingelderveld. Natuurbescherming

waar ze ’s winters leven van de eikels van steeneiken? Of

kan soms zo ontroerend mooi zijn.

Frans Buissink natuurschilder en journalist

Wat vind jij fascinerend aan trekvogels? Deel het op facebook.com/natuurmonumenten

PUUR

47

natuur

foto’s: Jolanda Delgado-Beerman, rene koster, Martin van Lokven I foto inzet - tandwielen

Tiengemeten

Hackfort

Kardinge

Komt dat zien

Op water en wind Nederland. Land van tulpen en klompen. En van molens. Hoewel je in veel landen molens tegenkomt, is de variatie nergens zo groot als in ons land. Met wind en water als aandrijvende krachten. De eerste vermelding van een windmolen in onze streken dateert uit de twaalfde eeuw. Zeven eeuwen later waren er zo’n tienduizend. Ze hielden polders droog, maalden graan, zaagden hout, persten olie. Met de komst van olie en stroom als energiebronnen zijn veel molens in verval geraakt en afgebroken. Zo’n twaalfhonderd wind- en watermolens zijn er nog, in eigendom bij gemeenten, stichtingen of organisaties als Natuurmonumenten en onderhouden door duizenden vrijwilligers. Dankzij hen vergapen we ons nog altijd aan de prachtige houten constructies. Molens zijn bovendien onlosmakelijk verbonden met de vaderlandse geschiedenis. Het zijn symbolen van onze eeuwenlange strijd tegen het water.

1

3

2

5 67 8

4 9

Molens in de gebieden van Natuurmonumenten: 1 Texel

6 Ankeveense Plassen

2 Skrok

7 Naardermeer

3 Kardinge

8 Tienhovense Plassen

4 De Wieden

9 Hackfort

5 Wormer- en

10 Sint Jansberg

Jisperveld

10

11 Geuldal

Kom ook op 6 oktober naar de Limburgse Molendag bij de Volmolen in het Geuldal (Li.).

11

Naar buiten

Wij selecteren de leukste activiteiten, maar er is natuurlijk nog veel meer te doen bij Natuurmonumenten.

Bekijk het nu op nm.nl/agenda. Of bel met de Excursielijn, T (035) 655 99 55

Drenthe

Drenthe

Overijssel

Paddenstoelen en zwammen

Beekdalexcursie

Hoeden op het Dwingelderveld

Najaarstocht

Herfstwandeling door het

De gids neemt je mee op een

beekdal van De Slokkert.

Zoeken naar bijzondere

veenweiden van De Wieden

paddenstoelenwandeling langs

Speciaal voor kinderen is er ook

paddenstoelen en zwammen op

en rondom de Kiersche Wijde

het Oudemirdumer Klif

een dierenexpeditie met de

het uitgestrekte Dwingelder-

kooi is het genieten van herfst-

(26 okt)

boswachter (28 sep)

veld (5, 12, 19, 26 okt)

geuren en –kleuren (19 okt)

Bronstexcursie De boswachter neemt je mee door het Deelerwoud, op zoek naar edelherten tijdens de

sep I okt

bronst. Een spectaculaire erva-

Herfstwandeling Veluwezoom

Boswandeling met high tea

Workshop natuurfotografie

Geniet van de herfst in de

Wandel met de boswachter

Leer in een dag hoe je de

heuvels van Nationaal Park

over Landgoed Duin en Kruid-

mooiste natuurfoto’s op de

Veluwezoom. De gids neemt je

berg in Zuid-Kennemerland.

buitenplaatsen maakt. Start:

mee op een stevige wandeling

Na afloop wacht een heerlijke high tea (29 sep, 27 okt)

sep I okt

Noord-Holland

okt

Noord-Holland

Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (19 okt, 2 nov)

okt I nov

De redactie selecteerde de kleurrijkste herfsttochten

ring! (24, 25, 29 sep, 1, 2 okt)

