Puur Natuur Herfst

Herfst 2021

10,5 km door zompige veengronden

in de Oosterschelde Boswachter Gijs over drukte in de natuur

NZING

EK T H

UIS

B

Keer het tij

ZO

U

2

steur is hij verdwenen. Vijf jaar geleden zijn er zo’n honderd steurtjes uitgezet. Die zijn naar zee getrokken. Het duurt een jaar of vier voor ze geslachtsrijp zijn. Het is nu dus heel spannend of ze de Rijn en de Maas op gaan zwemmen om te gaan paaien. Het is een iconische soort, die ook nog eens heel groot (3,5 meter, 250 kilo) en oud (100 jaar) kan worden. Ik zou hem graag eens tegenkomen tijdens het duiken.”

Ecoloog Zuidwest-Nederland

BEELD: GETTY IMAGES

“De steur is een levend fossiel. Het is een vis, maar hij ziet er echt anders uit.

Hij heeft een pantserplaat in plaats van schubben. Je moet je voorstellen dat de steur al zeker 200 miljoen jaar op aarde voorkomt. Hij zwom al rond toen er nog geen vissen en dinosauriërs waren. Ja, als je daar geen bewondering voor hebt…

De steur was een vis die in alle grote Europese rivieren leefde. In ons land werden er in het midden van de 19e eeuw zo’n 500 per jaar gevangen. Door ­overbevissing

3

Spreekwoordelijk Onze voorouders leefden meer met en tussen kleine zoogdieren dan wij. Ze kenden ze dan ook beter. Daar hebben we de nodige spreekwoorden aan te danken.

Mijn naam is Haas / Stinken als een bunzing / De vos heeft vele streken, en de egel maar een, doch dat is de beste van allemaal / Een slak op de

goede weg, wint het van een haas op de verkeerde weg / Zweten als een

otter / De berg heeft een muis gebaard / Het is een kale rat / Zo sluw als een vos / Zo blind als een mol / Een spel van kat en muis / Hij is een rat

/ Zo bang als een wezel / Met man en muis vergaan / Wat de vos niet weet, weet de haas ook niet / Een grijze muis / De druiven zijn zuur, zei de vos / Slapen als een das / Hij krimpt van de kou als een muis op sneeuw / Als het schip lek is, gaan de ratten van boord / Slapen als een muis in de ­meelton / Een oude rat vindt licht een gat / Het is kwaad oude vossen te vangen / Als een muis in de val zitten / Van de ratten besnuffeld zijn / Het haasje zijn / Als de muis genoeg heeft, is het meel bitter / Slapende vossen vangen geen hennen / Je weet nooit hoe een koe een haas vangt / Een vos verliest wel zijn haren, niet zijn streken / Het is muis als moer, een staart hebben ze allemaal / Als de vos de passie preekt, boer pas op je kippen / Hij is een slimme rat, mits hij staart had / Zo stil als een muis / Een vos is niet licht met één strik te vangen / Wroeten als een mol in de aarde / Je kunt een wilde kat niet zonder handschoenen aanpakken

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuur­monumenten.

Vragen over uw lidmaatschap?

Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111.

Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, ­Robert Ketelaar, Wilco Meijers, P ­ etra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters & Hermsen), Annemieke ­Zemmelink en de b ­ oswachters Paul Begijn, Gijs Clements, Mathiska Lont, ­Ellen Luijks, Arjan Oosterhof en Peter Voorn.

Art direction & vormgeving ­ Anke Revenberg, Marjolijn Schoonder­ beek, Kaisa Pohjola (Maters & Hermsen), Foto op cover Buiten-beeld - Wouter Pattyn Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Recycled Mix Credit papier.

Indien ­nodig wordt Puur Natuur ­­verpakt in biofolie. Werp deze w ­ ikkel bij het restafval.

Verzending PostNL vervoert Puur ­Natuur en c­ ompenseert de ­volledige CO2 -­uitstoot hiervan.

4

doeners In alle delen van het land zetten vrijwilligers zich in om de natuur te beschermen.

Deze doeners in Groningen en Noord-Drenthe maken de natuur in hun omgeving mooier en laten bezoekers ervan genieten.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

“Met wildcamera’s onderzoek ik otters, bevers en boommarters in het Friescheveen. Je komt in een wereld terecht die niet alledaags is, je krijgt via de wild­ camera intieme dingen mee van de dieren, hun gedrag. Door de dieren in beeld te brengen kunnen we ze beter beschermen.”

“Ik vind het heerlijk om in de natuur en met andere mensen te werken. Als gast­ vrouw nodig ik anderen uit om ook te genieten van de natuur. Extra leuk is het om kinderen te motiveren, zij zijn immers de toekomst.”

CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekening­nummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

BEELD: ANDRIES DE LA LANDE CREMER

“Het doet me goed als bezoe­ kers me bevestigen dat ons vrijwilligerswerk van onschat­ bare waarde is. Ik haal met name voldoening uit onze bij­ drage aan het onderzoek van Wageningen University & Research. Samen dragen we een steentje bij aan de natuur.”

WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekers­centra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

“In deze corona-tijd is natuur het laatste wat we willen ­missen. Je merkt dat er meer interesse is. Gelukkig kunnen we nu ook in De Onlanden weer aan de slag. Gidsenwerk beschouw ik als essentieel. Als wij het niet meer doen, wie doet het dan nog wel?”

“Ik vind het fantastisch om vogels te spotten in De Onlan­ den. Ik geniet er ook enorm van om te zien hoe kinderen plezier hebben en leren tijdens evene­ menten of in de speelnatuur. We moeten het met z’n allen doen om ook de volgende generatie van de natuur te laten genieten.”

“Ik ben in Uithuizermeeden, dichtbij de Wystemakooi, geboren en getogen. De een­ denkooi is een prachtig stukje natuur. Het maakt me reuze­ gelukkig dat we de kooi kunnen herstellen en zo een stukje historie terugbrengen op deze magische plek.”

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR Door deze qr-code te scannen kunt u de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

facebook.com/ natuurmonumenten 372.000 fans twitter.com/ natuurmonument 54.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 171.000 volgers Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

­Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-­keurmerk van het Centraal Bureau ­Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

5

nummer HERFST 2021

6

Dwergspitsmuis zoekt huis

20

SCHATTEN VAN DE OOSTERSCHELDE

28

Op zoek naar de bunzing

26

Kleurrijke kruisspin

13 Pim van der Feltz, nieuwe directeur

45 Puur Graafland

16 De boswachter en

46 Tegels Jachtslot

23 Groeten uit Sint Agatha 24 Coen Wantenaar

Mookerheide komen tevoorschijn 48 Naar buiten: laat de herfst maar komen

vindt zorg voor

53 Bedankt opruimers

landschap logisch

54 Webwinkel

31 Expositie De Tempel

IN NORG STAAT DE TIJD EVEN STIL

44 Foto van de Maand

14 Vragen aan Frans 1,5 jaar corona

36

43 Zo kun je ook lid zijn

55 Comeback van de elft?

32 Tuintips van Mathiska 34 De wereld van OERRR 42 Fonds voor Geheimzinnige Bossen

52

6

LENGTE KOP-ROMP: 210-250 mm LENGTE STAART: 140-220 mm GEWICHT: 230-415 gram

W

aar bomen zijn, zit de eekhoorn. Hij leeft in naaldbossen, loofbossen, tuinen, parken en houtwallen. Hij eet wel eens eieren of jonge vogels, maar de eek­ hoorn eet toch vooral plantaardig voed­ sel: noten, bessen, paddenstoelen. In deze herfstmaanden eet hij zoveel hij kan.

En hij legt voorraden aan. In de grond en in boomholtes verstopt hij noten en zaden.

Dankzij z’n goede neus vindt hij daarvan in de winter veel terug. Wat hij niet op­ graaft, kan uitgroeien tot nieuwe bomen.

7

Het thuis van e ekh uitgewoond. O oorns en andere kleine zoog dieren is f zelfs helema al verdwenen niet goed met . Het gaat dan ze. Ze waren a ook l nauwelijks te zich graag sch zien, omdat ze uil houden. Nu dreigen ze hele gezichtsveld te maal uit het verdwijnen. H oe keren we h et tij? Frans Boss cher

BEELD: GETTY IMAGES

TEKST:

8

et najaar is het feest­ seizoen voor de natuur.

“Als de herfst pas begint, dan leven de meeste dieren in vroolijkheid en over­ vloed. Eigenlijk behoeft er niet een meer hard te werken. De groote zor­ gen zijn voorbij”, zo schrijft Jac.P. Thijsse In zijn Verkade-album Herfst uit 1908. Niet alleen boeren, ook dieren zijn volop aan het oogsten. Allemaal ter voorbereiding op de winter. Vogels die naar Afrika reizen, grote lijsters bijvoorbeeld, duiken de struiken in; ze tanken zich helemaal vol met bessen van lijsterbes, kardinaalsmuts, vlier, liguster, gel­ derse roos, meidoorns, noem maar op. Vogels die blijven, hebben dezelfde opdracht: eten, eten en nog eens eten. Anders kom je de schrale wintermaanden niet door. Sommige, zoals de gaai en de boomklever, leggen voor­ raden noten en zaden aan.

Bij kleine zoogdieren kom je die verschil­ lende strategieën ook tegen. Egels en vleermuizen eten zich tonnetje rond, zetten hun hartslag op de spaarstand en slapen zich door de winter heen. Eekhoorns, muizen en hamsters weten niet hoe vol ze hun voor­ raadkasten moeten proppen met noten en zaden. Bunzingen en marters eten alles wat los en vast zit, ook bessen.

LENGTE KOP-ROMP: 40-64 mm LENGTE STAART: 33-47 mm GEWICHT: 2,5-5,5 gram GEBOORTEGEWICHT: 0,25 gram

Patchwork Eeuwenlang zat het landschap zo in elkaar dat er in de herfst volop voedsel te vinden was, voor mens én dier. Het boerenland was als het ware dooraderd met houtwallen, boomsingels, heggen, hagen, hoogstam­ boomgaarden, holle wegen, rietkragen en knotbomen. Nederland lag vol met zulke landschapselementen. Het was een enorme lappendeken, een patchwork van akkertjes en weilanden waartussen allemaal lijnen van begroeiing en water lagen.

Het hele land was een huis vol met kamertjes waar je je veilig in kon terugtrekken. Neder­ land was voor vooral kleine zoogdieren een luilekkerland. Dankzij de vele insecten, vogels, amfibieën, paddenstoelen en vruch­ ten was er voldoende voedsel. Water vonden ze in poelen en sloten. In de beschutting konden ze veilig voor vijanden, onder wie de mens, hun jongen grootbrengen. Ook kon­ den ze zich vrij gemakkelijk verplaatsen van het ene naar het andere gebied en zo soort­ genoten ontmoeten.

Een landschap met landschapselementen, houdt water beter vast dan een leeg landschap

Sta-in-de-weg Omstreeks 1900 was er nog meer dan 400.000 kilometer aan landschapselemen­ ten in ons land; dat is tien keer de wereld rond. Daarvan is meer dan zestig procent verdwenen. In het huidige boerenland, waar maximale productie prioriteit nummer één is, zijn landschapselementen een hinderlijke sta-in-de-weg. De druk, ook door lage prij­ zen, om in te zetten op schaalvergroting is groot. Om snel, vaak en veel te oogsten heb je grote, vlakke percelen nodig die je in rap tempo kunt bewerken met grote machines.

Zo zijn er in de afgelopen eeuw veel houtwallen, knotbomen en andere land­ schapselementen ‘opgeruimd’. Wat er nog over is, zijn vooral sloten, die nog altijd nodig

Elke streek kende z’n eigen verscheidenheid en invulling van landschapselementen. Dat maakte ze herkenbaar, gaf ze een eigen karakter. Je kunt de geschiedenis van het landschap erin teruglezen. Van de elzen­ hagen in Friese Wouden en de kop van Overijssel tot de tuunwallen op Texel, de graften in Zuid-Limburg en de heggen in de uiterwaarden van de Maas en andere rivieren.

D

ruk, druk, druk. Altijd op zoek naar eten. Dat is het lot van de dwergspits­ muis. Dat is het gevolg van een stofwisse­ ling die in de overdrive staat. Met een bij­ behorend hartritme van minstens 600 slagen per minuut. Drie uur kan hij zonder eten. Per dag werkt hij minstens 1,5 keer zijn eigen gewicht aan voedsel naar binnen.

Nou is hij niet groter dan een walnoot. Dan

lijkt die voedselopname niet zo’n opgave.

Maar voor een mens van 75 kilo zou het neerkomen op 112,5 kilo. Ik geef het je te doen. Op het menu van de dwerg­ spitsmuis staan kevers, spinnen, pisse­ bedden, insecten en larven. Die zoekt hij tussen bladeren, in ruigtes en gangetjes.

Erg kieskeurig wat betreft leefomgeving is hij niet. Als de begroeiing de bodem bedekt, wat vochtig en koel is, vindt de dwergspitsmuis het best. Van grote bos­ sen en polders houdt hij niet.

9 LENGTE KOP-ROMP: 330-450 mm •

280-380 mm LENGTE STAART: 12-18 cm • 10,5-15 cm GEWICHT: 500-1800 gram • 300-900 gram

H

BEELD: 123RF, NATURE IN STOCK

ij kan nogal stinken. Daar heeft ie zelfs een spreekwoord aan te danken.

Dat komt zo. Als de bunzing zich bedreigd voelt, gaat hij krijsen. Tegelijkertijd spuit hij zijn anaalklieren leeg. De straal komt tot zo’n vijftig centimeter. De geur is evenwel tot in de verre omtrek te ruiken.

Volgens een fabel is het een mengsel van een bedorven eendenei, de adem van een gier, het zweet van een beer en de poep van een panter. Of het klopt? Het is in ieder geval effectief. Belagers gaan meteen op de loop. Zo weet de bunzing zich vrij goed te handhaven. Auto’s zijn nog z’n grootste vijanden. Ook het verdwijnen van landschapselementen doen de bunzing geen goed. Hij houdt van kleins­chalige landschappen met sloten, heggen, houtwallen en bosranden.

