Onderzoek uitgelicht - Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen.

51906190719081909191019 71918191919201921192219 92919301931193219331934 01941194219431944194519 52195319541955195619571 19641964519661967196819 97519761977197819791980 Onderzoek 61987198819891990199119 uitgelicht 1998199920002001200220 82009201020112012201320 020202120222023202420 Vrijheid en onvrijheid door de 0203120322033203420352 generaties heen 4120422043204420452046 220532054205520562057 632064206520662067206 074207520762077207820 208520862087208820892 Speciale uitgave

Onderzoek uitgelicht Over herdenken, vieren en herinneren

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

Speciale uitgave

Onderzoek uitgelicht Over herdenken, vieren en herinneren

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

Speciale uitgave

INHOUDSOPGAVE 5

VOORWOORD

14 FEITEN EN CIJFERS

4 en 5 mei in dorp en stad

“Meemaken van een herdenking is cruciaal voor jongeren”

Maarten-Jan Vos > Schrijf op wat vrijheid voor jou

zijn op lokaal niveau betrokken bij de organisatie

betekent. Dat was de opdracht van de essaywed-

van activiteiten op en rond 4 en 5 mei. Wat beweegt hen?

16 INTERVIEW COLUMN

Samenwerking tussen Universiteit Utrecht en Nationaal Comité 4 en 5 mei

Sylvia Heimans > Wat was de aanleiding voor

strijd die het Nationaal Comité 4 en 5 mei samen

Marjan Oudeman > De Universiteit Utrecht

de samenwerking tussen de Universiteit Utrecht

met de Universiteit Utrecht in 2013 en 2014 organi-

verzorgt toponderwijs maar hecht ook veel waarde

en het Nationaal Comité 4 en 5 mei voor het

seerde. Socioloog Henk Becker was de initiatiefne-

aan het doen van onderzoek dat direct van belang

generatieonderzoek? Wat vindt het comité van de

mer. De winnaars van 2013 en 2014 blikken terug.

is voor de samenleving.

uitkomsten? Een gesprek met dr. Esther Captain, hoofd onderzoek van het comité.

8

20 FEITEN EN CIJFERS

generatieonderzoek

40 ESSAY

22 INTERVIEW

52 COLUMN

Een top 3 van de onderzoeksresultaten Tanja van der Lippe & Eva Jaspers presenteren de mooiste onderzoeksresultaten.

Charlotte Fonteijne > Charlotte Fontijne dacht ooit: “Vrijheid is niet weten hoe het zonder is.”

Grondlegger van het Nederlandse

Maarten Dallinga > Duizenden Nederlanders

Tanja van der Lippe en Eva Jaspers > Begeleiders

De zang van een vrije zwaan

PROFIEL

Het werk van Henk Becker

48 INTERVIEW

Wat is vrijheid? Een essaywedstrijd voor jongeren

Gerdi Verbeet 7

38 ESSAYWEDSTRIJD

Maar vrijheid is juist onkenbaar.

54 MEDIA AANDACHT

Het onderzoeksprogramma naar vrijheid en onvrijheid in de media

Maarten Dallinga > Hij staat aan de basis van het

Bevrijdingsfestivals: meer dan een feestje

denken over generaties in Nederland: socioloog

Een onderzoek naar bezoekers van

Henk Becker. De emeritus hoogleraar verwierf

Bevrijdingsfestivals

Het verzet is nog steeds broodnodig

Trouw tot FunX: de belangstelling voor het onder-

faam met zijn generatietypologie, maar kreeg ook

Maarten-Jan Vos > Claartje Nicolas is projectlei-

Maarten Dallinga > Ons land werd bijna zeventig

zoek naar opvattingen over vrijheid en onvrijheid

kritiek.

der van de Bevrijdingsfestivals bij het Nationaal

jaar geleden bevrijd, maar vrij zijn we nog altijd

bleef tot nu toe niet beperkt tot de wetenschappe-

Comité 4 en 5 mei. Hoe kijkt zij, die elke dag met

niet. Nieuwe verzetsstrijders, sta op.

lijke wereld.

10 INTERVIEW

“De betrokkenheid bij 4 en 5 mei is groter en diverser dan gedacht”

41 ESSAY

Maarten Dallinga > Van Radio 1 tot NU.nl en van

de festivals bezig is, aan tegen dit onderzoek?

42 VOORPUBLICATIE

56 BEGELEIDINGSCOMMISSIE

24 FEITEN EN CIJFERS

Publieksboek over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs Nederland

“De oorlog is een soort ijkpunt in de Nederlandse samenleving”

25 BEELDESSAY

In gesprek met de onderzoekers

Esther Captain en Maarten Dallinga > Veel van de

Maarten-Jan Vos > De onderzoekers werden bijge-

Coopmans onderzochten de afgelopen jaren aan

Genummerd

wetenschappelijke uitkomsten van het onderzoek

staan door een begeleidingscommissie. Wat viel hen

de Universiteit Utrecht de betrokkenheid van ver-

Tekst: Esther Captain

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen komen

op?

schillende generaties bij 4 en 5 mei.

Beeld: Uriel Sinai

terug in Het vrijheidsboek. Een voorproefje: hoe de

Jolanda Keesom > Sabrina de Regt en Manja

onderzoeksresultaten terugkomen in de persoonlij13 INTERVIEW

32 HISTORISCH ONDERZOEK

ke verhalen van vijf geïnterviewden.

58 OUTPUT

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

Mensenrechten: de kloof tussen papier en praktijk

Een rechte rug voor vrede en vrijheid

College voor de Rechten van de Mens reageert op

landse Bond van Plattelandsvrouwen

Laten we nationale herdenkingen koesteren

Bronnen met meer informatie over specifieke

het onderzoek naar het draagvlak voor mensen-

Esther Captain > Esther Captain dook in het

Marcel Lubbers > Met het onderzoeksprogramma

onderdelen van het generatieonderzoek.

rechten

archief van de Nederlandse Bond van Plattelands-

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen is er

Maarten-Jan Vos > Het draagvlak voor mensen-

vrouwen, de grootste vrouwenorganisatie van

wetenschappelijk gefundeerde informatie verkregen

rechten is groot maar neemt af als mensen naar

Nederland. Zij ontdekte dat de bond een heldhafti-

over vieren en herdenken.

de concrete toepassing van die rechten wordt

ge rol speelde tijdens de oorlog.

gevraagd. Adriana van Dooijeweert, voorzitter van

Drie cruciale episodes uit het bestaan van Neder-

45 COLUMN

Overzicht output onderzoeksprogramma

62 AUTEURS

46 FEITEN EN CIJFERS

het College voor de Rechten van de Mens, herkent die uitkomsten.

4 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 5

INHOUDSOPGAVE 5

VOORWOORD

14 FEITEN EN CIJFERS

4 en 5 mei in dorp en stad

“Meemaken van een herdenking is cruciaal voor jongeren”

Maarten-Jan Vos > Schrijf op wat vrijheid voor jou

zijn op lokaal niveau betrokken bij de organisatie

betekent. Dat was de opdracht van de essaywed-

van activiteiten op en rond 4 en 5 mei. Wat beweegt hen?

16 INTERVIEW COLUMN

Samenwerking tussen Universiteit Utrecht en Nationaal Comité 4 en 5 mei

Sylvia Heimans > Wat was de aanleiding voor

strijd die het Nationaal Comité 4 en 5 mei samen

Marjan Oudeman > De Universiteit Utrecht

de samenwerking tussen de Universiteit Utrecht

met de Universiteit Utrecht in 2013 en 2014 organi-

verzorgt toponderwijs maar hecht ook veel waarde

en het Nationaal Comité 4 en 5 mei voor het

seerde. Socioloog Henk Becker was de initiatiefne-

aan het doen van onderzoek dat direct van belang

generatieonderzoek? Wat vindt het comité van de

mer. De winnaars van 2013 en 2014 blikken terug.

is voor de samenleving.

uitkomsten? Een gesprek met dr. Esther Captain, hoofd onderzoek van het comité.

8

20 FEITEN EN CIJFERS

generatieonderzoek

40 ESSAY

22 INTERVIEW

52 COLUMN

Een top 3 van de onderzoeksresultaten Tanja van der Lippe & Eva Jaspers presenteren de mooiste onderzoeksresultaten.

Charlotte Fonteijne > Charlotte Fontijne dacht ooit: “Vrijheid is niet weten hoe het zonder is.”

Grondlegger van het Nederlandse

Maarten Dallinga > Duizenden Nederlanders

Tanja van der Lippe en Eva Jaspers > Begeleiders

De zang van een vrije zwaan

PROFIEL

Het werk van Henk Becker

48 INTERVIEW

Wat is vrijheid? Een essaywedstrijd voor jongeren

Gerdi Verbeet 7

38 ESSAYWEDSTRIJD

Maar vrijheid is juist onkenbaar.

54 MEDIA AANDACHT

Het onderzoeksprogramma naar vrijheid en onvrijheid in de media

Maarten Dallinga > Hij staat aan de basis van het

Bevrijdingsfestivals: meer dan een feestje

denken over generaties in Nederland: socioloog

Een onderzoek naar bezoekers van

Henk Becker. De emeritus hoogleraar verwierf

Bevrijdingsfestivals

Het verzet is nog steeds broodnodig

Trouw tot FunX: de belangstelling voor het onder-

faam met zijn generatietypologie, maar kreeg ook

Maarten-Jan Vos > Claartje Nicolas is projectlei-

Maarten Dallinga > Ons land werd bijna zeventig

zoek naar opvattingen over vrijheid en onvrijheid

kritiek.

der van de Bevrijdingsfestivals bij het Nationaal

jaar geleden bevrijd, maar vrij zijn we nog altijd

bleef tot nu toe niet beperkt tot de wetenschappe-

Comité 4 en 5 mei. Hoe kijkt zij, die elke dag met

niet. Nieuwe verzetsstrijders, sta op.

lijke wereld.

10 INTERVIEW

“De betrokkenheid bij 4 en 5 mei is groter en diverser dan gedacht”

41 ESSAY

Maarten Dallinga > Van Radio 1 tot NU.nl en van

de festivals bezig is, aan tegen dit onderzoek?

42 VOORPUBLICATIE

56 BEGELEIDINGSCOMMISSIE

24 FEITEN EN CIJFERS

Publieksboek over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs Nederland

“De oorlog is een soort ijkpunt in de Nederlandse samenleving”

25 BEELDESSAY

In gesprek met de onderzoekers

Esther Captain en Maarten Dallinga > Veel van de

Maarten-Jan Vos > De onderzoekers werden bijge-

Coopmans onderzochten de afgelopen jaren aan

Genummerd

wetenschappelijke uitkomsten van het onderzoek

staan door een begeleidingscommissie. Wat viel hen

de Universiteit Utrecht de betrokkenheid van ver-

Tekst: Esther Captain

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen komen

op?

schillende generaties bij 4 en 5 mei.

Beeld: Uriel Sinai

terug in Het vrijheidsboek. Een voorproefje: hoe de

Jolanda Keesom > Sabrina de Regt en Manja

onderzoeksresultaten terugkomen in de persoonlij13 INTERVIEW

32 HISTORISCH ONDERZOEK

ke verhalen van vijf geïnterviewden.

58 OUTPUT

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

Mensenrechten: de kloof tussen papier en praktijk

Een rechte rug voor vrede en vrijheid

College voor de Rechten van de Mens reageert op

landse Bond van Plattelandsvrouwen

Laten we nationale herdenkingen koesteren

Bronnen met meer informatie over specifieke

het onderzoek naar het draagvlak voor mensen-

Esther Captain > Esther Captain dook in het

Marcel Lubbers > Met het onderzoeksprogramma

onderdelen van het generatieonderzoek.

rechten

archief van de Nederlandse Bond van Plattelands-

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen is er

Maarten-Jan Vos > Het draagvlak voor mensen-

vrouwen, de grootste vrouwenorganisatie van

wetenschappelijk gefundeerde informatie verkregen

rechten is groot maar neemt af als mensen naar

Nederland. Zij ontdekte dat de bond een heldhafti-

over vieren en herdenken.

de concrete toepassing van die rechten wordt

ge rol speelde tijdens de oorlog.

gevraagd. Adriana van Dooijeweert, voorzitter van

Drie cruciale episodes uit het bestaan van Neder-

45 COLUMN

Overzicht output onderzoeksprogramma

62 AUTEURS

46 FEITEN EN CIJFERS

het College voor de Rechten van de Mens, herkent die uitkomsten.

4 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 5

COLOFON

VOORWOORD

Speciale uitgave 2015 / 2016 ISSN 2213-6177 Redactie

dr. Esther Captain, drs. Maarten-Jan Vos

Eindredactie

dr. Sylvia Heimans

Vragen wat vrijheid voor iemand betekent is als vragen

zijn behoren tot de mensen die weten, dat dat allemaal

Vormgever

Patrick Lijdsman, ‘s-Hertogenbosch

wat water of zuurstof voor iemand betekenen. Het is

niet vanzelf spreekt. Dat realiseren we ons ieder jaar op

vanzelfsprekend dat het er is en een gebrek eraan kan

deze plaats. Dat realiseren we ons ieder voor zich. Maar

iemand zich moeilijk voorstellen. In dit boek wordt deze

ook met elkaar.’

Grafische productie Almedeon, Oisterwijk Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité

vanzelfsprekend lijkende vrijheid nader beschouwd.

Het levend houden en doorgeven van deze verhalen en

4 en 5 mei. Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het

Als oud-volksvertegenwoordiger betekent vrijheid voor

herinneringen aan nieuwe en toekomstige generaties

voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement

mij dat je binnen een democratische rechtsstaat kan

is een belangrijke taak van het Nationaal Comité 4 en

op Onderzoek uitgelicht te nemen. Neem hiervoor contact op

denken en zeggen wat je wilt zonder dat bang te zijn

5 mei. Ik hoop van harte dat dit speciale nummer van

met: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht,

voor vervolging of bestraffing. Debat, vrijheid van me-

Onderzoek uitgelicht over vrijheid u ook zullen inspire-

Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam, telefoon 020-

ningsuiting en de vrijheid om het met elkaar oneens te

ren bij het doorgeven van uw eigen verhalen over de

7183500, e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl

zijn, zijn daarbij voor mij belangrijke begrippen. Binnen

geschiedenis van de oorlog en de waarde van vrijheid.

het parlement gaat het debat er soms hard aan toe en Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, mr. dr. Laurie Faro,

dat kan in de wetenschap dat dit binnen de parlemen-

Gerdi Verbeet

drs. Liesbeth van der Horst, drs. Jos Palm, Lars van Troost

taire democratie mogelijk is. Dat is voor mij vrijheid.

Voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei

dr. Frederiek de Vlaming

Ik heb nooit onvrijheid meegemaakt. De generaties van Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité

mijn ouders en grootouders wel. Tijdens de Tweede

4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen

Wereldoorlog ervoeren zij wat het betekent om niet te

van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits

mogen zeggen wat je denkt, niet te zijn wie je bent en

met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar.

ook niet te kiezen door wie je bestuurd wordt. Onder-

Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité

drukking, willekeur en angst bepaalden het leven.

4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publica-

Als Kamervoorzitter en ook nu als voorzitter van het Na-

tie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met

tionaal Comité 4 en 5 mei heb ik talloze herdenkingen

auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of

en ook vele vieringen van onze bevrijding bijgewoond.

privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal

Deze bijeenkomsten maken op mij een diepe indruk.

Comité 4 en 5 mei.

Vooral ook omdat ik bij deze gelegenheden sprak met hen die de oorlog zelf meemaakten. Het vertellen van

Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC-

verhalen van generatie op generatie is van groot belang

gecertificeerd papier.

om zo de herinnering aan oorlog en bevrijding door te geven. Maar ook om te leren van dit verleden.

Omslagfoto: Uriel Sinai / Getty Images ©

Tijdens de Indië-herdenking in Den Haag op 15 auguswww.4en5mei.nl

tus 2014 verwoordde ik het als volgt: ‘Allen die hier bij elkaar zijn behoren tot de mensen die zich ten diepste

6 | Onderzoek uitgelicht

bewust zijn van de waarde van het leven in vrijheid, in

Gerdi Verbeet

een democratie en rechtstaat. Allen die hier bij elkaar

FOTO MARGRET TIELEMANS

Onderzoek uitgelicht | 7

COLOFON

VOORWOORD

Speciale uitgave 2015 / 2016 ISSN 2213-6177 Redactie

dr. Esther Captain, drs. Maarten-Jan Vos

Eindredactie

dr. Sylvia Heimans

Vragen wat vrijheid voor iemand betekent is als vragen

zijn behoren tot de mensen die weten, dat dat allemaal

Vormgever

Patrick Lijdsman, ‘s-Hertogenbosch

wat water of zuurstof voor iemand betekenen. Het is

niet vanzelf spreekt. Dat realiseren we ons ieder jaar op

vanzelfsprekend dat het er is en een gebrek eraan kan

deze plaats. Dat realiseren we ons ieder voor zich. Maar

iemand zich moeilijk voorstellen. In dit boek wordt deze

ook met elkaar.’

Grafische productie Almedeon, Oisterwijk Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité

vanzelfsprekend lijkende vrijheid nader beschouwd.

Het levend houden en doorgeven van deze verhalen en

4 en 5 mei. Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het

Als oud-volksvertegenwoordiger betekent vrijheid voor

herinneringen aan nieuwe en toekomstige generaties

voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement

mij dat je binnen een democratische rechtsstaat kan

is een belangrijke taak van het Nationaal Comité 4 en

op Onderzoek uitgelicht te nemen. Neem hiervoor contact op

denken en zeggen wat je wilt zonder dat bang te zijn

5 mei. Ik hoop van harte dat dit speciale nummer van

met: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht,

voor vervolging of bestraffing. Debat, vrijheid van me-

Onderzoek uitgelicht over vrijheid u ook zullen inspire-

Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam, telefoon 020-

ningsuiting en de vrijheid om het met elkaar oneens te

ren bij het doorgeven van uw eigen verhalen over de

7183500, e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl

zijn, zijn daarbij voor mij belangrijke begrippen. Binnen

geschiedenis van de oorlog en de waarde van vrijheid.

het parlement gaat het debat er soms hard aan toe en Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, mr. dr. Laurie Faro,

dat kan in de wetenschap dat dit binnen de parlemen-

Gerdi Verbeet

drs. Liesbeth van der Horst, drs. Jos Palm, Lars van Troost

taire democratie mogelijk is. Dat is voor mij vrijheid.

Voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei

dr. Frederiek de Vlaming

Ik heb nooit onvrijheid meegemaakt. De generaties van Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité

mijn ouders en grootouders wel. Tijdens de Tweede

4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen

Wereldoorlog ervoeren zij wat het betekent om niet te

van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits

mogen zeggen wat je denkt, niet te zijn wie je bent en

met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar.

ook niet te kiezen door wie je bestuurd wordt. Onder-

Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité

drukking, willekeur en angst bepaalden het leven.

4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publica-

Als Kamervoorzitter en ook nu als voorzitter van het Na-

tie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met

tionaal Comité 4 en 5 mei heb ik talloze herdenkingen

auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of

en ook vele vieringen van onze bevrijding bijgewoond.

privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal

Deze bijeenkomsten maken op mij een diepe indruk.

Comité 4 en 5 mei.

Vooral ook omdat ik bij deze gelegenheden sprak met hen die de oorlog zelf meemaakten. Het vertellen van

Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC-

verhalen van generatie op generatie is van groot belang

gecertificeerd papier.

om zo de herinnering aan oorlog en bevrijding door te geven. Maar ook om te leren van dit verleden.

Omslagfoto: Uriel Sinai / Getty Images ©

Tijdens de Indië-herdenking in Den Haag op 15 auguswww.4en5mei.nl

tus 2014 verwoordde ik het als volgt: ‘Allen die hier bij elkaar zijn behoren tot de mensen die zich ten diepste

6 | Onderzoek uitgelicht

bewust zijn van de waarde van het leven in vrijheid, in

Gerdi Verbeet

een democratie en rechtstaat. Allen die hier bij elkaar

FOTO MARGRET TIELEMANS

Onderzoek uitgelicht | 7

COLUMN

Vrijheid Als vrij zijn is: hou jij je mond want ik heb iets te zeggen

Marion Bloem

Als vrij zijn is: jij achter tralies, want dan hoeven wij niet bang te zijn voor al jouw anders zijn en doen en anders laten

> Marjan Oudeman

Samenwerking tussen Universiteit Utrecht en Nationaal Comité 4 en 5 mei Het Nationaal Comité 4 en 5 mei slaagt er elk jaar weer

Als vrij zijn is: de dag van morgen strak bepalen door de dag vandaag iets minder dag te laten zijn

in om een indrukwekkende herdenking en een feestelijke viering van de bevrijding te organiseren. Inmiddels is er een generatie die de oorlog niet meer heeft meegemaakt en met het oog op toekomstig draagvlak is het

Als vrij zijn is: de deuren sluiten en op het beeldscherm vrij bekijken wat veilig uit de buurt moet zijn

belangrijk om te weten hoe Nederlanders meer dan 70 jaar na de oorlog denken over 4 en 5 mei. De Universiteit Utrecht hecht naast het verzorgen van toponderwijs en het uitvoeren van fundamenteel onderzoek

Als vrij zijn is: steeds rustig slapen omdat de anderen hun tong moedwillig is ontnomen

veel waarde aan het doen van onderzoek dat direct van belang is voor onze samenleving. Het onderzoeksprogramma Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen past binnen het lopend onderzoek dat wij verrichten binnen

Als vrij zijn is: eten wat en wanneer je wilt maar de schillen laten vallen in de kranten waar de honger wordt verzwegen

Als vrijheid mij beschermt tegen jouw ideeën die voor mij te anders zijn

Als vrij zijn is: niet hoeven weten wat mij heeft vrijgemaakt, mij vrij houdt, mij in vrijheid elke dag gevangen neemt

Als vrijheid voor mij vandaag zo vanzelfsprekend lijkt, en jij niet weet wat dat betekent

het strategisch thema Instituties voor Open Samen-

Marjan Oudeman is voorzitter van het College van Bestuur

levingen. Binnen de Faculteit Sociale Wetenschap-

van de Universiteit Utrecht.

pen heeft Sociologie, dat wereldwijd bekend staat om

FOTO CHRISTIAAN KROUWELS

haar excellente onderzoek, expertise opgebouwd rond-

Als vrijheid is: wachten tot de ander mij bevrijdt van angsten waar ik heilig op vertrouw Als vrijheid mijn gedachten pleistert Als vrijheid om mij heen overal rondom en in mij waait, maar voor jou niet is te vangen

Dan is vrijheid munt voor mij en kop eraf voor jou Dan is vrijheid lucht en willekeurig Maar staat het mij misschien wel vrij om iets van mijn riante vrijheid -met wederzijds goedvinden natuurlijktijdelijk of voor langere duur af te staan om jou van mijn verstikkende vrijheid te bevrijden

8 | Onderzoek uitgelicht

om solidariteit, netwerken, overdracht en kwantitatieve

wisseld en zijn toegepast in dit onderzoeksprogramma.

analyses en is de perfecte partner om antwoorden te vin-

Ook waren hier vertegenwoordigers van maatschappelij-

den op de vraag hoe vrijheid is door te geven.

ke organisaties als het Nederlandse Veteraneninstituut

Onder leiding van prof. dr. ir. Tanja van der Lippe heb-

en debatcentrum Castrum Peregrini aanwezig waardoor

ben de onderzoekers Manja Coopmans MSc, dr. Sa-

er een productieve uitwisseling was van ervaringen uit de

brina de Regt en dr. Eva Jaspers de afgelopen drie

praktijk en de laatste wetenschappelijke inzichten.

jaar met expertise en passie aan dit onderzoeks-

Sociologie aan onze universiteit heeft unieke en belang-

programma gewerkt. Een interdisciplinaire blik was

rijke data verzameld over 4 en 5 mei. Dat het onder-

daarbij belangrijk. Dit werd mooi duidelijk op het in-

zoek ook internationaal wordt gewaardeerd blijkt uit het

ternationale symposium Collective Memory, National

feit dat de onderzoekers een Magna Carta Award hebben

Identity and Commemorations dat ik heb geopend in

gewonnen op het congres van de World Association of

het Academiegebouw in juni 2014. Hier werden met in-

Public Opinion Research in Buenos Aires. In deze speci-

ternationale wetenschappers als Jon Fox, Amy Corning,

ale uitgave van Onderzoek uitgelicht staan de resultaten

Alan McCully en Antonietta Curci disciplines als psy-

van dit onderzoeksprogramma beschreven. Deze resul-

chologie, geschiedenis, filosofie, sociologie en pedago-

taten bieden bruikbare handvatten voor een succesvolle

giek samengebracht. Kennis en inzichten werden uitge-

organisatie van 4 en 5 mei, ook in de toekomst. < Onderzoek uitgelicht | 9

COLUMN

Vrijheid Als vrij zijn is: hou jij je mond want ik heb iets te zeggen

Marion Bloem

Als vrij zijn is: jij achter tralies, want dan hoeven wij niet bang te zijn voor al jouw anders zijn en doen en anders laten

> Marjan Oudeman

Samenwerking tussen Universiteit Utrecht en Nationaal Comité 4 en 5 mei Het Nationaal Comité 4 en 5 mei slaagt er elk jaar weer

Als vrij zijn is: de dag van morgen strak bepalen door de dag vandaag iets minder dag te laten zijn

in om een indrukwekkende herdenking en een feestelijke viering van de bevrijding te organiseren. Inmiddels is er een generatie die de oorlog niet meer heeft meegemaakt en met het oog op toekomstig draagvlak is het

Als vrij zijn is: de deuren sluiten en op het beeldscherm vrij bekijken wat veilig uit de buurt moet zijn

belangrijk om te weten hoe Nederlanders meer dan 70 jaar na de oorlog denken over 4 en 5 mei. De Universiteit Utrecht hecht naast het verzorgen van toponderwijs en het uitvoeren van fundamenteel onderzoek

Als vrij zijn is: steeds rustig slapen omdat de anderen hun tong moedwillig is ontnomen

veel waarde aan het doen van onderzoek dat direct van belang is voor onze samenleving. Het onderzoeksprogramma Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen past binnen het lopend onderzoek dat wij verrichten binnen

Als vrij zijn is: eten wat en wanneer je wilt maar de schillen laten vallen in de kranten waar de honger wordt verzwegen

Als vrijheid mij beschermt tegen jouw ideeën die voor mij te anders zijn

Als vrij zijn is: niet hoeven weten wat mij heeft vrijgemaakt, mij vrij houdt, mij in vrijheid elke dag gevangen neemt

Als vrijheid voor mij vandaag zo vanzelfsprekend lijkt, en jij niet weet wat dat betekent

het strategisch thema Instituties voor Open Samen-

Marjan Oudeman is voorzitter van het College van Bestuur

levingen. Binnen de Faculteit Sociale Wetenschap-

van de Universiteit Utrecht.

pen heeft Sociologie, dat wereldwijd bekend staat om

FOTO CHRISTIAAN KROUWELS

haar excellente onderzoek, expertise opgebouwd rond-

Als vrijheid is: wachten tot de ander mij bevrijdt van angsten waar ik heilig op vertrouw Als vrijheid mijn gedachten pleistert Als vrijheid om mij heen overal rondom en in mij waait, maar voor jou niet is te vangen

Dan is vrijheid munt voor mij en kop eraf voor jou Dan is vrijheid lucht en willekeurig Maar staat het mij misschien wel vrij om iets van mijn riante vrijheid -met wederzijds goedvinden natuurlijktijdelijk of voor langere duur af te staan om jou van mijn verstikkende vrijheid te bevrijden

8 | Onderzoek uitgelicht

om solidariteit, netwerken, overdracht en kwantitatieve

wisseld en zijn toegepast in dit onderzoeksprogramma.

analyses en is de perfecte partner om antwoorden te vin-

Ook waren hier vertegenwoordigers van maatschappelij-

den op de vraag hoe vrijheid is door te geven.

ke organisaties als het Nederlandse Veteraneninstituut

Onder leiding van prof. dr. ir. Tanja van der Lippe heb-

en debatcentrum Castrum Peregrini aanwezig waardoor

ben de onderzoekers Manja Coopmans MSc, dr. Sa-

er een productieve uitwisseling was van ervaringen uit de

brina de Regt en dr. Eva Jaspers de afgelopen drie

praktijk en de laatste wetenschappelijke inzichten.

jaar met expertise en passie aan dit onderzoeks-

Sociologie aan onze universiteit heeft unieke en belang-

programma gewerkt. Een interdisciplinaire blik was

rijke data verzameld over 4 en 5 mei. Dat het onder-

daarbij belangrijk. Dit werd mooi duidelijk op het in-

zoek ook internationaal wordt gewaardeerd blijkt uit het

ternationale symposium Collective Memory, National

feit dat de onderzoekers een Magna Carta Award hebben

Identity and Commemorations dat ik heb geopend in

gewonnen op het congres van de World Association of

het Academiegebouw in juni 2014. Hier werden met in-

Public Opinion Research in Buenos Aires. In deze speci-

ternationale wetenschappers als Jon Fox, Amy Corning,

ale uitgave van Onderzoek uitgelicht staan de resultaten

Alan McCully en Antonietta Curci disciplines als psy-

van dit onderzoeksprogramma beschreven. Deze resul-

chologie, geschiedenis, filosofie, sociologie en pedago-

taten bieden bruikbare handvatten voor een succesvolle

giek samengebracht. Kennis en inzichten werden uitge-

organisatie van 4 en 5 mei, ook in de toekomst. < Onderzoek uitgelicht | 9

> Maarten Dallinga

PROFIEL

Boeken van Henk Becker •

Het werk van Henk Becker

Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhoff, 1992.

•

De toekomst van de verloren generatie. Amsterdam:

•

Generaties van geluksvogels en pechvogels. Strategieën

Meulenhoff, 1997.

Grondlegger van het Nederlandse generatieonderzoek

voor assertief opgroeien, actief ouder worden en intergenerationele solidariteit tot 2030. Amsterdam: Dutch University Press, 2012.