Gelderland

(19, 26 okt)

okt

18x Wandelen

Gelderland

ga voor meer wandelingen naar nm.nl/ routes

Tijdens een excursie door de

okt

sep

okt

Friesland

Zuid-Holland

Zuid-Holland

Noord Brabant

Langs de inlagen van Koudekerke

Herfst op het eiland

Vaartocht Nieuwkoopse Plassen

Bomen in de herfst

Tijdens de uitwaaiwandeling

Wind door je haren, lekker

over natuureiland Tiengemeten

Ook op het water is de herfst in

Vennen zitten vol gekleurde

wandelen, met onderweg

kom je alles te weten over de

aantocht! Geniet vanaf de boot

verhalen. Je hoort ze tijdens de

prachtig zicht op de Ooster-

eilandnatuur, trekvogels, hoog-

van de herfstkleuren, bessen en

uitgestrekte herfstwandeling

schelde (2, 16 en 23 okt)

landers en prachtige cultuurhis-

talloze (trek)vogels (27 okt)

(6 okt)

PUUR

50

natuur

okt

De Oisterwijkse Bossen en

okt

torie (13 okt)

okt

okt

Zeeland

Ontdek de geheimen van het herfstbos en ga op pad met de boswachter.

Kijk op nm.nl/agenda Powerwalk met boer’nbrunch

Bevers in het Harderbos

Lekker stevig doorstappen

Beversporen zijn overal te

over Landgoed Egheria, met

vinden als je goed zoekt. En

als beloning een overheerlijke

als we héél veel geluk hebben,

boerenbrunch (3 nov)

komen we bevers tegen tijdens

dec

Flevoland

nov

Overijssel

de beverexcursie (18 dec)

Gelderland

Dagwandeling over de Veluwe Samen met de boswachter volg je een daglang het spoor van de dieren via wildpaden. Je komt

okt

langs plekken die normaal niet toegankelijk zijn (22 okt)

Utrecht

Paddenstoelentocht Ontdek de mooiste paddenstoelen in de Kaapse Bossen, in de herfst op z’n mooist in Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (12, 27okt)

Griezelkampvuurtocht

Herfst op de Brunssummerheide

Ga mee op griezeltocht over

Met het zachte herfstlicht, de

de Oude Buisse Heide en help

talloze paddenstoelen en trek­

de trollenkoning zijn magische

vogels is het prachtig op de

scepter terug te vinden! Voor

heide. Beleef het tijdens de

kinderen 8-12 jaar (19 okt)

okt

Limburg

okt

Noord Brabant

foto:Paul Schirnhofer

okt

Nog meer inspiratie vind je ook in onze bezoekers& infocentra.

Kijk op nm.nl/ bezoekerscentra

speciale herfstexcursie (13 okt)

PUUR

51

natuur

Naar buiten

Wij selecteren de leukste activiteiten, maar er is natuurlijk nog veel meer te doen bij Natuurmonumenten.

Bekijk het nu op nm.nl/agenda. Of bel met de Excursielijn, T (035) 655 99 55

Drenthe

Friesland

Overijssel

Fochteloërveen De Zeven

Schiermonnikoog -Kobbeduinen

De Auken (De Wieden)

Vanachter de grote glazen

Vanaf de hoge Kobbeduinen

Vanaf uitkijktoren De Auken

wand van uitkijktoren De

heb je prachtig uitzicht over de

(bij Giethoorn) zijn de lepelaar,

Zeven krijg je het gevoel dat je

uitgestrekte kwelders van de

snor en, als je geluk hebt, de

meevliegt met de kraanvogels

Waddenzee.

roerdomp stiekem te bekijken.

ga voor alle activiteiten naar nm.nl/ agenda

xxx

9x Bovenop de natuur

De redactie selecteerde de mooiste uitkijkpunten bij Natuurmonumenten

Utrecht

De Kaap (Kaapse bossen) De 25 meter hoge uitkijktoren De Kaap biedt spectaculair uitzicht over vrijwel de hele Utrechtse Heuvelrug. (lees ook pagina 2 van dit magazine!)

Noord-Holland

Zuid-Holland

De Muggenbult (Naardermeer)

De Haeck (Nieuwkoopse Plassen)

Wandel vanaf Gasterij Stadzigt

Op vier meter hoogte heb je

naar het uitzichtpunt en kijk uit

een spectaculair uitzicht over de

over het Naardermeer, met de

rietlanden van de Nieuwkoopse

vele trekvogels en prachtige

Plassen. Je ziet er lepelaars, Fochteloërveen - De Zeven

herfstnatuur.

Plompe Toren

zwarte sterns en purperreigers!