Allemaal ideaal voor de bunzing om zich in te verschuilen en voedsel – hazen, ratten, muizen, mollen, amfibieën en soms wat vruchten – te vinden.

10

Boeren met natuur

BEELD:

WIM DA

SS E L A A

R

Een kleinschalig landschap met houtwallen, boomgaarden, bosjes, stroken met ruige begroeiing en slingerende beken. Dat is het ideale leefgebied voor kleine zoogdieren.

Op een natuurvriendelijke boerderij met weilanden en akkers (met strokenteelt) komt dat allemaal samen. Zo’n vorm van landbouw draagt bij aan het herstel van de biodiversiteit, aan de aanpassing aan klimaat­veranderingen en biedt bovendien een aantrekkelijke omgeving om te wandelen, te fietsen en te kamperen.

zijn om water snel van het land af te voeren.

Eigenheid heeft plaats gemaakt voor eenvor­ migheid. Van Zeeland tot Groningen lijken de landschappen steeds meer op elkaar. Blader en scroll door Nederland op topotijdreis.nl en je ziet lappendekens voor je ogen veran­ deren in grote vlakken.

En er is nog altijd geen einde aan geko­ men aan die opruimwoede, getuige een inventarisatie die de gemeente Berkelland (Achterhoek) uitvoerde: tussen 2017 en 2021 waren er 171 gevallen van illegale kap van delen of complete landschapselementen.

Goed zeventig procent daarvan was ouder dan honderd jaar.

Wat in Berkelland gebeurt, gebeurt elders ook. Dat blijft niet zonder gevolgen. De helft van de planten- en diersoorten waarvan het voortbestaan in gevaar is, is afhankelijk van landschapselementen. Bij die bedreigde diersoorten zijn veel kleine zoogdieren: haas, konijn, eikelmuis, hamster, hazelmuis, veldspitsmuis, wezel, hermelijn, bunzing, ingekorven vleermuis en laatvlieger. Dieren

die in onze jeugd nog overal aanwezig waren, gaan hard achteruit. Zo zijn er 60 tot 70 pro­ cent minder hazen en konijnen dan in 1950.

Bij de eekhoorn is sprake van een achter­ uitgang van 34 procent in de afgelopen tien jaar. Bij de egel zelfs van 50 procent.

Onzichtbaar Het lijkt wel of ze ongemerkt verdwijnen.

Veel van die kleine dieren leven al een ver­ borgen bestaan. Het verdwijnen vindt dan ook buiten ons gezichtsveld plaats. Grote zoogdieren zijn zichtbaarder. Wij zien ze vaker, media laten ze vaker zien. Maar de meeste zoogdiersoorten in ons land – er zijn er ruim honderd – zijn klein. Ze leven onder de grond, zoals mol, hamster en enkele muizensoorten. Eekhoorns en boommarters houden zich schuil in bomen. Andere soor­ ten, zoals de egel, komen alleen in de nacht tevoorschijn. En dan zijn er veel die onder of in struiken en heggen zitten, tussen bladeren en takken op de grond, in graspollen of een rietkraag, Je ziet ze niet, je hoort ze niet. Ze

leven een verborgen bestaan.Soms geven boeken en films je een inkijkje in hun levens.

Zoals het meeslepende Waterschapsheuvel van Richard Adams, waarin een kolonie konijnen te maken krijgt met vernietiging van hun leefgebied door mensen. Tijdens hun omzwervingen vol bedreigingen krijgen ze hulp van een muis en een meeuw. Adams situeerde z’n verhaal in het bedreigde land­ schap van Hampshire in Noord-Engeland.

Al even spannend is de tekenfilm Het Wak­ kere Woud (Beestenbos Is Boos is een titel, die ook werd gebruikt), gebaseerd op het boek The Animals of Farthing Wood van Colin Dann. Ook in dit verhaal vergroot de mens zijn eigen leefruimte ten koste van die van dieren. Een gemêleerd gezelschap van kleine dieren, waaronder enkele zoog­ dieren (wezel, eekhoorn, konijn, woelmuis, spitsmuis, egel, mol), gaat op zoek naar een nieuw bos – het Witte Hertenpark – om te gaan wonen. Ze maken de afspraak dat ze elkaar beschermen en niet opeten voordat ze het nieuwe leefgebied hebben bereikt. Het

11 LENGTE KOP-ROMP: 70-105 mm LENGTE STAART: 45-77 mm GEWICHT: 9-25 gram

H

BEELD:NATURE IN STOCK

ij had even goed duikmuis kunnen heten. Want duiken kan de water­ spitsmuis als de beste. Hij voelt zich al net zo’n vis in het water als de otter. Snel en behendig jaagt hij op insecten, slakken, kleine vissen en kikkers. Met zijn snor­ haren zoekt hij in de bodem en onder steentjes naar prooien. Voor een jacht­ partijtje heeft hij niet zo heel veel tijd: 20 seconden. Dan helpt het als de prooi niet te veel tegenstribbelt. Als dat gebeurt, verlamt de waterspitsmuis z’n prooi met een giftig stofje in z’n speeksel. Op een beschut plekje op het droogje peuzelt hij z’n vangst op. Hij leeft bij schoon water – dat kunnen beken, meren, poelen, sloten en vijvers zijn – met flink begroeide oevers. Voor een spitsmuis is hij nogal uit de kluiten gewassen. En hij kan best veel lawaai maken: fluiten, krijsen, sissen.

Maar als iemand of iets anders een hard geluid maakt, kan hij zich letterlijk dood schrikken.

12

Houtwallen en boomsingels filteren de lucht

Aanvalsplan Deze verhalen geven ons een – bescheiden – inkijkje in het verborgen leven van kleine zoogdieren. Maar ze vertellen ons meer.

Hun thema – het verlies van een veilig thuis voor dieren – is nog net zo actueel als toen de auteurs ze schreven in de jaren zeventig.

Om de leefgebieden voor deze kleine dieren juist in het boerenland terug te brengen, is het Deltaplan Biodiversiteitsherstel – een verbond van 95 natuurorganisaties, boeren, wetenschappers, banken en bedrijven – met een Aanvalsplan Landschapselementen gekomen.

Door randen van graslanden en akkers in te planten met houtwallen, singels en hagen, en door langs sloten glooiende oevers, ruimte voor plassen en poeltjes te maken, breng je leven terug in het landschap buiten de bestaande natuurgebieden. Dat is het basisidee van het aanvalsplan. Als eenmaal de omstandigheden goed zijn, zullen planten en dieren zich er bijna als vanzelf vestigen.

Dat dat inderdaad zo werkt, zien we in de

Ooijpolder bij Nijmegen. Op initiatief van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap (VNC) kreeg de polder tien jaar geleden een opknapbeurt. Er is dertig kilometer aan landschapselementen (heggen, hagen, knotbomen, bloemenranden en glooiende slootkanten) aangelegd. Heel snel waren verdwenen planten en dieren terug in de polder van 500 hectare. Er leven bevers, otters, dassen, lepelaars en ooievaars, maar ook bedreigde soorten als kamsalamander, gouden sprinkhaan, veldleeuwerik, én wezel en hermelijn. Om van dit herstelde boeren­ land te kunnen genieten, zijn er wandel- en fietspaden aangelegd. De omvorming van de Ooijpolder is in nauwe samenwerking met boeren uitgevoerd; zij krijgen betaald voor het onderhoud van de landschapselementen.

Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit wilde destijds de VNCaanpak in het hele land toepassen. Zover is het nooit gekomen, het bleef bij de Ooijpol­ der. Het Aanvalsplan Landschapselementen is een nieuwe kans om het boerenland alsnog te voorzien van nieuwe groene netwerken, waarin tal van diersoorten, zeker ook de kleine zoogdieren, weer een goed thuis vinden.

LENGTE KOP-ROMP: 200-310 mm LENGTE STAART: 20-45 mm GEWICHT: 300-1100 gram GEBOORTEGEWICHT: 8-25 gram

O

ok bekend als stekelvarken. Dat is natuur­ lijk niet voor niks. Een volwassen egel heeft zeven- tot achtduizend stekels (20-30 mm). Als hij zich bedreigd voelt, rolt hij zich op en zet alle stekels uit. Dat werkt heel goed, be­ halve als de bedreiger een auto is. Veel egels komen om in het verkeer. Dan is het maar goed dat ie graag slaapt, zo’n achttien uur per dag. En

Ontdek het verborgen leven in je tuin Wezels, hermelijnen, bunzings en andere kleine zoogdieren krijgen we zelden te zien. De meeste zijn vooral ’s nachts actief, ze zijn erg schuw en dan leven ze ook nog eens verstopt in bomen, struiken, ruigtes én tuinen.

Benieuwd of ze ook bij jou in de tuin zitten? Er zijn verschillende manieren om daar achter te komen. Je kunt een wildcamera plaatsen (op 50 cm hoogte en 100 cm van struiken of ruigte).

Als een sensor beweging waarneemt, neemt de camera auto­matisch een aantal foto’s. Sinds kort is ook de Struikrover op de markt, een pvc-buis waarin een wildcamera met een speciale voorzetlens is geplaatst.

Op 35 cm voor de lens, aan het uit­ einde van de buis, zet je een geopend blikje sardientjes. Meer hierover op pagina 28.

van oktober tot maart de hele dag. Eten zoeken doet de egel ’s nachts. Daarbij komt z’n reuk­ vermogen goed van pas; hij ruikt wormen die een paar centimeter onder de grond zitten.

Maar hij is een lekkerbek. Behalve ­regenwormen gaan ook kevers, rupsen, slak­ ken, spinnen, kikkers, padden, vruchten, pad­ denstoelen en eieren er met smaak in. Als je zoveel lust, heb je ook geen uit­gesproken voor­ keur voor een leefgebied. Egels vind je dan ook in bosranden, loofbossen met ondergroei, graslanden met singels, hagen of houtwallen, parken en natuurlijk in tuinen.

BEELD: GETTY IMAGES, MATTHIJS SMAAL

blijkt een verstandige deal, want de reis is vol gevaren en lang niet alle dieren halen de nieuwe bestemming.

13

KALENDER

FRYSLÂN

25 sep: fietsexcursie op Schiermonnikoog (natuur­ ontwikkeling, nieuwe infocentrum Het Baken). Info en aanmelden: nm.nl/lcnaarschier De ledencommissie van ­Fryslân zoekt nieuwe leden. Belang­ stelling? Kijk op nm.nl/ vrijwilligerswerk

DRENTHE

25 sep: jaarvergadering en excursie op Landgoed De Klencke, Ooster­ hesselen. Info en aanmelden: lcdrenthe@natuurmonumenten.nl

UTRECHT & VECHTPLASSEN

25 sep: Jaarvergadering en excursie Landgoed Haarzuilens, met voor­ dracht van twee kandidaten voor de leden­commissie. Info en aan­ melden: lcutrechtenvechtplassen@ natuurmonumenten.nl

LEDENRAAD BEELD: NORBERT WAALBOER, GETTY IMAGES, NATUURMONUMENTEN

20 nov: info op nm.nl/vereniging

Pim van der Feltz, nieuwe directeur

‘ Nóg meer het verschil maken voor de natuur’ Pim van der Feltz (57) is de nieuwe algemeen directeur van Natuur­monumenten.

Vlak voor de zomer heeft het bestuur hem benoemd. Hij volgt Marc van den Tweel op en begint op 1 oktober.

Pim was van 2008 tot 2020 d ­ irecteur van Google Nederland. Over de benoe­ ming zegt voorzitter Jeroen Dijsselbloem: “Hij brengt Natuurmonumenten nieuwe ­energie en inspiratie in deze ­periode waarin bescherming van natuur en ­landschap urgenter is dan ooit. Voor de nieuwe directeur waren we niet op zoek naar degene met de meest uitge­ breide natuurkennis, maar vooral naar iemand met een brede verankering in de

maatschappij; iemand die groots durft te denken en mensen maximaal weet te betrekken. Dat zien we in Van der Feltz.”

In zijn nieuwe functie wil Pim van der Feltz werken aan het vergroten van de impact van Natuurmonumenten. “Ik vind Neder­ land prachtig, juist vanwege de grote variëteit aan landschappen. En het brengt mij rust en evenwicht. Maar ik zie en ervaar ook hoezeer de natuur kwetsbaar is, ­terwijl die dus zo ongelofelijk belangrijk is voor het welbevinden van alles en ieder­ een: mensen, flora en fauna. In mijn rol wil ik kijken hoe we er met elkaar voor z­ orgen dat een organisatie met zoveel leden en fans nóg meer het verschil kan maken in het Nederlandse krachtenveld.”

Oud vloeiveld in Dommeldal Het is gelukt om bij Bergeijk (NB) een oud vloeiveld aan te kopen. Het veld van 7 hectare grond, dat bekend staat als de Brouwersweijer, maakt deel uit van een complex van visvijvers en vloeivelden. In het vochtige gebied, leven water- en moerasvogels en grote aantallen libellen. Samen met Waterschap de Dommel gaan onze boswachters de inrichting van de Brouwersweijer herstellen. Daardoor kan de waterstand omhoog. Goed voor de biodiversiteit en tegelijkertijd blijft een mooi historisch landschap behouden. Het gebied kan bovendien bij hoogwater fungeren als waterberging.

Vragen aan Frans

Frans van ­Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuur­gebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Wat zo leuk is aan de vragen die jullie insturen, is dat ik het antwoord lang niet altijd weet. Met als gevolg dat ik me ook regelmatig verwonder over de ‘trucs’ die planten en dieren hebben ontwikkeld om te overleven.

1 Wat brengt de kat thuis?

Wie een kat heeft, heeft er mee te maken.

Met regelmaat brengt poezebeest een onge­ node gast mee. Soms dood, vaak ook niet.

Een paar jaar geleden kwam uit ­onderzoek van ecoloog Jasja Dekker dat alle kat­ ten samen (3 tot 4 miljoen huiskatten en honderdduizenden verwilderde katten) tien­ tallen miljoenen slachtoffers maken. Vooral vogels in beschermde natuur­gebieden en vogels die in het boerenland op de grond broeden, zoals weidevogels, lopen grote risi­ co’s. Om een beter beeld te krijgen van wat al die katten vangen, is de Zoogdiervereni­ ging samen met studenten van Hogeschool InHolland een onderzoek begonnen.