Geboren tussen 1970 en 1980? Dan had u later als vol-

theorie van de Hongaarse socioloog Karl Mannheim

wassene dankzij het economisch herstel in het mid-

(1893-1947) over generaties op de Nederlandse samen-

den van de jaren tachtig waarschijnlijk een goede uit-

leving toe te passen en concreet te maken.”

gangspositie op de arbeidsmarkt – aldus Henk Becker.

De generatie-indeling van Henk Becker •

Vooroorlogse Generatie (geboren tussen 1910-1930)

Kwam u tussen 1955 en 1970 ter wereld? Dan bent u

Becker opent zijn helder geschreven Generaties en hun

•

Stille Generatie (1930-1940)

waarschijnlijk gewend te leven in onzekerheid: door de

kansen met een citaat van filosoof Johann Wolfgang von

•

Protestgeneratie (1940-1955)

economische recessie vanaf mid-jaren zeventig kwam u

Goethe: “Ein jeder, nur zehn Jahre früher oder später

•

Verloren Generatie (1955-1970)

niet aan een (vaste) baan. De Utrechtse emeritus hoog-

geboren, dürfte, was seine eigene Bildung und die Wir-

•

Pragmatische Generatie (1970-1980)

leraar sociologie deelde ons allemaal in.

kung nach aussen betrifft, ein ganz anderer geworden

Nadat Becker in 1985 voor het eerst over zijn generatie-

sein. (Eenieder kan, afhankelijk van tien jaar eerder of

Het denken in generaties is gemeengoed geworden. Genera-

theorie publiceerde in de academische wereld, maakte

later geboren worden, een heel ander mens worden, wat

ties na 1970 zijn getypeerd als Generatie X, de Millennium-

het grote publiek in 1992 kennis met zijn indeling in ge-

zijn eigen vorming en maatschappelijk succes betreft).”

generatie en de Grenzeloze Generatie.

boortecohorten. Beckers Generaties en hun kansen werd

Daarna geeft Becker een persoonlijk voorbeeld: “Ik ben

een standaardwerk. Waarom de een wel maatschap-

in 1933 geboren. In 1959, twee jaar voor mijn afstude-

raties zouden kunnen aftekenen, leek Becker stilaan

pelijk succesvol is en de ander niet: Becker kwam met

ren, kreeg ik een baan die eigenlijk voor een afgestu-

steeds meer in het door hem ontwikkelde patroon te

het antwoord. Op de achterflap: “De tijd waarin men

deerd socioloog bestemd was. Na twee jaar werd mijn

gaan geloven.”

geboren is, dus de generatie waartoe men behoort, lijkt

contract in een vaste aanstelling omgezet. Ik was dertig

Manfred te Grotenhuis, als statisticus verbonden aan

doorslaggevend voor de kansen die men krijgt.”

toen ik een eigen huis kon kopen. Op mijn vijfender-

de afdeling sociologie van de Radboud Universiteit in

tigste werd ik tot hoogleraar benoemd.” Becker wilde

Nijmegen: “Het is statistisch gezien arbitrair waar pre-

Inspiratiebron

ermee zeggen: hij trof het, in tegenstelling tot de jonge

cies de scheidlijnen tussen de generaties worden ge-

Journalist Tom-Jan Meeus schreef in maart 2013 in NRC

academici waarmee hij in de jaren tachtig samenwerkte.

trokken. Daardoor kan de indeling naar generaties en

Handelsblad: “De invloed van Becker was enorm: veel

“Het waren de jaren van de grote universitaire bezuini-

de beschrijving daarvan niet streng wetenschappelijk

media, ook deze krant (en ikzelf), vielen voor deze over-

gingen.”

worden getoetst.”

zo aantrekkelijk: als je pech had lag het niet aan jezelf,

Toetsen

Maar buiten kijf staat dat Becker dankzij zijn generatie-

maar aan de generatie waarin je opgroeide. Of aan an-

Nog altijd heeft Beckers generatie-indeling status.

typologie nog altijd een voorname rol vervult binnen de

In 1946 emigreert Henk Becker (1933, Greifswald, Duitsland)

dere generaties die jouw kansen naar de knoppen hiel-

Onderzoekers maken gebruik van zijn theorie, journa-

nationale én internationale wetenschappelijke wereld.

naar Nederland. Hij behaalt in 1958 aan de Universiteit Leiden

pen.”

listen noemen geïnterviewden een representant van

Ook springen zijn werklust en betrokkenheid bij de sa-

zijn doctoraalexamen in de sociologie. In 1968 promoveert

“De grootste bijdrage van Becker is dat hij, vooral in

die-of-die-Becker-generatie, en zoek op Wikipedia naar

menleving in het oog. Nadat hij in 1998 met emeritaat

Becker als socioloog, aan de Nederlandse Economische Hoge-

Nederland, het thema generaties onder de aandacht

de sociologische betekenis van generaties: de hoofdrol

ging, bleef hij in deeltijd aan de Universiteit Utrecht ver-

school (nu Erasmus Universiteit Rotterdam). Hij wordt in dat-

heeft gebracht”, zegt Andries van den Broek, senior on-

is voor Becker.

bonden en deed hij onderzoek naar mogelijkheden om

zelfde jaar hoogleraar sociologie aan de Universiteit Utrecht.

derzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau die

Tegelijkertijd is er al jaren kritiek, bijvoorbeeld van

de kosten van de vergrijzing eerlijk tussen ouderen en

In 1996 wordt Becker benoemd tot Ridder in de Orde van de

gepromoveerd is op een studie over de sociologische

SCP-onderzoeker Van den Broek. Volgens hem is er te

jongeren te verdelen. <

Nederlandse Leeuw, in 1998 gaat hij met emeritaat en zet hij

betekenis van generaties. Becker was voor hem – en

weinig empirisch bewijs voor de juistheid van Beckers

zijn wetenschappelijk werk voort in deeltijd.

voor vele andere wetenschappers - een inspiratiebron.

generatietypologie. Van den Broek: “Waar Mannheim

Interview met Henk Beckers: www.4en5mei.nl/onderzoek/

FOTO SUZANNE LIEM

“Inhoudelijk bestaat zijn bijdrage uit een poging om de

voorzichtig sprak van de mogelijkheid dat zich gene-

uitgelicht/jaargang_2_nummer_1_2013

zichtelijke indeling. Het lag zo voor de hand, het was

10 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 11

> Maarten Dallinga

PROFIEL

Boeken van Henk Becker •

Het werk van Henk Becker

Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhoff, 1992.

•

De toekomst van de verloren generatie. Amsterdam:

•

Generaties van geluksvogels en pechvogels. Strategieën

Meulenhoff, 1997.

Grondlegger van het Nederlandse generatieonderzoek

voor assertief opgroeien, actief ouder worden en intergenerationele solidariteit tot 2030. Amsterdam: Dutch University Press, 2012.

Geboren tussen 1970 en 1980? Dan had u later als vol-

theorie van de Hongaarse socioloog Karl Mannheim

wassene dankzij het economisch herstel in het mid-

(1893-1947) over generaties op de Nederlandse samen-

den van de jaren tachtig waarschijnlijk een goede uit-

leving toe te passen en concreet te maken.”

gangspositie op de arbeidsmarkt – aldus Henk Becker.

De generatie-indeling van Henk Becker •

Vooroorlogse Generatie (geboren tussen 1910-1930)

Kwam u tussen 1955 en 1970 ter wereld? Dan bent u

Becker opent zijn helder geschreven Generaties en hun

•

Stille Generatie (1930-1940)

waarschijnlijk gewend te leven in onzekerheid: door de

kansen met een citaat van filosoof Johann Wolfgang von

•

Protestgeneratie (1940-1955)

economische recessie vanaf mid-jaren zeventig kwam u

Goethe: “Ein jeder, nur zehn Jahre früher oder später

•

Verloren Generatie (1955-1970)

niet aan een (vaste) baan. De Utrechtse emeritus hoog-

geboren, dürfte, was seine eigene Bildung und die Wir-

•

Pragmatische Generatie (1970-1980)

leraar sociologie deelde ons allemaal in.

kung nach aussen betrifft, ein ganz anderer geworden

Nadat Becker in 1985 voor het eerst over zijn generatie-

sein. (Eenieder kan, afhankelijk van tien jaar eerder of

Het denken in generaties is gemeengoed geworden. Genera-

theorie publiceerde in de academische wereld, maakte

later geboren worden, een heel ander mens worden, wat

ties na 1970 zijn getypeerd als Generatie X, de Millennium-

het grote publiek in 1992 kennis met zijn indeling in ge-

zijn eigen vorming en maatschappelijk succes betreft).”

generatie en de Grenzeloze Generatie.

boortecohorten. Beckers Generaties en hun kansen werd

Daarna geeft Becker een persoonlijk voorbeeld: “Ik ben

een standaardwerk. Waarom de een wel maatschap-

in 1933 geboren. In 1959, twee jaar voor mijn afstude-

raties zouden kunnen aftekenen, leek Becker stilaan

pelijk succesvol is en de ander niet: Becker kwam met

ren, kreeg ik een baan die eigenlijk voor een afgestu-

steeds meer in het door hem ontwikkelde patroon te

het antwoord. Op de achterflap: “De tijd waarin men

deerd socioloog bestemd was. Na twee jaar werd mijn

gaan geloven.”

geboren is, dus de generatie waartoe men behoort, lijkt

contract in een vaste aanstelling omgezet. Ik was dertig

Manfred te Grotenhuis, als statisticus verbonden aan

doorslaggevend voor de kansen die men krijgt.”

toen ik een eigen huis kon kopen. Op mijn vijfender-

de afdeling sociologie van de Radboud Universiteit in

tigste werd ik tot hoogleraar benoemd.” Becker wilde

Nijmegen: “Het is statistisch gezien arbitrair waar pre-

Inspiratiebron

ermee zeggen: hij trof het, in tegenstelling tot de jonge

cies de scheidlijnen tussen de generaties worden ge-

Journalist Tom-Jan Meeus schreef in maart 2013 in NRC

academici waarmee hij in de jaren tachtig samenwerkte.

trokken. Daardoor kan de indeling naar generaties en

Handelsblad: “De invloed van Becker was enorm: veel

“Het waren de jaren van de grote universitaire bezuini-

de beschrijving daarvan niet streng wetenschappelijk

media, ook deze krant (en ikzelf), vielen voor deze over-

gingen.”

worden getoetst.”

zo aantrekkelijk: als je pech had lag het niet aan jezelf,

Toetsen

Maar buiten kijf staat dat Becker dankzij zijn generatie-

maar aan de generatie waarin je opgroeide. Of aan an-

Nog altijd heeft Beckers generatie-indeling status.

typologie nog altijd een voorname rol vervult binnen de

In 1946 emigreert Henk Becker (1933, Greifswald, Duitsland)

dere generaties die jouw kansen naar de knoppen hiel-

Onderzoekers maken gebruik van zijn theorie, journa-

nationale én internationale wetenschappelijke wereld.

naar Nederland. Hij behaalt in 1958 aan de Universiteit Leiden

pen.”

listen noemen geïnterviewden een representant van

Ook springen zijn werklust en betrokkenheid bij de sa-

zijn doctoraalexamen in de sociologie. In 1968 promoveert

“De grootste bijdrage van Becker is dat hij, vooral in

die-of-die-Becker-generatie, en zoek op Wikipedia naar

menleving in het oog. Nadat hij in 1998 met emeritaat

Becker als socioloog, aan de Nederlandse Economische Hoge-

Nederland, het thema generaties onder de aandacht

de sociologische betekenis van generaties: de hoofdrol

ging, bleef hij in deeltijd aan de Universiteit Utrecht ver-

school (nu Erasmus Universiteit Rotterdam). Hij wordt in dat-

heeft gebracht”, zegt Andries van den Broek, senior on-

is voor Becker.

bonden en deed hij onderzoek naar mogelijkheden om

zelfde jaar hoogleraar sociologie aan de Universiteit Utrecht.

derzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau die

Tegelijkertijd is er al jaren kritiek, bijvoorbeeld van

de kosten van de vergrijzing eerlijk tussen ouderen en

In 1996 wordt Becker benoemd tot Ridder in de Orde van de

gepromoveerd is op een studie over de sociologische

SCP-onderzoeker Van den Broek. Volgens hem is er te

jongeren te verdelen. <

Nederlandse Leeuw, in 1998 gaat hij met emeritaat en zet hij

betekenis van generaties. Becker was voor hem – en

weinig empirisch bewijs voor de juistheid van Beckers

zijn wetenschappelijk werk voort in deeltijd.

voor vele andere wetenschappers - een inspiratiebron.

generatietypologie. Van den Broek: “Waar Mannheim

Interview met Henk Beckers: www.4en5mei.nl/onderzoek/

FOTO SUZANNE LIEM

“Inhoudelijk bestaat zijn bijdrage uit een poging om de

voorzichtig sprak van de mogelijkheid dat zich gene-

uitgelicht/jaargang_2_nummer_1_2013

zichtelijke indeling. Het lag zo voor de hand, het was

10 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 11

INTERVIEW

> Jolanda Keesom

“De betrokkenheid bij 4 en 5 mei is groter en diverser dan gedacht” In gesprek met de onderzoekers

“De afname van de betrokkenheid gaat minder snel dan werd gevreesd” Manja Coopmans MSc is promovenda bij de afdeling

Sabrina de Regt en Manja Coopmans onderzochten de

De afname van de betrokkenheid gaat dus minder snel

socioloog Duane Alwin te werken. Samen analyseren

Sociologie van de Universiteit Utrecht. In 2013 heeft

afgelopen jaren aan de Universiteit Utrecht de betrokken-

dan wel eens werd gevreesd. Dat komt door overdracht

zij de onderzoeksgegevens over jongeren die zij het af-

ze de onderzoeksmaster Migration, Ethnic Relations and Mul-

heid van verschillende generaties bij 4 en 5 mei. “Men-

tussen de generaties, maar ook opleiding is daarop van

gelopen jaar heeft verzameld via het zogeheten YES!-pa-

ticulturalism (MERM) aan de Universiteit Utrecht afgerond.

sen met een migrantenachtergrond voelen zich sterker

invloed.”

nel. Met dit panel worden in Europa sinds vijf jaar ge-

Eerder studeerde ze Pedagogische Wetenschappen aan dezelf-

gevens over jongeren verzameld. Ze hoopt samen met

de universiteit.

FOTO RENÉ HENDRIKS-FSC UU

met Nederland verbonden dan gedacht.”

Verbondenheid

haar Amerikaanse collega’s patronen te ontdekken in de

De moderne Utrechtse universiteitswijk De Uitof is niet

“Deelname aan herdenkingen en vieringen hangt ener-

deelname van Nederlandse jongeren aan 4 en 5 mei. “De

bepaald een locatie waar je onderzoek naar het draag-

zijds af van de ervaring die je daar als kind mee hebt

Amerikanen kunnen zich niet veel voorstellen bij 4 en 5

vlak voor 4 en 5 mei verwacht. Geen monument of bevrij-

gehad en anderzijds van de mate waarin er in je familie

mei, maar ze weten wel alles van collective memory.” Te-

dingsfestival te bekennen. Toch lopen hier minstens twee

over de oorlog gepraat wordt”, zegt Manja Coopmans,

rug in Nederland gaat ze de uitkomsten verwerken van

generaties sociologen, pedagogen en psychologen rond

de tweede onderzoeker. “Daarom was het te verwachten

een onderzoek op middelbare scholen naar de bijdrage

die ontwikkelingen in de samenleving bestuderen en hun

dat kinderen van migranten minder meedoen aan 4 en 5

van de schoolomgeving aan de belangstelling van jonge-

kennis aan studenten overdragen. Dat is ook wat Sabrina

mei dan andere Nederlanders. Voor bepaalde migranten-

ren voor 4 en 5 mei.

de Regt dagelijks doet in het Sjoerd Groenmangebouw

groepen blijkt dat ook op te gaan, maar zeker niet voor

aan de Padualaan. Al sinds haar promotieonderzoek

iedereen.”

5 mei onderschat

naar autoritarisme bestudeert ze de verhouding tussen

Na haar studie pedagogische wetenschappen heeft

Dat jongeren niet alleen voor muziek en drank naar een Be-

burgers en staten. Sabrina de Regt: “Op nationale dagen

Manja Coopmans zich gespecialiseerd in het onder-

vrijdingsfestival gaan, blijkt uit het deelonderzoek waar-

als 4 en 5 mei komt tot uitdrukking hoe betrokken men-

zoeken van opvattingen en gedragingen van jonge-

voor meer dan duizend bezoekers van vijf Bevrijdings-

sen zich voelen bij de samenleving.”

ren met verschillende culturele achtergronden. “Wat

festivals in 2014 vragenlijsten hebben ingevuld. Sabrina

mij opviel was dat mensen met een migrantenachter-

de Regt: “Driekwart van de bezoekers blijkt bewust stil

Hoe geven generaties vorm en inhoud aan herdenken,

grond die wel aan 4 en 5 mei meedoen, zich sterk ver-

te staan bij oorlog en vrijheid en de helft denkt aan de

vieren en herinneren van de Tweede Wereldoorlog en

bonden voelen met Nederland, sterker zelfs dan menig

bevrijding in 1945. Verrassend genoeg blijken vooral lager

hoe verloopt de overdracht tussen generaties? Zo luid-

andere Nederlander.” De verklaring daarvoor zoekt de

opgeleiden tijdens de festivals open te staan voor infor-

Dr. Sabrina de Regt is postdoc onderzoeker aan de afdeling

de de hoofdvraag van het generatieonderzoek. Het ant-

onderzoeker in het verloop van het integratieproces en

matie over vrijheid en democratie. Dit alles lijkt mij reden

Sociologie van de Universiteit Utrecht. Zij studeerde socio-

woord heeft haar verrast. “Generaties verschillen minder

de bewuste keuze voor het Nederlanderschap. Ook be-

genoeg om het beeld van de festivals bij te stellen.”

logie aan de Universiteit van Tilburg en Quantative Analysis

van elkaar in het belang dat zij aan 4 en 5 mei hechten

kendheid met herdenkingsrituelen vanuit het land van

Ze ontdekte ook dat de steun voor 5 mei in eerder onder-

in the Social Sciences aan de Katholieke Universiteit Brus-

dan op grond van de theorie werd verwacht. Onder de

herkomst speelt volgens haar een grote rol.

zoek is onderschat als gevolg van de vraagstelling: “Als je

sel. In 2012 promoveerde zij aan de Universiteit Antwerpen

generatie die de oorlog zelf heeft meegemaakt, zien we

Manja Coopmans is net voor een paar maanden naar

eerst vraagt naar de steun voor 4 mei en vervolgens naar

op Authoritarianism. Conclusions based on a cross-national per-

weliswaar veel steun voor herdenken en vieren, maar

de andere kant van de Atlantische Oceaan verhuisd om

5 mei, valt het tweede antwoord lager uit dan wanneer je

spective (Antwerpen: 2012).

jongeren vinden de Tweede Wereldoorlog ook belangrijk.

in Pennsylvania met de gerenommeerde levensloop-

eerst naar 5 mei vraagt.”

FOTO PETER BOER

12 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 13

INTERVIEW

> Jolanda Keesom

“De betrokkenheid bij 4 en 5 mei is groter en diverser dan gedacht” In gesprek met de onderzoekers

“De afname van de betrokkenheid gaat minder snel dan werd gevreesd” Manja Coopmans MSc is promovenda bij de afdeling

Sabrina de Regt en Manja Coopmans onderzochten de

De afname van de betrokkenheid gaat dus minder snel

socioloog Duane Alwin te werken. Samen analyseren

Sociologie van de Universiteit Utrecht. In 2013 heeft

afgelopen jaren aan de Universiteit Utrecht de betrokken-

dan wel eens werd gevreesd. Dat komt door overdracht

zij de onderzoeksgegevens over jongeren die zij het af-

ze de onderzoeksmaster Migration, Ethnic Relations and Mul-

heid van verschillende generaties bij 4 en 5 mei. “Men-

tussen de generaties, maar ook opleiding is daarop van

gelopen jaar heeft verzameld via het zogeheten YES!-pa-

ticulturalism (MERM) aan de Universiteit Utrecht afgerond.

sen met een migrantenachtergrond voelen zich sterker

invloed.”

nel. Met dit panel worden in Europa sinds vijf jaar ge-

Eerder studeerde ze Pedagogische Wetenschappen aan dezelf-

gevens over jongeren verzameld. Ze hoopt samen met

de universiteit.

FOTO RENÉ HENDRIKS-FSC UU

met Nederland verbonden dan gedacht.”

Verbondenheid

haar Amerikaanse collega’s patronen te ontdekken in de

De moderne Utrechtse universiteitswijk De Uitof is niet

“Deelname aan herdenkingen en vieringen hangt ener-

deelname van Nederlandse jongeren aan 4 en 5 mei. “De

bepaald een locatie waar je onderzoek naar het draag-

zijds af van de ervaring die je daar als kind mee hebt

Amerikanen kunnen zich niet veel voorstellen bij 4 en 5

vlak voor 4 en 5 mei verwacht. Geen monument of bevrij-

gehad en anderzijds van de mate waarin er in je familie

mei, maar ze weten wel alles van collective memory.” Te-

dingsfestival te bekennen. Toch lopen hier minstens twee

over de oorlog gepraat wordt”, zegt Manja Coopmans,

rug in Nederland gaat ze de uitkomsten verwerken van

generaties sociologen, pedagogen en psychologen rond

de tweede onderzoeker. “Daarom was het te verwachten

een onderzoek op middelbare scholen naar de bijdrage

die ontwikkelingen in de samenleving bestuderen en hun

dat kinderen van migranten minder meedoen aan 4 en 5

van de schoolomgeving aan de belangstelling van jonge-

kennis aan studenten overdragen. Dat is ook wat Sabrina

mei dan andere Nederlanders. Voor bepaalde migranten-

ren voor 4 en 5 mei.

de Regt dagelijks doet in het Sjoerd Groenmangebouw

groepen blijkt dat ook op te gaan, maar zeker niet voor

aan de Padualaan. Al sinds haar promotieonderzoek

iedereen.”

5 mei onderschat

naar autoritarisme bestudeert ze de verhouding tussen

Na haar studie pedagogische wetenschappen heeft

Dat jongeren niet alleen voor muziek en drank naar een Be-

burgers en staten. Sabrina de Regt: “Op nationale dagen

Manja Coopmans zich gespecialiseerd in het onder-

vrijdingsfestival gaan, blijkt uit het deelonderzoek waar-

als 4 en 5 mei komt tot uitdrukking hoe betrokken men-

zoeken van opvattingen en gedragingen van jonge-

voor meer dan duizend bezoekers van vijf Bevrijdings-

sen zich voelen bij de samenleving.”

ren met verschillende culturele achtergronden. “Wat

festivals in 2014 vragenlijsten hebben ingevuld. Sabrina

mij opviel was dat mensen met een migrantenachter-

de Regt: “Driekwart van de bezoekers blijkt bewust stil

Hoe geven generaties vorm en inhoud aan herdenken,

grond die wel aan 4 en 5 mei meedoen, zich sterk ver-

te staan bij oorlog en vrijheid en de helft denkt aan de

vieren en herinneren van de Tweede Wereldoorlog en

bonden voelen met Nederland, sterker zelfs dan menig

bevrijding in 1945. Verrassend genoeg blijken vooral lager

hoe verloopt de overdracht tussen generaties? Zo luid-

andere Nederlander.” De verklaring daarvoor zoekt de

opgeleiden tijdens de festivals open te staan voor infor-

Dr. Sabrina de Regt is postdoc onderzoeker aan de afdeling

de de hoofdvraag van het generatieonderzoek. Het ant-

onderzoeker in het verloop van het integratieproces en

matie over vrijheid en democratie. Dit alles lijkt mij reden

Sociologie van de Universiteit Utrecht. Zij studeerde socio-

woord heeft haar verrast. “Generaties verschillen minder

de bewuste keuze voor het Nederlanderschap. Ook be-

genoeg om het beeld van de festivals bij te stellen.”

logie aan de Universiteit van Tilburg en Quantative Analysis

van elkaar in het belang dat zij aan 4 en 5 mei hechten

kendheid met herdenkingsrituelen vanuit het land van

Ze ontdekte ook dat de steun voor 5 mei in eerder onder-

in the Social Sciences aan de Katholieke Universiteit Brus-

dan op grond van de theorie werd verwacht. Onder de

herkomst speelt volgens haar een grote rol.

zoek is onderschat als gevolg van de vraagstelling: “Als je

sel. In 2012 promoveerde zij aan de Universiteit Antwerpen

generatie die de oorlog zelf heeft meegemaakt, zien we

Manja Coopmans is net voor een paar maanden naar

eerst vraagt naar de steun voor 4 mei en vervolgens naar

op Authoritarianism. Conclusions based on a cross-national per-

weliswaar veel steun voor herdenken en vieren, maar

de andere kant van de Atlantische Oceaan verhuisd om

5 mei, valt het tweede antwoord lager uit dan wanneer je

spective (Antwerpen: 2012).

jongeren vinden de Tweede Wereldoorlog ook belangrijk.

in Pennsylvania met de gerenommeerde levensloop-

eerst naar 5 mei vraagt.”

FOTO PETER BOER

12 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 13

> Maarten-Jan Vos

INTERVIEW

Mensenrechten: de kloof tussen papier en praktijk College voor de Rechten van de Mens Minder goed nieuws heeft ze over de interpretatie van

Vertaalslag

mensenrechten, een belangrijk thema op 5 mei. Het on-

Tijdens het generatieonderzoek zijn op originele manie-

derzoek naar het belang dat mensen in de praktijk aan de

ren veel nieuwe onderzoekgegevens verzameld en be-

mensenrechten hechten, leverde een verontrustend beeld

trouwbare resultaten over nieuwe onderwerpen verkre-

Het draagvlak voor mensenrechten is groot maar neemt

Dit onderzoek draagt onderliggend materiaal aan om

op. “De meerderheid van de Nederlanders onderschrijft

gen. De onderzoekers hebben veel werk gemaakt van het

af als mensen naar de concrete toepassing van die rech-

ons te helpen bij onze focus. Moeten we focussen op het

wel de algemene principes van de mensenrechten. Maar

presenteren van de uitkomsten van het generatieonder-

ten wordt gevraagd. Adriana van Dooijeweert, de kers-

punt dat mensen onbewust discrimineren of moeten we

reageert op het onderzoek naar het draagvlak voor mensenrechten

er blijkt veel minder steun te zijn voor de concrete uit-

zoek, zowel aan andere wetenschappers als in kringen

verse voorzitter van het College voor de Rechten van de

focussen op het feit dat eigenbelang een grote rol speelt?

werking van antidiscriminatie wanneer eigenbelang een

van het Nationaal Comité en lokale organisaties. “Het

Mens, herkent die uitkomsten.

Juist nu met de komst van vluchtelingen is kennis over

rol speelt. Dat is bijvoorbeeld het geval wanneer het gaat

is fijn dat onze onderzoeken niet in de la zijn blijven

om sociale rechten, zoals het aannemen van zwangere

liggen, maar dat we er op allerlei bijeenkomsten en con-

“Wat mij opvalt is hoe mensen in het algemeen denken

naartoe omdat een aantal basisrechten, zoals vrijheid van

vrouwen of de vrijheid van meningsuiting, zoals het recht

gressen iets mee hebben kunnen doen,” zegt Sabrina de

over mensenrechten en vooral over non-discriminatie.

meningsuiting en godsdienstvrijheid, niet gegarandeerd

om Korans te verspreiden. Daar is dus werk aan de win-

Regt. “Het is leuk om te merken dat mensen onze resul-

Ik zeg altijd: mensenrechten zijn ontzettend belangrijk

zijn in hun land. Ze komen hier met de verwachting dat

kel.”

taten vaak meteen vertalen naar de dagelijkse praktijk.

maar je kunt nog zoveel rechten hebben die voor ieder-

het hier beter is dan in het land van herkomst. Als je die

mensenrechten van belang. Vluchtelingen komen hier

Die vertaalslag is juist zo belangrijk,” vindt ook Manja

een gelden, je hebt er niet zoveel aan als er toch wordt

mensen goed wilt integreren, moet de iedereen weten

Eigen invulling

Coopmans.

gediscrimineerd op het moment dat je ze te gelde maakt.

wat mensenrechten zijn en wat deze betekenen. Kortom:

Het publieksonderzoek tijdens de herdenking op de

Een internationale vergelijking van betrokkenheid bij

Voor de meeste mensenrechten in verdragen, bijvoor-

deze uitkomsten laten zien dat mensenrechteneducatie

Dam in 2015 bevestigt de indruk uit eerdere onder-

nationale dagen bleek onverwacht niet mogelijk omdat

beeld het recht op godsdienstvrijheid, geldt dat er ook

nodig is want het thema is actueler dan ooit.” <

zoeken dat iedereen een eigen invulling aan herden-

andere landen daarover nog geen geschikte data heb-

een artikel bij staat dat onderscheid verbiedt. Dat prin-

ken geeft. Sabrina de Regt: “Sommige Nederlanders den-

ben. Sabrina de Regt: “Door al onze onderzoeksactivitei-

cipe van non-discriminatie vind ik een belangrijke motor

ken niet alleen aan de Tweede Wereldoorlog, maar ook

ten van de afgelopen drie jaar loopt Nederland op dit

van mensenrechten. Als je kijkt naar dit onderzoek dan

aan recentere oorlogen. Niet enkel Nederlandse oorlogs-

punt voor.” <

zie je dat veel mensen onderschrijven dat mensenrech-

slachtoffers worden herdacht, maar ook slachtoffers uit

ten belangrijk zijn en dat er niet gediscrimineerd wordt.

andere landen. En er zijn Nederlanders die naast slacht-

Maar de score is veel lager als je vervolgens vraagt: vind

offers ook daders herdenken.” Haar conclusie: “Het is

je dat een baas in zijn eigen zaak wel of niet moet mogen

mooi dat de rituelen, zoals de twee minuten stilte, kun-

bepalen welke werknemers hij wil hebben? Wat ons op-

nen zorgen voor eenheid in die diversiteit.”

valt, ook bij onze onderzoeken over discriminatie op de

Juist die ruimte voor eigen invulling van de herden-

arbeidsmarkt, is dat als je naar aanleiding van een concre-

king leek de afgelopen jaren steeds meer omstre-

te klacht aan de gang gaat, dat je dan vaak terecht komt

den. In reactie daarop heeft het Nationaal Comité

bij mensen en bedrijven die zich niet realiseren dat ze aan

inmiddels uitdrukkelijk naar buiten gebracht dat de

het discrimineren zijn. Ik wil ervoor zorgen dat dat niet

Adriana van Dooijeweert is lang als rechter werkzaam geweest

slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op 4 mei cen-

Jolanda Keesom is sinds

meer gebeurt.“

en is gespecialiseerd in vreemdelingenrecht. De afgelopen

traal blijven staan. Des te interessanter dat Sabrina de

1985 journalist. In 2012

“Dit onderzoek gaat bij ons niet de la in. Eén van onze

zeven jaar was zij voorzitter van de Adviescommissie voor

Regt in vervolg op het generatieonderzoek met een expe-

schreef zij het jubileumboek

taken is mensenrechteneducatie: ervoor zorgen dat er in

Vreemdelingenzaken. Sinds 1 september is ze voorzitter van

riment gaat onderzoeken wat precies de gevolgen zou-

van het Nationaal Comité:

alle vormen van onderwijs structureel aandacht bestaat

het College voor de Rechten van de Mens. Het College is een

den zijn als 4 en 5 mei helemaal of vooral op de Tweede

Breekbare dagen. 4 en 5 mei

voor mensenrechten. Ik kan me voorstellen dat we deze

waakhond voor de naleving van mensenrechten in Nederland

Wereldoorlog gericht worden.

door de jaren heen.

uitkomsten kunnen gebruiken bij de uitwerking daarvan.

en een instantie die klachten over discriminatie oppakt.