Zeeland

Noord-Brabant

Limburg

Plompe Toren (Zuidkust van Schouwen)

Uitkijktoren op Huis ter Heide

De Kiekoet (Sint-Pietersberg)

Geniet op 23 meter hoogte

Vanuit deze bijzonder

Bewonder met de telekijker het

van een weids uitzicht over de

ontworpen uitkijktoren bespied

broedgebied van de oehoe in de

Oosterschelde. Al klimmend

je de vele watervogels van het

voormalige groeve van de Sint-

leer je meer over de bijzondere

natuurgebied Huis ter Heide,

Pietersberg.

geschiedenis van deze toren.

dat prachtig in ontwikkeling is!

PUUR

52

natuur

FOTO’s: Janko van Beek, Geurt Besselink, Rene Koster, Ferry Siemensma

De Kaap

over het Fochteloërveen.

Buiten spelen

... binnen mag ook ;-)

HAAL JE TOVER DIPLOMA!

Magische Wilde Buiten Dagen Toverdrankjes brouwen, vliegen op een bezemsteel, heksenschuilplaatsen vinden en je toverdiploma halen. Je beleeft het allemaal tijdens de Wilde Buiten Dagen van Natuurmonumenten. Het leukste

meer leuks:

zondagje uit voor het hele gezin in september en oktober! Locaties en

24 okt

Egelmiddag voor kleuters, Nieuwkoopse Plassen (ZH)

tijden: nm.nl/wildebuitendagen

26 okt Lichtjestocht op Landgoed De Braak (Dr.),

Landgoed De Slotplaats (Fr.) en Dwingelderveld (Dr.) 26 okt

ks: ) eer leu m l e ermeer (NH e v ossen en r het Naard Nog rwijkse B Varen ove

Beleef de Nacht van de Nacht in diverse gebieden

2, 30 nov, 14 dec Uilen zoeken en braakballen pluizen,

te tocht, Ois ok t elen zoek 25 sep, 9 o st n e d ad ) 9 ok t P ennen (NB) zoom (Gld V r, Veluwe te h ac tw i.) t de Nach p stap me tersberg (L , Sint- Pie k t O e o o 6 h e 2 o , 8 e rd 11, 1 p zoek naa om (Gld) Veluwezo s, o O v t n k e o e 2 s 1 r.)

Speuren al erveld (D 7 ok t Dwingeld t e h 12 t/m 2 p Slot o Bosdag lotbos bij ie in het S kt rs o cu 1 x 2 le , e 4 o 1 erfstgev 16 ok t H aamstede (Zld) ) H berg (Ov. Sprengen e d p o lderst r, Dwinge Vogelfee htwachte

ac t k N o e d 3 t 2 me 16, r.)

Wandelen tplaats (F 5 ok t oed de Slo g d an L 18, 19, 2 ), ude Buisse veld (Dr. t over de O ch o rt u u v p riezelkam n (Ut.) 19 ok t G eide (NB) pse Bosse H oelen, Kaa st n e d v.) ad tP erzand (O Speurtoch het Buurs r e v o ri

fa elensa 19 ok t addensto nd (NH) ’s-Gravela s, o P b t t e k h o 20 ) ters in t Kabou ieden (Ov. 3, 25 ok en in De W ak m s k 21, 22, 2 ac Vogelsn 25 ok t 22 t/m

Leuvenumse bossen (Gld) 9 nov Lichtjesroute over eiland Tiengemeten (ZH)

26 okt is het nacht van de nacht! nm.nl/nachtvandenacht PUUR

53

natuur

Vereniging van natuurliefhebbers Actief meedoen of meedenken over de natuur in uw provincie?

Dat kan. Dertien districtscommissies organiseren allerlei activiteiten en klankbordsessies voor leden van Natuurmonumenten.

Mijn commissiewerk Rembrandt Veldhuyzen van Zanten (65) is districtscommissievoorzitter Friesland. In de landelijke Vereni-

FOTO: Ellen Metz

gingsraad praat hij mee over de koers

Klankbord voor Utrechtse natuur

van Natuurmonumenten. En in ‘zijn’

District Utrecht zoekt mensen die een paar keer

provincie Friesland polst en ventileert

per jaar willen meepraten over de ontwikkeling

Rembrandt de mening van de ruim

van de Utrechtse natuur. Doet u mee in onze

20.000 Friese leden van Natuurmo-

klankbordgroep? Op nm.nl/dcutrecht vindt u

numenten.

alle details.