Ze roepen katteneigenaren op om op watbrengtdekatthuis.nl te melden welke prooien hun schatjes binnenbrengen. Na een maand bestond twee derde van de meldin­ gen uit muizen en ruim twintig procent uit vogels. Verder brengen ze konijnen, hazen, mollen, wezels en vleermuizen mee.

2

BEELD: BUITEN-BEELD, GETTY IMAGES

Is dit een wandelende tak?

In hun tuin zagen Frans en Anja Luiten uit Leidschendam een vreemd wezen op een plant. Zou dit een wandelende tak k ­ unnen zijn, vroegen ze zich af. Een speurtocht op internet leverde veel wandelende takken op, maar deze zat daar niet bij. En dat is ook wel logisch, want het is een rups van de peper- en zoutvlinder.

Ja, zo heet ie echt. Een bijzonder kenmerk van deze rups is dat hij de vorm en kleur aanneemt van de tak waarop hij zit. Om het nog wonderbaarlijker te maken: de rups kan de kleur van die tak als het ware zien met z’n huid. Mogelijk zijn er meer insecten met licht­ gevoelige cellen buiten het oog, waarmee ze kleuren waarnemen.

15

3

Veeneiken? Wat zijn dat?

Van veenlijken hebben we wel eens gehoord. Maar wat zijn veeneiken? Ze doken op tijdens het ­ploegen van een akker bij het Naardermeer. 45 maar liefst. Een bijzondere vondst, zo bleek al snel.

Want veeneiken zijn dode eiken die duizenden jaren oud kunnen zijn. Door het gebrek aan zuurstof in een veenbodem vergaan ze niet of nauwelijks. Net als veenlijken. Eiken bevatten bovendien looizuren, waardoor ze nog beter bewaard blijven. Meubelmakers zijn gek op dit hout vanwege de donkere kleur. Archeologen zijn er minstens zo gek op, omdat ze aan de hand van de jaarringen patronen in het klimaat kunnen aflezen. Dankzij de veeneiken uit het Naardermeer is nu de langste jaarringkalender voor Europa opgebouwd, die ruim 8.000 jaar teruggaat in de tijd. Eén van de oude reuzen is te bewonderen op het erf van Gasterij Stadzigt, net buiten Naarden (NH).

Even bellen met

Merel Klaarmond, ­Egelwerkgroep Nederland

De egelstand is gehalveerd in tien jaar tijd. Hoe weten we dat?

“Dat is gebaseerd op waarnemingen van amateurs en professionals, zoals ecologen en boswachters. Met een onderzoeksmethode van het CBS kun je daar trends in ontdekken.”

De dichtheid van egels is in de stad groter dan erbuiten. Hoe kan dat?

“Er zijn nauwelijks nog geschikte leefgebieden. Dat maakt dat ze ­buiten de stad ook gemakkelijk door roofdieren, zoals dassen, gepakt worden. Ook een factor is dat er in de stad meer voedsel. Dat is niet per se goed voedsel. Het gaat vaak om afval.

Maar buiten de stad is er bijna geen voedsel meer te vinden.”

Wat is er nodig om verdere achteruitgang te voorkomen?

“Het gekke is dat egels helemaal niet kies­ keurig zijn. Wat ondergroei waarin ze weg kunnen krui­ pen, is al genoeg.

Ze h ­ ebben ook een heel gevarieerd menu. Maar zelfs met zo’n genera­ list gaat het dus niet meer goed. Dat zegt genoeg over de kwaliteit van het buitengebied. Om de egelstand te herstellen, moet er meer ondergroei komen waar ze kunnen slapen en hun jongen kunnen grootbrengen. Verder is herstel van de ­biodiversiteit nodig, zodat er weer genoeg eten voor ze is.”

Welke kennis ontbreekt nog over de egel?

“Eigenlijk is alle informatie ­welkom, we weten nog erg weinig van dit dier. Zelf wil ik graag weten hoe het staat met de genetische variatie. Die is belangrijk voor de vitaliteit van een populatie. Doordat egels overal te kampen hebben met ­barrières, zoals wegen, blijven de contacten tot een kleine groep beperkt. Mijn vraag is dan ook: vindt er nog wel voldoende genen­ uitwisseling plaats?”

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even). De leukste vragen krijgen een plek in deze rubriek.

?

WAT IS DIT?

Tijdens een wandeling over het Hijker­ veld, een heideveld bij Beilen (Dr.) kwam Margriet van Kampen meerdere cocon­ netjes tegen. Ze zagen er schilderachtig uit, schrijft ze in haar mail. Maar welk dier maakt ze? Dat doet de wespspin, ook wel tijgerspin genoemd. Aan het eind van de zomer paart de spin. Na de paring eet het vrouwtje het mannetje op. Vervolgens maakt ze een cocon tussen de struiken, die ze vol legt met eitjes. Niet lang daarna gaat ook zij dood. Na de winter komt de nieuwe generatie wespspinnetjes uit de cocon.

De wespspin komt oorspronkelijk uit Zuid-Europa, maar heeft zich de afgelopen dertig jaar verspreid tot in Noorwegen.

Mogelijk heeft dat te maken met de verandering van ons ­klimaat.

De naam van de spin is te danken aan de geelzwarte tekening. ­Steken doet ie overigens niet.

BEELD: ANP, GETTY IMAGES

16

Anderhalf jaar bepaalt het coronavirus nu ons leven. Veel werk van de boswachters kon, soms met kunst- en vliegwerk, doorgaan. Maar het was ineens ook veel drukker in de natuurgebieden, zeker in de Kampina, de Loonse en Drunense Duinen, en de Oisterwijkse Bossen en Vennen. Notities van Gijs Clements, boswachter ecologie in MiddenBrabant, over een bewogen jaar.

17

10 maart 2020 In de ochtend hebben we overleg met collega’s van andere natuur­organisaties op het Provinciehuis. In Noord-Brabant gaan we de komende jaren meer bos realiseren, maar hoe en waar? Als we ons over de kaart buigen, wordt het ineens ongemakkelijk. Voor het eerst. We zijn ons er terdege van bewust dat Covid-19 nu bijna twee weken rondwaart in de omgeving. We kijken elkaar aan, maken een geforceerd grapje en doen een stap terug.

Terug op kantoor is er spanning in de lucht. Met een paar collega’s oefen ik met FaceTime op onze telefoons. Tijdens de lunchpauze komt onze leidinggevende met de mede­ deling dat we voorlopig naar huis moeten. We schuiven iets verder uit elkaar en gaan door met eten. We zijn immers al op kantoor, dus kunnen we net zo goed nog even wat zaken afronden. De leidinggevende ziet dit en zegt: “Dit was geen verzoek, hè?” Met een halve lunch nog in onze tassen trekken we de deur achter ons dicht en gaan naar huis met een quasi opgewekt: ‘Nou, tot volgende week dan ergens’.

9 april 2020 In tegenstelling tot de collega’s in het veld voor wie het werk ‘gewoon’ doorgaat, zit ik nu al zo’n vier weken thuis.

Vandaag eerst een overleg via Skype over de inrichting van een recent aangekocht stukje grond. Nu nog grasland, maar in de toekomst hopelijk heide met een kruidenrijk akkertje.

De hele middag teamoverleg via FaceTime. Dit staat volledig in het teken van hoe het met iedereen gaat en tegen welke problemen we aanlopen. Naar een idee van mijn vriendin knutsel ik ’s avonds m’n hometrainer vast aan een statafel. Met de laptop op tafel kan ik voortaan fietsend vergaderen.

10 april 2020 Een rondje IJzerenbos om een beeld te krijgen van de voorjaars­ planten die hier veel staan, maar

helaas lijden onder verdroging. Door het gebied loopt een fietspad waarover ook gewandeld wordt. Het is druk met mensen die er even uit willen. Ze geven elkaar de ruimte.

Ze zoeken de randen van het pad of de bermen op om anderen op afstand te laten passeren. Sommigen gaan zelfs midden in de drooggevallen sloot staan. Dat is natuurlijk positief, maar ik vind het ook pijnlijk om te zien dat daarbij grote aantallen bos­anemonen en zelfs sleutelbloemen wor­ den platgetrapt. Zelf kom ik amper vooruit. Bijna iedereen komt even een praatje maken met de boswachter: over het weer en de z­ orgen die de pandemie opleveren.

‘ Veel praatjes met de boswachter, over zorgen die de pandemie opleveren’ 26 juni 2020 Eerst kriskras door de gebieden met één van onze hydro­ logen om de effecten van het derde droge jaar op rij te zien.

Daarna bij mijn ouders langs om te eten. Door het werk lukte het niet om vooraf in zelfisolatie te gaan, dus blijf ik buiten onder de notenboom. Op het moment dat het eten klaar is, begint het te regenen. Goed voor de natuur, maar voor mij een nat pak en natte frietjes.

14 september 2020 De hele dag hebben we vanuit een bootje op het Staal­ bergven met een onderwaterkijker de bodem afgespeurd naar de grote bies­ varen, een waterplant die nog maar op twee plaatsen groeit in Nederland.

Gelukkig vinden we nog een aan­ tal exemplaren. Aan het eind van de middag spreek ik mensen aan die met een auto door het afgesloten zijn gekomen.

18

21 september 2020 Met een collega maak ik een rondje door het gebied. Mond­ kapje op en voldoende afstand, dat wel. Hoe staat het ervoor, welke knelpunten zijn er bij een aantal projecten die in uitvoe­ ring zijn? Er zijn drie aannemers in het gebied aan het werk.

De klussen variëren van het aanpassen van een viertal poelen om ze beter geschikt te maken voor boom­kikkers tot het her­ stel van een stuk beek. Ik heb er bewondering voor hoe mijn ­collega’s bijna al het ­reguliere werk hebben kunnen doen en dat ook dit soort grote ingrepen gewoon doorgaan.

27 januari 2021 Sinds de kerstvakantie zijn elk weekend de parkeer­terreinen overvol, auto’s staan soms wel kilometerslang in de berm geparkeerd. Zelfs op deze doordeweekse maandag staan de parkeerplaatsen vol. Bij de ingang is het dringen. In de gebie­ den verdunt dat snel. Wel zijn overal mensen. Elk wildpaadje wordt belopen. Als er eenmaal een paar voetstappen staan, is dat voor anderen een uitnodi­ ging er ook overheen te gaan.

Bijna nergens is nog rust, terwijl dat juist zo belangrijk is voor bijvoorbeeld de reeën die hier leven. Waar ik echt van schrik is dat de paden soms wel twee keer zo breed zijn

geworden. Vooral aan de randen wordt veel gelopen. Hier zitten juist vaak zandbijtjes en staan planten die het verderop in de heide niet redden. Deze planten leveren nectar en stuif­ meel in een periode dat de heide nog niet bloeit. Ik hoop dat veel mensen die de natuur zijn gaan ontdekken terug blijven komen. Voor ons ligt er wel een uitdaging om nog beter aan te geven waar recreëren wel, maar ook niet kan.

1 februari 2021 Overleg over het komende broedseizoen. Hoe voorkomen we dat broedgevallen mislukken door verstoring door men­ sen, is de dringende vraag. We kiezen voor een combinatie van maat­regelen waarin we duidelijker aangeven wat paden zijn en wat niet. Daarnaast gaan vrijwilligers bij de entrees en langs de routes vertellen over de risico’s van verstoring.

Medewerkers van de Efteling komen daarbij helpen, omdat het attractiepark dicht is.

24 maart 2021 Rondje door ons weidevogelgebied gemaakt om te kijken hoe de grutto’s het doen en of de maatregelen uit 2019 om water vast te houden effect hebben. Ziet er goed uit dit jaar. Alleen kom ik zelfs hier afval tegen. De hoeveelheid afval is enorm toegenomen het afgelopen jaar. Zwerfafval, maar ook in de vele vuilnisbakken in onze gebieden.

1 juli 2021 Voor het eerst zijn we weer met het hele team bij elkaar. Hard gewerkt wordt er niet. We zijn vooral blij dat we er allemaal zijn, delen ervaringen en maken plannen bij het koffiezet­ apparaat.

BEELD: ANP, GETTY IMAGES

Ze zijn zich van geen kwaad bewust, hadden een natuurge­ bied in de buurt op de navigatie ingevoerd en geen idee waar ze terecht zouden komen.

19

Feestelijk vogelvoer

BEELD: GETTY IMAGES

We maakten het de afgelopen zomer ook weer mee.

De regen komt soms met gigantische bakken uit de hemel vallen. Dat water moet ergens naartoe. Daarom zoekt Natuurmonumenten naar mogelijkheden om water te bergen. Bij Arnhem is de IJssel uit een knellend korset gehaald, door uiterwaarden de ruimte te geven.

Voor water, maar in een moeite door ook voor planten en dieren. 4.000 vrachtwagenladingen grond is afgegraven. Bijna 1 kilometer aan hagen geplant met meidoorn, sleedoorn, kardinaalsmuts en hondsroos.

In de herfst zitten ze bomvol zaden en bessen. Voor vogels een feestmaal. Hazen, reeën, vossen, dassen en bevers voelen zich hier helemaal thuis. Op de drassige oevers van de Velperbeek, die is verbreed, zoeken grutto’s, kleine plevieren en zilverreigers naar voedsel. Mede dankzij een gift van 2,1 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij konden we ruimte voor water en natuur maken in de uiterwaarden. Door de steun van alle deelnemers aan de Postcode Loterij is de IJssel bij Arnhem veiliger, biodiverser en mooier.

Heel veel dank daarvoor, namens de natuur.

20

Rijkdom onder water

21

Twee keer per dag verandert de Oosterschelde in een landschap met zandplaten, slikken, schorren en geulen.

Maar een veel groter deel blijft, ook bij laag water, onzichtbaar. Boswachter Paul Begijn ging kopje onder en neemt je mee in een wereld van kleurige anjelieren, naaktslakken en sepia’s. Paul Begijn TEKST:

S

trakblauwe luchten en jagende, donkere wolkenpartijen ­wisselen elkaar af. Het licht van de zon breekt dwars door enkele opbollende wolken heen en geeft het kabbelende water van de Oosterschelde een azuurblauwe tint.