14 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 15

> Maarten-Jan Vos

INTERVIEW

Mensenrechten: de kloof tussen papier en praktijk College voor de Rechten van de Mens Minder goed nieuws heeft ze over de interpretatie van

Vertaalslag

mensenrechten, een belangrijk thema op 5 mei. Het on-

Tijdens het generatieonderzoek zijn op originele manie-

derzoek naar het belang dat mensen in de praktijk aan de

ren veel nieuwe onderzoekgegevens verzameld en be-

mensenrechten hechten, leverde een verontrustend beeld

trouwbare resultaten over nieuwe onderwerpen verkre-

Het draagvlak voor mensenrechten is groot maar neemt

Dit onderzoek draagt onderliggend materiaal aan om

op. “De meerderheid van de Nederlanders onderschrijft

gen. De onderzoekers hebben veel werk gemaakt van het

af als mensen naar de concrete toepassing van die rech-

ons te helpen bij onze focus. Moeten we focussen op het

wel de algemene principes van de mensenrechten. Maar

presenteren van de uitkomsten van het generatieonder-

ten wordt gevraagd. Adriana van Dooijeweert, de kers-

punt dat mensen onbewust discrimineren of moeten we

reageert op het onderzoek naar het draagvlak voor mensenrechten

er blijkt veel minder steun te zijn voor de concrete uit-

zoek, zowel aan andere wetenschappers als in kringen

verse voorzitter van het College voor de Rechten van de

focussen op het feit dat eigenbelang een grote rol speelt?

werking van antidiscriminatie wanneer eigenbelang een

van het Nationaal Comité en lokale organisaties. “Het

Mens, herkent die uitkomsten.

Juist nu met de komst van vluchtelingen is kennis over

rol speelt. Dat is bijvoorbeeld het geval wanneer het gaat

is fijn dat onze onderzoeken niet in de la zijn blijven

om sociale rechten, zoals het aannemen van zwangere

liggen, maar dat we er op allerlei bijeenkomsten en con-

“Wat mij opvalt is hoe mensen in het algemeen denken

naartoe omdat een aantal basisrechten, zoals vrijheid van

vrouwen of de vrijheid van meningsuiting, zoals het recht

gressen iets mee hebben kunnen doen,” zegt Sabrina de

over mensenrechten en vooral over non-discriminatie.

meningsuiting en godsdienstvrijheid, niet gegarandeerd

om Korans te verspreiden. Daar is dus werk aan de win-

Regt. “Het is leuk om te merken dat mensen onze resul-

Ik zeg altijd: mensenrechten zijn ontzettend belangrijk

zijn in hun land. Ze komen hier met de verwachting dat

kel.”

taten vaak meteen vertalen naar de dagelijkse praktijk.

maar je kunt nog zoveel rechten hebben die voor ieder-

het hier beter is dan in het land van herkomst. Als je die

mensenrechten van belang. Vluchtelingen komen hier

Die vertaalslag is juist zo belangrijk,” vindt ook Manja

een gelden, je hebt er niet zoveel aan als er toch wordt

mensen goed wilt integreren, moet de iedereen weten

Eigen invulling

Coopmans.

gediscrimineerd op het moment dat je ze te gelde maakt.

wat mensenrechten zijn en wat deze betekenen. Kortom:

Het publieksonderzoek tijdens de herdenking op de

Een internationale vergelijking van betrokkenheid bij

Voor de meeste mensenrechten in verdragen, bijvoor-

deze uitkomsten laten zien dat mensenrechteneducatie

Dam in 2015 bevestigt de indruk uit eerdere onder-

nationale dagen bleek onverwacht niet mogelijk omdat

beeld het recht op godsdienstvrijheid, geldt dat er ook

nodig is want het thema is actueler dan ooit.” <

zoeken dat iedereen een eigen invulling aan herden-

andere landen daarover nog geen geschikte data heb-

een artikel bij staat dat onderscheid verbiedt. Dat prin-

ken geeft. Sabrina de Regt: “Sommige Nederlanders den-

ben. Sabrina de Regt: “Door al onze onderzoeksactivitei-

cipe van non-discriminatie vind ik een belangrijke motor

ken niet alleen aan de Tweede Wereldoorlog, maar ook

ten van de afgelopen drie jaar loopt Nederland op dit

van mensenrechten. Als je kijkt naar dit onderzoek dan

aan recentere oorlogen. Niet enkel Nederlandse oorlogs-

punt voor.” <

zie je dat veel mensen onderschrijven dat mensenrech-

slachtoffers worden herdacht, maar ook slachtoffers uit

ten belangrijk zijn en dat er niet gediscrimineerd wordt.

andere landen. En er zijn Nederlanders die naast slacht-

Maar de score is veel lager als je vervolgens vraagt: vind

offers ook daders herdenken.” Haar conclusie: “Het is

je dat een baas in zijn eigen zaak wel of niet moet mogen

mooi dat de rituelen, zoals de twee minuten stilte, kun-

bepalen welke werknemers hij wil hebben? Wat ons op-

nen zorgen voor eenheid in die diversiteit.”

valt, ook bij onze onderzoeken over discriminatie op de

Juist die ruimte voor eigen invulling van de herden-

arbeidsmarkt, is dat als je naar aanleiding van een concre-

king leek de afgelopen jaren steeds meer omstre-

te klacht aan de gang gaat, dat je dan vaak terecht komt

den. In reactie daarop heeft het Nationaal Comité

bij mensen en bedrijven die zich niet realiseren dat ze aan

inmiddels uitdrukkelijk naar buiten gebracht dat de

het discrimineren zijn. Ik wil ervoor zorgen dat dat niet

Adriana van Dooijeweert is lang als rechter werkzaam geweest

slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op 4 mei cen-

Jolanda Keesom is sinds

meer gebeurt.“

en is gespecialiseerd in vreemdelingenrecht. De afgelopen

traal blijven staan. Des te interessanter dat Sabrina de

1985 journalist. In 2012

“Dit onderzoek gaat bij ons niet de la in. Eén van onze

zeven jaar was zij voorzitter van de Adviescommissie voor

Regt in vervolg op het generatieonderzoek met een expe-

schreef zij het jubileumboek

taken is mensenrechteneducatie: ervoor zorgen dat er in

Vreemdelingenzaken. Sinds 1 september is ze voorzitter van

riment gaat onderzoeken wat precies de gevolgen zou-

van het Nationaal Comité:

alle vormen van onderwijs structureel aandacht bestaat

het College voor de Rechten van de Mens. Het College is een

den zijn als 4 en 5 mei helemaal of vooral op de Tweede

Breekbare dagen. 4 en 5 mei

voor mensenrechten. Ik kan me voorstellen dat we deze

waakhond voor de naleving van mensenrechten in Nederland

Wereldoorlog gericht worden.

door de jaren heen.

uitkomsten kunnen gebruiken bij de uitwerking daarvan.

en een instantie die klachten over discriminatie oppakt.

14 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 15

FEITEN EN CIJFERS

Hoe ervaren ‘nieuwe Nederlanders’ 4 en 5 mei?

4 en 5 mei in de Nederlandse samenleving

Voor dit onderzoeksprogramma zijn data verzameld

Aan welke activiteiten doen Nederlanders elk jaar mee

onder bijna 900 Nederlanders met een (deels) niet-Ne-

op 4 en 5 mei? Vooral de 2 minuten stilte wordt door

derlandse achtergrond. Hierdoor is een betrouwbaar

veel Nederlanders altijd in acht genomen. Ongeveer

beeld ontstaan over hoe Nederlanders met een (deels)

de helft van de Nederlanders volgt deze twee dagen elk

niet-Nederlandse achtergrond denken over 4 en 5 mei.

jaar in de media (TV, radio of online) en ongeveer een kwart hangt altijd de vlag uit op 4 en 5 mei.

•

Deelname aan 4 en 5 mei onder inwoners met een

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a.

6%

25,4%

76,3%

59,5%

vlag

2 minuten

uithangen

stil zijn

niet-Nederlandse achtergrond hangt voornamelijk

78% Autoch-

44,6% Turks

toon

33,3% Marok-

67,9% Antiliaans

67,8% Surinaams

kaans

80% Indo-

af van eerdere bekendheid met nationale rituelen,

4 mei versus 5 mei

bijvoorbeeld door deelname aan rituelen specifiek

Vaak tonen onderzoeken aan dat mensen meer waarde

voor het land van herkomst, of door een persoon-

hechten aan 4 mei dan aan 5 mei. Waarom is dit zo?

lijke link met de Tweede Wereldoorlog. Tenslotte

In wetenschappelijke literatuur wordt beargumenteerd

speelt ook Nederlands taalgebruik een rol: frequen-

dat men het herdenken van oorlogsslachtoffers op 4 mei

ter gebruik van de Nederlandse taal in de thuisom-

meer een morele verplichting vindt dan het vieren van

geving hangt samen met frequentere deelname aan

de Bevrijding op 5 mei. Dit onderzoek bevestigt dat.

4 en 5 mei.

Ook vindt men dat hoe men oorlogsslachtoffers her-

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014b;

denkt meer zegt over wie wij als Nederlanders zijn dan

Meuleman & Lubbers, 2011.

hoe men de Bevrijding viert. Tot slot vindt 61% dat verdriet in het algemeen meer indruk maakt dan vreugde.

nesisch

•

DOET ELK JAAR MEE AAN DE 2 MINUTEN STILTE

Mensen die vaker deelnemen aan de activiteiten

Data: de Regt, 2015.

3,1%

2,7%

24,3% Autoch-

Turks

toon

Marok-

12,5%

11,9%

Antiliaans

Surinaams

kaans

24,3%

7,9%

27,7%

43,8%

vlag

bezoeken

volgen in

uithangen

bevrijdings

de media

Belang dat Nederlanders hechten aan 5 mei onderschat in eerder onderzoek

dat inwoners met een niet-westerse achtergrond

Het belang dat men hecht aan 5 mei lijkt onderschat

minder frequent deelnemen aan 4 en 5 mei, asso-

te worden in eerdere onderzoeken. In bestaand onder-

ciëren zij deze dagen wel meer met gevoelens van

zoek wordt altijd eerst naar steun voor 4 mei gevraagd

nationale verbondenheid dan autochtonen.

en vervolgens naar steun voor 5 mei. Hierdoor valt het

ACTIVITEITEN OP 5 MEI - ELK JAAR

belang dat men hecht aan 5 mei lager uit.

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a.

Indonesisch

festival

dan mensen die minder vaak deelnemen. Ondanks

LISS data: Meuleman & Lubbers, 2011.

volgen

bijeenkomst in de media

ACTIVITEITEN OP 4 MEI - ELK JAAR

rondom 4 mei, 5 mei en Koninginnedag rapporteren sterkere gevoelens van nationale verbondenheid

herdenkings-

•

Inwoners van Turkse en Marokkaanse komaf hechten significant minder waarde aan 4 en 5 mei dan

VLAGT ELK JAAR

autochtone Nederlanders. Nederlanders van Antilliaanse, Surinaamse en Indonesische komaf vinden deze dagen even belangrijk als autochtone Nederlanders. Nederlanders van Turkse en Marokkaanse komaf hangen minder vaak de Nederlandse vlag buiten op 4 en 5 mei. Ook zijn zij minder vaak 3,1%

2,7%

27,8% Autochtoon

Turks

Marok-

10,5%

10%

22,4%

Antiliaans

Surinaams

Indo-

kaans

nesisch

4,13

4,13

steun 4 mei

3,96

4,04

steun 5 mei

2 minuten stil op 4 mei. Zij bezoeken gemiddeld genomen wel even vaak een Bevrijdingsfestival als autochtone Nederlanders.

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014b.

STEUN 4 MEI VS 5 MEI OP EEN SCHAAL VAN 1 TOT 5 EERST 4 MEI GEVRAAGD DAN 5 MEI EERST 5 MEI GEVRAAGD DAN 4 MEI

VLAGT ELK JAAR

16 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 17

FEITEN EN CIJFERS

Hoe ervaren ‘nieuwe Nederlanders’ 4 en 5 mei?

4 en 5 mei in de Nederlandse samenleving

Voor dit onderzoeksprogramma zijn data verzameld

Aan welke activiteiten doen Nederlanders elk jaar mee

onder bijna 900 Nederlanders met een (deels) niet-Ne-

op 4 en 5 mei? Vooral de 2 minuten stilte wordt door

derlandse achtergrond. Hierdoor is een betrouwbaar

veel Nederlanders altijd in acht genomen. Ongeveer

beeld ontstaan over hoe Nederlanders met een (deels)

de helft van de Nederlanders volgt deze twee dagen elk

niet-Nederlandse achtergrond denken over 4 en 5 mei.

jaar in de media (TV, radio of online) en ongeveer een kwart hangt altijd de vlag uit op 4 en 5 mei.

•

Deelname aan 4 en 5 mei onder inwoners met een

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a.

6%

25,4%

76,3%

59,5%

vlag

2 minuten

uithangen

stil zijn

niet-Nederlandse achtergrond hangt voornamelijk

78% Autoch-

44,6% Turks

toon

33,3% Marok-

67,9% Antiliaans

67,8% Surinaams

kaans

80% Indo-

af van eerdere bekendheid met nationale rituelen,

4 mei versus 5 mei

bijvoorbeeld door deelname aan rituelen specifiek

Vaak tonen onderzoeken aan dat mensen meer waarde

voor het land van herkomst, of door een persoon-

hechten aan 4 mei dan aan 5 mei. Waarom is dit zo?

lijke link met de Tweede Wereldoorlog. Tenslotte

In wetenschappelijke literatuur wordt beargumenteerd

speelt ook Nederlands taalgebruik een rol: frequen-

dat men het herdenken van oorlogsslachtoffers op 4 mei

ter gebruik van de Nederlandse taal in de thuisom-

meer een morele verplichting vindt dan het vieren van

geving hangt samen met frequentere deelname aan

de Bevrijding op 5 mei. Dit onderzoek bevestigt dat.

4 en 5 mei.

Ook vindt men dat hoe men oorlogsslachtoffers her-

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014b;

denkt meer zegt over wie wij als Nederlanders zijn dan

Meuleman & Lubbers, 2011.

hoe men de Bevrijding viert. Tot slot vindt 61% dat verdriet in het algemeen meer indruk maakt dan vreugde.

nesisch

•

DOET ELK JAAR MEE AAN DE 2 MINUTEN STILTE

Mensen die vaker deelnemen aan de activiteiten

Data: de Regt, 2015.

3,1%

2,7%

24,3% Autoch-

Turks

toon

Marok-

12,5%

11,9%

Antiliaans

Surinaams

kaans

24,3%

7,9%

27,7%

43,8%

vlag

bezoeken

volgen in

uithangen

bevrijdings

de media

Belang dat Nederlanders hechten aan 5 mei onderschat in eerder onderzoek

dat inwoners met een niet-westerse achtergrond

Het belang dat men hecht aan 5 mei lijkt onderschat

minder frequent deelnemen aan 4 en 5 mei, asso-

te worden in eerdere onderzoeken. In bestaand onder-

ciëren zij deze dagen wel meer met gevoelens van

zoek wordt altijd eerst naar steun voor 4 mei gevraagd

nationale verbondenheid dan autochtonen.

en vervolgens naar steun voor 5 mei. Hierdoor valt het

ACTIVITEITEN OP 5 MEI - ELK JAAR

belang dat men hecht aan 5 mei lager uit.

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a.

Indonesisch

festival

dan mensen die minder vaak deelnemen. Ondanks

LISS data: Meuleman & Lubbers, 2011.

volgen

bijeenkomst in de media

ACTIVITEITEN OP 4 MEI - ELK JAAR

rondom 4 mei, 5 mei en Koninginnedag rapporteren sterkere gevoelens van nationale verbondenheid

herdenkings-

•

Inwoners van Turkse en Marokkaanse komaf hechten significant minder waarde aan 4 en 5 mei dan

VLAGT ELK JAAR

autochtone Nederlanders. Nederlanders van Antilliaanse, Surinaamse en Indonesische komaf vinden deze dagen even belangrijk als autochtone Nederlanders. Nederlanders van Turkse en Marokkaanse komaf hangen minder vaak de Nederlandse vlag buiten op 4 en 5 mei. Ook zijn zij minder vaak 3,1%

2,7%

27,8% Autochtoon

Turks

Marok-

10,5%

10%

22,4%

Antiliaans

Surinaams

Indo-

kaans

nesisch

4,13

4,13

steun 4 mei

3,96

4,04

steun 5 mei

2 minuten stil op 4 mei. Zij bezoeken gemiddeld genomen wel even vaak een Bevrijdingsfestival als autochtone Nederlanders.

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014b.

STEUN 4 MEI VS 5 MEI OP EEN SCHAAL VAN 1 TOT 5 EERST 4 MEI GEVRAAGD DAN 5 MEI EERST 5 MEI GEVRAAGD DAN 4 MEI

VLAGT ELK JAAR

16 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 17

> Sylvia Heimans

INTERVIEW

“Meemaken van een herdenking is cruciaal voor jongeren” Een gesprek met Esther Captain

“We hebben nu eenmaal geen gedachtenpolitie”

Wat was de aanleiding voor de samenwerking tussen

Wat was de opzet van het meerjarige onderzoek?

5 mei, dan voelen ze meer nationale verbondenheid dan

de Universiteit Utrecht en het Nationaal Comité 4 en 5

“De onderzoekers hebben de hoofdvraag opgesplitst in

mensen met historische wortels in Nederland. Dat vind

mei? Hoe verliep het onderzoek Vrijheid en onvrijheid

deelvragen zoals: hoe beleeft de samenleving 4 en 5 mei,

ik heel relevant en spannend. Je verwacht het niet, maar

door de generaties heen en wat vindt het comité zelf

hoe beleven deelnemers de herdenkingsdagen zelf, en

als je er langer over nadenkt, denk ik het te begrijpen. Zij

van de uitkomsten? Een gesprek met dr. Esther Cap-

hoe is dat voor de nieuwe Nederlanders? Daarnaast zijn

nemen hun achtergrond uit een ander land mee naar dit

tain, hoofd onderzoek van het comité.

er deelonderzoeken gedaan naar de steun voor mensen-

land, en maken daardoor niet automatisch deel uit van

rechten in Nederland, de overdracht van oorlogservarin-

de nieuwe nationale gemeenschap. Juist de thema’s vrij-

Wat is de aanleiding voor het gezamenlijke onder-

gen tussen generaties en de waardering van de Bevrij-

heid en onvrijheid hebben alles te maken met de reden

zoeksprogramma Vrijheid en onvrijheid door de gene-

dingsfestivals. Het bijzondere aan het onderzoek is de

dat deze mensen hier zijn. Die vrijheid hebben ze moge-

raties heen?

combinatie van geschiedkundige en sociologische me-

lijk zelf niet gekend. En als die hier gevierd mag worden,

Esther Captain: “Er zijn twee aanleidingen, een in-

thoden. Het bijzondere aan dit onderzoek is de combi-

is er een klik. Daarvoor hebben zij hun geboorteland ver-

houdelijke

organisatorisch-institutionele.

natie van geschiedkundige en sociologische methoden.

laten. Dit is overigens psychologie van de koude grond,

Inhoudelijk denken we in de sector herdenken, vie-

en

een

Nine Nooter, onze toenmalige directeur, heeft voorge-

die ook wel ingegeven is door mijn eigen Indische ach-

ren en herinneren over de gevolgen van de afname

steld om de sociologische invalshoek erbij te betrekken.

tergrond. Als historicus zou ik hier graag nader onder-

van de ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog. In

Het was ontzettend leerzaam om met het team van

zoek naar doen, want het intrigeert me.

de nabije toekomst zijn er geen mensen meer in de

onderzoekers Manja Coopmans en Sabrina de Regt en

Een andere opvallende uitkomst vond ik de gedach-

samenleving met eigen herinneringen aan de oorlog.

hun begeleiders Tanja van der Lippe en Eva Jaspers, al-

ten van mensen tijdens de twee minuten stilte. We vroe-

Hoe gaan we in die situatie om met de overdracht? In

len sociologen, samen te werken. Zelf ben ik historicus

gen de respondenten aan wie ze denken. De meeste

de geschiedwetenschap is onderzoek gedaan naar

en ervaren in kwalitatief onderzoek. Zij hebben mij heel

mensen denken enkel aan de slachtoffers van oorlog

hoe mensen van verschillende generaties zich ver-

veel bijgebracht over kwantitatieve onderzoeksmetho-

(70%). De rest zegt echter ook stil te staan bij de daders

Esther Captain is hoofd van de afdeling onderzoek van het Na-

houden tot de Tweede Wereldoorlog, maar over hoe

des. Ik heb geleerd dat het formuleren van eenduidi-

van oorlog (zoals Duitsers, Japanners of NSB’ers). Dat

tionaal Comité 4 en 5 mei. Na haar promotie in 2002 was zij

ze denken over vrijheid en onvrijheid weten we nog

ge vragen in een enquête ontzettend belangrijk is voor

vind ik opvallend, en daar wil ik over doorpraten. Het is

werkzaam bij herinneringscentrum Het Indisch Huis in Den

vrij weinig. De organisatorisch-institutionele aanlei-

het verkrijgen van zuivere antwoorden. Manja en Sabri-

misschien een onwelgevallige uitkomst, maar we heb-

Haag. Daarna was ze projectleider Indisch erfgoed bij het Pro-

ding: het ministerie van VWS heeft in 2011 de taak van

na hebben een veel grotere onderzoeksgroep kunnen

ben nu eenmaal geen gedachtenpolitie, je kan mensen

gramma Erfgoed van de Oorlog van het ministerie van Volks-

toegepast onderzoek aan het Nationaal Comité 4 en 5

bereiken dan historici doorgaans met archiefonderzoek

niet verbieden om te denken aan iets dat niet voorge-

gezondheid, Welzijn en Sport. Als onderzoeker werkte ze aan

mei gegeven. VWS wilde graag dat wij vragen zouden

en interviews kunnen raadplegen. In totaal hebben zij

schreven is.”

de Universiteit van Amsterdam, het NIOD en de Universiteit

gaan beantwoorden die binnen de sector leven en die

meer dan 8.000 mensen ondervraagd.”

verspreiden en de uitkomsten bij hen terugleggen. Tot

Utrecht. Van haar hand zijn onder meer de studies Achter

Is er op basis van de resultaten aanleiding om de koers

het kawat was Nederland. Indische oorlogservaringen en -her-

dat jaar verzorgde het comité het jaarlijkse Natio-

Welk resultaat heeft jou het meest verrast?

van het comité te wijzigen?

inneringen (2002) en Oorlogserfgoed overzee. De erfenis van de

naal Vrijheidsonderzoek. Met deze opdracht kregen

“Wat ik heel boeiend vond was de uitkomst rond de be-

“Een koerswijziging ligt niet voor de hand, dat klinkt

Tweede Wereldoorlog in Aruba, Curaçao, Indonesië en Surina-

wij de mogelijkheid om een meerjarig onderzoek op

trokkenheid van mensen met een niet-Nederlandse ach-

ook te sterk. Bovendien is dat aan het Nationaal Co-

me (2010).

te zetten.”

tergrond. Als zij deelnemen aan een evenement op 4 of

mité, ik voed ze vanuit het bureau met wetenschap-

FOTO SUZANNE LIEM

18 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 19

> Sylvia Heimans

INTERVIEW

“Meemaken van een herdenking is cruciaal voor jongeren” Een gesprek met Esther Captain

“We hebben nu eenmaal geen gedachtenpolitie”

Wat was de aanleiding voor de samenwerking tussen

Wat was de opzet van het meerjarige onderzoek?

5 mei, dan voelen ze meer nationale verbondenheid dan

de Universiteit Utrecht en het Nationaal Comité 4 en 5

“De onderzoekers hebben de hoofdvraag opgesplitst in

mensen met historische wortels in Nederland. Dat vind

mei? Hoe verliep het onderzoek Vrijheid en onvrijheid

deelvragen zoals: hoe beleeft de samenleving 4 en 5 mei,

ik heel relevant en spannend. Je verwacht het niet, maar

door de generaties heen en wat vindt het comité zelf

hoe beleven deelnemers de herdenkingsdagen zelf, en

als je er langer over nadenkt, denk ik het te begrijpen. Zij

van de uitkomsten? Een gesprek met dr. Esther Cap-

hoe is dat voor de nieuwe Nederlanders? Daarnaast zijn

nemen hun achtergrond uit een ander land mee naar dit

tain, hoofd onderzoek van het comité.

er deelonderzoeken gedaan naar de steun voor mensen-

land, en maken daardoor niet automatisch deel uit van

rechten in Nederland, de overdracht van oorlogservarin-

de nieuwe nationale gemeenschap. Juist de thema’s vrij-

Wat is de aanleiding voor het gezamenlijke onder-

gen tussen generaties en de waardering van de Bevrij-

heid en onvrijheid hebben alles te maken met de reden

zoeksprogramma Vrijheid en onvrijheid door de gene-

dingsfestivals. Het bijzondere aan het onderzoek is de

dat deze mensen hier zijn. Die vrijheid hebben ze moge-

raties heen?

combinatie van geschiedkundige en sociologische me-

lijk zelf niet gekend. En als die hier gevierd mag worden,

Esther Captain: “Er zijn twee aanleidingen, een in-

thoden. Het bijzondere aan dit onderzoek is de combi-

is er een klik. Daarvoor hebben zij hun geboorteland ver-

houdelijke

organisatorisch-institutionele.

natie van geschiedkundige en sociologische methoden.

laten. Dit is overigens psychologie van de koude grond,

Inhoudelijk denken we in de sector herdenken, vie-

en

een

Nine Nooter, onze toenmalige directeur, heeft voorge-

die ook wel ingegeven is door mijn eigen Indische ach-

ren en herinneren over de gevolgen van de afname

steld om de sociologische invalshoek erbij te betrekken.

tergrond. Als historicus zou ik hier graag nader onder-

van de ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog. In

Het was ontzettend leerzaam om met het team van

zoek naar doen, want het intrigeert me.

de nabije toekomst zijn er geen mensen meer in de

onderzoekers Manja Coopmans en Sabrina de Regt en

Een andere opvallende uitkomst vond ik de gedach-

samenleving met eigen herinneringen aan de oorlog.

hun begeleiders Tanja van der Lippe en Eva Jaspers, al-

ten van mensen tijdens de twee minuten stilte. We vroe-

Hoe gaan we in die situatie om met de overdracht? In

len sociologen, samen te werken. Zelf ben ik historicus

gen de respondenten aan wie ze denken. De meeste

de geschiedwetenschap is onderzoek gedaan naar

en ervaren in kwalitatief onderzoek. Zij hebben mij heel

mensen denken enkel aan de slachtoffers van oorlog

hoe mensen van verschillende generaties zich ver-

veel bijgebracht over kwantitatieve onderzoeksmetho-

(70%). De rest zegt echter ook stil te staan bij de daders

Esther Captain is hoofd van de afdeling onderzoek van het Na-

houden tot de Tweede Wereldoorlog, maar over hoe

des. Ik heb geleerd dat het formuleren van eenduidi-

van oorlog (zoals Duitsers, Japanners of NSB’ers). Dat

tionaal Comité 4 en 5 mei. Na haar promotie in 2002 was zij

ze denken over vrijheid en onvrijheid weten we nog

ge vragen in een enquête ontzettend belangrijk is voor

vind ik opvallend, en daar wil ik over doorpraten. Het is

werkzaam bij herinneringscentrum Het Indisch Huis in Den

vrij weinig. De organisatorisch-institutionele aanlei-

het verkrijgen van zuivere antwoorden. Manja en Sabri-

misschien een onwelgevallige uitkomst, maar we heb-

Haag. Daarna was ze projectleider Indisch erfgoed bij het Pro-

ding: het ministerie van VWS heeft in 2011 de taak van

na hebben een veel grotere onderzoeksgroep kunnen

ben nu eenmaal geen gedachtenpolitie, je kan mensen

gramma Erfgoed van de Oorlog van het ministerie van Volks-

toegepast onderzoek aan het Nationaal Comité 4 en 5

bereiken dan historici doorgaans met archiefonderzoek

niet verbieden om te denken aan iets dat niet voorge-

gezondheid, Welzijn en Sport. Als onderzoeker werkte ze aan

mei gegeven. VWS wilde graag dat wij vragen zouden

en interviews kunnen raadplegen. In totaal hebben zij

schreven is.”

de Universiteit van Amsterdam, het NIOD en de Universiteit

gaan beantwoorden die binnen de sector leven en die

meer dan 8.000 mensen ondervraagd.”

verspreiden en de uitkomsten bij hen terugleggen. Tot

Utrecht. Van haar hand zijn onder meer de studies Achter

Is er op basis van de resultaten aanleiding om de koers

het kawat was Nederland. Indische oorlogservaringen en -her-

dat jaar verzorgde het comité het jaarlijkse Natio-

Welk resultaat heeft jou het meest verrast?

van het comité te wijzigen?

inneringen (2002) en Oorlogserfgoed overzee. De erfenis van de

naal Vrijheidsonderzoek. Met deze opdracht kregen

“Wat ik heel boeiend vond was de uitkomst rond de be-

“Een koerswijziging ligt niet voor de hand, dat klinkt

Tweede Wereldoorlog in Aruba, Curaçao, Indonesië en Surina-

wij de mogelijkheid om een meerjarig onderzoek op

trokkenheid van mensen met een niet-Nederlandse ach-

ook te sterk. Bovendien is dat aan het Nationaal Co-

me (2010).

te zetten.”

tergrond. Als zij deelnemen aan een evenement op 4 of

mité, ik voed ze vanuit het bureau met wetenschap-

FOTO SUZANNE LIEM

18 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 19

“Dit onderzoek wijst uit: pelijke inzichten. Het punt van het herdenken van daders tezamen met slachtoffers is misschien een

“Er lijkt behoefte te zijn aan een meer persoonlijke en

meemaken en meedoen heeft effect”

lokale manier van herdenken”

aspect dat in de toekomst aan de orde moet komen, hoewel er in de meest recente visie van het Nationaal Comité voor gekozen is om uitsluitend slachtoffers te herdenken. De komende beleidsperiode zal dat waar-

phoon, dichter en criticus Rob Schouten en schrijfster

Wat is de focus van het nieuwe onderzoeksprogramma?

kunnen ons nog veel leren, bijvoorbeeld het herden-

schijnlijk niet veranderen, maar als er nieuwe weten-

Marion Bloem. Zij delen hun gedachten over en ervarin-

“Dat

samenwerking

ken van de afschaffing van slavernij op 1 juli. Dat gaat

schappelijke inzichten of maatschappelijke ontwik-

gen met vrijheid en onvrijheid. Met dit boek willen we

met het Cobbenhagen Centrum van Tilburg Univer-

ook om vrijheid en vooral onvrijheid. En 25 april, de

kelingen zijn kan het wenselijk zijn om het beleid te

het thema voor een breed publiek toegankelijk maken.

sity. Het Cobbenhagen Centrum heeft het program-

herdenking van de Molukkers, die na de oorlog niet

herijken.