‘Zo begeleidde onze districtscom-

Actiever in uw provincie

missie onlangs bijvoorbeeld twee

31 okt: meedenken over agrarisch natuurbeheer in Drenthe

Wilt u meer doen voor de natuur in uw provin-

studenten van de Hogeschool Van

cie? District Noord-Holland zoekt districtscom-

Hall-Larenstein. Zij onderzochten hoe

Heeft u ideeën over hoe Natuurmonumenten

missieleden. Kijk op nm.nl/noord-holland.

Natuurmonumenten de omwonenden

nog effectiever kan optrekken met de boeren?

In Zuid-Holland zoeken we mensen die willen

van De Slotplaats in Bakkeveen het

En woont u in Drenthe? Kom dan op 31 oktober

meedenken over de natuur. Kijk op nm.nl/

beste kan betrekken bij het natuur-

naar de klankbordavond in Westerbork. Meer

zuid-holland, of vraag de digitale nieuwsbrief

beheer. Dat leverde de boswachters

info: nm.nl/dcdrenthe

aan via dczuid-holland@natuurmonumenten.nl

nuttige tips op, bijvoorbeeld voor communityvorming. Het is waardevol om mijn bestuurlijke werkervaring in te zetten voor de natuur, waar ik

De najaarsvergaderingen

zo van houd. Al met al kost het me

zat 16 november Landelijke Verenigingsraad, Antropia, Driebergen I MA 23 september

gemiddeld een halve dag per week.

District Flevoland, De Pijler, Lelystad I ZAT 28 september District Drenthe, zorgboerderij

Samenwerken in de commissie met

De Mare, Westervelde (met aansluitend een excursie naar De Slokkert, zie pagina 50) I

enthousiaste natuurmensen, ieder

do 17 oktober en 21 november District Noord-Holland, beheer­kantoor Wormerveer

met zijn eigen achtergrond, maakt het

Meer info over het programma en aanmelden: nm.nl/dc

voor mij extra bijzonder.’

Lid voor het leven Zet uw lidmaatschap nu

Nalaten aan de natuur

Word vrijwilliger Dankzij onze enthousiaste vrijwil-

Vragen over uw lidmaatschap?

om in een lidmaatschap voor het

Geef de natuur door aan nieuwe

ligers blijft de natuur mooi en staan

Stel ze aan de Ledenservice via

leven. Wel zo gemakkelijk én 100%

generaties. Door Natuurmonu-

de deuren van onze bezoekers-

T (035) 655 99 11, of op nm.nl/

fiscaal aftrekbaar! U regelt het op

menten op te nemen in uw testa-

centra open. Word ook vrijwilliger

vragen.

nm.nl/lidvoorhetleven.

ment. Meer info: nm.nl/nalaten

via nm.nl/vrijwilligers

PUUR

54

natuur

Goedenavond ... boswachter Bekijk het sperwerspektakel nu via Layar

Wat een acrobaat “Het gebeurde toen ik naar huis fietste aan het eind van de dag; het begon al wat te schemeren. Eerst hoorde ik alarmerende vogels. Vervolgens zag ik zo’n twintig meter voor mij ineens een sperwer in een snelle vlucht boven een lijsterbesstruik een vink grijpen. Die acrobatiek, die behendigheid…

Prachtig. Zielig voor de vogel? Voor deze wel. foto: fergus GIll/nature picture library

Maar ja, zangvogeltjes staan nu eenmaal op het menu van de sperwer en andere roofvogels. En dat levert soms dus een geweldig spektakel op.”

Stef van Helmondt

boswachter van de Kaapse Bossen (Ut.)

PUUR

55

natuur

Voor de natuur ben je nooit te jong. Daarom is OERRR er ook voor kinderen van 0 - 6 jaar. Ontvang de gratis waaier met onvergetelijke ervaringen voor de allerkleinsten. Ga naar OERRR.nl.

Voor de natuur ben je nooit te jong. Daarom is OERRR er ook voor kinderen van 0 - 6 jaar. Ontvang de gratis waaier met onvergetelijke ervaringen voor de allerkleinsten. Ga naar OERRR.nl.

Retouradres Natuurmonumenten, Postbus 9911, 1243 ZR ’s-Graveland NM_OERRR_adv_schelpjes_PuurNatuur-strook_1.5.indd 1

29-08-13 11:40