In de verte klinkt de typische roep ‘koer-­ lieeeee’. Het zijn wulpen die drooggevallen randen van de slikplaten afspeuren op zoek naar sappige wadpieren. Niet veel ­verder ligt een groepje gewone zeehonden uit te rusten, moe gestreden van hun ­talloze ­achtervolgingen in de jacht op platvis. Het is afgaand water, duidelijk te zien aan de ­stromingspatronen die van oost naar west lopen.

Ter hoogte van Flauwershaven aan de Zuid­ kust van Schouwen-Duiveland wacht mijn snorkelinstructeur. In alle vroegte kreeg

ik al een belletje dat de ­omstandigheden vandaag uitermate gunstig zijn om het onderwaterleven te ontdekken. De algen­ bloei, die vooral in het voorjaar het zicht flink kan belemmeren, is op z’n retour en doordat er de afgelopen dagen weinig wind stond, is er ook weinig bodemberoering geweest.

Ik word in een wetsuit gehesen, ook al is het zeewater al aardig op temperatuur. Het is de enige manier om het langer vol te houden in het water. Nadat ik mijn duikbril heb voor­ zien van wat verse spuug zodat de bril niet beslaat, dompel ik mezelf onder.

Hartslag knalt omhoog Eerst wat onwennig, concentreer ik me op mijn ademhaling en de scherpe ­stenen vlak onder mij die begroeid zijn met Japanse ­oesters, een exoot die zich in razend tempo

22

DOMPEL JEZELF ONDER

Een van de beste manieren om het rijke onderwaterleven te ontdekken, is natuurlijk een professionele duik. Afgelopen jaren zijn er door de Nederlandse Onder­ watersport Bond allerlei faciliteiten aangelegd om op een veilige en comfortabele manier te duiken. Een andere manier om de onderwaternatuur met eigen ogen te zien, zijn de getijdenpoelen. Na ieder getij is het weer een verrassing wat er in de poelen is achter­gebleven.

Kijk voor de locaties van de getijdenbakken en andere activiteiten op ontdekdeoosterschelde.nl

heeft verspreid in de Oosterschelde. De plaats van bestemming is een kommetje in het robuuste dijken­ stelsel waar zich twee strek­dammen bevinden, die ook bij laag water groten­ deels onder water ­liggen. En meteen is mij duidelijk waarom we juist op deze plek zijn. De stenen die in rotsachtige forma­ ties de bodem bedekken, zijn begroeid met tal van wieren­soorten, zakpijpen en kleurige zeeanjelieren. Geen plekje is ­onbenut gelaten. Tussen de wieren schieten krabbetjes weg en ­liggen zees­ terren en brokkelsterren stevig tegen de bodem gedrukt. ­Naaktslakken, de ene nog kleurrijker dan de ander, en anemo­

nen veranderen de rots­partijen in een bijna tropisch aandoend rif. Het bruist hier van het leven!

Het zicht is vandaag zo’n 2 meter, op sommige plekken bijna 3. Helemaal niet verkeerd voor de Oosterschelde! Natuur­ lijk niet te vergelijken met de Caraïbische Zee, maar ik merk dat het wat beperkte zicht ook een spanning meebrengt. De spanning van wat er na twee meter weer zal opdoemen. Soms duikt er plotseling een oorkwal op en knalt mijn hartslag ineens omhoog. En het andere moment schiet er een platvis weg op de bodem die het zand doet opwaaien. Nee, saai wordt het hier nooit.

De onderwaternatuur in de Ooster­ schelde staat flink onder druk door het intensieve gebruik. ­Vrijwel de hele Ooster­schelde wordt benut door economische ­activiteiten, of het nu gaat om de mossel-, ­oester-, kokkel- of kreeften­visserij. Ruimte waar de natuur kan ­floreren is er nauwelijks. En dat in een natuur­ gebied dat de stempel Natura 2000-gebied (Europese top­ natuur) heeft en sinds 2002 ook de status van ­nationaal park. Natuurmonumenten, de Nederlandse Onderwatersport Bond, Nationaal Park Oosterschelde en ­provincie Zee­land onderzoeken daarom of het mogelijk is een onderwater­ reservaat te creëren. In dat reservaat kan de natuur ongestoord haar gang gaan en kan de Oosterschelde een kraamkamer zijn voor het leven onder water.

BEELD: NANCY VAN OLFFEN, MARCO HEESBEEN, RENÉ WETERINGS, MARION HAARSMA

RUIMTE VOOR NATUUR: ONDER­WATERRESERVAAT

BEELD: NATUURMONUMENTEN - JORRIT ‘T HOEN

23

Sint Agatha Peter van Dijk is sinds kort toegetreden tot de ledencommissie, maar is al veel langer actief voor Natuur­ monumenten. ‘Zonder op de stoel van de bestuurder te gaan zitten, geven we tips.’

“Toen ik met pensioen ging als schooldirecteur wilde ik graag vrijwil­ ligerswerk doen, maar wel buiten, in de natuur. Ik ben vrijwillig boswach­ ter voor Natuurmonumenten in het Rijk van Nijmegen. Dat is helemaal te gek. Landgoed Mookerheide en de Sint-Jansberg zijn prachtige gebieden.

De das is een aansprekend dier dat er

voorkomt, er zijn talloze dassenburch­ ten. Maar er leven ook reeën, vossen, muizen en drie soorten vleermuizen.

Gezinnen met kinderen vinden het geweldig om een echte boswachter te ontmoeten. Vaak attendeer ik mensen op iets moois, op de salomonzegels langs het pad bijvoorbeeld. Ook ben ik samen met mijn vrouw geregeld een week eilandwacht op Marker Wadden en vogelwachter op Texel en Richel. Dan zit je met z’n tweeën op zo’n eiland met verder alleen maar zeehonden, vogels en andere natuur.

Twee maanden geleden ben ik toe­ getreden tot de ledencommissie van Noord-Brabant en Rijk van Nijme­ gen. Wat ik tegenkom in het veld,

kan ik op deze manier doorgeven aan het bestuur. Niet-aangelijnde hon­ den, mensen met metaaldetectors en drukke mountainbikepaden zijn onderwerpen die spelen. Onlangs is de mountainbikeroute over de Sint-Jansberg gesloten. Het werd te druk in dat kwetsbare gebied. Nu kan de natuur zich herstellen. Dat ik weer meer reeën zie, deel ik met de leden­ commissie. Zonder op de stoel van de bestuurder te gaan zitten, geven we tips voor het landelijk beleid.

Natuurmonumenten is een vereni­ ging die gedragen wordt door leden.

Het is belangrijk dat we het draag­ vlak behouden. Daar wil ik graag een steentje aan bijdragen.”

‘Doorgeven aan het bestuur’

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ­ Natuurmonumenten is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale leden­commissies vertegenwoordigen de leden. Wil je je mening geven over natuur, landschap en cultuurhistorie, ga dan naar de bijeenkomst van de ledencommissie bij jou in de buurt. Een overzicht van de commissies en hun activiteiten vind je op nm.nl/ledencommissies

TEKST: FRANS BOSSCHER BEELD: MARTIN VAN LOKVEN, GETTY IMAGES

24

‘Zorg voor het landschap Melkveehouder Coen Wantenaar in Soest vindt het logisch dat hij zich inzet voor de biodiversiteit op zijn bedrijf. ‘We zijn op weg om in balans te komen met de planeet.’

V

orig jaar nam Coen ­Wantenaar het melkvee­ bedrijf van zijn ouders over.

Het bedrijf met 150 koeien ligt tussen Amersfoort en Soest. De 60 hectare grasen 20 hectare maisland liggen grotendeels langs de zuidelijke oever van de Eem. Aan de overkant van de rivier ligt Eemland, een van de beste weidevogelgebieden van ons land.

Aan de andere kant van de boerderij liggen de ­bossen en stuifzanden van de Soesterduinen.

Tot tien jaar geleden stond natuur op het bedrijf nog niet hoog op de agenda. Dat is inmiddels anders. Naast de boerderij is een boomgaard ingeplant, rondom de stallen liggen honderden meters houtwal.

Kleine zoogdieren vinden er een geschikt

leefgebied. Hazen schuilen er overdag in de beschutting van de struiken. Eekhoorns maken in de hogere bomen nesten. En dan is er de dassenburcht, toch wel het mooiste resultaat tot nu toe. Natuurlijk barst het ook van de vogels in de houtwallen.

De percelen langs de Eem kregen glooiende oevers. Coen: “Met de ­vrijgekomen grond hebben we dammen gelegd in de ­sloten tussen de percelen. Daardoor kan ik veel efficiënter werken. En de natuurlijke oevers bieden vogels insecten en b ­ eschutting.” Een ingreep dus die winst voor de boer en voor de natuur betekent.

Gezond vee Maar het begint bij gezond vee. De koeien komen zo’n 200 dagen per jaar buiten. “Ik

melk ze zelf. Daardoor zie ik ze elke dag, ik raak ze aan. Zo heb ik meteen in de gaten als er wat aan de hand is.” Nieuwe aanwas fokt Coen zelf op; er zijn 70 stuks jongvee op het bedrijf.

De inzet voor de natuur is wat de jonge boer betreft een logische aanvulling op de bedrijfs­ voering. Coen: “De maatschappelijke druk om natuurvriendelijker te werken is groot. Zorg voor het landschap hoort erbij. De koeien zijn de basis. Maar op die 80 hectare moet ik ook wat voor landschap en natuur kunnen doen.

Door die inzet sta ik ook sterker in de discussie over de aanleg van zonne­parken die nu in de omgeving speelt.”

Hij heeft wel overwogen om over te stappen op een biologische productiewijze. “Maar je zit dan met een overgangsperiode van twee

25

Klompenpad

Langs en over het bedrijf van Coen loopt het Derde Erfpad, een ­klompenpad door de polders langs de Eem, bossen en stuif­ duinen. De wandelroute heeft een lengte van 9 kilometer. klompenpaden.nl/ derde-erfpad

hoort erbij’ jaar. In die periode werk je al wel biologisch en is de melkproductie dus lager, maar je krijgt er nog niet voor betaald. De financie­ ringsruimte om die twee jaar te overbruggen heb ik niet.”

Meer verbeteringen Coen werkt wel volgens de eisen van het keurmerk On the Way to Planet Proof. Door de ruimte die hij op het bedrijf al maakte voor natuur hoefde hij niet veel extra’s te doen om in aanmerking te komen voor het duurzaamheidkeurmerk. De bonus die hij daarvoor krijgt – 2 cent per liter, wat in totaal neerkomt op zo’n 30.000 euro per jaar – steekt hij in verdere verbeteringen voor natuur en duurzaamheid.

Wat betreft het landschap wil hij de komende jaren rijen knotwilgen herstellen, natuurvriendelijke oevers langs sloten uitbreiden en

een of meer percelen omvormen tot kruiden­ rijk grasland.

De inspanningen voor de natuur doet Coen Wantenaar in nauwe samenwerking met het Agrarisch Natuur Collectief Utrecht Oost, een van de veertig collectieven in ons land.

In een ­collectief werken boeren samen om in een regio natuur en landschap te versterken.

Dat de eisen van het keurmerk elk jaar ­strenger worden, vind Coen terecht. “Het heet niet voor niks ‘on the way to’. We zijn op weg om in balans met de planeet te komen. Het is logisch dat de standaard dan jaarlijks omhooggaat. Als alle boeren mee­ doen, maken we een groot verschil. Daar kan de consument bij ­helpen door Campina-zuivel met het On the Way to Planet Proof-keurmerk te kopen.”

Met FrieslandCampina on the Way to PlanetProof Coen Wantenaar levert zijn melk aan zuivelconcern FrieslandCampina.

Vanwege zijn inzet voor natuur, klimaat en dierenwelzijn voldoet hij ruimschoots aan de eisen van het duurzaamheidskeurmerk On the Way to PlanetProof.

De boeren die met dit keurmerk werken, krijgen 2 cent extra per kilo geleverde melk. Of ze kunnen deelnemen, hangt af van de consumenten: hoe meer Planet Proof-zuivel zij kopen, hoe meer boeren kunnen meedoen.

Natuurmonumenten en Campina werken samen om de natuur te versterken.

De criteria van Planet Proof worden elk jaar aangescherpt, zodat boeren­ bedrijven steeds natuurvriendelijker en duurzamer worden. Wil je deze boeren steunen? Koop dan zuivelproducten met het On the Way to PlanetProofkeurmerk. Meer info: planetproof.nl

26

Man en vrouw

Mannetjes zijn maar half zo groot als de vrouwtjes. Een ­vrouwtje het hof maken, kan dan ook zomaar fataal aflopen. Om duidelijk te maken wat hij wil, trommelt het mannetje met zijn poten op haar web. Als hij welkom is, benadert hij haar voorzichtig. Met zijn knots­ vormige tasters brengt hij zijn sperma over naar haar geslachts­ orgaan. En maakt hij dat hij wegkomt.

Kriebelige kruisspin Midden in haar web wacht ze geduldig tot er een vliegje of mugje invliegt. Op de kleverige draden schitteren dauwdruppels als diamanten in de mistige herfstzon. Wie kent haar niet? De kruisspin, bewoner van tuinen, parken en bosranden.

TEKST: Astrid Schoenmaker BEELD: Inge van Noortwijk

Gifkaken

Als een insect vast komt te zitten in het web, komt de spin af op het gespartel en verlamt haar prooi met een giftige beet. Ze ­wikkelt het slachtoffer in en spuit hem vol met enzymen die het inwendige van het insect oplossen tot een vloeibaar soepje.

Daana zuigt ze haar prooi leeg.

27

Jonkies

In het voorjaar kruipen de kleine spinnetje uit hun ei.

Eerst blijven ze nog bij elkaar, maar na een paar vervellingen zijn ze groot genoeg en kiezen ze hun eigen pad. Aan een zelf gesponnen draadje laten ze zich met de wind meevoeren naar een nieuwe plek.