In de inleiding haal ik het werk van historicus Jay Winter

ma Re-member ontwikkeld waarin de huidige en toe-

meer terug konden naar hun geboorteland. Die her-

Wat wel direct bruikbaar is, zijn de resultaten die laten

aan, van Yale University in de VS. Hij heeft het over de

komstige herinneringscultuur en -praktijk centraal

denkingen zijn inspiratiebronnen. Onze huidige wijze

zien hoe overdracht plaatsvindt. Feitenkennis en fei-

manier waarop oorlog wordt doorgegeven tussen de

staat. Ook Stichting Arq, een kenniscentrum in Die-

van herdenken op 4 mei is herkenbaar voor de eerste

tenoverdracht blijkt van minder belang dan participe-

generaties. Hij sprak daarover op het congres Family,

men gespecialiseerd in psychotrauma, neemt deel

generatie, maar hoe zit dat voor een derde generatie?

ren aan een herdenking: meegenomen worden door je

Generations and War dat wij samen met de Universiteit

aan het toekomstige onderzoek. De onderzoeksvraag

Dat is de vraag.” <

ouders of door je leraar of juf naar een monument. Dat

Utrecht in 2014 organiseerden. Zijn bevindingen gaan

luidt: hoe heeft de betekenis van 4 en 5 mei zich na

zou verregaande consequenties moeten hebben voor

over de Eerste Wereldoorlog. In de tweede generatie is

de oorlog ontwikkeld en hoe kunnen we ervoor zorgen

Lees op pagina 32 een artikel van Esther Captain over de

de educatie. De reflex van organisaties als de onze is

een breuk in de overdracht. De eerste generatie koppelt

dat die toekomstbestendig blijft? Dat zit in de com-

Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen.

hameren op kennisoverdracht, terwijl dit onderzoek

niet terug naar hun kinderen. De kleinkinderen gaan

binatie van inhoud, vormgeving en rituelen. De huidi-

uitwijst dat het veel meer zit in rolmodellen en in mee-

juist weer de vragen stellen. Bij ons thema, vrijheid en

ge rituelen op 4 mei zijn vrij abstract en formeel. Ze

doen. Meemaken en meedoen heeft effect. Dat lijkt op

onvrijheid, zie je dat terug. De tweede generatie kon

zijn volgens een strak protocol, terwijl in de samen-

de huidige ervaringscultuur die soms doorgeschoten is,

met hun ouders moeilijk over de Tweede Wereldoor-

leving behoefte lijkt te zijn aan een meer persoonlijke

maar als dat de manier is waarop mensen zich kunnen

log praten. De jongere, derde generatie knoopt het ge-

en lokale manier van herdenken. Daar moeten we als

verbinden, dan moeten we dat oppakken. Cruciaal dus.”

sprek wel aan. In Nederland is socioloog Henk Becker

comité op inspringen. Bij verschillende herdenkingen

wordt

een

onderzoek

in

de nestor van het generatieonderzoek. Hij was lid van

heb ik die persoonlijker manier van herdenken gezien.

Wat gaat het Nationaal Comité doen met de uitkom-

de wetenschappelijke begeleidingscommissie van dit

Namenwanden zijn er een voorbeeld van. Bij de her-

sten?

onderzoek, totdat hij deze functie vanwege zijn gezond-

denking van de MH17-ramp zag je dat het kleine ver-

“We gaan de resultaten zo veel mogelijk in de sector ver-

heid moest beëindigen.”

haal in de grote tragedie centraal stond. Tijdens de nationale herdenking op televisie waren er foto’s van

spreiden en ook in het wetenschappelijke debat. Daar is tijdens het onderzoek al een begin mee gemaakt en

Wordt de samenwerking met de faculteit Sociologie van

de slachtoffers te zien en werden hun namen uitge-

daar gaan we mee door. Rond 4 en 5 mei vragen we extra

de Universiteit Utrecht in deze of een andere vorm

sproken. Bij Indische herdenkingen worden ook na-

Dr. Sylvia Heimans is journa-

aandacht voor de onderzoeksresultaten via de landelijke

voortgezet?

men voorgelezen. De struikelstenen, Open Joodse

list en onderzoeker. Zij pro-

dagbladen. Daarnaast schrijf ik momenteel met Maar-

“Deels wel. Voor het Nationaal Vrijheidsonderzoek wil-

Huizen, dat zijn allemaal manieren van herdenken die

moveerde in december 2014

ten Dallinga aan een publieksboek getiteld Het Vrijheids-

len we de Faculteit Sociale Wetenschappen betrekken

niet abstract zijn. Mensen voelen verbondenheid

aan de Radboud Universiteit

boek. Generaties over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs

bij onze methode van enquêteren. We hopen daar-

met een of meer personen. Daar moet meer onder-

Nijmegen op een biografie

Nederland, dat in april 2016 bij Amsterdam University

mee nog meer de diepte in te gaan. De resultaten ne-

zoek naar gedaan worden. Waarom willen mensen

van schrijfster en journalist

Press verschijnt. Hierin staan interviews met bekende

men we mee naar het nieuwe onderzoeksprogramma

dit? Hoe herdenken Nederlanders met (deels) histo-

Josepha

Nederlanders zoals oud-minister Jan Pronk, rapper Ty-

2016-2020.”

rische wortels buiten Nederland? Deze herdenkingen

1995).

20 | Onderzoek uitgelicht

Mendels

(1902-

Onderzoek uitgelicht | 21

“Dit onderzoek wijst uit: pelijke inzichten. Het punt van het herdenken van daders tezamen met slachtoffers is misschien een

“Er lijkt behoefte te zijn aan een meer persoonlijke en

meemaken en meedoen heeft effect”

lokale manier van herdenken”

aspect dat in de toekomst aan de orde moet komen, hoewel er in de meest recente visie van het Nationaal Comité voor gekozen is om uitsluitend slachtoffers te herdenken. De komende beleidsperiode zal dat waar-

phoon, dichter en criticus Rob Schouten en schrijfster

Wat is de focus van het nieuwe onderzoeksprogramma?

kunnen ons nog veel leren, bijvoorbeeld het herden-

schijnlijk niet veranderen, maar als er nieuwe weten-

Marion Bloem. Zij delen hun gedachten over en ervarin-

“Dat

samenwerking

ken van de afschaffing van slavernij op 1 juli. Dat gaat

schappelijke inzichten of maatschappelijke ontwik-

gen met vrijheid en onvrijheid. Met dit boek willen we

met het Cobbenhagen Centrum van Tilburg Univer-

ook om vrijheid en vooral onvrijheid. En 25 april, de

kelingen zijn kan het wenselijk zijn om het beleid te

het thema voor een breed publiek toegankelijk maken.

sity. Het Cobbenhagen Centrum heeft het program-

herdenking van de Molukkers, die na de oorlog niet

herijken.

In de inleiding haal ik het werk van historicus Jay Winter

ma Re-member ontwikkeld waarin de huidige en toe-

meer terug konden naar hun geboorteland. Die her-

Wat wel direct bruikbaar is, zijn de resultaten die laten

aan, van Yale University in de VS. Hij heeft het over de

komstige herinneringscultuur en -praktijk centraal

denkingen zijn inspiratiebronnen. Onze huidige wijze

zien hoe overdracht plaatsvindt. Feitenkennis en fei-

manier waarop oorlog wordt doorgegeven tussen de

staat. Ook Stichting Arq, een kenniscentrum in Die-

van herdenken op 4 mei is herkenbaar voor de eerste

tenoverdracht blijkt van minder belang dan participe-

generaties. Hij sprak daarover op het congres Family,

men gespecialiseerd in psychotrauma, neemt deel

generatie, maar hoe zit dat voor een derde generatie?

ren aan een herdenking: meegenomen worden door je

Generations and War dat wij samen met de Universiteit

aan het toekomstige onderzoek. De onderzoeksvraag

Dat is de vraag.” <

ouders of door je leraar of juf naar een monument. Dat

Utrecht in 2014 organiseerden. Zijn bevindingen gaan

luidt: hoe heeft de betekenis van 4 en 5 mei zich na

zou verregaande consequenties moeten hebben voor

over de Eerste Wereldoorlog. In de tweede generatie is

de oorlog ontwikkeld en hoe kunnen we ervoor zorgen

Lees op pagina 32 een artikel van Esther Captain over de

de educatie. De reflex van organisaties als de onze is

een breuk in de overdracht. De eerste generatie koppelt

dat die toekomstbestendig blijft? Dat zit in de com-

Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen.

hameren op kennisoverdracht, terwijl dit onderzoek

niet terug naar hun kinderen. De kleinkinderen gaan

binatie van inhoud, vormgeving en rituelen. De huidi-

uitwijst dat het veel meer zit in rolmodellen en in mee-

juist weer de vragen stellen. Bij ons thema, vrijheid en

ge rituelen op 4 mei zijn vrij abstract en formeel. Ze

doen. Meemaken en meedoen heeft effect. Dat lijkt op

onvrijheid, zie je dat terug. De tweede generatie kon

zijn volgens een strak protocol, terwijl in de samen-

de huidige ervaringscultuur die soms doorgeschoten is,

met hun ouders moeilijk over de Tweede Wereldoor-

leving behoefte lijkt te zijn aan een meer persoonlijke

maar als dat de manier is waarop mensen zich kunnen

log praten. De jongere, derde generatie knoopt het ge-

en lokale manier van herdenken. Daar moeten we als

verbinden, dan moeten we dat oppakken. Cruciaal dus.”

sprek wel aan. In Nederland is socioloog Henk Becker

comité op inspringen. Bij verschillende herdenkingen

wordt

een

onderzoek

in

de nestor van het generatieonderzoek. Hij was lid van

heb ik die persoonlijker manier van herdenken gezien.

Wat gaat het Nationaal Comité doen met de uitkom-

de wetenschappelijke begeleidingscommissie van dit

Namenwanden zijn er een voorbeeld van. Bij de her-

sten?

onderzoek, totdat hij deze functie vanwege zijn gezond-

denking van de MH17-ramp zag je dat het kleine ver-

“We gaan de resultaten zo veel mogelijk in de sector ver-

heid moest beëindigen.”

haal in de grote tragedie centraal stond. Tijdens de nationale herdenking op televisie waren er foto’s van

spreiden en ook in het wetenschappelijke debat. Daar is tijdens het onderzoek al een begin mee gemaakt en

Wordt de samenwerking met de faculteit Sociologie van

de slachtoffers te zien en werden hun namen uitge-

daar gaan we mee door. Rond 4 en 5 mei vragen we extra

de Universiteit Utrecht in deze of een andere vorm

sproken. Bij Indische herdenkingen worden ook na-

Dr. Sylvia Heimans is journa-

aandacht voor de onderzoeksresultaten via de landelijke

voortgezet?

men voorgelezen. De struikelstenen, Open Joodse

list en onderzoeker. Zij pro-

dagbladen. Daarnaast schrijf ik momenteel met Maar-

“Deels wel. Voor het Nationaal Vrijheidsonderzoek wil-

Huizen, dat zijn allemaal manieren van herdenken die

moveerde in december 2014

ten Dallinga aan een publieksboek getiteld Het Vrijheids-

len we de Faculteit Sociale Wetenschappen betrekken

niet abstract zijn. Mensen voelen verbondenheid

aan de Radboud Universiteit

boek. Generaties over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs

bij onze methode van enquêteren. We hopen daar-

met een of meer personen. Daar moet meer onder-

Nijmegen op een biografie

Nederland, dat in april 2016 bij Amsterdam University

mee nog meer de diepte in te gaan. De resultaten ne-

zoek naar gedaan worden. Waarom willen mensen

van schrijfster en journalist

Press verschijnt. Hierin staan interviews met bekende

men we mee naar het nieuwe onderzoeksprogramma

dit? Hoe herdenken Nederlanders met (deels) histo-

Josepha

Nederlanders zoals oud-minister Jan Pronk, rapper Ty-

2016-2020.”

rische wortels buiten Nederland? Deze herdenkingen

1995).

20 | Onderzoek uitgelicht

Mendels

(1902-

Onderzoek uitgelicht | 21

FEITEN EN CIJFERS

Hoe worden de activiteiten op 4 en 5 mei beleefd?

Generaties en 4 en 5 mei

Rituelen zijn belangrijk op nationale dagen. Ook op 4 en

lie een belangrijke reden is om naar de Nationale

Op 4 mei herdenken we slachtoffers van oorlogsgeweld

leen voor de generatie geboren in 1945-55. Alleen de

5 mei worden veel activiteiten georganiseerd. Hoe worden

Dodenherdenking te komen. Inhoudelijke redenen

en op 5 mei vieren we de vrijheid. Inmiddels is er een

generaties geboren na 1955 associëren 5 mei met natio-

deze beleefd en beoordeeld door de bezoekers? Voor dit

worden echter vaker gegeven. Ongeveer driekwart

generatie die direct of indirect zelf geen ervaring heeft

nale verbondenheid

project zijn unieke data verzameld onder 695 bezoekers

van de bezoekers geeft aan naar de herdenking te

met de Tweede Wereldoorlog. Ook met het oog op toe-

van de Nationale Dodenherdenking 2015 op de Dam in Am-

komen omdat ze 4 mei belangrijk vindt en om res-

komstig draagvlak voor 4 en 5 mei is het van belang

sterdam en 1117 bezoekers van Bevrijdingsfestivals 2014.

pect te tonen voor oorlogsslachtoffers.

om te weten hoe verschillende generaties denken over

Men vindt het vooral belangrijk om op 4 mei stil te

4 en 5 mei.

•

De Nationale Dodenherdenking •

staan bij het nationale verleden en niet te vergeten

Generatieverschillen in steun voor en participatie aan 4 en 5 mei

van oorlog te denken en niet alleen aan slachtoffers.

Hoewel jongere Nederlanders 4 en 5 mei ook belangrijk

nis die het denken over vrijheid van Nederlanders het

De meeste mensen denken niet alleen aan de

vinden, hechten oudere Nederlanders meer belang aan

meeste heeft beïnvloed (gevolgd door de situatie in het

nog nooit een herdenkingsbijeenkomst bezocht.

slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, maar ook

4 en 5 mei dan jongere Nederlanders.

Midden-Oosten, de val van de Berlijnse Muur en de (af-

Iets minder dan een kwart van de bezoekers geeft

aan slachtoffers van andere oorlogen en vredesmis-

Oudere Nederlanders vlaggen ook vaker op 4 en 5 mei,

schaffing van de) slavernij).

aan dat de aanwezigheid van de Koninklijke fami-

sies (64%). Verder herdenkt men niet alleen Neder-

volgen beide dagen vaker in de media, houden vaker

Mensen die meer feitelijke kennis hebben van de Twee-

landse slachtoffers, maar ook oorlogsslachtoffers

2 minuten stilte en bezoeken vaker een herdenkings-

de Wereldoorlog hechten meer waarde aan 4 mei dan

uit andere landen (71%).

bijeenkomst. Alleen Bevrijdingsfestivals worden vaker

mensen met minder kennis van deze oorlog.

Bezoekers van de Nationale Dodenherdenking zijn

bezocht door jongeren (15-34 jaar).

Mensen die meer weten van de Tweede Wereldoorlog

waar we vandaan komen.

•

herdenking.

•

Welke rol speelt de Tweede Wereldoorlog bij het verklaren van leeftijdsverschillen in het belang dat men hecht aan 4 en 5 mei?

30% van de bezoekers geeft aan op 4 mei ook aan daders

Voor 90% van de bezoekers is de 2 minuten stilte het belangrijkste onderdeel van de Nationale Doden-

•

LISS data: Meuleman & Lubbers, 2011

Meer dan eenderde van de bezoekers had eerder

•

WAARDERING ONDERDELEN NATINONALE DODENHERDENKING

•

OP EEN SCHAAL VAN 1 TOT 10

relatief hoogopgeleid.

Twee minuten stilte

9,59

•

8,62

De kranslegging

Militaire aanwezigheid

7,96

Lezing

7,27

historische kennis niet van belang maar wel welke associaties mensen hebben met 5 mei.

king op de Dam bij te wonen.

Nationale verbondenheid op nationale dagen

Data: de Regt, 2015

Mensen die vaker deelnemen aan de activiteiten rond-

mei dan jongere mensen komt volledig doordat zij deze

Het feit dat oudere mensen meer waarde hechten aan 5

om 4 mei, 5 mei en Koninginnedag voelen nationale

dag vaker met de Tweede Wereldoorlog associëren.

Bevrijdingsfestivals

verbondenheid sterker dan mensen die minder vaak

Data: Nationaal Vrijheidsonderzoek 2012 en 2013

•

50% van de bezoekers is jonger dan 25 jaar.

deelnemen. Alle generaties associëren Koninginnedag

•

Een kwart van de bezoekers geeft een inhoudelijke

met nationale verbondenheid. Voor 4 mei geldt dit al-

8,38

Aanwezigheid Koninklijk huis 8,21

hechten niet meer waarde aan 5 mei. Voor deze dag is

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a

Meer dan een kwart van de bezoekers moest meer dan 100 km reizen om de Nationale Dodenherden-

Spelen volkslied

De Tweede Wereldoorlog blijft de historische gebeurte-

reden voor het bezoek (het vieren van vrijheid en de Bevrijding, herdenken en saamhorigheid). Veel bezoekers worden door de gezelligheid en de muziek naar het festival getrokken (respectievelijk 59,3% en 34,5%).

•

De bezoekers staan stil bij het thema vrijheid en de

IN HOEVERRE WORDEN DE INHOUDELIJKE

bevrijding: driekwart geeft aan bewust stil te staan

ACTIVITEITEN OP DE BEVRIJDINGSFESTIVALS BEZOCHT?

bij het leven in een land zonder oorlog.

• •

Ambassadeurs van de Vrijheid

21,5%

5-voor-5 moment

31,2%

Lager opgeleiden bezoeken het Plein van de Vrijheid vaker dan hoogopgeleiden.

Het Plein van de Vrijheid 27%

95% van de bezoekers vindt Bevrijdingsfestivals een goede manier om vrijheid te vieren.

•

Men blijft ongeveer 4 uur op het festival.

•

De festivals worden goed beoordeeld: gemiddeld scoren de festivals een 7.8.

Bevrijdingsvuur

22 | Onderzoek uitgelicht

41,3%

Data: de Regt, 2014

3,94

4

4,126

4,134

4,2

15-24 jaar

25-34 jaar

35-44 jaar

45-54 jaar

55-64 jaar

4,22

3,84

65 jaar

15-24 jaar

3,87

4

4

4,07

25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar

55-64 jaar

4,1 65 jaar

en ouder

en ouder

WAT IS HET BELANG DAT MEN HECHT AAN STILSTAAN BIJ 4 MEI?

WAT IS HET BELANG DAT MEN HECHT AAN STILSTAAN BIJ 5 MEI?

OP EEN SCHAAL VAN 1 TOT 5

OP EEN SCHAAL VAN 1 TOT 5

Onderzoek uitgelicht | 23

FEITEN EN CIJFERS

Hoe worden de activiteiten op 4 en 5 mei beleefd?

Generaties en 4 en 5 mei

Rituelen zijn belangrijk op nationale dagen. Ook op 4 en

lie een belangrijke reden is om naar de Nationale

Op 4 mei herdenken we slachtoffers van oorlogsgeweld

leen voor de generatie geboren in 1945-55. Alleen de

5 mei worden veel activiteiten georganiseerd. Hoe worden

Dodenherdenking te komen. Inhoudelijke redenen

en op 5 mei vieren we de vrijheid. Inmiddels is er een

generaties geboren na 1955 associëren 5 mei met natio-

deze beleefd en beoordeeld door de bezoekers? Voor dit

worden echter vaker gegeven. Ongeveer driekwart

generatie die direct of indirect zelf geen ervaring heeft

nale verbondenheid

project zijn unieke data verzameld onder 695 bezoekers

van de bezoekers geeft aan naar de herdenking te

met de Tweede Wereldoorlog. Ook met het oog op toe-

van de Nationale Dodenherdenking 2015 op de Dam in Am-

komen omdat ze 4 mei belangrijk vindt en om res-

komstig draagvlak voor 4 en 5 mei is het van belang

sterdam en 1117 bezoekers van Bevrijdingsfestivals 2014.

pect te tonen voor oorlogsslachtoffers.

om te weten hoe verschillende generaties denken over

Men vindt het vooral belangrijk om op 4 mei stil te

4 en 5 mei.

•

De Nationale Dodenherdenking •

staan bij het nationale verleden en niet te vergeten

Generatieverschillen in steun voor en participatie aan 4 en 5 mei

van oorlog te denken en niet alleen aan slachtoffers.

Hoewel jongere Nederlanders 4 en 5 mei ook belangrijk

nis die het denken over vrijheid van Nederlanders het

De meeste mensen denken niet alleen aan de

vinden, hechten oudere Nederlanders meer belang aan

meeste heeft beïnvloed (gevolgd door de situatie in het

nog nooit een herdenkingsbijeenkomst bezocht.

slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, maar ook

4 en 5 mei dan jongere Nederlanders.

Midden-Oosten, de val van de Berlijnse Muur en de (af-

Iets minder dan een kwart van de bezoekers geeft

aan slachtoffers van andere oorlogen en vredesmis-

Oudere Nederlanders vlaggen ook vaker op 4 en 5 mei,

schaffing van de) slavernij).

aan dat de aanwezigheid van de Koninklijke fami-

sies (64%). Verder herdenkt men niet alleen Neder-

volgen beide dagen vaker in de media, houden vaker

Mensen die meer feitelijke kennis hebben van de Twee-

landse slachtoffers, maar ook oorlogsslachtoffers

2 minuten stilte en bezoeken vaker een herdenkings-

de Wereldoorlog hechten meer waarde aan 4 mei dan

uit andere landen (71%).

bijeenkomst. Alleen Bevrijdingsfestivals worden vaker

mensen met minder kennis van deze oorlog.

Bezoekers van de Nationale Dodenherdenking zijn

bezocht door jongeren (15-34 jaar).

Mensen die meer weten van de Tweede Wereldoorlog

waar we vandaan komen.

•

herdenking.

•

Welke rol speelt de Tweede Wereldoorlog bij het verklaren van leeftijdsverschillen in het belang dat men hecht aan 4 en 5 mei?

30% van de bezoekers geeft aan op 4 mei ook aan daders

Voor 90% van de bezoekers is de 2 minuten stilte het belangrijkste onderdeel van de Nationale Doden-

•

LISS data: Meuleman & Lubbers, 2011

Meer dan eenderde van de bezoekers had eerder

•

WAARDERING ONDERDELEN NATINONALE DODENHERDENKING

•

OP EEN SCHAAL VAN 1 TOT 10

relatief hoogopgeleid.

Twee minuten stilte

9,59

•

8,62

De kranslegging

Militaire aanwezigheid

7,96

Lezing

7,27

historische kennis niet van belang maar wel welke associaties mensen hebben met 5 mei.

king op de Dam bij te wonen.

Nationale verbondenheid op nationale dagen

Data: de Regt, 2015

Mensen die vaker deelnemen aan de activiteiten rond-

mei dan jongere mensen komt volledig doordat zij deze

Het feit dat oudere mensen meer waarde hechten aan 5

om 4 mei, 5 mei en Koninginnedag voelen nationale

dag vaker met de Tweede Wereldoorlog associëren.

Bevrijdingsfestivals

verbondenheid sterker dan mensen die minder vaak

Data: Nationaal Vrijheidsonderzoek 2012 en 2013

•

50% van de bezoekers is jonger dan 25 jaar.

deelnemen. Alle generaties associëren Koninginnedag

•

Een kwart van de bezoekers geeft een inhoudelijke

met nationale verbondenheid. Voor 4 mei geldt dit al-

8,38

Aanwezigheid Koninklijk huis 8,21

hechten niet meer waarde aan 5 mei. Voor deze dag is

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a

Meer dan een kwart van de bezoekers moest meer dan 100 km reizen om de Nationale Dodenherden-

Spelen volkslied

De Tweede Wereldoorlog blijft de historische gebeurte-

reden voor het bezoek (het vieren van vrijheid en de Bevrijding, herdenken en saamhorigheid). Veel bezoekers worden door de gezelligheid en de muziek naar het festival getrokken (respectievelijk 59,3% en 34,5%).

•

De bezoekers staan stil bij het thema vrijheid en de

IN HOEVERRE WORDEN DE INHOUDELIJKE

bevrijding: driekwart geeft aan bewust stil te staan

ACTIVITEITEN OP DE BEVRIJDINGSFESTIVALS BEZOCHT?

bij het leven in een land zonder oorlog.

• •

Ambassadeurs van de Vrijheid

21,5%

5-voor-5 moment

31,2%

Lager opgeleiden bezoeken het Plein van de Vrijheid vaker dan hoogopgeleiden.

Het Plein van de Vrijheid 27%

95% van de bezoekers vindt Bevrijdingsfestivals een goede manier om vrijheid te vieren.

•

Men blijft ongeveer 4 uur op het festival.

•

De festivals worden goed beoordeeld: gemiddeld scoren de festivals een 7.8.

Bevrijdingsvuur

22 | Onderzoek uitgelicht

41,3%

Data: de Regt, 2014

3,94

4

4,126

4,134

4,2

15-24 jaar

25-34 jaar

35-44 jaar

45-54 jaar

55-64 jaar

4,22

3,84

65 jaar

15-24 jaar

3,87

4

4

4,07

25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar

55-64 jaar

4,1 65 jaar

en ouder

en ouder

WAT IS HET BELANG DAT MEN HECHT AAN STILSTAAN BIJ 4 MEI?

WAT IS HET BELANG DAT MEN HECHT AAN STILSTAAN BIJ 5 MEI?

OP EEN SCHAAL VAN 1 TOT 5

OP EEN SCHAAL VAN 1 TOT 5

Onderzoek uitgelicht | 23

INTERVIEW

> Maarten-Jan Vos

Bevrijdingsfestivals: meer dan een feestje Een onderzoek naar bezoekers van Bevrijdingsfestivals “We moeten meer ruchtbaarheid geven aan wat we al doen”

Onderdeel van het onderzoek Vrijheid en onvrijheid

wust. Hun kennis wordt wel aangescherpt maar de

langrijk dat dit nu vaststaat op papier en dat je daarmee

door de generaties heen was een onderzoek naar be-

boodschap van de Bevrijdingsfestivals is geen nieuws

de boer op kunt. Onderzoek als dit is juist een van de

zoekers van Bevrijdingsfestivals. Claartje Nicolas is

voor hen. Deze uitkomsten sluiten aan bij een an-

dingen die wij als Nationaal Comité te bieden hebben

projectleider van de Bevrijdingsfestivals bij het Natio-

der onderzoek van de Hogeschool van Amsterdam

aan onze festivals. Dit onderzoek is eenmalig en de Be-

naal Comité 4 en 5 mei. Hoe kijkt zij, die elke dag met

naar issue festivals, zoals een nieuw festival in Amster-

vrijdingfestivals zijn blij met deze kennis. Dat zijn ze

de festivals bezig is, aan tegen dit onderzoek?

dam over duurzaamheid. Men komt er niet bewus-

ook met het onderzoek van Bureau Veldkamp, want uit

ter vandaan, de mensen die erheen gaan snappen

die resultaten kun je een tijdslijn halen. Dit onder-

Jaarlijks vinden in Nederland grote Bevrijdingfesti-

het al. Dan is de volgende stap: activatie, hoe maak

zoek vult dat mooi aan.” <

vals plaats om de bevrijding en vrijheid in het alge-

je de bezoekers actiever? Laat ze bijvoorbeeld sa-

meen te vieren. Wie zijn de, bijna een miljoen, be-

men een volgende stap zetten op de dag zelf.

zoekers

bezoeken?