Kleuren

De kruisspin is een mooi voorbeeld van een wielwebspin.

Om zo’n web te maken begint de spin met een stevig vierkant waarbinnen ze spaken spant. Daar legt ze hulpdraden overheen die ze vervolgens opeet en vervangt door een spiraal van kleverige draden.

Die draden hebben verschillende kleuren, die mooi oplichten in het zonlicht. Dankzij het waslaagje op haar haren kleeft de spin zelf niet vast aan haar breisel.

Eitjes

In de herfst legt het vrouwtje zo’n 800 eitjes op een hoopje. Ze kiest daarvoor een beschut plekje. Met een geel laagje ­spinsel beschermt ze haar broedsel tegen vijanden, kou en regen.

Tot haar dood – een paar weken later – bewaakt ze de eicocon.

Achterlijf

Spinrag wordt in grote klieren gemaakt en uit het lichaam geperst via de 6 spintepels aan het achterlijf.

Daarmee maakt de kruisspin webben, maar ze spint er ook haar eitjes of prooien mee in.

28

de v rser Alles willen weten van één planten- of diersoort.

Dat is de missie van de natuurvorser.

‘ Je moet de mentaliteit van een stroper hebben’

Hoe meer hij weet, hoe meer Matthijs Smaal gegrepen wordt door hermelijnen, wezels en bunzingen. Met een eigen vinding maakt hij hun onzichtbare bestaan een beetje zichtbaar. : Frans Bosscher : Erik Buis

H maakt kleine roofdieren zichtbaar.

TEKST

et is zo’n wisselvallige zomerse dag. De bermen aan de oostkant van Assen staan vol bloemen. Op de afgesproken plek staat Matthijs Smaal ons op te wachten. We kunnen meteen op pad. Matthijs doet al vele jaren onderzoek naar kleine zoogdieren, zoals wezels, hermelijnen en bunzingen. Onderweg vertelt hij waarom. “Je ziet ze niet. Het is ook heel lastig om ze te zien te krijgen. De meeste

BEELD

mensen vinden het te moeilijk. Mij fascineert dat ongrijpbare. Het daagt mij juist uit om er meer van te willen weten.”

Wat is er nodig om ze wel te zien te krijgen?

“Dat begint bij je instelling. Ik ben een stroper. Niet dat ik ooit gestroopt heb, maar ik heb wel iets van die mentaliteit. Iedereen ging altijd achter die beestjes aan. Daar heb ik geen zin in. Laat ze maar achter mij aangaan.

Voor mij is de uitdaging om uit te vinden hoe en waar ik dat voor elkaar kan krijgen.”

29

Sponsdoekje Na een minuut of vijf lopen duiken we een houtwal langs het zandpad in. We banen ons een weg door bramen en brand­netels en staan dan ineens bij een nestkast, verstopt onder een stapel dode takken.

Het is jarenlang de manier geweest om te achterhalen of de kleine roofdieren in een gebied aanwezig zijn. Wezels en hermelijnen kruipen erin om te slapen of een prooi op te eten. Voor bunzingen is de ingang van de kast te klein. “Ik heb er een inloopplankje voor gemaakt. Daarop heb ik een sponsdoekje gemaakt met parafine-olie en beendermeel. Dat maakt de pootafdrukken zichtbaar op het plankje.”

Er was één probleem: hermelijnen lopen om het kussentje met parafine heen. “Ik

zag alleen sporen van wezels. En van muizen. Er moest dus wat beters komen.” Vele uren van knutselen en testen leidden tot de Struikrover. Matthijs kruipt iets verder de ruigte in en komt even later met zijn vinding tevoorschijn. Het is een schuin afgezaagde pvc-buis waarin een camera zit.

Daarvoor ligt een plankje met op het uiteinde een blikje sardines.

Op de pasfoto Eens in de drie weken vervangt Matthijs het blikje. Hij haalt de stinkbom van het plankje: “Sinds ik dit doe, raak ik geen sardines meer aan.” Hij pakt een nieuw blikje en prikt daar met een priem een gaatje in, boven aan de zijkant om rotting tegen te gaan. “De truc is dat de diertjes

30

‘Bescherm het landschap, zodat er genoeg voedsel is’ eraan gaan ruiken. Daarbij zitten ze heel even stil. ­Precies op dat moment maakt de wildcamera in de buis een pasfoto. Voor de lens van de camera heb ik een glaasje van een leesbril met een sterkte van +3 gemon­ teerd, zodat het beestje haarscherp in beeld komt. Daardoor kan ik ze herkennen aan een keelvlekje of de vorm van een oor.” Behalve het sardineblikje vervangt M ­ atthijs ook het kaartje van de camera. Thuis leest hij het vervangen kaartje uit om te zien wat er de afgelopen drie weken is langsgekomen. Dat is altijd een spannend klusje. Deze keer is het bingo: een bunzing is op bezoek geweest.

2023 weer piekjaar Zes Struikrovers heeft Matthijs hier in het dal van de Drentsche Aa staan. Het is een kleinschalig landschap met hooilanden en houtwallen. “Een ideaal leefgebied voor kleine marterachtigen.” Wat vertellen zijn waarnemingen? Gaat het goed met ze?

Of juist niet? “Het is niet te zeggen”, is

door, want hoe meer ik weet hoe interessan­ ter het voor mij wordt. Dat is gekte. Ik kan er niks anders van maken. Maar met die kennis krijgen we de kleine marterachtigen hopelijk op de agenda.”

het onbevredigende antwoord. “2019 was een piekjaar. Toen waren er ook veel veld­ muizen. We hebben nu een slecht jaar. Je ziet altijd dat populaties inklappen na een vorstperiode. Er zijn bovendien weinig veldmuizen dit jaar. We moeten hier even doorheen bijten. Over twee jaar gaan we weer naar een piek.”

Het onderzoek naar de kleine roofdieren is te fragmentarisch om iets met zekerheid over de snelle, kleine en vrijwel onzichtbare roofdiertjes te kunnen zeggen. “Wat ik hier doe, zou je in het hele land moeten doen.

En dat dan minstens dertig jaar. Dan krijg je gegevens waar je wat mee kunt. Of het zover komt, weet ik niet. Ik ga er in ieder geval mee

Ruige stroken Eigenlijk, zo zegt Matthijs, is de stand van de muizen nu de beste graadmeter om iets te kunnen zeggen over de stand van de kleine marterachtigen. “Muizen zijn het stapel­ voedsel. Zijn er muizen dan zijn er wezels, hermelijnen en bunzingen. En wanneer zijn er muizen? Als het landschap op orde is.

Ik heb een keer een vergelijking gemaakt ­tussen een aardappelveld en het Lauwers­ meer. In de laatste kwamen duidelijk meer roofdieren voor de camera. Mijn advies is dan ook: creëer brede ruige stroken die als verbindingszones tussen natuurgebieden fungeren. Zorg dat daar geen bomen en ­rasterpalen staan, zodat er voor buizerds geen gelegenheden zijn om rustig af te wach­ ten of er zo’n klein beestje langskomt. Met andere woorden: bescherm het landschap, zodat er voldoende voedsel is.”

We gingen met Matthijs op pad om te zien wat er bij een Struikrover langskomt. In onze podcast Puur Natuur kun je horen hoe dat afliep. Je vindt hem op shows.acast.com/puur natuur

31

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARTEN VAN DIJL

In het Rotterdamse Museum Oud-Overschie is een bijzondere expositie te zien van een ­aantal gerestaureerde tuinbeelden van nabijgelegen Buitenplaats De Tempel. Verder zijn bodemvondsten uit de weilanden rondom De Tempel tentoongesteld.

Expositie tuinbeelden van Buitenplaats De Tempel

De buitenplaats is een van de wei­ nige landgoederen van Rotterdam die behouden zijn. Kenmerkend aan De Tempel en het naastgele­ gen Nieuw-Rhodenrijs is dat hier verschillende tuinstijlen, zoals de 18e-eeuwse geometrische stijl, de 19e-eeuwse landschapsstijl en de vroeg 20e-eeuwse architectonische tuinstijl naast elkaar aanwezig zijn.

Ook een deel van de oorspronkelijke en nationaal waardevolle beelden­

ADVERTENTIE

WAT EET JE HUID VANDAAG? NEW

SKIN FOOD BODY LOTION Voor de droge tot zeer droge huid Herstelt de huidbarrière op natuurlijke wijze Biologisch en animal friendly

Weleda. Puur natuur, net als jij.

collectie is er nog. Op veel andere buitenplaatsen zijn dergelijke barok­ tuinen en beelden verdwenen.

De tuinen van Buitenplaats De ­Tempel zijn eigendom van de gemeente Rotterdam en in beheer bij Natuurmonumenten. De komende jaren wordt het park hersteld. Als onderdeel daarvan worden de beel­ den door eigenaar Stadsherstel Historisch Rotterdam gerestaureerd en in de tuin teruggeplaatst, zo moge­ lijk op hun oorspronkelijke positie.

De expositie in Museum Oud-Over­ schie is te zien tot maart 2022. Het museum is open op zaterdag en ­zondag van 14 tot 17 uur. Leden van Natuurmonumenten kunnen op ver­ toon van hun ledenpas naar binnen voor 2,50 euro, in plaats van 5 euro.

Meer info: museumoudoverschie.nl

32

De tuin van

Mathiska Lont is boswachter in De Wieden. In haar vrije tijd is ze vaak te vinden in haar natuurlijke tuin. Wat ze al die jaren heeft gezien en geleerd, deelt ze met ons.

En? Heb je nieuwe planten en dieren in je tuin? Waren er nog verrassingen bij? Om nog meer diversiteit in je tuin te krijgen, wat klustips voor de herfstmaanden. Plus één voor de inwendige mens.

BLIJE WESPEN

Natuurlijke zonwering

In het najaar maak je ­vlinders en wespen superblij met ­(rottend) fruit. Als je fruit­ bomen hebt, laat dan de gevallen exemplaren eens ­liggen. Maar je kunt ook een appelklokhuis, overrijpe bananen of mango’s ­buiten neerleggen. Wespen zijn enorme opruimers en weten hier wel raad mee. Leg het fruit wel op een plek waar je niet zo vaak komt, want wes­ pen komen er in groten getale op af. Doordat er wat alcohol in het rottende fruit zit, kan het voorkomen dat wespen, en ook vlinders, ietwat dronken door de lucht vliegen.

Vroeger hadden mensen geen zonwering. Ze hadden wel lei­ bomen. Ze plantten voor de ramen bomen, waarvan ze de takken naar de zijkanten leidden. ’s Zomers als de leibomen blad dragen, geven ze schaduw, ’s winters kun je door de kale bomen ver ­kijken. Het najaar is de beste tijd om een boom te planten. Dus als het te warm was in je huis, denk eens aan een leilinde of -peer. Je moet l­ eibomen wel elk jaar snoeien.

BEELD: ANNEMARIE GORISSEN

VOEDERPLEK VEILIG?

Tuinvogels houden van dekking.

Kijk daarom eens goed of vogels in jouw tuin wel veilig bij de voeder­ plek kunnen komen. De afstand tot bomen en struiken zou eigen­ lijk niet meer dan 2 meter moeten zijn. Je kunt bij je voederpaal een wilde roos planten, bijvoorbeeld hondsroos, dan kunnen de vogels via een veilige tussenstap bij de voedertafel komen. Wilde rozen zijn voor bijen en andere insecten een geweldige voedselbron. In het najaar verschijnen de rozenbottels, hier kun je jam of sap van maken. Je kunt ze ook laten hangen voor de kramsvogels en koperwieken die er in de winter op afkomen.

Kalm aan

Je maakt je tuin winterklaar door vooral niet te veel te doen. Veel ­insecten overwinteren in of tussen je planten en struiken. Dit kan als ei, als rups, larve, in een cocon of als volwassen beest. Laat dus zoveel mogelijk afgestorven plantenstengels staan, hier zit veel meer leven in dan je denkt.

Vogels kunnen zich ook nog lang te goed doen aan alle zaden en vruchten die nog aan planten en struiken zitten.

Wil je toch iets doen, haal dan alle grassen tussen de planten weg.

33

Hergebruik takken

Maak van afgevallen of gesnoeide takken eens een takkenril. Sla om de meter 2 palen parallel in de grond. Leg tussen de palen takken, zodat er een lijn­vormig element ontstaat. Je kunt hem langs de schutting maken, maar ook als afscheiding tussen twee stukken tuin. Vogels en kleine zoogdieren zijn er dol op. Hier kunnen ze een nestje maken, schuilen én voedsel zoeken. Want voor de afbraak van de takken zijn veel insecten en schimmels nodig; zij zijn voedsel voor vogels en andere dieren. Ieder najaar kun je je snoeihout in de takkenril leggen. Je kunt er ook heel goed een egelhuisje in zetten.

Zaden verzamelen

Veel planten zijn nu uitgebloeid. Als je hun zaden verzamelt en droogt, kun je ze in het voorjaar zelf opkwe­ ken of op plekken zaaien waar jij ze wilt hebben. Ook leuk om ze cadeau te geven. Wil je de vogels een cadeau geven? Leg dan de gedroogde ­bloemhoofden in z’n geheel op je voedertafel, de vogels pikken zelf de zaden er wel uit.

Nieuwe hazelaars

Eekhoorns zijn dol op noten. In het najaar verzamelen ze onder andere de noten van de hazelaar, de wel­ bekende hazelnoten. Die – soms zijn het er honderden – verstoppen ze op allerlei plekken. In de winter vinden ze niet alles terug. Deze ver­ geten hazelnoten groeien dan weer uit tot nieuwe bomen. Je kunt eek­ hoorntjes helpen door, net als zij, nootjes te verzamelen en te begra­ ven. Daar komen dan volgend jaar hopelijk bomen uit tevoorschijn. Dit kun je in je eigen tuin doen, maar ook op veel andere plekken.

ZELF LIKEUR MAKEN

In het najaar kom je overal vlierbessen tegen waar je heerlijke likeur van kunt maken, lek­ ker voor de winteravond. Maak 500 gr rijpe vlierbessen schoon, verwijder alle takjes (die zijn een beetje giftig). Doe de bessen in een goed afsluitbare pot of fles en vul dit aan met gewone wodka of jenever (300 ml). Zet hem goed afgesloten weg en schud de pot/ fles iedere dag even gedurende 3 weken. Na die 3 weken doe je alles in een pannetje met 400 ml water en 200 gr suiker. Dit meng­ sel breng je langzaam aan de kook. Wanneer het kookt en alle suiker is opgelost, zet je het vuur uit en laat je de vloeistof afkoelen. Zeef de vlierbessenwodka of -jenever door een aantal koffiefilters. Vul de afgekoelde vloei­ stof aan met wodka of jenever tot 0,75 ltr en je likeur is klaar. Je kunt het in de koelkast een aantal maanden bewaren. Je laat natuurlijk wel genoeg bessen hangen voor de vogels, zodat zij die in de ­winter lekker kunnen opeten.

Meer tuintips van Mathiska?

Ga naar nm.nl/tuin

34

Ik ben OERRR

‘ Ik vind soms wel irritant’

35

de Kom je ook naar gen?

Wilde Buiten Da Kom deze herfstvakantie naar de Wilde Buiten Dagen van OERRR! Klimmen, klauteren, spoor­zoeken, vuur maken en hutten bouwen.

Ben jij klaar om een echte boswachter van OERRR te worden?

Dit jaar staan de Wilde Buiten Dagen in het teken van de egel. Naast het trainen van je boswachter-skills leer je van alles over egels en hoe jij ze kunt helpen.

Kom je ook? Kijk hier voor data en loca­ ties: OERRR.nl/wildebuitendagen

Waar kom je het liefst als je naar buiten gaat?

“In het bos, daar kom ik tot rust als ik geïrriteerd ben.

Al vind ik vogelgeluiden soms wel irritant. Vooral ’s ochtends als ik nog wil slapen.”

Waar word je blij van als je buiten bent?

“Dat de blaadjes naar beneden dwarrelen. Als je hier naar het bos rijdt, kom je door een tunnel van bomen, dat vind ik prachtig. Ik kan ook zo genieten van een mooie lucht.”

Wat is het mooiste wat je in de natuur gevonden hebt?

“Een slang! Eerst dacht ik dat ie nep was, maar toen kronkelde hij weg.”

Chat met boswachter Ruben over de egel

Welk dier dat hier rondkruipt zou je wel een dag willen zijn?

“Een eekhoorn vind ik heel speciaal. Hij is heel snel.

Ik heb er nog nooit een goed gezien. Maar dit geloof je niet! Kijk, daar zit er eentje!”

Is jouw (klein)kind al OERRR?

Buiten begint het ­avontuur. Buiten is OERRR!

•

Voor € 2,- per maand krijg je: Een welkomstcadeau Elk seizoen post vol inspiratie en acties Kalender met de leukste buitentips Korting op activiteiten in de natuur

•

• •

Meld je aan via OERRR.nl

BEELD: MARRIT OP TEN NOORT-SCHUDDEBEURS, GETTY IMAGES

Heb je een wens voor de natuur?

“Dat de natuur groter wordt in Nederland, zodat er meer plek voor bos komt. Dan kunnen er meer dieren gaan leven.”

Maar wat weet jij eigenlijk van de egel? Het gaat namelijk niet goed met dit bijzondere ­diertje. De helft van alle egels is de ­afgelopen tien jaar uit Nederland ver­dwenen!

Op OERRR.nl/egel zie je hoe jij in actie kunt komen voor de egel.

Doe de digitale egel­ speurtocht en leer alles over dit ­bijzondere dier.

Samen met ­boswachter

Ruben ga je op zoek naar de egel. Tussendoor chat je via WhatsApp met ­Ruben en krijg je leuke opdrachten en ­weetjes over de egel. Je kunt de speurtocht bij een van onze ­natuurgebieden doen, of g ­ ewoon bij jou in de straat, tuin of het parkje om de hoek.

Meer weten? Kijk op OERRR.nl/egelspeurtocht

36

BEELD: GETTY IMAGES

Even terug in de tijd

Ze bestaan nog, van die landschappen waar je voelt dat alles klopt. Waar bos echt bos is, waar akkers omzoomd worden door bloemen en zand­wegen mensen al eeuwen­lang met elkaar verbinden. In Drenthe bijvoorbeeld.

Boswachter Arjan Oosterhoff toont er de schoonheid van een van de meest authentieke landschappen van Nederland, het Norger Esdorpenlandschap.

TEKST: Wilco Meijers

37

nderweg naar boswachter Arjan Oosterhoff merk ik weinig van de geroemde schoonheid van het Norger Esdorpenlandschap.

In druilerig weer fiets ik langs strakke velden, kaarsrechte sloten en treurige huizen. Saaiheid troef.

De strenge lijfspreuken op panden van de voormalige strafkolonie Veenhuizen verbeteren de gemoedstoe­ stand ook al niet. Werk en Bid, Werken is Leven, Vlug en Vlijtig, lees ik in inktzwarte letters. Snel doorfietsen maar. Eenmaal in het kantoortje van de boswachter in Veenhuizen slaat de stemming dankzij Arjan snel om.

“Vandaag neem ik je mee naar een onbekende parel.

Een kleinschalig landschap dat geschiedenis ademt, dat steeds weer verrast. Met bos, beekdal, brinkdorp en boerderij, es, veen, ven, hei, houtwal, hooiland en stilte.”

Die variatie hangt volgens de boswachter samen met het karakter van de streek. “Het is een traditioneel gebied. Van oudsher dringen veranderingen maar langzaam door. Waar landinrichting en ruilverkaveling elders veel kleine boeren hebben verdreven, is hier nog veel bij het oude gebleven. Er wordt van oudsher ook veel samengewerkt. Het begrip ‘boermarke’, waarbij boeren samen verantwoordelijk zijn voor gemeen­ schappelijke gronden, leeft hier nog steeds. Mensen helpen elkaar en voelen allemaal een sterke binding met dit oude landschap.”

Dat geldt ook voor Arjan. Zijn passie voor de rijke cultuurhistorie in zijn werkgebied spat er vanaf.

Gloedvol vertelt hij over heden en verleden. “Wat zou ik graag in een tijdmachine stappen om eens te kijken hoe het hier vroeger was. Halverwege de 19e eeuw bijvoorbeeld, toen hier talrijke keuterboertjes ploeg­ den, maar verderop ook grootschalige ontginningen plaatsvonden van de strafkolonie Veenhuizen. Die verschillen zie je nu nog terug in het landschap.”

BEELD: NATUURMONUMENTEN - STEFAN CLAESSENS, ANDRIES DE LA LANDE CREMER, GETTY IMAGES

38

Superspons De boswachter kijkt echter niet alleen terug als we aan de wandel zijn. “Kijk, we lopen hier langs het Tonckens Diepje.” Het oude veenbeekje ligt er prachtig bij. Het water stroomt gestaag langs dikke eiken en ­kruidige graslanden. Maar Arjan ziet het met lede ogen aan. “Dit water wordt voor de landbouw ingelaten en komt indirect uit het IJsselmeer. Wat zou het mooi zijn als het vroegere watersysteem in ere hersteld zou worden; een geleidelijke afvoer van water uit het Fochteloërveen richting de Waddenzee.

Het Norger Esdorpenlandschap ligt ertussen en kan met zijn beekdalen en veengronden grote hoeveelheden water vasthouden. Dat voorkomt wateroverlast elders.”

Het Tonckensbos bewijst die theorie al op kleine schaal. M’n sneakers zakken er diep weg in de zompige ondergrond. Arjan ziet het op zijn hoge laarzen lachend aan. Hij trekt een pluk veenmos van de bodem en knijpt het vocht eruit. “Veenmos bestaat voor negentig procent uit water. Door het vasthouden van water schept het plantje zijn eigen leefgebied. Een superspons die ons echt kan helpen in de strijd tegen klimaatverandering.”

Met doorweekte voeten wandel ik verder met Arjan, langs korenbloemen, glooiende essen, singels en houtwallen. Heel veel houtwallen. Het zijn de levensaders van het landschap, schetst de boswachter. “Je ziet ze hier in allerlei vormen en maten. Ze dienden ooit als perceelscheidingen en van het hout maakten boeren gereedschap. Nu zijn het verbindingen voor planten en dieren. De das scharrelt er graag, reeën rusten er overdag en dankzij de overgangen tussen hoogtes, vochtigheid, grondsoort en licht groeien er bijzondere planten, paddenstoelen en korstmossen.”

Stilte En dan, na kilometers kleinschaligheid, lopen we ineens een uitgestrekt open gebied in. “Kijk eens om je heen”, glundert Arjan.

“Geen enkele bebouwing te zien, ook niet in de verte.” Ik speur driftig naar een hoog­ spanningsmast of ander bouwsel, maar moet Arjan gelijk geven. De stilte maakt de idylle compleet. “We zijn hier in de Tempel­

stukken, een oud beekdal waar boeren hun vee vroeger lieten grazen”, verklaart Arjan.

“Het was opgedeeld tussen eigenaren, maar te nat voor boerderijen. Boeren werkten hier harmonieus samen met de natuur. En dat gaat ook de laatste 25 jaar steeds meer op.

Dankzij aankopen, samenwerking en vast­ houdendheid lukt het Natuurmonumenten om de prachtige natuur de ruimte te geven.

Een zaak van lange adem, maar dan heb je ook wat. Runderen grazen als vanouds in het beekdal, het hele jaar door. De kudde bestaat uit zo’n zestig Herefords, een ras dat van nature trekt. Ze zoeken steeds nieuwe graasgebieden op. En vanuit vroegere houtwallen en singels vindt heel geleidelijk bosontwikkeling plaats, met prachtige mei­ doorns en eilandjes van braam waar bomen in ontkiemen.”

Het is een natuurlijk ogend parklandschap, boordevol leven. We zien een grauwe ­klauwier, geelgors, boomleeuwerik en ­midden op het pad een grote keizerlibel.

Arjan hoort nog een paapje. Allemaal soor­ ten die je niet zo snel ziet. Hij somt nog meer blikvangers op, zoals de kwartel, kwartel­ koning, patrijs, watersnip en veldleeuwerik.

Ze leven in een landschap om van te genie­ ten. Een landschap dat van ons allemaal is, benadrukt Arjan. “Dankzij de betrokkenheid van de streek leeft dit historisch esdorpen­ landschap volop. Niet als museumlandschap, maar als levend landschap waar natuur en landbouw elkaar aanvullen.”

39

Norger Esdorpenlandschap

ROUTE

N373

10,5 km

Eenerstraat

Grotendeels aangegeven met blauwgele paaltjes. Je kunt de route down­ loaden via nm.nl/norg. Je vindt hem ook in onze route-app Natuurroutes.

e ud O

ers tr

7

eg w of H

He

Ass

tje

eg kam pw eg

n slaa cken Ton

aat

Norg

8

rt

o vo nd

ijk

D

nd

Norgerholt

at

Asserstraat

lstra

oo Sch

Westervelde ee St

Huis te Westervelde

Tempelstukken

De Sl o

kk er

5 t

Hoo

fdw eg

De rd

eD

ijk

g

6

P START

Heegkampweg

stei We

e rd De

Esweg

Za

Dinercafé Norgerhout

1

Broekdijk

N373

3

4

Brink Hulsebosch r ge or

2

Zuidvelde

eg w

N

Bos Weide/akker

Eik e

nla an Bebouwing Industrie

s

L e g enda

De Fledde rs

De F le

dder

Water Verharde weg Wandelroute Horeca

P

Parkeerplaats Landhuis

0

250 © c ar tographic s .nl

500 m

KAART: CARTOGRAPHICS.NL

Fietspad / Wandelpad

40

1

Routepunten onderweg 1 Schitterend bos op een van de oudste bosgronden van ons land. Vol met dikke eiken, breed uitwaaierende hulst en een rijke ondergroei. Het bos mag volledig zijn gang gaan.

2

BEELD: NATUURMONUMENTEN,

GETTY IMAGES

De authentieke zwarte veld­ schuur aan de overkant van de

8

weg verkeert nog in originele staat, met vier ­eikenhouten gebinten uit 1790 en een lemen vloer. Daarop ­liggen vaak braakballen van ­kerkuilen die hier broeden.

3 Zuidvelde is een typisch esdorp, omgeven door gol­ vende essen, akkers die iets hoger liggen door eeuwen­ lange bemesting. De brink ligt in het midden, maar lag vroe­ ger aan de rand. Hier werd het vee bijeengebracht. Later ­werden ze beplant met bomen.

4 Links zie je het laatste deel van een fraaie zichtlaan die bij Huis te Westervelde begint, een herenhuis met boerderij. Rechts achter het hek ligt in een beekdal de ijsbaan Eensgezind. ’s Zomers

prachtig bloem- en kruiden­ rijk, in de winter kan het via een inlaat onder water wor­ den gezet.

5 Vanuit het Tonckensbos loop je de Tempelstukken in, een weids beekdal van de ­Slokkert en Tonckens Diepje.

Natuurmonumenten heeft afrasteringen in het gebied weggehaald en de natuur de vrije hand gegeven. Dat levert een prachtig parkachtig land­ schap op.

6 Hier kun je even heen en weer lopen naar de Slokkert, een slingerende veenbeek die begin deze eeuw zijn oude loop terugkreeg.

7 Een feest voor het oog, de kleinschalige akkers langs de

route waar akkerbloemen in de zomer voor kleurenpracht zorgen. De korenbloem en klaproos vallen het meeste op, maar ook de kleine leeuwen­ klauw, het driekleurig viooltje en het akkerviooltje kun je aan de akkerranden ontdekken.

8 Verspreid in het gebied liggen meer dan dertig veentjes. Soms ontstaan in de laatste ijstijd (pingoruïnes), soms ontstaan door turfwinning, zoals deze.

De plas kampte met ­verdroging, maar door verhoging van de grondwaterstand is het nu weer een geschikt leefgebied voor kikkers, padden en salaman­ ders.

ADVERTENTIE

Weet je nog?

Dat we elkaar voor het eerst zagen...

Jouw hand in mijn hand.