De uitkomsten van dit onderzoek zijn duidelijk, ze be-

die

jaarlijks

deze

festivals

Waarom gaan zij naar een Bevrijdingsfestival toe en

vestigen dat er van alles gaande is. We nemen dit mee

hoe ervaren zij dat? En, zijn de Bevrijdingsfestivals

in gesprekken over imagovorming vanuit de vraag:

in staat bezoekers extra bewust te maken van de

doen we wel genoeg? We zijn als organisatie van Bevrij-

kwetsbaarheid van vrijheid? Op vijf festivals hebben

dingsfestivals bezig met branding en met welke identi-

meer dan duizend bezoekers hierover vragen beant-

teit je naar buiten treedt. Een eenduidiger vormgeving

woord. De belangrijkste uitkomsten: de festivals wor-

van alle festivals helpt daar bijvoorbeeld bij. Nu komt

den hoog gewaardeerd, de festivalgangers nemen ook

het inhoudelijke aspect: waar sta je voor? Dat is moeilij-

kennis van het inhoudelijke programma, maar het is

ker te realiseren. Het publiek geeft ook aan dat we meer

niet zo dat zij zich door de festivals meer bewust wor-

moeten doen om bewustzijn te creëren, maar we doen

den van vraagstukken rondom vrijheid. Het bewustzijn

al veel met bijvoorbeeld het Plein van de Vrijheid en het

bij de bezoekers ligt namelijk al heel hoog.

5-voor-5-moment. Het is juist zo dat de suggesties die

Claartje Nicolas: “Ik vind de uitkomsten interes-

uit het onderzoek komen, allemaal tips zijn van din-

Het Plein van de Vrijheid en het 5-voor-5 moment zijn twee

sant en dit onderzoek voegt iets toe aan de metingen

gen die we al doen. We concluderen daaruit dat we dus

vaste elementen van alle Bevrijdingsfestivals. Het Plein van

die we al doen, zoals de vierjarige publieksonderzoe-

meer ruchtbaarheid moeten geven aan wat we al doen.

de Vrijheid is een informatiemarkt waar maatschappelijke

ken naar de festivals. Daarin komen een aantal din-

Sabrina de Regt heeft een presentatie gehouden voor

organisaties zoals Amnesty International zich presente-

gen terug: we zijn succesvol, veel is al voor elkaar

de festivalorganisatoren. Dat was een goed verhaal

ren en uitleg geven over hun werk en vrijheid en onvrijheid

maar het vraagstuk over de inhoud is er ook. Dit on-

over het belang van festivals binnen de herdenkingsda-

elders in de wereld. Het 5-voor-5 moment is een gezamen-

Claartje Nicolas

derzoek brengt de aandacht daar weer naartoe. De be-

gen. De festivals kennen hun publiek goed en sommige

lijk moment van alle festivals dat in het teken staat van

FOTO CHRIS VAN HOUTS

zoekers van de festivals zijn al bovengemiddeld be-

uitkomsten lijken dan een open deur. Ik vind het be-

vrijheid en een daaraan gekoppeld thema.

24 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 25

INTERVIEW

> Maarten-Jan Vos

Bevrijdingsfestivals: meer dan een feestje Een onderzoek naar bezoekers van Bevrijdingsfestivals “We moeten meer ruchtbaarheid geven aan wat we al doen”

Onderdeel van het onderzoek Vrijheid en onvrijheid

wust. Hun kennis wordt wel aangescherpt maar de

langrijk dat dit nu vaststaat op papier en dat je daarmee

door de generaties heen was een onderzoek naar be-

boodschap van de Bevrijdingsfestivals is geen nieuws

de boer op kunt. Onderzoek als dit is juist een van de

zoekers van Bevrijdingsfestivals. Claartje Nicolas is

voor hen. Deze uitkomsten sluiten aan bij een an-

dingen die wij als Nationaal Comité te bieden hebben

projectleider van de Bevrijdingsfestivals bij het Natio-

der onderzoek van de Hogeschool van Amsterdam

aan onze festivals. Dit onderzoek is eenmalig en de Be-

naal Comité 4 en 5 mei. Hoe kijkt zij, die elke dag met

naar issue festivals, zoals een nieuw festival in Amster-

vrijdingfestivals zijn blij met deze kennis. Dat zijn ze

de festivals bezig is, aan tegen dit onderzoek?

dam over duurzaamheid. Men komt er niet bewus-

ook met het onderzoek van Bureau Veldkamp, want uit

ter vandaan, de mensen die erheen gaan snappen

die resultaten kun je een tijdslijn halen. Dit onder-

Jaarlijks vinden in Nederland grote Bevrijdingfesti-

het al. Dan is de volgende stap: activatie, hoe maak

zoek vult dat mooi aan.” <

vals plaats om de bevrijding en vrijheid in het alge-

je de bezoekers actiever? Laat ze bijvoorbeeld sa-

meen te vieren. Wie zijn de, bijna een miljoen, be-

men een volgende stap zetten op de dag zelf.

zoekers

bezoeken?

De uitkomsten van dit onderzoek zijn duidelijk, ze be-

die

jaarlijks

deze

festivals

Waarom gaan zij naar een Bevrijdingsfestival toe en

vestigen dat er van alles gaande is. We nemen dit mee

hoe ervaren zij dat? En, zijn de Bevrijdingsfestivals

in gesprekken over imagovorming vanuit de vraag:

in staat bezoekers extra bewust te maken van de

doen we wel genoeg? We zijn als organisatie van Bevrij-

kwetsbaarheid van vrijheid? Op vijf festivals hebben

dingsfestivals bezig met branding en met welke identi-

meer dan duizend bezoekers hierover vragen beant-

teit je naar buiten treedt. Een eenduidiger vormgeving

woord. De belangrijkste uitkomsten: de festivals wor-

van alle festivals helpt daar bijvoorbeeld bij. Nu komt

den hoog gewaardeerd, de festivalgangers nemen ook

het inhoudelijke aspect: waar sta je voor? Dat is moeilij-

kennis van het inhoudelijke programma, maar het is

ker te realiseren. Het publiek geeft ook aan dat we meer

niet zo dat zij zich door de festivals meer bewust wor-

moeten doen om bewustzijn te creëren, maar we doen

den van vraagstukken rondom vrijheid. Het bewustzijn

al veel met bijvoorbeeld het Plein van de Vrijheid en het

bij de bezoekers ligt namelijk al heel hoog.

5-voor-5-moment. Het is juist zo dat de suggesties die

Claartje Nicolas: “Ik vind de uitkomsten interes-

uit het onderzoek komen, allemaal tips zijn van din-

Het Plein van de Vrijheid en het 5-voor-5 moment zijn twee

sant en dit onderzoek voegt iets toe aan de metingen

gen die we al doen. We concluderen daaruit dat we dus

vaste elementen van alle Bevrijdingsfestivals. Het Plein van

die we al doen, zoals de vierjarige publieksonderzoe-

meer ruchtbaarheid moeten geven aan wat we al doen.

de Vrijheid is een informatiemarkt waar maatschappelijke

ken naar de festivals. Daarin komen een aantal din-

Sabrina de Regt heeft een presentatie gehouden voor

organisaties zoals Amnesty International zich presente-

gen terug: we zijn succesvol, veel is al voor elkaar

de festivalorganisatoren. Dat was een goed verhaal

ren en uitleg geven over hun werk en vrijheid en onvrijheid

maar het vraagstuk over de inhoud is er ook. Dit on-

over het belang van festivals binnen de herdenkingsda-

elders in de wereld. Het 5-voor-5 moment is een gezamen-

Claartje Nicolas

derzoek brengt de aandacht daar weer naartoe. De be-

gen. De festivals kennen hun publiek goed en sommige

lijk moment van alle festivals dat in het teken staat van

FOTO CHRIS VAN HOUTS

zoekers van de festivals zijn al bovengemiddeld be-

uitkomsten lijken dan een open deur. Ik vind het be-

vrijheid en een daaraan gekoppeld thema.

24 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 25

> Tekst: Esther Captain Beeld: Uriel Sinai/Getty Images

FEITEN EN CIJFERS

Oorlogservaringen en overdracht Welke oorlog heeft men meegemaakt?

Wie heeft er een oorlog meegemaakt?

De meeste mensen met oorlogservaringen in Ne-

•

•

derland hebben de Tweede Wereldoorlog meege-

Iets meer dan 1 op de 10 Nederlanders heeft zelf een oorlog meegemaakt.

maakt. Toch zijn er ook veel mensen die direct of

•

Een meerderheid van de Nederlanders kent iemand

indirect (vrienden, kennissen) ervaring hebben met

(familieleden, vrienden, kennissen of collega’s) die

andere oorlogen zoals de oorlogen in Joegoslavië of

zelf een oorlog heeft meegemaakt.

in Afghanistan.

•

Iets meer dan een kwart van de Nederlanders geeft aan helemaal niemand persoonlijk te kennen die een oorlog heeft meegemaakt.

2e Wereld-

Oorlog

oorlog

Indonesië

Koreaanse Golfoorlog Oorlog

Oorlogen

Oorlog

1990-1991 Joegoslavië Afghanistan

12,9%

64,8%

Andere oorlog

Overdracht en socialisatie

Ruim 400.000 gevangengenomen mensen in concen-

•

Als ouders deelnemen aan herdenkingen zorgt dat

tratiekamp Auschwitz, Joden en niet-Joden, kregen een

bij hun kinderen voor een hogere deelname aan do-

serienummer op hun linkerarm getatoeëerd. Het was

denherdenkingen.

een van de manieren waarop de Nazi’s hen van hun

Wordt er gesproken over oorlogservaringen?

•

12,6%

28,7%

10,6%

7,75%

7,3%

25,9%

17,55%

16,1%

31,4%

18,75%

18,6%

16%

9,475%

16,2%

8,4%

6,9%

10,3%

21,7%

14,525%

13,4%

62,5%

Als ouders meer praten over de oorlogservaringen

menselijke waardigheid beroofden. Beroofd van hun

meegemaakt heeft hier (bijna) nooit over gesproken

van familieleden met de Tweede Wereldoorlog zorgt

identiteit, waren ze niet meer dan een nummer.

met anderen. Ook heeft 30% van de Nederlanders

dat voor een hogere deelname bij hun kinderen aan

(bijna) nooit over ervaringen gesproken met fami-

dodenherdenkingen.

Fotograaf Uriel Sinai portretteerde kleinkinderen (en

Het speelt een minder grote rol of iemand vrienden

kinderen) van Holocaustoverlevenden die het serie-

of kennissen heeft met oorlogservaringen; wel zor-

nummer van hun (groot-)ouders vrijwillig op hun eigen

gen gesprekken met zo iemand ook hier voor een

lijf lieten tatoeëren. Daarmee herstelden zij de breuk in

hogere deelname aan dodenherdenkingen.

hun familiegeschiedenis doordat deze ‘nieuwe kamp-

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a;

tatoeages’ als een schakel in de genealogie fungeren,

Meuleman & Lubbers, 2011.

wonderwel passend bij de lichaamscultuur van de 21e

1 op de 10 Nederlanders die zelf een oorlog heeft

lieleden die een oorlog meegemaakt hebben.

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a.

•

•

26 | Onderzoek uitgelicht

LEGENDA 27,6%

12,4%

eeuw.

30,225%

71,375%

84,5%

Genummerd

Zie ook: documentaire ‘Numbered’ (2012) van regisseur geen

zelf

familie

vrienden, kennissen, collega’s

Dana Doron en Uriel Sinai.

Onderzoek uitgelicht | 27

> Tekst: Esther Captain Beeld: Uriel Sinai/Getty Images

FEITEN EN CIJFERS

Oorlogservaringen en overdracht Welke oorlog heeft men meegemaakt?

Wie heeft er een oorlog meegemaakt?

De meeste mensen met oorlogservaringen in Ne-

•

•

derland hebben de Tweede Wereldoorlog meege-

Iets meer dan 1 op de 10 Nederlanders heeft zelf een oorlog meegemaakt.

maakt. Toch zijn er ook veel mensen die direct of

•

Een meerderheid van de Nederlanders kent iemand

indirect (vrienden, kennissen) ervaring hebben met

(familieleden, vrienden, kennissen of collega’s) die

andere oorlogen zoals de oorlogen in Joegoslavië of

zelf een oorlog heeft meegemaakt.

in Afghanistan.

•

Iets meer dan een kwart van de Nederlanders geeft aan helemaal niemand persoonlijk te kennen die een oorlog heeft meegemaakt.

2e Wereld-

Oorlog

oorlog

Indonesië

Koreaanse Golfoorlog Oorlog

Oorlogen

Oorlog

1990-1991 Joegoslavië Afghanistan

12,9%

64,8%

Andere oorlog

Overdracht en socialisatie

Ruim 400.000 gevangengenomen mensen in concen-

•

Als ouders deelnemen aan herdenkingen zorgt dat

tratiekamp Auschwitz, Joden en niet-Joden, kregen een

bij hun kinderen voor een hogere deelname aan do-

serienummer op hun linkerarm getatoeëerd. Het was

denherdenkingen.

een van de manieren waarop de Nazi’s hen van hun

Wordt er gesproken over oorlogservaringen?

•

12,6%

28,7%

10,6%

7,75%

7,3%

25,9%

17,55%

16,1%

31,4%

18,75%

18,6%

16%

9,475%

16,2%

8,4%

6,9%

10,3%

21,7%

14,525%

13,4%

62,5%

Als ouders meer praten over de oorlogservaringen

menselijke waardigheid beroofden. Beroofd van hun

meegemaakt heeft hier (bijna) nooit over gesproken

van familieleden met de Tweede Wereldoorlog zorgt

identiteit, waren ze niet meer dan een nummer.

met anderen. Ook heeft 30% van de Nederlanders

dat voor een hogere deelname bij hun kinderen aan

(bijna) nooit over ervaringen gesproken met fami-

dodenherdenkingen.

Fotograaf Uriel Sinai portretteerde kleinkinderen (en

Het speelt een minder grote rol of iemand vrienden

kinderen) van Holocaustoverlevenden die het serie-

of kennissen heeft met oorlogservaringen; wel zor-

nummer van hun (groot-)ouders vrijwillig op hun eigen

gen gesprekken met zo iemand ook hier voor een

lijf lieten tatoeëren. Daarmee herstelden zij de breuk in

hogere deelname aan dodenherdenkingen.

hun familiegeschiedenis doordat deze ‘nieuwe kamp-

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a;

tatoeages’ als een schakel in de genealogie fungeren,

Meuleman & Lubbers, 2011.

wonderwel passend bij de lichaamscultuur van de 21e

1 op de 10 Nederlanders die zelf een oorlog heeft

lieleden die een oorlog meegemaakt hebben.

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a.

•

•

26 | Onderzoek uitgelicht

LEGENDA 27,6%

12,4%

eeuw.

30,225%

71,375%

84,5%

Genummerd

Zie ook: documentaire ‘Numbered’ (2012) van regisseur geen

zelf

familie

vrienden, kennissen, collega’s

Dana Doron en Uriel Sinai.

Onderzoek uitgelicht | 27

Abramo Nacson kreeg nummer A15510 op zijn arm getaAuschwitz toeëerd in Auschwitz. overlevendeHijAbramo wordt omhelsd Nacsoandoor en zijn zijn kleinzoon Ayal Gelles, Bnei Zion, Israël, Israel, 8 april April 2011.

2011.

28 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek Onderzoek uitgelicht uitgelicht || 29 29

Abramo Nacson kreeg nummer A15510 op zijn arm getaAuschwitz toeëerd in Auschwitz. overlevendeHijAbramo wordt omhelsd Nacsoandoor en zijn zijn kleinzoon Ayal Gelles, Bnei Zion, Israël, Israel, 8 april April 2011.

2011.

28 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek Onderzoek uitgelicht uitgelicht || 29 29

Auschwitz overlevende Livia Ravek met haar kleinzoon Daniel Philosoph, Bnei Zion, IsraĂŤl, 31 augustus 2012.

30 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 31

Auschwitz overlevende Livia Ravek met haar kleinzoon Daniel Philosoph, Bnei Zion, IsraĂŤl, 31 augustus 2012.

30 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 31

Yona Diamnt [L], Eli Sagir en Arik Diamnt [M], dochter en kleinkinderen van Auschwitz overlevende Yosef Diamnt, Bnei Zion, IsraĂŤl, 4 september 2012.

32 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 33

Yona Diamnt [L], Eli Sagir en Arik Diamnt [M], dochter en kleinkinderen van Auschwitz overlevende Yosef Diamnt, Bnei Zion, IsraĂŤl, 4 september 2012.

32 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 33

> Esther Captain

HISTORISCH ONDERZOEK

Een rechte rug voor vrede en vrijheid Drie cruciale episodes uit het bestaan van Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen Het onderzoeksprogramma Vrijheid en onvrijheid door

veel vrouwen bereiken. Mijn overtuiging was dat kern-

feministische golf, de studentenbeweging, de homo-

de generaties heen bestaat, naast twee sociologische

wapens en kernenergie slecht voor de wereld waren.

beweging, de vredesbeweging en de strijd tegen discri-

studies, uit een historisch onderzoek. Esther Captain

Dat kon ik binnen de bond uitdragen.” Jansen nam het

minatie. Het activisme ging niet aan de Nederlandse

dook in het archief van de Nederlandse Bond van Plat-

initiatief om de kernwapenkwestie in het bondsblad De

Bond van Plattelandsvrouwen voorbij, maar de discus-

telandsvrouwen, de grootste vrouwenorganisatie van

Plattelandsvrouw te bespreken en riep leden in 1984 op

sie over het vredesvraagstuk zorgde voor verdeeldheid

Nederland. Zij ontdekte dat de bond een heldhaftige rol

om hun visie te delen.

onder de leden. Janssens initiatief leverde soms felle

speelde tijdens de oorlog. Deze nalatenschap nam de

De vraag ‘Wat vrouwen kunnen doen voor de Wereldvre-

reacties op: “…ik ben bang, dat u de diskussie over de

bond veertig jaar later opnieuw op in het institutioneel

de’ stond op het programma van de najaarskaderdagen

vredesvraagstukken binnen de Nederlandse Bond van

geheugen van deze organisatie.

en de regiodagen die in datzelfde jaar met de Vredes-

Plattelandsvrouwen op gang brengt. Daar vind ik onze

werkgroep waren georganiseerd. De wapenwedloop

bond niet de meest geschikte instantie voor. (…) Deze

In 1983 waren circa 550.000 mensen op de been in de

In de jaren tachtig kende de Nederlandse Bond van

hield de plattelandsvrouwen zeer bezig, getuige enkele

diskussie is een politieke diskussie en hoort daarom al-

grootste demonstratie ooit in Nederland.

Plattelandsvrouwen zijn hoogtijdagen. De bond telde

citaten uit het verslag van de regiodagen: “Hoe kunnen

leen al niet binnen onze bond thuis.” Maar weer andere

meer dan 80.000 leden, georganiseerd in provinciale en

wij ons veilig voelen nu de wereld tot de tanden toe be-

leden betuigden hun instemming: “Ik was heel blij dat

landelijke afdelingen waarin vele vrouwen actief waren.

wapend is en de wapenindustrie tot het uiterste voort-

De Plattelandsvrouw dit onderwerp oppakte. Soms krijg

De Koude Oorlog was op zijn hoogtepunt. In december

gaat?” Een andere vrouw: “Nu met de herdenking, 40

ik het gevoel, dat het woord ‘vrede’ alleen al een be-

1979 besloot de NAVO om Amerikaanse kruisraketten

jaar bevrijd, realiseer je je toch dat het zo triest is dat er

smet woord is bij een groot aantal leden van de bond,”

in Europa te plaatsen. Nederland was een van de landen

altijd mensen lijden onder een oorlog in de wereld. (…)

en: “Prima om er wat aan te doen binnen de bond! We

verbetering van ‘de culturele, maatschappelijke, hygië-

waar deze kernwapens zouden worden gestationeerd.

Alleen het woord ‘atoomoorlog’ uitspreken, kan je al ril-

moeten niet bang zijn om ‘vrede’ aan de orde stellen.”

nische en economische toestanden op het platteland’

De bevolking was zeer bezorgd over een mogelijk nu-

lingen bezorgen. Hopen dat het niet zo ver komt.” Een

In een terugblik op het debat in 1984 herinnert Jansen

en bijvoorbeeld ook om ‘de bevordering van het vak-

cleair conflict zonder overwinnaars en uitte dit in 1983

vrouw gaf aan rond 4 mei herinnerd te worden aan de

zich: “Politieke kwesties lagen gevoelig, sommige von-

onderwijs voor vrouwen en meisjes’. Artikel twee van

tijdens de grootste demonstratie in de Nederlandse ge-

angst om als land opnieuw bezet te worden: “Dat komt

den dat deze niet binnen de vereniging thuis hoorden.

de statuten uit 1930 is in het kader van dit artikel cru-

schiedenis, waarbij ongeveer 550.000 mensen meelie-

waarschijnlijk door het oprakelen van die tijd in kranten

Naar mijn smaak was de bond te behoudend. Ik heb wel

ciaal: “De bond stelt zich op algemeen Nederlands

pen in een protestmars tegen het NAVO-besluit. Marga

en tv. Ik heb bewust de bezetting meegemaakt. Ik was

eens tijdens een vergadering gezegd: ik ga gillend naar

standpunt, omvat alle gezindten en onthoudt zich van

Jansen was in 1966 als ingenieur afgestudeerd aan de

zeer geëmotioneerd toen deze week de droppings-vlieg-

de Rooie Vrouwen [vrouwenorganisatie van de PvdA –

partijpolitiek.” Met deze bepaling profileerden de plat-

Landbouwhogeschool te Wageningen en werd in 1970

tuigen weer overvlogen. Ik kom er niet uit over wel of

EC].”

telandsvrouwen zich als een neutrale organisatie, die

lid van de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen.

niet bewapenen.”

Het is dan ook goed om wat langer stil te staan bij de

boven religie en politieke partijen stond. Het agenderen

statuten van de Nederlandse Bond van Plattelands-

van het vredesvraagstuk van de jaren tachtig ervoeren

“Je had het idee dat je er toe deed, dat je echt iets kon

Apolitiek

vrouwen en te begrijpen waarom Jansens initiatief zo-

sommige leden als een stap te ver, omdat de eenheid in

doen,” herinnert ze zich over de jaren tachtig van de

De vroege jaren tachtig waren het sluitstuk van het

veel verschillende reacties opriep. De bond was in 1930

neutraliteit binnen de bond niet meer kon worden vol-

vorige eeuw. Als redactielid van het maandblad De Plat-

activistische tijdperk, waarin verschillende maatschap-

opgericht en had zich als doel gesteld: “De bevordering

gehouden. De wapenwedloop vroeg de plattelandsvrou-

telandsvrouw schreef zij talloze artikelen over het vre-

pelijke stromingen zich sinds eind jaren zestig en in

van de belangen in den ruimsten zin van de bevolking

wen immers om te kiezen: voor of tegen bewapening,

desvraagstuk. “Via De Plattelandsvrouw kon ik enorm

de jaren zeventig hadden geroerd, zoals de tweede

op het platteland.” Concreter gesteld ging het om de

en specifieker: voor of tegen kernwapens.

Zij was op diverse fronten actief binnen de vereniging:

34 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 35

> Esther Captain

HISTORISCH ONDERZOEK

Een rechte rug voor vrede en vrijheid Drie cruciale episodes uit het bestaan van Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen Het onderzoeksprogramma Vrijheid en onvrijheid door

veel vrouwen bereiken. Mijn overtuiging was dat kern-

feministische golf, de studentenbeweging, de homo-

de generaties heen bestaat, naast twee sociologische

wapens en kernenergie slecht voor de wereld waren.

beweging, de vredesbeweging en de strijd tegen discri-

studies, uit een historisch onderzoek. Esther Captain

Dat kon ik binnen de bond uitdragen.” Jansen nam het

minatie. Het activisme ging niet aan de Nederlandse

dook in het archief van de Nederlandse Bond van Plat-

initiatief om de kernwapenkwestie in het bondsblad De

Bond van Plattelandsvrouwen voorbij, maar de discus-

telandsvrouwen, de grootste vrouwenorganisatie van

Plattelandsvrouw te bespreken en riep leden in 1984 op

sie over het vredesvraagstuk zorgde voor verdeeldheid

Nederland. Zij ontdekte dat de bond een heldhaftige rol

om hun visie te delen.

onder de leden. Janssens initiatief leverde soms felle

speelde tijdens de oorlog. Deze nalatenschap nam de

De vraag ‘Wat vrouwen kunnen doen voor de Wereldvre-

reacties op: “…ik ben bang, dat u de diskussie over de

bond veertig jaar later opnieuw op in het institutioneel

de’ stond op het programma van de najaarskaderdagen

vredesvraagstukken binnen de Nederlandse Bond van

geheugen van deze organisatie.

en de regiodagen die in datzelfde jaar met de Vredes-

Plattelandsvrouwen op gang brengt. Daar vind ik onze

werkgroep waren georganiseerd. De wapenwedloop

bond niet de meest geschikte instantie voor. (…) Deze

In 1983 waren circa 550.000 mensen op de been in de

In de jaren tachtig kende de Nederlandse Bond van

hield de plattelandsvrouwen zeer bezig, getuige enkele

diskussie is een politieke diskussie en hoort daarom al-

grootste demonstratie ooit in Nederland.

Plattelandsvrouwen zijn hoogtijdagen. De bond telde

citaten uit het verslag van de regiodagen: “Hoe kunnen

leen al niet binnen onze bond thuis.” Maar weer andere

meer dan 80.000 leden, georganiseerd in provinciale en

wij ons veilig voelen nu de wereld tot de tanden toe be-

leden betuigden hun instemming: “Ik was heel blij dat

landelijke afdelingen waarin vele vrouwen actief waren.

wapend is en de wapenindustrie tot het uiterste voort-

De Plattelandsvrouw dit onderwerp oppakte. Soms krijg

De Koude Oorlog was op zijn hoogtepunt. In december

gaat?” Een andere vrouw: “Nu met de herdenking, 40

ik het gevoel, dat het woord ‘vrede’ alleen al een be-

1979 besloot de NAVO om Amerikaanse kruisraketten

jaar bevrijd, realiseer je je toch dat het zo triest is dat er

smet woord is bij een groot aantal leden van de bond,”

in Europa te plaatsen. Nederland was een van de landen

altijd mensen lijden onder een oorlog in de wereld. (…)

en: “Prima om er wat aan te doen binnen de bond! We

verbetering van ‘de culturele, maatschappelijke, hygië-

waar deze kernwapens zouden worden gestationeerd.

Alleen het woord ‘atoomoorlog’ uitspreken, kan je al ril-

moeten niet bang zijn om ‘vrede’ aan de orde stellen.”

nische en economische toestanden op het platteland’

De bevolking was zeer bezorgd over een mogelijk nu-

lingen bezorgen. Hopen dat het niet zo ver komt.” Een

In een terugblik op het debat in 1984 herinnert Jansen

en bijvoorbeeld ook om ‘de bevordering van het vak-

cleair conflict zonder overwinnaars en uitte dit in 1983

vrouw gaf aan rond 4 mei herinnerd te worden aan de

zich: “Politieke kwesties lagen gevoelig, sommige von-

onderwijs voor vrouwen en meisjes’. Artikel twee van

tijdens de grootste demonstratie in de Nederlandse ge-

angst om als land opnieuw bezet te worden: “Dat komt

den dat deze niet binnen de vereniging thuis hoorden.

de statuten uit 1930 is in het kader van dit artikel cru-

schiedenis, waarbij ongeveer 550.000 mensen meelie-

waarschijnlijk door het oprakelen van die tijd in kranten

Naar mijn smaak was de bond te behoudend. Ik heb wel

ciaal: “De bond stelt zich op algemeen Nederlands

pen in een protestmars tegen het NAVO-besluit. Marga

en tv. Ik heb bewust de bezetting meegemaakt. Ik was

eens tijdens een vergadering gezegd: ik ga gillend naar

standpunt, omvat alle gezindten en onthoudt zich van

Jansen was in 1966 als ingenieur afgestudeerd aan de

zeer geëmotioneerd toen deze week de droppings-vlieg-

de Rooie Vrouwen [vrouwenorganisatie van de PvdA –

partijpolitiek.” Met deze bepaling profileerden de plat-

Landbouwhogeschool te Wageningen en werd in 1970

tuigen weer overvlogen. Ik kom er niet uit over wel of

EC].”

telandsvrouwen zich als een neutrale organisatie, die

lid van de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen.

niet bewapenen.”

Het is dan ook goed om wat langer stil te staan bij de

boven religie en politieke partijen stond. Het agenderen

statuten van de Nederlandse Bond van Plattelands-

van het vredesvraagstuk van de jaren tachtig ervoeren

“Je had het idee dat je er toe deed, dat je echt iets kon

Apolitiek

vrouwen en te begrijpen waarom Jansens initiatief zo-

sommige leden als een stap te ver, omdat de eenheid in

doen,” herinnert ze zich over de jaren tachtig van de

De vroege jaren tachtig waren het sluitstuk van het

veel verschillende reacties opriep. De bond was in 1930

neutraliteit binnen de bond niet meer kon worden vol-

vorige eeuw. Als redactielid van het maandblad De Plat-

activistische tijdperk, waarin verschillende maatschap-

opgericht en had zich als doel gesteld: “De bevordering

gehouden. De wapenwedloop vroeg de plattelandsvrou-

telandsvrouw schreef zij talloze artikelen over het vre-

pelijke stromingen zich sinds eind jaren zestig en in

van de belangen in den ruimsten zin van de bevolking

wen immers om te kiezen: voor of tegen bewapening,

desvraagstuk. “Via De Plattelandsvrouw kon ik enorm

de jaren zeventig hadden geroerd, zoals de tweede

op het platteland.” Concreter gesteld ging het om de

en specifieker: voor of tegen kernwapens.