Dit is ons verhaal.

Over liefde en de kracht van de natuur.

Over vrijheid en verbondenheid.

Jij bent de wind, de zon, de aarde. ...kijk om je heen, kijk naar de bomen, voel de aarde onder je voeten.

Ik zal altijd bij je zijn. www.natuurbegravennederland.nl

21-36 adv_natuurbegraven.indd 1

15-07-2021 16:24

Lukas Meier en Jörn Wolters hebben vorig jaar een Fonds op naam ingesteld bij Natuurmonumenten: het Fonds Geheimzinnige Bossen.

Ze dragen met een periodieke schenking bij aan het verbeteren van het Mantingerveld en het oerbos iets ten noorden daarvan.

Jörn: “Ik had een nalatenschap van een tante gekregen en daarmee wilden we graag iets blijvends teruggeven aan de natuur. Concreet een stukje grond kopen. Dat is de basis om de natuur uit te ­breiden, te herstellen. Ik wilde iets met bossen. Door meer bomen te planten kunnen we het klimaat redden. Met de

contact­persoon van Natuurmonumenten bespraken we de mogelijkheden. Ik dacht aan oerbossen. Die hebben een grote bio­ diversiteit. In Nederland heb je nog maar piepkleine stukjes oerbos.”

Lukas, lachend: “Rutte vindt dat wij multinationals nodig hebben, wij vinden dat we oerbossen nodig hebben.”

Jörn: “We kwamen uit bij het Mantinger­ veld in Drenthe. Dat kwam in 1992 in de publiciteit toen ­Natuurmonumenten met een groot plan kwam, Plan Goud­ plevier. Door van vier kleine gebieden één groot natuurgebied te maken, kan de natuur zich daar nu herstellen.

Verbindings­zones naar andere bossen zorgen ervoor dat dieren een groter leef­ gebied krijgen.”

‘We hebben oerbossen nodig’

Lukas: “We zijn er in de zomer een week op vakantie geweest, om het gebied te zien. Dat was een heel leuke vakantie en we hebben veel geleerd.”

Jörn: “Ik wil me graag verbonden voe­ len met de plek. Het Mantingerbos is nu nog afgescheiden van het Mantinger­ veld. Het is zo klein en kwetsbaar, daar mag je niet eens komen. Een boswachter wees ons op een paadje aan de achter­ kant waardoor je het kunt zien. Het is een klein, donker bos met adelaarsvarens en hulst. Dat was prachtig! In dat piepkleine stukje Mantingerbos groeien 17 verschil­ lende bramensoorten. Omdat het bos veel van dat soort geheimen kent, heb­ ben we het fonds Geheimzinnige Bossen genoemd.”

BEELD: ERIK BUIS

42

43

Willemijn is 15 jaar lid

‘ Vroeger als we met opa door het Deelerwoud wandelden, zei hij al: Dit is van ons, van Natuurmonumenten’

Om beter aan te sluiten aan bij de ­behoeften van bezoekers, hebben we bij Natuurmonumenten sinds dit jaar twee nieuwe lidmaatschapsvormen: Samen en Gezin. Willemijn en Dick stapten over.

Willemijn Pompe (66) en haar man Dick Smid (65): “Zelf ben ik sinds 2006 lid van Natuurmonumenten, sinds kort heb­ ben we een samen-lidmaatschap. Die keuze was niet moeilijk: ik wilde al iets meer b ­ ijdragen, nu steunen we echt samen de natuur. T ­ enslotte genieten we met z’n tweeën van wandelen en fietsen

in ­prachtige ­gebieden, met name ook als vogelaars. Hier in ­Groningen, maar ook in Drenthe en op andere plekken in het land.

Als actieve ­zestigers gaan we er vaak op uit.

Ik vind het belangrijk dat er een ­organisatie is die werkt aan het behoud en herstel van natuur­gebieden en oude landgoederen.

Daar maakt Natuurmonumenten zich sterk voor. Net als een belangrijk project als de ecologische hoofdstructuur, de verbinding van natuurgebieden aan elkaar. Mijn opa zei het vroeger al, als we door het Deelerwoud wandelden: ‘Dit is van ons’. Van Natuur­ monumenten bedoelde hij.”

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK

Voordelen op een rij VOOR ALLE LEDEN Of je nu individueel, samen met je partner of als gezin lid bent, je ontvangt: een ledenpas 30% korting op activiteiten en excursies gratis parkeren bij onze natuur­ gebieden gratis toegang tot onze ­route-app

met meer dan 300 wandel- en fietsroutes 10% korting in bezoekerscentra en webshop ledenvoordeel bij onze p ­ artners

OERRR Heb je een gezins­ lidmaatschap, dan zijn je kinderen tot 12 jaar automatisch lid van OERRR. Zij kunnen ­gratis ­spelen in Speel­ natuur, ­krijgen 30% korting op OERRRactiviteiten en ontvangen elk seizoen superleuke ideeën om ­buiten te spelen.

OVERSTAPPEN Overstappen is gemakkelijk! Kies de lidmaatschapsvorm die het beste bij je past en vul via de website je gegevens in. In het formulier kun je a­ angeven wie al lid is. Wij zorgen ervoor dat je huidige ­lidmaatschap automatisch wordt stopgezet.

Individueel vanaf € 3,- per maand Samen vanaf € 5,50 per maand Gezin vanaf € 7,50 per maand nm.nl/overstappen

1

2

3

Tips voor foto’s in de mist ij kans op mist loont het om ’s B ochtends vroeg op pad te gaan.

In het gouden uur – van net voor tot net na zonsopkomst - hangt de mist vaak als een deken laag over het land (foto 1).

ij tegenlicht kun je in mist B stralen van de zon mooi zichtbaar maken, zoals de zonneharpen in herfstbossen. Maar ook in andere situaties kun je dit soort effecten gebruiken (foto 2).

ok bij paddenstoelen kun je de O mist gebruiken. Denk aan drup­ pels die als parels oplichten in een (onscherpe) achtergrond, of aan een vage en nevelige achter­ grond (foto 3).

Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Doe dan mee aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergrote print van de inge­ zonden foto.

Meer info op: nm.nl/fotovan-de-maand

BEELD: IZAAK DE VRIES, HANS AARTSEN, DIANE VAN VEEN, RUBEN VAN DER STEEN

FOTO

In de vroege ochtend eropuit gaan, heeft zo zijn voordelen. Dat is te zien aan deze schitterende plaat van Izaak de Vries. De opkomende zon verlicht de mist boven het veld en zorgt ervoor dat er maar een paar kleuren te zien zijn. En dat er juist op dat moment nog een groepje reeën voorbij komt lopen... Wat een geluk!

45

Graafland Zeg het met slakken Rondom de Weleda-tuin staat een houtsingel van bomen, struiken en heggen. Tussen de stammen van de bomen door meandert een wal van opgehoopt snoeihout. Elk najaar ­voeden we hem met nieuw snoeihout. Hier en daar reikt de wal tot twee meter hoog. De laatste jaren wordt de tak­ kenmassa echter niet hoger. Onder invloed van schimmels vermolmt het hout onderin de stapel snel tot nieuwe aarde.

Die aarde scheppen we geregeld onder de wal uit om elders in de tuin de bodem te verrijken.

Onderin de houtril zit ook een hommelnest. Steenhommels, denk ik. Ik zag ze met hun bruine kontjes druk in en uit de duistere opening vliegen. Op zekere dag puilde het nest ineens hevig uit. Het leek wel een molshoop geworden.

Ik ontdekte een onderaardse gang ernaartoe. Het blijkt inderdaad om een mol te gaan die in het hommelnest was gedrongen. Waarschijnlijk was het hem (of haar) om de vette, eiwitrijke hommellarven te doen. Desondanks bleef het hom­ melnest actief. Een macaber samenleven van twee soorten.

Ik liep pas met enkele bezoekers door de tuin en leidde hen naar de enorme houtril. Een winterkoninkje ging er vliegensvlug vandoor. Ik wilde het nestje niet verstoren en liep met de groep naar een stuk ver­ derop. Ik was van plan de bezoekers over het vermolmingsproces te vertellen en deed een greep in de zwarte molm onderin de ril. Het voelde vreemd en koud. Ik keek naar de kluit.

Hij leefde! Ik stond met een dikke vette pad in mijn hand.

Behalve padden huizen in de houtstapel ook konijnen en wezeltjes. Gelukkig was het geen egel waar ik in greep, want egels zijn hier ook. Soms hoor ik ze ritselen, snuiven, snuffen, onbedaarlijk knorren. Wat een lawaai kunnen die egels maken als ze door de takkenwal scharrelen. Niet zo slim hoe ze zichzelf luidruchtig verraden. Het is maar goed dat ze van die scherpe stekels hebben.

Egels eten onder andere insecten, wormen, dierlijke resten en slakken. Dat is in onze houtril volop te vinden. Edith, mijn wederhelft, gooit altijd haar afgekloven appels onder de takken. Niet alleen omdat egels van appels houden. Ook omdat zich op het klokhuis vretende slakken verzamelen.

Lekker makkelijk voor de egel. Heeft ie er meteen een hele­ boel tegelijk. Een extra reden om slakken niet te bestrijden.

Trouwens: slakkenkorrels zijn ook dodelijk voor egels.

Jan Graafland, tuinman Weleda

Win!

Het boek Groene genade en twee Aroma Showers (t.w.v. € 38,93) Kun je geen genoeg krijgen van de verhalen van Jan Graafland? Vijftig van zijn verhalen zijn gebundeld in zijn vorig jaar verschenen boek Groene genade. Maak nu kans op een exemplaar van dit boek plus twee Weleda Aroma Showers (NIEUW!) en stuur je naam en adres voor 28 september naar weleda@natuurmonumenten.nl

46

Tegels lichten Jachtslot Mookerheide geldt als een zeldzaam voorbeeld van een landhuis in jugendstil. Bij de restauratie worden de bijzondere kenmerken daarvan weer zichtbaar.

47

D

uizenden kleurrijke tegel­ tjes versierden honderd jaar geleden de gevel van Jachtslot Mookerheide (Li.). Maar nadat er veel beschadigd waren, is er 50 jaar geleden een dikke laag stucwerk over de tegeltjes aangebracht. Na jaren van voorbereiding kunnen we deze actie ongedaan maken. Een enorme klus. Niet alleen moeten restaurateurs het stucwerk verwijderen, ze moeten ook veel tegels vervangen omdat ze zijn aangetast door vocht, pleister en verf. Op de foto links laat boswachter Ellen Luijks zien hoe de tegels eraan toe zijn. Ook de oorspronkelijke dakbedekking op het hoofdgebouw, een geel verglaasde Ludowici-dakpan, komt terug. Hiervoor worden nieuwe pannen gebakken, zodat dit iconische jugendstilgebouw in al z’n glorie terugkomt.

Help je mee?

BEELD: THEO PEETERS, NATUURMONUMENTEN - BOB LUIJKS

We kunnen bij dit kostbare pro­ ject alle hulp gebruiken. Wanneer je mozaïek­tegels sponsort, draag bij aan het herstel van dit prachtige gebouw. Help je mee het jachtslot weer kleur te geven? Doneren kan op nm.nl/jachtslot

48

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MAARTEN NOORDIJK, GETTY IMAGES

Voor velen is de herfst het mooiste seizoen.

De struiken hangen vol bessen, de bomen krijgen de mooiste kleuren, de paddenstoelen zijn overal te zien (en te ruiken), de lage zon maakt lichtbanen in het bos. Het nodigt allemaal uit om eropuit te gaan. Op eigen houtje kan dat sowieso. We hopen dat het ook nog steeds met een boswachter kan. Alvast een kleine selectie uit ons excursie-aanbod. Kijk voor info op nm.nl/agenda. Daar vind je ook alle andere excursies.

Nieuw: boerderij Tichelman Friesland

Drenthe

Schier in de avond

Grote, stille heide

19,26 okt

iedere zondag

Nachtleven, eilander legendes en misschien wel de mooiste sterrenhemel van Nederland. Ben jij klaar voor een stevige tocht door de nacht van Schiermonnikoog?

Trek je wandel­schoenen aan en wandel mee met de boswachter in het Dwingelderveld, een uitgestrekt heide­ gebied.

In een oase van rust en privacy staat boerderij Tichelman op Landgoed Hackfort in Vorden (Gld).

De naam verwijst naar de vroegere bewoner: een tegelbakker. Vrij gelegen in het coulisselandschap van de Achterhoek, met kasteel Hackfort op korte afstand, kun je hier heerlijk vakantie houden. Rondom de boerderij liggen weilanden. Grote kans dat je daar reeën kunt spotten. Boek je droomplek in de natuur via buitenlevenvakanties.nl

49

Flevoland

IJslandse paarden

De jungle in

Ga mee op zoek naar de in het wild levende paarden van Nationaal Park Veluwezoom.

De gids vertelt je hoe deze dieren bijdragen aan de natuur.

25 sep,10,16,24,31 okt, 13,28 nov en 11,19 dec

Vaar mee over het Zwarte Meer naar de jungle van het Vogeleiland. Op het eiland lopen we naar de vogelkijkhut. En misschien vliegt de zeearend wel langs.

Waterbouwers 3,17,31 okt, 14,28 nov en 12 dec

Van de haven van Bang­ kok tot de Deltawerken, het werd allemaal uitgetest in het Waterloopbos. Ontdek deze fascinerende geschie­ denis, verborgen in prachtige natuur.

27 okt

Noord-Holland Wad-expeditie 22,29 sep, 2,6,9,13,16 okt

Een avontuurlijke wandeling over kwelder De Schorren op Texel vol vogels en bijzondere planten, zoals zeealsem.

Varen in de stilte 25 sep, 2 en 9 okt

Utrecht 50 soorten 28 sep, 9 okt

We gaan op zoek naar ­paddenstoelen. Ga je mee?

In de Kaapse Bossen zijn meer dan 50 verschillende soorten ­paddenstoelen te vinden.

Vaar door een wereld van de smalle sloten en weidse plassen bij Ankeveen. Je glijdt langs rijpe rietpluimen vol met zaad en lisdoddes met hun ‘stinksigaren’.