Zij was op diverse fronten actief binnen de vereniging:

34 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 35

De plattelandsvrouwen gingen ondergronds.

Ondergronds Gaan we verder terug in de geschiedenis van de bond,

tember, slachtmaand voor november).

dan speelt het neutraliteitsprincipe van de bond tijdens

De plattelandsvrouwen bleven echter vasthouden aan

de Tweede Wereldoorlog een cruciale rol. Dit uitgangs-

hun apolitieke principe en weigerden om met de NAF

punt bood de plattelandsvrouwen een krachtig instru-

samen te werken op grond van artikel twee van zijn sta-

ment om zich teweer te stellen tegen het naziregime.

tuten dat politieke neutraliteit gebood. Nadat mevrouw

De Duitse bezetter zette de Nederlandse Bond van

Eggink-Lovink aan het hoofdbestuur was toegevoegd,

Plattelandsvrouwen namelijk onder druk om zich aan

nam het bestuur de beslissing om af te treden. Vele le-

te sluiten bij het Nederlands Agrarisch Front (NAF).

den in de afdelingen en regio’s volgden dit voorbeeld

Het NAF was een mantelorganisatie van de Nationaal

en zegden hun lidmaatschap van de bond op. Het be-

Socialistische Beweging (NSB) en vormde de kern van

stuursbesluit werd zelfs op de Engelse radio geprezen.

de Nederlandse Landstand, een agrarische organisatie

De bond ging daarna ondergronds: de plattelandsvrou-

die Seyss-Inquart, rijkscommissaris van Nederland tij-

wen bleven elkaar tijdens de oorlog in het geheim in

dens de oorlog, had ingesteld. Het NAF ging uit van

kleine groepen ontmoeten en verleenden onderlinge

een volksgemeenschap waarin niet langer intellectuele

steun aan elkaar. Daarmee bleef deze infrastructuur van

of kapitaalkrachtige elites bepalend waren, maar waarin

de organisatie, een netwerk van destijds circa 15.000 le-

boeren een centrale plaats kregen.

den, vrijwel intact.

Het bestuur van de Nederlandse Bond van Platte-

Dit bleek ook uit het feit dat na de capitulatie van Duits-

landsvrouwen ging daar niet in mee. Zelfs toen geüni-

land op 5 mei 1945 het bestuur zich meteen manifes-

formeerde leden van de NSB in mei 1941 tijdens de jaarlijkse Algemene Ledenvergadering in Utrecht de zaal binnenmarcheerden om de vergaderende vrouwen te intimideren, toonde het bestuur zich niet onder de indruk. Landelijk presidente mevrouw Van Wageningen-Drewes riep de leden op: “Leden, houdt wat er nog kome, Uw lampen brandende. Blijf trouw met Uw ganser hart in Nederlandse zin tot heil van ons Vaderland en zijn bewoners.” Meer maatregelen volgden. In juli 1941 werd de nazigezinde mevrouw H.J.W. Eggink-Lovink tot buitengewoon lid aan het hoofdbestuur van de bond benoemd. Haar taak was om de plattelandsvrouwen tot samenwerking met het NAF te bewegen. Hiertoe nam zij ook het hoofdredacteurschap van De PlatteHet NAF streefde naar een samenleving waarin boeren een centrale

landsvrouw over, schreef pro-Duitse artikelen en voerde

plaats hadden. Affiche uit 1943.

in haar brieven en redactioneel een nieuwe kalender in

Album van de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen.

FOTO BEELDBANK WO2-NIOD

(oogstmaand voor augustus, herfstmaand voor sep-

BEELD: ATRIA, KENNISINSTITUUT VOOR EMANCIPATIE EN VROUWENGESCHIEDENIS

36 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 37

De plattelandsvrouwen gingen ondergronds.

Ondergronds Gaan we verder terug in de geschiedenis van de bond,

tember, slachtmaand voor november).

dan speelt het neutraliteitsprincipe van de bond tijdens

De plattelandsvrouwen bleven echter vasthouden aan

de Tweede Wereldoorlog een cruciale rol. Dit uitgangs-

hun apolitieke principe en weigerden om met de NAF

punt bood de plattelandsvrouwen een krachtig instru-

samen te werken op grond van artikel twee van zijn sta-

ment om zich teweer te stellen tegen het naziregime.

tuten dat politieke neutraliteit gebood. Nadat mevrouw

De Duitse bezetter zette de Nederlandse Bond van

Eggink-Lovink aan het hoofdbestuur was toegevoegd,

Plattelandsvrouwen namelijk onder druk om zich aan

nam het bestuur de beslissing om af te treden. Vele le-

te sluiten bij het Nederlands Agrarisch Front (NAF).

den in de afdelingen en regio’s volgden dit voorbeeld

Het NAF was een mantelorganisatie van de Nationaal

en zegden hun lidmaatschap van de bond op. Het be-

Socialistische Beweging (NSB) en vormde de kern van

stuursbesluit werd zelfs op de Engelse radio geprezen.

de Nederlandse Landstand, een agrarische organisatie

De bond ging daarna ondergronds: de plattelandsvrou-

die Seyss-Inquart, rijkscommissaris van Nederland tij-

wen bleven elkaar tijdens de oorlog in het geheim in

dens de oorlog, had ingesteld. Het NAF ging uit van

kleine groepen ontmoeten en verleenden onderlinge

een volksgemeenschap waarin niet langer intellectuele

steun aan elkaar. Daarmee bleef deze infrastructuur van

of kapitaalkrachtige elites bepalend waren, maar waarin

de organisatie, een netwerk van destijds circa 15.000 le-

boeren een centrale plaats kregen.

den, vrijwel intact.

Het bestuur van de Nederlandse Bond van Platte-

Dit bleek ook uit het feit dat na de capitulatie van Duits-

landsvrouwen ging daar niet in mee. Zelfs toen geüni-

land op 5 mei 1945 het bestuur zich meteen manifes-

formeerde leden van de NSB in mei 1941 tijdens de jaarlijkse Algemene Ledenvergadering in Utrecht de zaal binnenmarcheerden om de vergaderende vrouwen te intimideren, toonde het bestuur zich niet onder de indruk. Landelijk presidente mevrouw Van Wageningen-Drewes riep de leden op: “Leden, houdt wat er nog kome, Uw lampen brandende. Blijf trouw met Uw ganser hart in Nederlandse zin tot heil van ons Vaderland en zijn bewoners.” Meer maatregelen volgden. In juli 1941 werd de nazigezinde mevrouw H.J.W. Eggink-Lovink tot buitengewoon lid aan het hoofdbestuur van de bond benoemd. Haar taak was om de plattelandsvrouwen tot samenwerking met het NAF te bewegen. Hiertoe nam zij ook het hoofdredacteurschap van De PlatteHet NAF streefde naar een samenleving waarin boeren een centrale

landsvrouw over, schreef pro-Duitse artikelen en voerde

plaats hadden. Affiche uit 1943.

in haar brieven en redactioneel een nieuwe kalender in

Album van de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen.

FOTO BEELDBANK WO2-NIOD

(oogstmaand voor augustus, herfstmaand voor sep-

BEELD: ATRIA, KENNISINSTITUUT VOOR EMANCIPATIE EN VROUWENGESCHIEDENIS

36 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 37

“Wat kunnen vrouwen doen Opening van het wereldcongres in het concertgebouw

voor de wereldvrede?”

te Amsterdam.

BEELD: ATRIA, KENNISINSTITUUT VOOR EMANCIPATIE EN VROUWENGESCHIEDENIS

Wereldcongres

made an imprint on us and in the hearts of each human

De standpuntbepaling van de plattelandsvrouwen tij-

being, the promise was made: never again.”

Mevrouw M. Waiboer-van Elteren, voorzitter van de afdeling

dens de Tweede Wereldoorlog werkte als een bron van

De belangrijkste inhoudelijke bijdrage kwam van mevr.

Noord-Holland, spreekt op de slotdag van het wereldcongres.

inspiratie na de oorlog door. Vanuit een diepgevoel-

M. Waiboer-van Elteren, voorzitter van de afdeling

BEELD: ATRIA, KENNISINSTITUUT VOOR EMANCIPATIE EN VROUWENGESCHIEDENIS

de zorg over de nabije toekomst discussieerden ver-

Noord-Holland, die op de slotdag van het congres een

schillende regionale afdelingen in 1946 over de vraag:

resolutie indiende. Zij stond stil bij degenen die door

‘Wat kunnen de vrouwen doen voor de wereldvrede’?

de oorlog op slagveld en daarbuiten waren omgeko-

De verzamelde antwoorden kwamen terecht in een al-

men: “Parents losing their child or children, women

bum. Omdat dit thema zo cruciaal was voor de bond

losing their husband or fiancé, those who suffered in

ondernam het bestuur vervolgens een ambitieuze

the concentration camps, those who died because of

Programmaboek van het wereldcongres van de ACWW.

stap. In 1947 zou het driejaarlijkse wereldcongres van

bombardments, those who were wounded or struck by

men. Het was voor Jansen een strategische keuze om

BEELD: ATRIA, KENNISINSTITUUT VOOR EMANCIPATIE EN VROUWENGESCHIEDENIS

de Associated Country Women of the World (ACWW)

illness, those without a home, those who have commit-

naar deze erfenis binnen de bond te verwijzen, omdat

voor de vijfde keer plaatsvinden. In deze internationa-

ted crimes and were punished, as well as the suffering

ze daarmee wilde laten zien dat de plattelandsvrouwen

le organisatie kwamen (en komen nog steeds) platte-

of horses and dogs during wartime.” Door het speci-

ruim veertig jaar eerder een stevig besluit hadden ge-

teerde. Hoewel huizen, bruggen, wegen, postkantoren,

landsvrouwen van over de gehele wereld samen. Deze

fiek benoemen van paarden en honden als slachtof-

nomen. De weloverwogen beslissing om niet samen te

trein- en telefoonverbindingen vernield waren, wist voor-

internationale NGO telde in 1947 al vijf miljoen leden,

fers kwam naar voren welke impact de oorlog op het

werken met het naziregime bood na de oorlog inspiratie

zitter mevrouw W. Evers-van Dijkhuizen een auto met

van Amerika tot Nieuw Zeeland. De Nederlandse Bond

boevenleven had gehad. In haar resolutie riep Wai-

om te komen tot een nalatenschap waarin internatio-

chauffeur te regelen om daarmee verschillende afdelin-

trok de stoute schoenen aan en nodigde de ACWW uit

boer-van Elteren onder meer op tot internationale sa-

nale samenwerking en een grote betrokkenheid bij de

gen in het land te bezoeken en de organisatie opnieuw

om het wereldcongres in Nederland te houden.

menwerking via UNESCO en de Food and Agriculture

rol van plattelandsvrouwen in kwesties van vrijheid en

op te starten. De ledenadministratie die de plattelands-

De ACWW accepteerde het aanbod en zo kwamen de

Organization (FAO) van de Verenigde Naties, beide op-

vrede voorop stond. <

vrouwen tijdens de oorlog op zolders en in kelders had-

congresdeelneemsters van 8 tot en met 13 september

gericht in 1945. Maar ook onderwijs, meer vrouwen in

den verstopt, kwam weer tevoorschijn. In juli 1945, een

1947 bijeen in Hotel Krasnapolsky in Amsterdam. Ko-

openbare functies en het gebruik van Esperanto als een

Een eerdere versie van dit artikel is verschenen in: Vrouwen

tijd van papierschaarste, verscheen De Plattelandsvrouw

ningin Wilhelmina was beschermvrouw van het con-

wereldtaal zouden helpen bij het realiseren van vrijheid

van Nu Magazine, jaargang 74, nr. 1, februari 2015, 2-23.

op triomfantelijke wijze met een speciaal Bevrijdings-

gres. Prinses Juliana was erevoorzitter, maar moest

en vrede.

bulletin van twee pagina’s. Onder het motto ‘Aan de

vanwege ziekte afzeggen. Mevrouw W. Evers-van Dijk-

Het waren de punten uit deze resolutie, die Marga Jan-

Mijn dank gaat uit naar mevrouw Gé Amoureus-Mulder

slag!’ riep de redactie de plattelandsvrouwen op om “als

huizen leverde als voorzitter van de Nederlandse Bond

sen in 1984 opnieuw binnen de bond agendeerde om

(Rolde) en mevrouw ing. Marga Jansen (Wageningen),

vrije mensen in een vereend samenwerken binnen onze

een van de openingsspeeches in het Concertgebouw,

het vredesvraagstuk aan te kaarten. Zij had met oudere

beiden (oud-)lid van de Nederlandse Bond van Platte-

bond” de moeilijkheden te boven te komen en te werken

gevolgd door de Canadese Margaret Watt, presidente

vrouwen in de organisatie gesproken die trots waren op

landsvrouwen. Zij hebben mij waardevolle informatie ge-

aan het herstel van het land.

van de ACWW. Zij zei in haar speech: “The war had

het standpunt dat ze tijdens de oorlog hadden ingeno-

geven.

38 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 39

“Wat kunnen vrouwen doen Opening van het wereldcongres in het concertgebouw

voor de wereldvrede?”

te Amsterdam.

BEELD: ATRIA, KENNISINSTITUUT VOOR EMANCIPATIE EN VROUWENGESCHIEDENIS

Wereldcongres

made an imprint on us and in the hearts of each human

De standpuntbepaling van de plattelandsvrouwen tij-

being, the promise was made: never again.”

Mevrouw M. Waiboer-van Elteren, voorzitter van de afdeling

dens de Tweede Wereldoorlog werkte als een bron van

De belangrijkste inhoudelijke bijdrage kwam van mevr.

Noord-Holland, spreekt op de slotdag van het wereldcongres.

inspiratie na de oorlog door. Vanuit een diepgevoel-

M. Waiboer-van Elteren, voorzitter van de afdeling

BEELD: ATRIA, KENNISINSTITUUT VOOR EMANCIPATIE EN VROUWENGESCHIEDENIS

de zorg over de nabije toekomst discussieerden ver-

Noord-Holland, die op de slotdag van het congres een

schillende regionale afdelingen in 1946 over de vraag:

resolutie indiende. Zij stond stil bij degenen die door

‘Wat kunnen de vrouwen doen voor de wereldvrede’?

de oorlog op slagveld en daarbuiten waren omgeko-

De verzamelde antwoorden kwamen terecht in een al-

men: “Parents losing their child or children, women

bum. Omdat dit thema zo cruciaal was voor de bond

losing their husband or fiancé, those who suffered in

ondernam het bestuur vervolgens een ambitieuze

the concentration camps, those who died because of

Programmaboek van het wereldcongres van de ACWW.

stap. In 1947 zou het driejaarlijkse wereldcongres van

bombardments, those who were wounded or struck by

men. Het was voor Jansen een strategische keuze om

BEELD: ATRIA, KENNISINSTITUUT VOOR EMANCIPATIE EN VROUWENGESCHIEDENIS

de Associated Country Women of the World (ACWW)

illness, those without a home, those who have commit-

naar deze erfenis binnen de bond te verwijzen, omdat

voor de vijfde keer plaatsvinden. In deze internationa-

ted crimes and were punished, as well as the suffering

ze daarmee wilde laten zien dat de plattelandsvrouwen

le organisatie kwamen (en komen nog steeds) platte-

of horses and dogs during wartime.” Door het speci-

ruim veertig jaar eerder een stevig besluit hadden ge-

teerde. Hoewel huizen, bruggen, wegen, postkantoren,

landsvrouwen van over de gehele wereld samen. Deze

fiek benoemen van paarden en honden als slachtof-

nomen. De weloverwogen beslissing om niet samen te

trein- en telefoonverbindingen vernield waren, wist voor-

internationale NGO telde in 1947 al vijf miljoen leden,

fers kwam naar voren welke impact de oorlog op het

werken met het naziregime bood na de oorlog inspiratie

zitter mevrouw W. Evers-van Dijkhuizen een auto met

van Amerika tot Nieuw Zeeland. De Nederlandse Bond

boevenleven had gehad. In haar resolutie riep Wai-

om te komen tot een nalatenschap waarin internatio-

chauffeur te regelen om daarmee verschillende afdelin-

trok de stoute schoenen aan en nodigde de ACWW uit

boer-van Elteren onder meer op tot internationale sa-

nale samenwerking en een grote betrokkenheid bij de

gen in het land te bezoeken en de organisatie opnieuw

om het wereldcongres in Nederland te houden.

menwerking via UNESCO en de Food and Agriculture

rol van plattelandsvrouwen in kwesties van vrijheid en

op te starten. De ledenadministratie die de plattelands-

De ACWW accepteerde het aanbod en zo kwamen de

Organization (FAO) van de Verenigde Naties, beide op-

vrede voorop stond. <

vrouwen tijdens de oorlog op zolders en in kelders had-

congresdeelneemsters van 8 tot en met 13 september

gericht in 1945. Maar ook onderwijs, meer vrouwen in

den verstopt, kwam weer tevoorschijn. In juli 1945, een

1947 bijeen in Hotel Krasnapolsky in Amsterdam. Ko-

openbare functies en het gebruik van Esperanto als een

Een eerdere versie van dit artikel is verschenen in: Vrouwen

tijd van papierschaarste, verscheen De Plattelandsvrouw

ningin Wilhelmina was beschermvrouw van het con-

wereldtaal zouden helpen bij het realiseren van vrijheid

van Nu Magazine, jaargang 74, nr. 1, februari 2015, 2-23.

op triomfantelijke wijze met een speciaal Bevrijdings-

gres. Prinses Juliana was erevoorzitter, maar moest

en vrede.

bulletin van twee pagina’s. Onder het motto ‘Aan de

vanwege ziekte afzeggen. Mevrouw W. Evers-van Dijk-

Het waren de punten uit deze resolutie, die Marga Jan-

Mijn dank gaat uit naar mevrouw Gé Amoureus-Mulder

slag!’ riep de redactie de plattelandsvrouwen op om “als

huizen leverde als voorzitter van de Nederlandse Bond

sen in 1984 opnieuw binnen de bond agendeerde om

(Rolde) en mevrouw ing. Marga Jansen (Wageningen),

vrije mensen in een vereend samenwerken binnen onze

een van de openingsspeeches in het Concertgebouw,

het vredesvraagstuk aan te kaarten. Zij had met oudere

beiden (oud-)lid van de Nederlandse Bond van Platte-

bond” de moeilijkheden te boven te komen en te werken

gevolgd door de Canadese Margaret Watt, presidente

vrouwen in de organisatie gesproken die trots waren op

landsvrouwen. Zij hebben mij waardevolle informatie ge-

aan het herstel van het land.

van de ACWW. Zij zei in haar speech: “The war had

het standpunt dat ze tijdens de oorlog hadden ingeno-

geven.

38 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 39

ESSAYWESTRIJD

> Maarten-Jan Vos

Wat is vrijheid?

Een essaywedstrijd voor jongeren Schrijf op wat vrijheid voor jou betekent. Dat was de op-

we vrij zijn in Nederland maar daar zijn wel wat kantteke-

dracht van de essaywedstrijd die het Nationaal Comité 4

ningen bij te plaatsen. Ook hier zijn nog steeds veel indi-

en 5 mei samen met de Universiteit Utrecht in 2013 en

viduen of groepen die zich dagelijks onvrij voelen. Ik heb

2014 organiseerde. Socioloog Henk Becker was de ini-

soms het idee dat daar wat te gemakkelijk over wordt

tiatiefnemer. De winnaars van 2013 en 2014 blikken te-

gedaan. Ik vind 5 mei een dag dat je daaraan aandacht

rug. “Ik heb meegedaan omdat ik een punt wilde maken.”

kunt besteden, bijvoorbeeld door te kijken naar gedwongen huwelijken in ons land. We moeten oog hebben voor

Maarten Dallinga (28), winnaar van Vrijheid spreek je

wat er in het buitenland gebeurt maar het ene sluit het

af in 2013 met het essay Het verzet is nog steeds brood-

ander niet uit, dat is mijn punt.

Prijsuitreiking essaywedstrijd 2014 met juryvoorzitter Henk

nodig: “Ik studeerde sociologie en hoorde van de essay-

Ik heb veel positieve reacties gekregen op mijn essay,

wedstrijd tijdens een college. De dag voor de deadline

ook van mensen die ik niet ken. Ik hoop dat ik een paar le-

meeting met Rutte was te winnen. Ik dacht: waarom

Emile d’Angremont [L] en Jan van Houten [R].

dacht ik ineens: misschien moet ik het toch proberen.

zers aan het denken hebt gezet, dat ze anders naar

niet? Het onderwerp is mij na aan het hart gaan liggen

FOTO NATIONAAL COMITÉ 4 EN 5 MEI

Toen ben ik gelijk achter de computer gekropen en heb ik

vrijheid zijn gaan kijken en misschien ook dat sommi-

want op de dag van de gedichtenwedstrijd worden 16

het diezelfde avond opgestuurd. Ik heb meegedaan om-

gen zich net weer iets vrijer voelen om voor hun ge-

mensen uitgenodigd en die krijgen een workshop over

dat ik een punt wilde maken. Er wordt vaak gezegd dat

voelens uit te komen. Dat zijn kleine dingen, maar het

het voordragen van gedichten. Daar wordt dan een win-

helpt allemaal een beetje mee.

naar uit gekozen. Ik heb dat drie keer meegemaakt, een

Het was heel leuk om het jaar nadat ik gewonnen

keer als winnaar en tweemaal als jurylid, en steeds kreeg

had zelf de wedstrijd te organiseren als stagiair bij het

ik de vraag: wat betekent vrijheid voor jou? Door die

Nationaal Comité. Dat kun je van te voren niet beden-

drie jaar heen veranderde steeds mijn antwoord. Het

ken, dat je eerst meedoet aan een wedstrijd die je daar-

was bewegelijk en lag niet vast. Ik denk daar graag over

na zelf organiseert. Je ziet dat vrijheid een lastig en ab-

na: is er een definitie van vrijheid? Daar gaat mijn essay

stract thema is, waarover het lastig is om iets zinnigs te

over. Hoeveel verschillende soorten vrijheid zijn er? Je

schrijven, iets dat beklijft en dat niet al te clichématig

kunt er zelf over nadenken en je mening kan veranderen.

is. We hebben leuke discussies gehad en uiteindelijk ge-

Nog steeds vind ik het moeilijk om vrijheid te definiëren,

kozen voor een heel persoonlijk verhaal van Charlot-

ik schrijf in mijn essay dat je pas vrijheid kunt ervaren

De essaywedstrijd Vrijheid geef je door werd in mei 2014

te Fontijne.”

als je een leven zonder vrijheid kent, of juist andersom:

georganiseerd in samenwerking met Bevrijdingsfestival

Becker en Charlotte Fontijne [M]. Eervolle vermeldingen voor

als je de vrijheid nooit bent kwijtgeraakt. Ik zit daar nog

Drenthe, Dagblad van het Noorden/Leeuwarder Courant,

Charlotte Fontijne (18) won in 2014 de wedstrijd Vrij-

steeds tussenin. En dat maakt niet uit zolang je er maar

Rijksuniversiteit Groningen en Stenden Hogeschool.

heid geef je door met het essay De zang van een vrije

over blijft nadenken en blijft discussiëren.

zwaan: “Mijn deelname aan de wedstrijd ontstond op

Ik heb mijn essay op Facebook gezet en veel reacties ge-

een best wel gekke manier. Ik heb zelf op de Dam een

kregen. De mooiste kwam van mijn moeder toen ik het

De essaywdstrijd Vrijheid spreek je af werd in mei 2013

Prijsuitreiking Essaywedstrijd 2013. Vooraan vlnr: Maarten

gedicht mogen voordragen in 2012 als winnaar van de

haar voorlas: ze kreeg tranen in haar ogen. Dat ik op de

georganiseerd in samenwerking met Algemeen Dagblad/

Dallinga, Henk Becker, Sabrina de Regt, Esther Captain.

wedstrijd Dichter bij 4 mei. Een van de andere finalis-

Dam stond vond ze vooral stoer maar dit raakte haar

Utrechts Nieuwsblad, Bevrijdingsfestival Utrecht, FORUM,

FOTO NATIONAAL COMITÉ 4 EN 5 MEI

ten vertelde mij over de essaywedstrijd, en dat er een

echt.” <

Provincie Utrecht en Vrede van Utrecht.

40 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 41

ESSAYWESTRIJD

> Maarten-Jan Vos

Wat is vrijheid?

Een essaywedstrijd voor jongeren Schrijf op wat vrijheid voor jou betekent. Dat was de op-

we vrij zijn in Nederland maar daar zijn wel wat kantteke-

dracht van de essaywedstrijd die het Nationaal Comité 4

ningen bij te plaatsen. Ook hier zijn nog steeds veel indi-

en 5 mei samen met de Universiteit Utrecht in 2013 en

viduen of groepen die zich dagelijks onvrij voelen. Ik heb

2014 organiseerde. Socioloog Henk Becker was de ini-

soms het idee dat daar wat te gemakkelijk over wordt

tiatiefnemer. De winnaars van 2013 en 2014 blikken te-

gedaan. Ik vind 5 mei een dag dat je daaraan aandacht

rug. “Ik heb meegedaan omdat ik een punt wilde maken.”

kunt besteden, bijvoorbeeld door te kijken naar gedwongen huwelijken in ons land. We moeten oog hebben voor

Maarten Dallinga (28), winnaar van Vrijheid spreek je

wat er in het buitenland gebeurt maar het ene sluit het

af in 2013 met het essay Het verzet is nog steeds brood-

ander niet uit, dat is mijn punt.

Prijsuitreiking essaywedstrijd 2014 met juryvoorzitter Henk

nodig: “Ik studeerde sociologie en hoorde van de essay-

Ik heb veel positieve reacties gekregen op mijn essay,

wedstrijd tijdens een college. De dag voor de deadline

ook van mensen die ik niet ken. Ik hoop dat ik een paar le-

meeting met Rutte was te winnen. Ik dacht: waarom

Emile d’Angremont [L] en Jan van Houten [R].

dacht ik ineens: misschien moet ik het toch proberen.

zers aan het denken hebt gezet, dat ze anders naar

niet? Het onderwerp is mij na aan het hart gaan liggen

FOTO NATIONAAL COMITÉ 4 EN 5 MEI

Toen ben ik gelijk achter de computer gekropen en heb ik

vrijheid zijn gaan kijken en misschien ook dat sommi-

want op de dag van de gedichtenwedstrijd worden 16

het diezelfde avond opgestuurd. Ik heb meegedaan om-

gen zich net weer iets vrijer voelen om voor hun ge-

mensen uitgenodigd en die krijgen een workshop over

dat ik een punt wilde maken. Er wordt vaak gezegd dat

voelens uit te komen. Dat zijn kleine dingen, maar het

het voordragen van gedichten. Daar wordt dan een win-

helpt allemaal een beetje mee.

naar uit gekozen. Ik heb dat drie keer meegemaakt, een

Het was heel leuk om het jaar nadat ik gewonnen

keer als winnaar en tweemaal als jurylid, en steeds kreeg

had zelf de wedstrijd te organiseren als stagiair bij het

ik de vraag: wat betekent vrijheid voor jou? Door die

Nationaal Comité. Dat kun je van te voren niet beden-

drie jaar heen veranderde steeds mijn antwoord. Het

ken, dat je eerst meedoet aan een wedstrijd die je daar-

was bewegelijk en lag niet vast. Ik denk daar graag over

na zelf organiseert. Je ziet dat vrijheid een lastig en ab-

na: is er een definitie van vrijheid? Daar gaat mijn essay

stract thema is, waarover het lastig is om iets zinnigs te

over. Hoeveel verschillende soorten vrijheid zijn er? Je

schrijven, iets dat beklijft en dat niet al te clichématig

kunt er zelf over nadenken en je mening kan veranderen.

is. We hebben leuke discussies gehad en uiteindelijk ge-

Nog steeds vind ik het moeilijk om vrijheid te definiëren,

kozen voor een heel persoonlijk verhaal van Charlot-

ik schrijf in mijn essay dat je pas vrijheid kunt ervaren

De essaywedstrijd Vrijheid geef je door werd in mei 2014

te Fontijne.”

als je een leven zonder vrijheid kent, of juist andersom:

georganiseerd in samenwerking met Bevrijdingsfestival

Becker en Charlotte Fontijne [M]. Eervolle vermeldingen voor

als je de vrijheid nooit bent kwijtgeraakt. Ik zit daar nog

Drenthe, Dagblad van het Noorden/Leeuwarder Courant,

Charlotte Fontijne (18) won in 2014 de wedstrijd Vrij-

steeds tussenin. En dat maakt niet uit zolang je er maar

Rijksuniversiteit Groningen en Stenden Hogeschool.

heid geef je door met het essay De zang van een vrije

over blijft nadenken en blijft discussiëren.

zwaan: “Mijn deelname aan de wedstrijd ontstond op

Ik heb mijn essay op Facebook gezet en veel reacties ge-

een best wel gekke manier. Ik heb zelf op de Dam een

kregen. De mooiste kwam van mijn moeder toen ik het

De essaywdstrijd Vrijheid spreek je af werd in mei 2013

Prijsuitreiking Essaywedstrijd 2013. Vooraan vlnr: Maarten

gedicht mogen voordragen in 2012 als winnaar van de

haar voorlas: ze kreeg tranen in haar ogen. Dat ik op de

georganiseerd in samenwerking met Algemeen Dagblad/

Dallinga, Henk Becker, Sabrina de Regt, Esther Captain.

wedstrijd Dichter bij 4 mei. Een van de andere finalis-

Dam stond vond ze vooral stoer maar dit raakte haar

Utrechts Nieuwsblad, Bevrijdingsfestival Utrecht, FORUM,

FOTO NATIONAAL COMITÉ 4 EN 5 MEI

ten vertelde mij over de essaywedstrijd, en dat er een

echt.” <

Provincie Utrecht en Vrede van Utrecht.

40 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 41

ESSAY

> Charlotte Fontijne

De zang van een vrije zwaan

ESSAY

> Maarten Dallinga

Het verzet is broodnodig

Charlotte Fontijne dacht ooit: “Vrijheid is niet weten hoe

Een waterval scheidt hun gebied

Ons land werd bijna zeventig jaar geleden bevrijd, maar

moseksuelen in Nederland krijgt in zijn leven te maken

het zonder is.” Maar vrijheid is juist onkenbaar.

Van dat der levenslust’ge zwanen;

vrij zijn we nog altijd niet. Nieuwe verzetsstrijders, sta op.

met fysiek of verbaal geweld vanwege z’n identiteit. We

Het zijn dezelfde vijverbanen,

willen zo graag in onze vrijheid geloven, maar de vrij-

“Dit is pas vrijheid,” roept mijn vader terwijl hij zijn

De een verduisterd, de ander niet.

Duizenden mensen, stuk voor stuk, hebben hun blik

heid die wij zien is een fata morgana.

armen uitstrekt voor een gangpad met honderden ver-

[Simon Vestdijk, 1942]

omhoog gericht. Witte, groene, paarse kriebeltjes, ze

Denk bijvoorbeeld ook eens aan het feit dat bijna dertig

vliegen door de lucht, gaan hoger en hoger, alle kanten

procent van de kinderen uit de hoogste klassen van de

schillende soorten pasta in de Italiaanse supermarkt.

We kunnen wel zeggen dat het woord vrijheid beladen

Wat ik om drie over acht op de Dam hoorde was het

op. Vuurwerk.

basisschool structureel wordt gepest. En dat allochto-

en minder beladen betekenissen vertegenwoordigt.

mooiste wat ik ooit gehoord had. Diepe, rauwe mannen-

Ik dacht er de laatste dagen veel aan, maar slaagde er

nen massaal worden gediscrimineerd door uitzendbu-

Voor mijn overgrootvader was het weggooien van eten

stemmen: de veteranen zongen met zoveel overgave

maar niet in om een sluitend antwoord te vinden: wat is

reaus. Het is een peulenschil om de mythe van ‘onze

een doodzonde, nadat hij in de Tweede Wereldoor-

en trots. Dit kon niets anders dan vaderlandsliefde zijn.

nou vrijheid? Maar nu heb ik het: dít is vrijheid. Dat je

vrijheid’ te ontrafelen.

log bijna was verhongerd in een concentratiekamp.

Het zweet brak me uit, ik voelde me nooit zo sterk een

kunt gaan waar je wilt gaan én dat niemand je dat belet

Toch sluiten we er liever onze ogen voor: dat onder het

Mijn oma vertelde vaak dat haar bordje altijd leeggege-

Nederlander als op dat moment. Ik slikte mijn tranen

en niemand schamper over je spreekt, of erger dan dat.

vlies van de ogenschijnlijke vrijheid, een werkelijkheid

ten moest worden, tot de laatste kruimel aan toe. Voor

in en probeerde te focussen op de stoeprand voor me.

Zoals die kriebeltjes licht hun gang kunnen gaan, dát

schuilgaat waarin onverdraagzaamheid aan de orde van

haar vader stond het eten van een goed bord pasta ook

Een huilende dichteres was misschien te veel van het

is vrijheid.

de dag is. Zo is de homo-acceptatie toch al lang vol-

symbool voor geweldige vrijheid.

goede geweest.

Op die vergelijking kwam ik tijdens de vuurwerkshow

niciteit is een gevaarlijke vijand.

Op 4 mei 2012, om twee minuten over acht, stond ik

Maar ik ben jong en (bijna vanzelfsprekend) daarom

op het dak van de A2, het slotstuk van het openings-

Ja, we hebben 5 mei iets te vieren. Want ‘de oorlog’ is

op de Dam in Amsterdam. Te wachten tot ik mijn zelf-

nog optimistisch en kan niet anders concluderen dan

spektakel van de viering van driehonderd jaar Vrede van

voorbij. Maar werkelijke vrijheid is meer dan vrede, ver-

geschreven gedicht zou mogen voorlezen. Achter mij

dat uit as altijd een feniks moet en zal herrijzen. Vest-

Utrecht.

dragen brengen nog geen vrijheid. Van vrijheid is pas

een rij gepensioneerde, stokoude veteranen. Het pu-

dijk schreef over een andere vogel, terwijl hij gegijzeld

Het wordt een bijzonder jaar in Utrecht, een feestjaar.

echt sprake wanneer iedereen in ons land de ander

bliek zette na het horen van de door trompettisten ge-

zat in het seminarie in Beekvliet. Daar waar onze hel-

We vieren dat we vrij zijn. En dat doet heel het land op 5

bejegent zoals hijzelf bejegend zou willen worden. Een

speelde schelle klanken het Wilhelmus in. Zo ook mijn

derste lichten bijeen waren gebracht, werden prachtige

mei. Maar zijn we eigenlijk wel vrij?

utopisch doel, maar veel dichter te naderen dan waar

achterburen, wiens versierde borsten glommen in de

ideeën geboren. Laat het ook zo zijn voor alle andere

Juli 2010. Ik vier mijn verjaardag, samen met een vriend

we nu staan.

doorbrekende zon.

plekken op de wereld waar vrijheid even absent is.

en mijn toenmalige partner. We lopen richting een ho-

‘De oorlog’ eindigde 68 jaar geleden. Nu is het 2013 en

mokroeg. Twee jongens blijken ons te hebben gevolgd

zijn er in Nederland nog altijd mensen die, enkel om

Nog steeds denk ik dat ik eigenlijk geen recht van spre-

Vaak voel ik mij de onwetende zwaan. Onnozel zwem-

en komen steeds dichterbij. Ze fluisteren wat met el-

hun zijn, anders worden behandeld. Daarom mogen we

ken had. Ik schud op een filmfestival in Den Haag de

mend door een poel waarvan ik de schoonheid nooit in

kaar en roepen dan dat we naar ze hebben gekeken.

niet indutten, de strijd voor vrijheid is nooit voltooid.

hand van ‘Chicago Girl’. Een meisje, net iets ouder dan

haar volledigheid zal ervaren. Hopelijk mag dat altijd

“Vuile flikkers!” Mijn hart slaat op hol – nu, tijdens het

Er is verzet geboden, nog steeds. Door professionals,

ik, dat via Facebook een revolutie in Syrië leidt. Vrienden

zo blijven.

schrijven, opnieuw. Ze beginnen ons te duwen, aan ons

maar vooral ook door u en mij, tijdens het leven van

te trekken. Eén van de twee duwt me tegen een gevel

alledag. Spreek mensen aan op intolerantie, inclusief

van haar zijn gemarteld en vermoord. Zelf heeft ze, toen

tooid? Misschien bevalt de realiteit ons niet. Maar laco-

ze ‘op bezoek was’, ook kunnen ervaren hoe het voelt

Ooit zei ik: “Vrijheid is niet weten hoe het zonder

aan en drukt iets tegen mijn buik, ik kan niet goed zien

uzelf, onderteken petities, doe iets. Er is al veel bereikt,

wanneer vrijheid ontnomen wordt. Ik lach naar haar,

is.” Nu denk ik juist dat ik het nooit zal kennen. Ik weet

wat het is, maar het lijkt een ingeklapt mes te zijn. Zó

er kan nog meer. Laten we een voorbeeld nemen aan

maar met schaamrood op de kaken. Want de ‘freedom’

in elk geval hoe het klinkt. Als het volle lied van vetera-

hard blijkt mijn hart dus te kunnen kloppen. Het zijn de

onze opa’s en oma’s, de verzetsstrijders; een betere

waar ik over praat is niet dezelfde als de hare.

nen gevangen in een koud briesje in mei. <

traagste seconden van mijn leven. Mijn vriend slaagt

manier om ze te eren is er niet. <

erin mij het café in te trekken en de politie wordt gealarmeerd, maar de jongens zijn al gevlogen. Ik durfde Charlotte Fontijne studeert Industrial Design in Delft.

hierna een halfjaar lang ’s avonds de straat niet op.

Ze schrijft voor zichzelf gedichten en verhalen.

Dit incident staat niet op zichzelf. Zeven op de tien ho-

42 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 43

ESSAY

> Charlotte Fontijne

De zang van een vrije zwaan

ESSAY

> Maarten Dallinga

Het verzet is broodnodig

Charlotte Fontijne dacht ooit: “Vrijheid is niet weten hoe

Een waterval scheidt hun gebied

Ons land werd bijna zeventig jaar geleden bevrijd, maar

moseksuelen in Nederland krijgt in zijn leven te maken

het zonder is.” Maar vrijheid is juist onkenbaar.

Van dat der levenslust’ge zwanen;

vrij zijn we nog altijd niet. Nieuwe verzetsstrijders, sta op.

met fysiek of verbaal geweld vanwege z’n identiteit. We

Het zijn dezelfde vijverbanen,

willen zo graag in onze vrijheid geloven, maar de vrij-

“Dit is pas vrijheid,” roept mijn vader terwijl hij zijn

De een verduisterd, de ander niet.

Duizenden mensen, stuk voor stuk, hebben hun blik

heid die wij zien is een fata morgana.

armen uitstrekt voor een gangpad met honderden ver-

[Simon Vestdijk, 1942]

omhoog gericht. Witte, groene, paarse kriebeltjes, ze

Denk bijvoorbeeld ook eens aan het feit dat bijna dertig

vliegen door de lucht, gaan hoger en hoger, alle kanten

procent van de kinderen uit de hoogste klassen van de

schillende soorten pasta in de Italiaanse supermarkt.

We kunnen wel zeggen dat het woord vrijheid beladen

Wat ik om drie over acht op de Dam hoorde was het

op. Vuurwerk.

basisschool structureel wordt gepest. En dat allochto-

en minder beladen betekenissen vertegenwoordigt.

mooiste wat ik ooit gehoord had. Diepe, rauwe mannen-

Ik dacht er de laatste dagen veel aan, maar slaagde er

nen massaal worden gediscrimineerd door uitzendbu-

Voor mijn overgrootvader was het weggooien van eten

stemmen: de veteranen zongen met zoveel overgave

maar niet in om een sluitend antwoord te vinden: wat is

reaus. Het is een peulenschil om de mythe van ‘onze

een doodzonde, nadat hij in de Tweede Wereldoor-

en trots. Dit kon niets anders dan vaderlandsliefde zijn.

nou vrijheid? Maar nu heb ik het: dít is vrijheid. Dat je

vrijheid’ te ontrafelen.

log bijna was verhongerd in een concentratiekamp.

Het zweet brak me uit, ik voelde me nooit zo sterk een

kunt gaan waar je wilt gaan én dat niemand je dat belet

Toch sluiten we er liever onze ogen voor: dat onder het

Mijn oma vertelde vaak dat haar bordje altijd leeggege-

Nederlander als op dat moment. Ik slikte mijn tranen

en niemand schamper over je spreekt, of erger dan dat.

vlies van de ogenschijnlijke vrijheid, een werkelijkheid

ten moest worden, tot de laatste kruimel aan toe. Voor

in en probeerde te focussen op de stoeprand voor me.

Zoals die kriebeltjes licht hun gang kunnen gaan, dát

schuilgaat waarin onverdraagzaamheid aan de orde van

haar vader stond het eten van een goed bord pasta ook

Een huilende dichteres was misschien te veel van het

is vrijheid.

de dag is. Zo is de homo-acceptatie toch al lang vol-

symbool voor geweldige vrijheid.

goede geweest.

Op die vergelijking kwam ik tijdens de vuurwerkshow

niciteit is een gevaarlijke vijand.

Op 4 mei 2012, om twee minuten over acht, stond ik

Maar ik ben jong en (bijna vanzelfsprekend) daarom

op het dak van de A2, het slotstuk van het openings-

Ja, we hebben 5 mei iets te vieren. Want ‘de oorlog’ is

op de Dam in Amsterdam. Te wachten tot ik mijn zelf-

nog optimistisch en kan niet anders concluderen dan

spektakel van de viering van driehonderd jaar Vrede van

voorbij. Maar werkelijke vrijheid is meer dan vrede, ver-

geschreven gedicht zou mogen voorlezen. Achter mij

dat uit as altijd een feniks moet en zal herrijzen. Vest-

Utrecht.

dragen brengen nog geen vrijheid. Van vrijheid is pas

een rij gepensioneerde, stokoude veteranen. Het pu-

dijk schreef over een andere vogel, terwijl hij gegijzeld

Het wordt een bijzonder jaar in Utrecht, een feestjaar.

echt sprake wanneer iedereen in ons land de ander

bliek zette na het horen van de door trompettisten ge-

zat in het seminarie in Beekvliet. Daar waar onze hel-

We vieren dat we vrij zijn. En dat doet heel het land op 5

bejegent zoals hijzelf bejegend zou willen worden. Een

speelde schelle klanken het Wilhelmus in. Zo ook mijn

derste lichten bijeen waren gebracht, werden prachtige

mei. Maar zijn we eigenlijk wel vrij?

utopisch doel, maar veel dichter te naderen dan waar

achterburen, wiens versierde borsten glommen in de

ideeën geboren. Laat het ook zo zijn voor alle andere

Juli 2010. Ik vier mijn verjaardag, samen met een vriend

we nu staan.

doorbrekende zon.

plekken op de wereld waar vrijheid even absent is.

en mijn toenmalige partner. We lopen richting een ho-

‘De oorlog’ eindigde 68 jaar geleden. Nu is het 2013 en

mokroeg. Twee jongens blijken ons te hebben gevolgd

zijn er in Nederland nog altijd mensen die, enkel om

Nog steeds denk ik dat ik eigenlijk geen recht van spre-

Vaak voel ik mij de onwetende zwaan. Onnozel zwem-

en komen steeds dichterbij. Ze fluisteren wat met el-

hun zijn, anders worden behandeld. Daarom mogen we

ken had. Ik schud op een filmfestival in Den Haag de

mend door een poel waarvan ik de schoonheid nooit in

kaar en roepen dan dat we naar ze hebben gekeken.

niet indutten, de strijd voor vrijheid is nooit voltooid.

hand van ‘Chicago Girl’. Een meisje, net iets ouder dan

haar volledigheid zal ervaren. Hopelijk mag dat altijd

“Vuile flikkers!” Mijn hart slaat op hol – nu, tijdens het

Er is verzet geboden, nog steeds. Door professionals,

ik, dat via Facebook een revolutie in Syrië leidt. Vrienden

zo blijven.

schrijven, opnieuw. Ze beginnen ons te duwen, aan ons

maar vooral ook door u en mij, tijdens het leven van

te trekken. Eén van de twee duwt me tegen een gevel

alledag. Spreek mensen aan op intolerantie, inclusief

van haar zijn gemarteld en vermoord. Zelf heeft ze, toen

tooid? Misschien bevalt de realiteit ons niet. Maar laco-

ze ‘op bezoek was’, ook kunnen ervaren hoe het voelt

Ooit zei ik: “Vrijheid is niet weten hoe het zonder

aan en drukt iets tegen mijn buik, ik kan niet goed zien

uzelf, onderteken petities, doe iets. Er is al veel bereikt,

wanneer vrijheid ontnomen wordt. Ik lach naar haar,

is.” Nu denk ik juist dat ik het nooit zal kennen. Ik weet

wat het is, maar het lijkt een ingeklapt mes te zijn. Zó

er kan nog meer. Laten we een voorbeeld nemen aan

maar met schaamrood op de kaken. Want de ‘freedom’

in elk geval hoe het klinkt. Als het volle lied van vetera-

hard blijkt mijn hart dus te kunnen kloppen. Het zijn de

onze opa’s en oma’s, de verzetsstrijders; een betere

waar ik over praat is niet dezelfde als de hare.

nen gevangen in een koud briesje in mei. <

traagste seconden van mijn leven. Mijn vriend slaagt

manier om ze te eren is er niet. <

erin mij het café in te trekken en de politie wordt gealarmeerd, maar de jongens zijn al gevlogen. Ik durfde Charlotte Fontijne studeert Industrial Design in Delft.

hierna een halfjaar lang ’s avonds de straat niet op.

Ze schrijft voor zichzelf gedichten en verhalen.

Dit incident staat niet op zichzelf. Zeven op de tien ho-

42 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 43

VOORPUBLICATIE

> Esther Captain Maarten Dallinga

Publieksboek over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs Nederland

“Ook al hebben mijn ouders de oorlog niet in Nederland meegemaakt, ik heb meegekregen om 4 mei te eerbiedigen”

Esther Captain, hoofd onderzoek van het Nationaal

cist. Hij schreef boeken en voerde met succes campagne

Comité 4 en 5 mei, en Maarten Dallinga, socioloog en

voor een raadgevend referendum over een associatiever-

freelance journalist, spraken onder anderen met Glenn

drag tussen Oekraïne en de Europese Unie.

de Randamie (rapper Typhoon), schrijfster Marion Bloem, oud-minister Jan Pronk en dichter/columnist

Onderzoeksuitkomst: ongeveer een kwart van de Be-

Rob Schouten. De geïnterviewden verschillen van elkaar

vrijdingsfestival-bezoekers geeft een inhoudelijke reden

qua generatie, opleiding, beroep of etniciteit, maar heb-

voor het bezoek, zoals het vieren van vrijheid en de Be-

ben allemaal een sterk ontwikkelde visie op vrijheid en

vrijding.

hun ideeën bieden stof tot nadenken.

“Ik ga op 5 mei nooit naar een bevrijdingsfestival maar vrijheid is voor mij wel heel belangrijk. Voor mij is vrij-

Het vrijheidsboek verschijnt in april 2016 bij uitgeverij

heid onder meer de kans om een privéleven te heb-

AUP, met een voorwoord van Gerdi Verbeet (voorzitter

ben: een stukje van je leven dat niet publiek is”, zegt

Shirin Musa

Nationaal Comité 4 en 5 mei). Wilt u een bericht ontvan-

privacyvoorvechter Hans de Zwart. “Dat is denk ik een

FOTO SUZANNE LIEM

gen met de exacte verschijningsdatum? Mail naar vrij-

voorwaarde om echt vrij te kunnen zijn. Primo Levi,

heidsboek@4en5mei.nl.

overlever van concentratiekamp Auschwitz, schreef in Is dit een mens dat alleen zijn in het kamp voor hem

Nederland, op de lagere school zat, had haar school een

Onderzoeksuitkomst: hoewel jongere Nederlanders 4 en

kostbaarder was dan voedsel. Omdat je compleet werd

oorlogsmonument geadopteerd. Haar klas maakte een

Veel van de wetenschappelijke uitkomsten van het on-

5 mei ook belangrijk vinden, hechten oudere Nederlan-

blootgesteld aan de bewaarders en mede-kampgenoten

tocht langs oorlogsmonumenten en deed mee aan de

derzoek Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

ders meer belang aan 4 en 5 mei.

had je totaal geen privéleven. Hij schreef dat je iemand

kranslegging in Rotterdam. “Mijn ouders wisten dat dit

komen terug in Het vrijheidsboek. In dit publieksboek

Thierry Baudet gaat jaarlijks naar de Dodenherdenking:

zo psychologisch stuk kunt maken. Dat kan ik mij heel

te maken had met de Tweede Wereldoorlog. Ze zeiden:

van het Nationaal Comité 4 en 5 mei delen veertien be-

“Ik vind het super belangrijk om dit soort evenementen

goed voorstellen.”

‘Om acht uur moet je twee minuten stil zijn, want dan her-

kende en minder bekende Nederlanders hun visie op

te bezoeken. De Dodenherdenking geeft, met de vlag

Hans de Zwart (1976) is directeur van Bits of Freedom, een

denken ze de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog’.

vrijheid en op 4 en 5 mei. Een voorproefje: hoe de onder-

en het volkslied, betekenis aan wie wij Nederlanders

beweging voor digitale burgerrechten. Hij voltooide een on-

In het islamitisch noemen we dit het ‘gebed voor de

zoeksresultaten terugkomen in de persoonlijke verhalen

zijn. Wij zijn hier toevallig geboren, maar delen een ge-

derwijsmaster en studeerde filosofie (niet afgemaakt). Hij

doden’.”

van vijf geïnterviewden.

schiedenis, een grondgebied waar dingen zijn gebeurd.

werkte eerder als technologisch innovatie-expert bij Shell.

“Ik heb altijd meegekregen dat 4 mei met eerbied moest

Zonder de verhalen zijn we nergens. Ik vind het dan ook

worden omgeven, ook al hebben mijn voorouders de

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei wil het debat over de

positief dat je veel jonge mensen bij herdenkingen ziet.”

Onderzoeksuitkomst: deelname aan 4 en 5 mei onder

Tweede Wereldoorlog niet in Nederland meegemaakt.

betekenis van vrijheid stimuleren en mensen van ver-

Wat Baudet betreft wordt op 4 mei alleen de Tweede

inwoners met een niet-Nederlandse achtergrond hangt

Met de oorlog voel ik me daarom niet zo sterk verbon-

schillende leeftijden inspireren om hun visie op dit the-

Wereldoorlog herdacht: “We plukken nog steeds de

voornamelijk af van eerdere bekendheid met nationa-

den, maar wel met de thema’s vrijheid en onvrijheid.”

ma verder te ontwikkelen. Dat kan richting geven aan

vruchten van waar toen voor gestreden is. Dat is een

le rituelen, ook wanneer het gaat om rituelen specifiek

Shirin Musa (1977) is oprichter en directeur van Femmes

handelen. Daarom levert het onderzoeksprogramma

duidelijke link met de actualiteit. Volgens mij kunnen

voor het land van herkomst. Bovendien geeft deze groep

for Freedom, dat zich inzet tegen huwelijksdwang en huwe-

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen niet alleen

we het beste vertrouwen op de waarden van historische

het belang van collectieve rituelen door, onafhankelijk

lijkse gevangenschap. In 2013 reikte Atria, kennisinstituut

wetenschappelijke output op, maar verschijnt in april

verhalen, op de zeggingskracht daarvan.”

van welk ritueel het precies betreft.

voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, de Aletta van

Toen Shirin Musa, geboren in Pakistan en opgegroeid in

Nu Prijs aan Musa uit.

2016 ook Het vrijheidsboek.

44 | Onderzoek uitgelicht

Thierry Baudet (1983) is rechtsfilosoof, historicus en publi-

Onderzoek uitgelicht | 45

VOORPUBLICATIE

> Esther Captain Maarten Dallinga

Publieksboek over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs Nederland

“Ook al hebben mijn ouders de oorlog niet in Nederland meegemaakt, ik heb meegekregen om 4 mei te eerbiedigen”

Esther Captain, hoofd onderzoek van het Nationaal

cist. Hij schreef boeken en voerde met succes campagne

Comité 4 en 5 mei, en Maarten Dallinga, socioloog en

voor een raadgevend referendum over een associatiever-

freelance journalist, spraken onder anderen met Glenn

drag tussen Oekraïne en de Europese Unie.

de Randamie (rapper Typhoon), schrijfster Marion Bloem, oud-minister Jan Pronk en dichter/columnist

Onderzoeksuitkomst: ongeveer een kwart van de Be-

Rob Schouten. De geïnterviewden verschillen van elkaar

vrijdingsfestival-bezoekers geeft een inhoudelijke reden

qua generatie, opleiding, beroep of etniciteit, maar heb-

voor het bezoek, zoals het vieren van vrijheid en de Be-

ben allemaal een sterk ontwikkelde visie op vrijheid en

vrijding.

hun ideeën bieden stof tot nadenken.

“Ik ga op 5 mei nooit naar een bevrijdingsfestival maar vrijheid is voor mij wel heel belangrijk. Voor mij is vrij-

Het vrijheidsboek verschijnt in april 2016 bij uitgeverij

heid onder meer de kans om een privéleven te heb-

AUP, met een voorwoord van Gerdi Verbeet (voorzitter

ben: een stukje van je leven dat niet publiek is”, zegt

Shirin Musa

Nationaal Comité 4 en 5 mei). Wilt u een bericht ontvan-

privacyvoorvechter Hans de Zwart. “Dat is denk ik een

FOTO SUZANNE LIEM

gen met de exacte verschijningsdatum? Mail naar vrij-

voorwaarde om echt vrij te kunnen zijn. Primo Levi,

heidsboek@4en5mei.nl.

overlever van concentratiekamp Auschwitz, schreef in Is dit een mens dat alleen zijn in het kamp voor hem

Nederland, op de lagere school zat, had haar school een

Onderzoeksuitkomst: hoewel jongere Nederlanders 4 en

kostbaarder was dan voedsel. Omdat je compleet werd

oorlogsmonument geadopteerd. Haar klas maakte een

Veel van de wetenschappelijke uitkomsten van het on-

5 mei ook belangrijk vinden, hechten oudere Nederlan-

blootgesteld aan de bewaarders en mede-kampgenoten

tocht langs oorlogsmonumenten en deed mee aan de

derzoek Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

ders meer belang aan 4 en 5 mei.

had je totaal geen privéleven. Hij schreef dat je iemand

kranslegging in Rotterdam. “Mijn ouders wisten dat dit

komen terug in Het vrijheidsboek. In dit publieksboek

Thierry Baudet gaat jaarlijks naar de Dodenherdenking:

zo psychologisch stuk kunt maken. Dat kan ik mij heel

te maken had met de Tweede Wereldoorlog. Ze zeiden:

van het Nationaal Comité 4 en 5 mei delen veertien be-

“Ik vind het super belangrijk om dit soort evenementen

goed voorstellen.”

‘Om acht uur moet je twee minuten stil zijn, want dan her-

kende en minder bekende Nederlanders hun visie op

te bezoeken. De Dodenherdenking geeft, met de vlag

Hans de Zwart (1976) is directeur van Bits of Freedom, een

denken ze de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog’.

vrijheid en op 4 en 5 mei. Een voorproefje: hoe de onder-

en het volkslied, betekenis aan wie wij Nederlanders

beweging voor digitale burgerrechten. Hij voltooide een on-

In het islamitisch noemen we dit het ‘gebed voor de

zoeksresultaten terugkomen in de persoonlijke verhalen

zijn. Wij zijn hier toevallig geboren, maar delen een ge-

derwijsmaster en studeerde filosofie (niet afgemaakt). Hij

doden’.”

van vijf geïnterviewden.

schiedenis, een grondgebied waar dingen zijn gebeurd.

werkte eerder als technologisch innovatie-expert bij Shell.

“Ik heb altijd meegekregen dat 4 mei met eerbied moest

Zonder de verhalen zijn we nergens. Ik vind het dan ook

worden omgeven, ook al hebben mijn voorouders de

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei wil het debat over de

positief dat je veel jonge mensen bij herdenkingen ziet.”

Onderzoeksuitkomst: deelname aan 4 en 5 mei onder

Tweede Wereldoorlog niet in Nederland meegemaakt.

betekenis van vrijheid stimuleren en mensen van ver-

Wat Baudet betreft wordt op 4 mei alleen de Tweede

inwoners met een niet-Nederlandse achtergrond hangt

Met de oorlog voel ik me daarom niet zo sterk verbon-

schillende leeftijden inspireren om hun visie op dit the-

Wereldoorlog herdacht: “We plukken nog steeds de

voornamelijk af van eerdere bekendheid met nationa-

den, maar wel met de thema’s vrijheid en onvrijheid.”

ma verder te ontwikkelen. Dat kan richting geven aan

vruchten van waar toen voor gestreden is. Dat is een

le rituelen, ook wanneer het gaat om rituelen specifiek

Shirin Musa (1977) is oprichter en directeur van Femmes

handelen. Daarom levert het onderzoeksprogramma

duidelijke link met de actualiteit. Volgens mij kunnen

voor het land van herkomst. Bovendien geeft deze groep

for Freedom, dat zich inzet tegen huwelijksdwang en huwe-

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen niet alleen

we het beste vertrouwen op de waarden van historische

het belang van collectieve rituelen door, onafhankelijk

lijkse gevangenschap. In 2013 reikte Atria, kennisinstituut

wetenschappelijke output op, maar verschijnt in april

verhalen, op de zeggingskracht daarvan.”

van welk ritueel het precies betreft.

voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, de Aletta van

Toen Shirin Musa, geboren in Pakistan en opgegroeid in

Nu Prijs aan Musa uit.

2016 ook Het vrijheidsboek.