Historische tuinen 3 okt

Wandel de geschiedenis in van Huis Beeckestijn en zijn verschillende tuinstijlen.

Overnachten in de Kampina Overijssel

Gelderland

Het water op

Zwerven

dagelijks

2 okt

Vaar mee met onze ­fluister­boten en ontdek de bijzondere geschiedenis en het rijke planten- en dieren­ leven. Of doorkruis De Wieden met de ecowaterbus (t/m de herfstvakantie).

Herfstkleuren 24 okt

Overal paddenstoelen en afgevallen bladeren in alle soorten, kleuren, ­geuren en vormen. Kom ze ontdekken op de ­Sprengenberg.

Naar een oude nederzetting, langs restanten uit WOII en wild observeren. Maak het mee tijdens deze zwerftocht op Veluwezoom.

Met de huifkar op pad 18,25 okt

Genieten van de natuur was nog nooit zo gemakkelijk.

Je gaat per huifkar door de bossen en heidevelden van de Reeënberg en Hoeve Delle, en het boerenland van Loenen.

Beleef een avond en ochtend in de Kampina met bos­ wachter Frans Kapteijns en overnacht in een comfortabele cottage midden in de natuur. Frans kent de natuur hier als zijn broekzak. ’s Avonds en in de ochtend neemt hij je mee naar speciale, verborgen plekken. Overnachten doe je in een knusse cottage in de bossen van Oisterwijk. Dit bijzondere natuurweekend vindt plaats op 8 en 9 oktober.

Meer info en boeken kan op: [nm.nl/agenda]

Natuurwerkdag Een dag per jaar kun je overal in Nederland de handen uit de mouwen steken in een natuurgebied, boomgaard, houtwal, poel of sloot. De natuur­ werkdagen – het zijn er dit jaar twee – zijn op 5 en 6 november. Op meer dan 500 locaties – ook in gebieden van Natuurmonumenten – kun je zagen, snoeien, harken, bollen planten, noem maar op. Meer info en aanmelden: natuurwerkdag.nl.

50

Onze groene horeca De Slotplaats

Het landhuis op landgoed de Slotplaats bij Bakkeveen (Fr.) is volledig gerenoveerd. In de nieuwe, ‘groene’ horeca­ gelegenheid, die is gevestigd in het landhuis, proef je wáár je eet. De ingrediënten zijn streekeigen, vers, biologisch en komen van lokale boeren en leveranciers. Samen met de uitbaters organiseren we deze herfst en winter leuke activi­teiten en in de kiosk bij de Speelnatuur van OERRR kun je in de weekenden terecht voor warme drankjes of leuke, duurzame snuisterijen. deslotplaatsbakkeveen.nl

Herberg de Pas

BEELD: NATUURMONUMENTEN, GETTY IMAGES

Proef de sfeer van een ver verleden op Erve de Pas bij Haarle (Ov.). Kom eten, drinken en logeren in de knusse Herberg de Pas uit 1891. Geniet van puur en eerlijk eten uit de streek. Ver­ gader in de oude Potstal en ontdek de mooie natuur van de Sprengen­ berg, onderdeel van Nationaal Park ­Sallandse Heuvelrug. De herberg is open van dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 18.00 uur (op feestdagen ook op maandag). herbergdepas.nl

Stappen en happen 24 okt

Zuid-Holland

De lekkerste wandeltocht op natuureiland ­Tiengemeten.

Een walking dinner langs het moeras in het oosten van het eiland die je niet snel zult ­vergeten.

Mee op jacht

Wintervogels

25 sep, 1,9,23 okt

4 dec

Speur tijdens deze spannende boottocht naar jagende vleer­ muizen op de Nieuwkoopse Plassen. Ze scheren over het water, vlak langs de boot.

Op een steenworp afstand van Rotterdam en Delft liggen de Ackerdijkse Plassen, een toe­ vluchtsoord voor vogels. Ook in de winter, zo zullen we zien.

51

Bezoekerscentrum op Wielen

Noord-Brabant Geheim van de paddenstoel 25 sep, 9 en 28 okt

Ze dragen vaak prachtige namen en komen in allerlei kleuren en vormen voor.

Tijdens deze wandeling op Huis ter Heide ontdek je welke rol paddenstoelen hebben in de natuur.

Bomen over bomen 26 sep

Met een bomenexpert gaan we kijken naar de eigen­schappen van de bomen die we tegen­ komen. Hoe zijn ze 2021 doorgekomen?

Hoe zet je ze op de foto?

23 okt

Tips en trics van fotografen Astrid Brouwers en Frans Tijink op landgoed Oude Buisse Heide voor de mooiste platen van paddenstoelen.

Als je de Sint-Pietersberg bij Maastricht bezoekt, kom je het Bezoekerscentrum op Wielen tegen. Onze bos­ wachters staan er klaar om informatie te geven over het gebied, je kunt er tickets boeken voor een excur­ sie, je aansluiten bij onze vereniging of een souvenir kopen. De komende jaren staat veel te gebeuren op de Sint-Pietersberg. De natuur kreeg er 120 hectare bij, omdat er na meer dan 100 jaar een einde komt aan de mergelwinning. Zo lang het werk aan de natuur niet klaar is, is een mobiel bezoekerscentrum de meest praktische manier om bezoekers te ontvangen en te informeren. Kijk ook op nm.nl/bcopwielen

Wandel door de geschiedenis “Een begeerenswaardig natuurmonument.” Zo omschreef Jac. P. Thijsse 100 jaar ­geleden de Loonse en Drunense Duinen.

Samen met Piet van Tien­hoven overtuigde hij het bestuur om dit grote stuifzandgebied in het hart van Brabant aan te kopen.

Het betekende de redding van het bijzondere landschap met zijn al even bijzondere

­ lanten en dieren. Ter gelegenp heid van de redding een eeuw geleden maakte ­boswachter Irma de Potter een boekje met 8 wandelroutes waarin de geschiedenis ruim aan bod komt. Je kunt het boekje downloaden via nm.nl/aanvragen/ wandelrouteboekje-ldd

Nederlandse natuur op filmfestival Limburg Online de natuur in 12 okt

Natuurfotograaf Bob Luijks laat je in een webinar bekende en onbekende hoekjes ont­dekken van het Geleen­ beekdal, het Geuldal, de Sint-Pietersberg en andere gebieden.

Meer dan honderd documentaires uit ­binnen- en buitenland zijn van 26 t/m 31 oktober te zien op het ­Wildlife Film Fes­ tival Rotterdam (WFFR). De slotdag van het festival is WFFR ­Natuurmonumenten Zondag. Op deze dag draaien drie Neder­ landse natuurfilms: De Otter, Marker Wadden en De Wilde Waard. De Wilde Waard brengt de Alblasserwaard in beeld, waar boeren een belangrijke rol spelen in het herstel van de balans tussen

natuur, boerenland en cultuurhistorie.

Leden van Natuurmonumenten ­kunnen met korting naar het festival. Een ­passepartout voor Natuurmonumenten ­Zondag kost 20 euro per persoon in plaats van 25 euro. Losse kaarten voor een van de andere films kosten voor leden 7 euro in plaats van 9 euro. Kaarten zijn vanaf 1 oktober te koop via wffr.nl (kortingscode: Natuurmonumenten2021; de code is ­geldig voor het hele gezin).

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARCO BORGGREVE

52

‘In de natuur is altijd muziek’ Violiste Judith van der Klip was een van de vele Nederlanders die de natuur ontdekte de afgelopen anderhalf jaar.

Optredens gingen niet door, dus kwam er ruimte om naar buiten te gaan. Tijdens het NMF Kamermuziekfestival geeft ze op 10 oktober samen met pianist Jisk Lieftink 4 concerten op Marker Wadden.

‘I

k ben in Groningen opgegroeid naast een bos en weilanden. Het mocht niet, maar ik ging daar vaak op ontdekking. Ik vond het heel fijn om me daar onderdeel van de natuur te voelen. We hebben onze levens tegenwoordig zo ingericht dat we in feite alleen maar in dozen, klein en groot, verblijven. Huis, auto, concertzaal, zelfs de telefoon, het zijn allemaal dozen, waarin we i­ ngekapseld zijn. Maar we zijn daar niet voor gemaakt. Dat merk ik als ik in de natuur ben.

Daar kan ik afstand nemen van al die dagelijkse dingen. Door corona voel ik nog sterker hoe groot mijn verlangen is om in de natuur te zijn.

In de natuur is ook altijd muziek. Wij ­noemen muziek iets dat je bedenkt, opschrijft en uitvoert.

Maar waarom zou je het zingen van vogels geen muziek noemen? Er zitten patronen in. Het is niet voor niks dat geluiden in de natuur ideeën opleveren voor muziek.

Voor ons optreden op Marker Wadden – een heel bijzondere locatie, het zag er met dat helder­ blauwe water tropisch uit op luchtfoto’s – zoeken we nu dans-muziek. Dat is van alle tijden.

Dansen was ­misschien wel de eerste functie van muziek voor onze verre voorouders.

Ik speel op een viool die rond 1800 is gebouwd door een lid van de Cuypers-­familie. Zo gauw het kan wil ik met een voorstelling op tournee waarin ik het verhaal vertel van die viool die ik in bruik­ leen heb van het Nationaal Muziekinstrumenten Fonds. Wie heeft erop gespeeld in die twee­ honderd jaar, wat is erop gespeeld? Maar eerst naar Marker Wadden.”

Meer weten over werk en plannen van Judith?

Kijk op judithvanderklip.com

Koop nu je kaarten met korting

Het NMF Kamer­muziek­­ festival vindt plaats op 8, 9 en 10 oktober. In onze ­cultuurhistorische gebouwen spelen ­topmusici prachtige kamermuziek. Kaarten zijn verkrijgbaar via nm.nl/ kamermuziekfestival.

Leden krijgen korting op de toegangsprijs.

Voor onze podcast Puur Natuur wandelden we met Judith op landgoed Colckhof, niet ver van haar woonplaats Zwolle. Je vindt hem op shows.acast.com/ puurnatuur

OPRUIMACTIES LIMBURG EN BRABANT

BEELD: NATUURMONUMENTEN - BOB LUIJKS

DANK JE WEL!

Half juli raasden enorme water­massa’s door Limburg en NoordBrabant, met veel schade aan ­huizen en bedrijven tot gevolg. Toen het water weer zakte, ­bleven onvoorstelbare hoeveelheden r­ otzooi liggen langs rivieren en beken. ­Duizenden mensen ­kwamen helpen om op te ruimen, ook in onze natuurgebieden. We willen alle opruimers daar hartelijk voor bedanken!

webwinkel

54

Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland

Klaar voor 2022

De nieuwe Natuurmonumenten agenda en ­kalender van 2022 zijn er. Beide zijn voorzien van prachtige natuur­ foto’s en voldoende schrijfruimte. Plan je afspraken in de agenda en houd het overzicht met de kalender.

KALENDER

VOORDEELPAKKET KALENDER & AGENDA

AGENDA 2022

van € 30,90 voor € 25,00 Ledenprijs € 22,49

Ledenprijs € 13,95 Normale prijs € 15,95

ART.NR. 99983

ART.NR. 10685

Ledenprijs € 12,95 Normale prijs € 14,95 ART.NR. 10686

Help jij de egels?

Een goed nest is van levensbelang voor egels.

Gedurende hun winterslaap vinden ze daar een veilige en beschutte plek om in alle rust de winter door te komen.

Ledenprijs € 13,49 Actieprijs van € 16,99 voor € 14,99 Art.nr. 90930

UIT DE NATUUR ÉN VOOR DE NATUUR Exclusieve handgemaakte houten horloges van HOT&TOT. Een combinatie van Hollands onder­ nemerschap en liefde voor de natuur.

Het hout komt uit 100% FSCgecertificeerde bossen. En voor elk verkocht horloge plant One Tree Planted een boom. We verkopen in onze webshop vijf varianten!

HOT&TOT HOUTEN HORLOGE HORIZON

Ledenprijs € 80,99 Normale prijs € 89,99 ART.NR. 54053

WIN

Koop jo ACTIE uw vóór 10 horloge 2021 e oktober nm om je a aak kans an bedrag koopte te winn rug en!

Bestel online of telefonisch via: T 0478 – 78 81 01

Houd het droog deze herfst Met deze paraplu ben je altijd op een najaarsbui voorbereid. De paraplu is voorzien van mooie afbeeldingen van acht verschillende vlinders.

GENIET VAN EEKHOORNS IN JE TUIN Dit eekhoornpakket bestaat uit een voeder­huis en 1,5 liter eekhoornvoer. Zet het voederhuis op een mooie plek in de tuin en geniet van de capriolen die de eek­ hoorns uithalen om bij het voer te komen.

Ledenprijs € 20,99 Actieprijs van € 24,99 voor € 22,99 ART.NR. 97816

Ledenprijs € 8,99 Normale prijs € 9,99 ART.NR. 97569

55

“Het is nauwelijks voor te stellen, maar onze rivieren zaten vroeger vol met ­elften. Ik kwam een verslag tegen uit 1852 waarin stond dat er in 24 uur 23.000 elften gevangen waren! De elft bracht weliswaar niet zoveel op als de zalm, maar het loonde zeker om erop te vissen. Toen ze met ankerkuilen gingen vissen, was het snel gedaan. Een ankerkuil is een groot net, dat je op de bodem vastmaakt.

De grote opening staat in de stroming, zodat vissen er en masse in zwemmen.

De nekslag waren de lozingen van de

fabrieken en de steden langs de Rijn en de Maas. Om de elft terug te krijgen in onze rivieren, zijn er in Duitsland en dit jaar ook in ons land honderdduizenden uitgezet.

Onlangs zijn er een paar gevangen bij de Haringvlietsluizen. Dat is goed nieuws.

Dat betekent dat het helpt als de sluizen op een kier worden gezet en trekvissen weer kunnen migreren tussen zoet en zout water.”

BEELD: ALAMY STOCK PHOTO

elft

Ecoloog Zuidwest-Nederland

OERRR roept alle kinderen van Nederland op om mee te stri jden voor de egel!

Kijk op OERRR.nl/egel