44 | Onderzoek uitgelicht

Thierry Baudet (1983) is rechtsfilosoof, historicus en publi-

Onderzoek uitgelicht | 45

COLUMN

> Marcel Lubbers

Laten we nationale herdenkingen koesteren “Dan vertel je wat gebeurd is, zonder de vreselijkste details natuurlijk”

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft een grote bij-

drag van de ouders van groot belang is voor participa-

drage geleverd aan het vergaren van kennis op het

tie; en dat ook communicatie over oorlogen en vrijheid

terrein van het vieren van vrijheid en het herdenken

relevant is voor het participeren aan deze dagen. Ge-

van oorlogsslachtoffers. Niet alleen door het al langer

zien de sterke mate van participatie die zich nu nog voor-

bestaande Nationaal Vrijheidsonderzoek, maar voor-

doet, lijkt de vraag hoe lang we doorgaan met herden-

al door de samenwerking aan te gaan met sociologen

ken en vieren op 4 en 5 mei nog ver weg. Hopelijk duurt

van de Universiteit Utrecht. Hierdoor wordt weten-

het nog heel lang voordat we deze dagen gaan vervan-

schappelijk gefundeerde informatie verkregen over

gen voor andere herdenkingsmomenten. En hoewel het

Lotty Huffener-Veffer (1921) overleefde de kampen Vught en

Onderzoeksuitkomst: als ouders meer praten over de

aspecten die verbonden zijn aan de vieringen en her-

voortbestaan van organisaties geen doel op zich is, lijkt

Auschwitz.

oorlogservaringen van familieleden met de Tweede We-

denkingen. Daarmee heeft het comité een impuls ge-

het tot die tijd van belang deze nationale herdenkingen

FOTO SUZANNE LIEM

reldoorlog, zorgt dat voor een hogere deelname bij hun

geven aan empirisch onderzoek op een terrein waar

en vieringen en hun organisatie te koesteren. <

kinderen aan Dodenherdenkingen.

dat zeer schaars is, ook internationaal. Onderzoekers

Onderzoeksuitkomst: dertig procent van de Nederlan-

“Mijn kinderen vroegen me op jonge leeftijd al vaak

die op eerder opgedane kennis van internationale on-

ders heeft (bijna) nooit over ervaringen gesproken met

waarom ik geen vader en moeder had, geen familie”,

derzoekers proberen verder te bouwen, lopen er al snel

familieleden die een oorlog hebben meegemaakt.

zegt Lotty Huffener-Veffer. “Dat klasgenootjes wel opa’s

tegenaan dat er weliswaar veel geschreven is over de

“Mijn ouders hebben dit soort dingen bewust voor hun

en oma’s hadden en zij niet is natuurlijk moeilijk voor

betekenis van vieringen en herdenkingen, maar dat er

kinderen verborgen gehouden”, vertelt Mient Jan Faber

ze geweest. Dan ga je toch maar vertellen wat er ge-

maar heel weinig bekend is over wie participeert aan dit

over de Tweede Wereldoorlog-ervaringen van zijn ou-

beurd is, zonder de vreselijkste details natuurlijk.”

soort dagen en wie niet. Misschien is die geringe aan-

ders – zijn vader zat in het verzet, ze hadden Joden in

Huffener vertelt op scholen over haar Tweede Wereld-

dacht toe te schrijven aan het idee dat het nationa-

huis. “Het is verstandig dat mijn ouders niets vertelden,

oorlog-ervaringen. Ook haar kinderen houden zich met

le vieringen zijn, waar (vrijwel) iedereen toch wel aan

omdat je je kinderen niet moet belasten. Kinderen krij-

het oorlogsverleden bezig. “Niet dat ik heb gezegd dat

mee doet. Maar bij het comité weten ze natuurlijk wel

gen misschien nachtmerries of wat dan ook. Het is dan

ze dat moesten doen, hoor. Een zat in het bestuur van

beter; om vieringen en herdenkingen in leven te hou-

beter om de bladzijde om te slaan.”

de Vriendenkring van Kamp Vught en een ander is bij-

den, is het van belang ook jonge generaties te moti-

“Ik was zo’n vijftien, zestien jaar toen ik dacht: ik moet

voorbeeld betrokken bij Stichting Sobibor.” En ook haar

veren om deel te nemen. Een hele spannende vraag

Marcel Lubbers is universitair

er nu toch eens iets over vragen. Ik probeerde het vooral

vijf kleinkinderen zijn actief: zo maken sommigen mu-

die opgeworpen is, is in hoeverre de nationale dagen

hoofddocent in de politieke

bij mijn moeder, voor mijn vader was het boek geslo-

ziek bij herdenkingen of bij de opening van een tentoon-

ook een bindende functie kunnen hebben als we stil

sociologie aan de Radboud

ten. Als je echt het een en ander hebt meegemaakt, dan

stelling. Huffener vindt het belangrijk dat ze op dit soort

zouden staan bij de onvrijheden in andere delen van

Universiteit (Nijmegen). Hij

zwijg je. Het is nooit gelukt om iets los te krijgen. Dat is

momenten aanwezig zijn: “Dan kunnen zij er weer over

de wereld, naast de omschreven herdenkings- en vie-

publiceerde

jammer, maar ook goed. Het is heel dubbel.”

verder vertellen.”

onder

andere

ringsfunctie. Vormen deze dagen niet die zeldzame

over de reden waarom men-

Mient Jan Faber (1940) is wiskundige. Vanaf 1974 was hij

De Joodse Lotty Huffener-Veffer (1921) werd in 1943 met

momenten waarop alle Nederlanders zich verbonden

sen op radicaal rechtse par-

algemeen secretaris van het Interkerkelijk Vredesberaad

haar ouders en zus afgevoerd naar Kamp Vught. Daarna

voelen? Het onderzoek lijkt dat idee te bevestigen.

tijen zeggen te stemmen en

(IKV). Door de landelijke campagne tegen kernwapens

kwam ze terecht in vernietigingskamp Auschwitz. Na de

De onderzoekers van de Universiteit Utrecht hebben

over

werd hij het boegbeeld van het IKV. In 2003 trad Faber te-

oorlog keerde zij als enige overlevende van haar familie

laten zien dat kennis over 4 mei van belang is voor het

maakte deel uit van de begeleidingscommissie van het onder-

rug bij het IKV.

terug. <

draagvlak voor herdenken op 4 mei; dat voorbeeldge-

zoek Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen.

46 | Onderzoek uitgelicht

euroscepticisme.

Hij

Onderzoek uitgelicht | 47

COLUMN

> Marcel Lubbers

Laten we nationale herdenkingen koesteren “Dan vertel je wat gebeurd is, zonder de vreselijkste details natuurlijk”

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft een grote bij-

drag van de ouders van groot belang is voor participa-

drage geleverd aan het vergaren van kennis op het

tie; en dat ook communicatie over oorlogen en vrijheid

terrein van het vieren van vrijheid en het herdenken

relevant is voor het participeren aan deze dagen. Ge-

van oorlogsslachtoffers. Niet alleen door het al langer

zien de sterke mate van participatie die zich nu nog voor-

bestaande Nationaal Vrijheidsonderzoek, maar voor-

doet, lijkt de vraag hoe lang we doorgaan met herden-

al door de samenwerking aan te gaan met sociologen

ken en vieren op 4 en 5 mei nog ver weg. Hopelijk duurt

van de Universiteit Utrecht. Hierdoor wordt weten-

het nog heel lang voordat we deze dagen gaan vervan-

schappelijk gefundeerde informatie verkregen over

gen voor andere herdenkingsmomenten. En hoewel het

Lotty Huffener-Veffer (1921) overleefde de kampen Vught en

Onderzoeksuitkomst: als ouders meer praten over de

aspecten die verbonden zijn aan de vieringen en her-

voortbestaan van organisaties geen doel op zich is, lijkt

Auschwitz.

oorlogservaringen van familieleden met de Tweede We-

denkingen. Daarmee heeft het comité een impuls ge-

het tot die tijd van belang deze nationale herdenkingen

FOTO SUZANNE LIEM

reldoorlog, zorgt dat voor een hogere deelname bij hun

geven aan empirisch onderzoek op een terrein waar

en vieringen en hun organisatie te koesteren. <

kinderen aan Dodenherdenkingen.

dat zeer schaars is, ook internationaal. Onderzoekers

Onderzoeksuitkomst: dertig procent van de Nederlan-

“Mijn kinderen vroegen me op jonge leeftijd al vaak

die op eerder opgedane kennis van internationale on-

ders heeft (bijna) nooit over ervaringen gesproken met

waarom ik geen vader en moeder had, geen familie”,

derzoekers proberen verder te bouwen, lopen er al snel

familieleden die een oorlog hebben meegemaakt.

zegt Lotty Huffener-Veffer. “Dat klasgenootjes wel opa’s

tegenaan dat er weliswaar veel geschreven is over de

“Mijn ouders hebben dit soort dingen bewust voor hun

en oma’s hadden en zij niet is natuurlijk moeilijk voor

betekenis van vieringen en herdenkingen, maar dat er

kinderen verborgen gehouden”, vertelt Mient Jan Faber

ze geweest. Dan ga je toch maar vertellen wat er ge-

maar heel weinig bekend is over wie participeert aan dit

over de Tweede Wereldoorlog-ervaringen van zijn ou-

beurd is, zonder de vreselijkste details natuurlijk.”

soort dagen en wie niet. Misschien is die geringe aan-

ders – zijn vader zat in het verzet, ze hadden Joden in

Huffener vertelt op scholen over haar Tweede Wereld-

dacht toe te schrijven aan het idee dat het nationa-

huis. “Het is verstandig dat mijn ouders niets vertelden,

oorlog-ervaringen. Ook haar kinderen houden zich met

le vieringen zijn, waar (vrijwel) iedereen toch wel aan

omdat je je kinderen niet moet belasten. Kinderen krij-

het oorlogsverleden bezig. “Niet dat ik heb gezegd dat

mee doet. Maar bij het comité weten ze natuurlijk wel

gen misschien nachtmerries of wat dan ook. Het is dan

ze dat moesten doen, hoor. Een zat in het bestuur van

beter; om vieringen en herdenkingen in leven te hou-

beter om de bladzijde om te slaan.”

de Vriendenkring van Kamp Vught en een ander is bij-

den, is het van belang ook jonge generaties te moti-

“Ik was zo’n vijftien, zestien jaar toen ik dacht: ik moet

voorbeeld betrokken bij Stichting Sobibor.” En ook haar

veren om deel te nemen. Een hele spannende vraag

Marcel Lubbers is universitair

er nu toch eens iets over vragen. Ik probeerde het vooral

vijf kleinkinderen zijn actief: zo maken sommigen mu-

die opgeworpen is, is in hoeverre de nationale dagen

hoofddocent in de politieke

bij mijn moeder, voor mijn vader was het boek geslo-

ziek bij herdenkingen of bij de opening van een tentoon-

ook een bindende functie kunnen hebben als we stil

sociologie aan de Radboud

ten. Als je echt het een en ander hebt meegemaakt, dan

stelling. Huffener vindt het belangrijk dat ze op dit soort

zouden staan bij de onvrijheden in andere delen van

Universiteit (Nijmegen). Hij

zwijg je. Het is nooit gelukt om iets los te krijgen. Dat is

momenten aanwezig zijn: “Dan kunnen zij er weer over

de wereld, naast de omschreven herdenkings- en vie-

publiceerde

jammer, maar ook goed. Het is heel dubbel.”

verder vertellen.”

onder

andere

ringsfunctie. Vormen deze dagen niet die zeldzame

over de reden waarom men-

Mient Jan Faber (1940) is wiskundige. Vanaf 1974 was hij

De Joodse Lotty Huffener-Veffer (1921) werd in 1943 met

momenten waarop alle Nederlanders zich verbonden

sen op radicaal rechtse par-

algemeen secretaris van het Interkerkelijk Vredesberaad

haar ouders en zus afgevoerd naar Kamp Vught. Daarna

voelen? Het onderzoek lijkt dat idee te bevestigen.

tijen zeggen te stemmen en

(IKV). Door de landelijke campagne tegen kernwapens

kwam ze terecht in vernietigingskamp Auschwitz. Na de

De onderzoekers van de Universiteit Utrecht hebben

over

werd hij het boegbeeld van het IKV. In 2003 trad Faber te-

oorlog keerde zij als enige overlevende van haar familie

laten zien dat kennis over 4 mei van belang is voor het

maakte deel uit van de begeleidingscommissie van het onder-

rug bij het IKV.

terug. <

draagvlak voor herdenken op 4 mei; dat voorbeeldge-

zoek Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen.

46 | Onderzoek uitgelicht

euroscepticisme.

Hij

Onderzoek uitgelicht | 47

FEITEN EN CIJFERS

Steun voor mensenrechten in Nederland Steun voor mensenrechten afhankelijk van de context

Steun voor mensenrechten deels oppervlakkig

Ervaring met discriminatie Bijna 9 procent van de Nederlanders zegt in de afge-

denking, 4 mei 2015.

Na de Tweede Wereldoorlog wilde men oorlog en groot-

De steun voor de abstracte principes van mensenrechten

lopen 12 maanden gediscrimineerd te zijn vanwege

www.dx.doi.org/10.17026/dans-x8u-fkzx

schalige schending van mensenrechten in de toekomst

is hoog in de Nederland. Zo vindt 64,6% van de Neder-

bijvoorbeeld geloofsovertuiging, seksuele geaardheid,

Enkele honderden bezoekers hebben meegewerkt

voorkomen. Daarom werd de VN opgericht en in 1948

landers dat het anti-discriminatie principe altijd nageleefd

uiterlijk of leeftijd.

aan dit onderzoek. Met deze data krijgen we meer

de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens

moet worden, 79% vindt dat iedereen altijd recht heeft op

opgesteld. Het idee was dat alle mensen, ongeacht waar

basisbehoeften en 55,6 % vindt dat vrijheid van menings-

Gebruikte databronnen

de Dam in Amsterdam) beoordeeld en beleefd

ze wonen, dezelfde rechten hebben. Uit dit onderzoek

uiting altijd nageleefd moet worden.

•

wordt door de bezoekers.

komt naar voren dat steun voor mensenrechten altijd

Deze steun verdwijnt deels indien men naar steun voor

Freedom and Liberation Day in the Netherlands.

context-afhankelijk is. Dat mensen bijvoorbeeld gelijk-

mensenrechten in concrete situaties vraagt. Zo vindt

Longitudinal Internet Studies for the Social Scien-

heid tussen vrouwen en mannen of sociale rechten in

bijvoorbeeld slechts eenderde van de Nederlanders dat

ces, CentERdata, Tilburg (peildatum April 2014).

www.easy.dans.knaw.nl/ui/datasets/id/easy-dataset:

Nederland belangrijk vinden, wil niet zeggen dat zij dit

vrouwen nooit geweigerd mogen worden door werkge-

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/551

58957

even belangrijk vinden in andere landen.

vers, omdat zij zwanger zijn. Minder dan de helft vindt dat

Deze vragenlijst is afgenomen bij een representa-

In totaal zijn vijf festivals onderzocht (Amsterdam,

asielzoekers recht hebben op opvang tot duidelijk is of zij

tief panel. Meer dan 6000 Nederlanders hebben

Assen, Utrecht, Wageningen en Zoetermeer) en

in Nederland mogen blijven en slechts een kwart van de

meegewerkt aan dit onderzoek. Voordeel van deze

hebben meer dan duizend bezoekers van deze fes-

Nederlanders vindt dat Moslims altijd het recht hebben

data is onder andere dat onze vragenlijst

over

tivals meegewerkt aan deze studie. Dit is de eerste

Korans uit te delen op straat om het woord van god te

4 en 5 mei is voorgelegd aan een panel. Dit houdt

studie naar bezoekers van de Bevrijdingsfestivals

verspreiden.

in dat de respondenten op een eerder tijdstip ande-

die op de dag van het bezoek uitgevoerd werd. Hier-

re vragenlijsten hebben ingevuld. Hierdoor kunnen

door kon voor het eerst een goed beeld ontstaan

HELEMAAL MEE EENS IN %

wij heel veel informatie linken aan attitudes rondom

over hoe bezoekers hun bezoek ervaren en inrich-

64.6

4 en 5 mei, oorlog en vrede (denk aan politieke voor-

ten.

Groepen mogen niet gediscrimineerd worden Werkgevers mogen oudere sollicitanten niet weigeren omdat zij duurder zijn

41.3

Een cafébaas mag allochtonen niet de toegang tot zijn café weigeren

42.5

Het mag nooit zo zijn dat mannen voor hetzelfde werk meer betaald worden dan vrouwen Het is onaanvaardbaar dat homo’s niet kunnen trouwen omdat ambtenaren dit weigeren

•

de Regt, S. (2015). Onderzoek Nationale Dodenher-

inzicht in hoe de Nationale Dodenherdenking (op de Regt, S., van der Lippe, T. & Jaspers, E. (2014a).

keuren, huishoudsamenstelling, participatie, etc.).

•

de Regt, S. (2014). Onderzoek Bevrijdingsfestivals, 5 mei 2014.

•

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2012, Bureau Veld-

de Regt, S., van der Lippe, T. & Jaspers, E. (2014b).

kamp, Amsterdam (peildatum februari 2012).

66.3

Freedom and Liberation Day in the Netherlands.

www.4en5mei.nl/onderzoek/meerjarig_onderzoek/

63.9

Immigrant Panel - Longitudinal Internet Studies for

nationaal_vrijheidsonderzoek.

Een werkgever heeft niet het recht een vrouw te weigeren omdat zij zwanger is

32.8

the Social Sciences, CentERdata, Tilburg (peildatum

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei voert elk jaar een

Poolse werknemers moeten hetzelfde verdienen als hun Nederlandse collega’s

42.7

April 2014).

onderzoek uit om te achterhalen hoe Nederlanders

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/552

denken over 4 en 5 mei, solidariteit, oorlog en vrij-

•

Iedereen heeft recht op o.a. voldoende eten, een dak boven het hoofd en gezondheidzorg

79.0

Met deze data kan voor het eerst goed zicht verkre-

heid. In 2012 is een speciale module toegevoegd

Ook al is de zorg voor chronisch zieken duurder, de basispremie moet voor iedereen gelijk zijn

63.9

gen worden hoe Nederlanders met een (gedeelte-

om het kennisniveau over de Tweede Wereldoorlog

Asielzoekers hebben recht op opvang tot het duidelijk is of zij in Nederland mogen blijven

46.7

lijk) niet-Nederlandse achtergrond 4 en 5 mei erva-

te onderzoeken. De data is representatief voor de

ren en in hoeverre zij meedoen aan de activiteiten

Nederlandse bevolking.

Iedereen moet kunnen zeggen wat hij of zij denkt en/of voelt

55.6

Geert Wilders mag zich negatief uitlaten over de Koran, ondanks dat dit beledigend is voor Moslims

23.2

Moslims hebben het recht op straat Korans uit te delen om het woord van Allah te verspreiden

27.1

op deze dagen.

•

•

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2013, Bureau Veld-

Meuleman, R. & Lubbers, M. (2011). Longitudinal

kamp, Amsterdam (peildatum februari 2013).

Internet Studies for the Social Sciences (2013), Na-

www.4en5mei.nl/onderzoek/meerjarig_onderzoek/

tionalism and the national dimension of cultural con-

nationaal_vrijheidsonderzoek

sumption, CentERdata, Tilburg (peildatum Septem-

Eigen belang speelt rol in steun voor mensenrechten

steun voor homorechten groter onder homoseksuelen,

ber 2011).

Bij de onderzoeksresultaten staat steeds duidelijk vermeld

vinden Moslims minder vaak dat politici en cartoonis-

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/259

op welke data deze onderzoeksresultaten zijn gebaseerd.

Mensen steunen vaker mensenrechten indien dit in

ten zich negatief mogen uitlaten over de Islam en vin-

Met deze data van het LISS panel kan de relatie tus-

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a

hun eigen belang is. Zo vinden vrouwen gelijkheid tus-

den mensen die PVV gestemd hebben vaker dat Geert

sen nationale verbondenheid en deelname aan 4 en

sen mannen en vrouwen belangrijker dan mannen, is

Wilders negatieve uitlatingen mag doen over Moslims.

5 mei goed onderzocht worden.

48 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 49

FEITEN EN CIJFERS

Steun voor mensenrechten in Nederland Steun voor mensenrechten afhankelijk van de context

Steun voor mensenrechten deels oppervlakkig

Ervaring met discriminatie Bijna 9 procent van de Nederlanders zegt in de afge-

denking, 4 mei 2015.

Na de Tweede Wereldoorlog wilde men oorlog en groot-

De steun voor de abstracte principes van mensenrechten

lopen 12 maanden gediscrimineerd te zijn vanwege

www.dx.doi.org/10.17026/dans-x8u-fkzx

schalige schending van mensenrechten in de toekomst

is hoog in de Nederland. Zo vindt 64,6% van de Neder-

bijvoorbeeld geloofsovertuiging, seksuele geaardheid,

Enkele honderden bezoekers hebben meegewerkt

voorkomen. Daarom werd de VN opgericht en in 1948

landers dat het anti-discriminatie principe altijd nageleefd

uiterlijk of leeftijd.

aan dit onderzoek. Met deze data krijgen we meer

de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens

moet worden, 79% vindt dat iedereen altijd recht heeft op

opgesteld. Het idee was dat alle mensen, ongeacht waar

basisbehoeften en 55,6 % vindt dat vrijheid van menings-

Gebruikte databronnen

de Dam in Amsterdam) beoordeeld en beleefd

ze wonen, dezelfde rechten hebben. Uit dit onderzoek

uiting altijd nageleefd moet worden.

•

wordt door de bezoekers.

komt naar voren dat steun voor mensenrechten altijd

Deze steun verdwijnt deels indien men naar steun voor

Freedom and Liberation Day in the Netherlands.

context-afhankelijk is. Dat mensen bijvoorbeeld gelijk-

mensenrechten in concrete situaties vraagt. Zo vindt

Longitudinal Internet Studies for the Social Scien-

heid tussen vrouwen en mannen of sociale rechten in

bijvoorbeeld slechts eenderde van de Nederlanders dat

ces, CentERdata, Tilburg (peildatum April 2014).

www.easy.dans.knaw.nl/ui/datasets/id/easy-dataset:

Nederland belangrijk vinden, wil niet zeggen dat zij dit

vrouwen nooit geweigerd mogen worden door werkge-

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/551

58957

even belangrijk vinden in andere landen.

vers, omdat zij zwanger zijn. Minder dan de helft vindt dat

Deze vragenlijst is afgenomen bij een representa-

In totaal zijn vijf festivals onderzocht (Amsterdam,

asielzoekers recht hebben op opvang tot duidelijk is of zij

tief panel. Meer dan 6000 Nederlanders hebben

Assen, Utrecht, Wageningen en Zoetermeer) en

in Nederland mogen blijven en slechts een kwart van de

meegewerkt aan dit onderzoek. Voordeel van deze

hebben meer dan duizend bezoekers van deze fes-

Nederlanders vindt dat Moslims altijd het recht hebben

data is onder andere dat onze vragenlijst

over

tivals meegewerkt aan deze studie. Dit is de eerste

Korans uit te delen op straat om het woord van god te

4 en 5 mei is voorgelegd aan een panel. Dit houdt

studie naar bezoekers van de Bevrijdingsfestivals

verspreiden.

in dat de respondenten op een eerder tijdstip ande-

die op de dag van het bezoek uitgevoerd werd. Hier-

re vragenlijsten hebben ingevuld. Hierdoor kunnen

door kon voor het eerst een goed beeld ontstaan

HELEMAAL MEE EENS IN %

wij heel veel informatie linken aan attitudes rondom

over hoe bezoekers hun bezoek ervaren en inrich-

64.6

4 en 5 mei, oorlog en vrede (denk aan politieke voor-

ten.

Groepen mogen niet gediscrimineerd worden Werkgevers mogen oudere sollicitanten niet weigeren omdat zij duurder zijn

41.3

Een cafébaas mag allochtonen niet de toegang tot zijn café weigeren

42.5

Het mag nooit zo zijn dat mannen voor hetzelfde werk meer betaald worden dan vrouwen Het is onaanvaardbaar dat homo’s niet kunnen trouwen omdat ambtenaren dit weigeren

•

de Regt, S. (2015). Onderzoek Nationale Dodenher-

inzicht in hoe de Nationale Dodenherdenking (op de Regt, S., van der Lippe, T. & Jaspers, E. (2014a).

keuren, huishoudsamenstelling, participatie, etc.).

•

de Regt, S. (2014). Onderzoek Bevrijdingsfestivals, 5 mei 2014.

•

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2012, Bureau Veld-

de Regt, S., van der Lippe, T. & Jaspers, E. (2014b).

kamp, Amsterdam (peildatum februari 2012).

66.3

Freedom and Liberation Day in the Netherlands.

www.4en5mei.nl/onderzoek/meerjarig_onderzoek/

63.9

Immigrant Panel - Longitudinal Internet Studies for

nationaal_vrijheidsonderzoek.

Een werkgever heeft niet het recht een vrouw te weigeren omdat zij zwanger is

32.8

the Social Sciences, CentERdata, Tilburg (peildatum

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei voert elk jaar een

Poolse werknemers moeten hetzelfde verdienen als hun Nederlandse collega’s

42.7

April 2014).

onderzoek uit om te achterhalen hoe Nederlanders

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/552

denken over 4 en 5 mei, solidariteit, oorlog en vrij-

•

Iedereen heeft recht op o.a. voldoende eten, een dak boven het hoofd en gezondheidzorg

79.0

Met deze data kan voor het eerst goed zicht verkre-

heid. In 2012 is een speciale module toegevoegd

Ook al is de zorg voor chronisch zieken duurder, de basispremie moet voor iedereen gelijk zijn

63.9

gen worden hoe Nederlanders met een (gedeelte-

om het kennisniveau over de Tweede Wereldoorlog

Asielzoekers hebben recht op opvang tot het duidelijk is of zij in Nederland mogen blijven

46.7

lijk) niet-Nederlandse achtergrond 4 en 5 mei erva-

te onderzoeken. De data is representatief voor de

ren en in hoeverre zij meedoen aan de activiteiten

Nederlandse bevolking.

Iedereen moet kunnen zeggen wat hij of zij denkt en/of voelt

55.6

Geert Wilders mag zich negatief uitlaten over de Koran, ondanks dat dit beledigend is voor Moslims

23.2

Moslims hebben het recht op straat Korans uit te delen om het woord van Allah te verspreiden

27.1

op deze dagen.

•

•

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2013, Bureau Veld-

Meuleman, R. & Lubbers, M. (2011). Longitudinal

kamp, Amsterdam (peildatum februari 2013).

Internet Studies for the Social Sciences (2013), Na-

www.4en5mei.nl/onderzoek/meerjarig_onderzoek/

tionalism and the national dimension of cultural con-

nationaal_vrijheidsonderzoek

sumption, CentERdata, Tilburg (peildatum Septem-

Eigen belang speelt rol in steun voor mensenrechten

steun voor homorechten groter onder homoseksuelen,

ber 2011).

Bij de onderzoeksresultaten staat steeds duidelijk vermeld

vinden Moslims minder vaak dat politici en cartoonis-

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/259

op welke data deze onderzoeksresultaten zijn gebaseerd.

Mensen steunen vaker mensenrechten indien dit in

ten zich negatief mogen uitlaten over de Islam en vin-

Met deze data van het LISS panel kan de relatie tus-

LISS data: de Regt, van der Lippe & Jaspers, 2014a

hun eigen belang is. Zo vinden vrouwen gelijkheid tus-

den mensen die PVV gestemd hebben vaker dat Geert

sen nationale verbondenheid en deelname aan 4 en

sen mannen en vrouwen belangrijker dan mannen, is

Wilders negatieve uitlatingen mag doen over Moslims.

5 mei goed onderzocht worden.

48 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 49

INTERVIEW

> Maarten Dallinga

4 en 5 mei in dorp en stad

Duizenden Nederlanders zijn op lokaal niveau be-

en Olthof zijn vrijwilligers; zij is met pensioen en was

trokken bij de organisatie van activiteiten op en rond

PvdA-wethouder in Wageningen, hij is zelfstandig on-

4 en 5 mei. Wat beweegt hen? En wat betekent het voor

derwijsadviseur.

hun werk dat generaties verschillen in hun opvattingen over herdenken en vieren? Drie betrokkenen vertellen.

Waar komen jullie opvattingen over vrijheid vandaan?

Lubberding: “Ik kreeg toen ik opgroeide mee hoe de Tweede Wereldoorlog voor mijn familie was geweest –

“Wat is dit leuk, zo’n gedachtenuitwisseling”, zegt

dat heeft invloed gehad. In het dorp van mijn opa wer-

Bevrijdingsfestival Utrecht

Arie Olthof (50) aan het einde van het gesprek. Het

den verschillende jongens opgeroepen om te gaan wer-

FOTO BART HEEMSKERK

gebeurt zelden, dat de penningmeester van het Co-

ken in Duitsland. Maar niemand meldde zich en

mité 4 en 5 mei Soest-Soesterberg spreekt met men-

daarom werd een aantal mannen gevangen genomen,

vrijheid waarmee ik ben opgegroeid bepalend geweest:

sen die in een ándere gemeente op lokaal niveau betrok-

onder wie mijn opa. Als niemand zich zou melden, zou

ik was onderdeel van een streng gereformeerd gezin,

ken zijn bij 4 en 5 mei.

hij worden geëxecuteerd. Dus hij heeft in doodsangst

met een heleboel dogma’s. Ik heb mij daar gelukkig

Dat geldt ook voor Maria Hertsenberg (67), voorzit-

gezeten. Mijn oma was op dat moment zwanger. Uit-

van losgemaakt.”

ter van het Comité 4 mei Deventer, en Esther Lubber-

eindelijk zwichtten de mannen in het dorp voor de druk

ding (43), tot 1 juli 2015 directeur van Bevrijdingsfestival

en werd mijn opa vrijgelaten. Hij had vervolgens veel

Hoe zijn jullie bij de organisatie van 4 en 5 mei-activitei-

Utrecht (tien jaar) en nu projectcoördinator van de Vrij-

nachtmerries, dat kreeg ik mee. Niet dat er veel over

ten betrokken geraakt?

heidscolleges, een jaarlijkse serie lezingen in de aan-

werd gepraat, maar iedereen in de familie wist het.”

“Ik ken de burgemeester van Deventer en die polste

loop naar 5 mei. De drie ontmoeten elkaar in een bras-

Hertsenberg luistert met belangstelling. “Ook mijn op-

mij of ik een nieuw comité wilde opzetten - inmid-

serie in de Utrechtse binnenstad.

vattingen over vrijheid zijn voor een groot deel door de

dels ruim vijf jaar geleden”, vertelt Hertsenberg. Ol-

oorlog gevormd.” Dat sluit aan op het onderzoek Vrij-

thof zong bij een koor in zijn studententijd in Gro-

Direct maar een moeilijke: wat betekent vrijheid voor

heid en onvrijheid door de generaties heen, waaruit blijkt

ningen, dat na de Dodenherdenking op 4 mei altijd

Maria Hertsenberg, Arie Olthof en Esther Lubberding

jullie?

dat de Tweede Wereldoorlog de historische gebeurtenis

een concert verzorgde. Jaren later werd hij door een

FOTO MARLOUS VAN MERKENSTEIN

Lubberding: “Artikel 1 van de grondwet vat alles samen:

blijft die het denken van Nederlanders over vrijheid het

kennis benaderd om actief te worden voor het comi-

geen discriminatie. Dus elkaar ruimte geven, zodat ie-

meest heeft beïnvloed. Hertsenberg: “Vrienden van

té van Soest-Soesterberg. “Ik dacht: waarom niet?” Lub-

Het is een samenwerking met Bevrijdingsfestivals in

dereen zichzelf kan zijn.”

mijn ouders verloren door een bombardement op Wa-

berding werd ook gevraagd en begon als pr-dame van

acht provincies. In 2015 verzorgden onder anderen Ad

Hertsenberg: “Voor mij is vrijheid dat je kunt denken en

geningen alledrie hun kinderen. Daarover werd thuis

het Bevrijdingsfestival Utrecht. “Ik vond het zo’n eer dat

van Liempt, Arend Jan Boekestijn, Petra Stienen en

zeggen wat je wilt, met respect voor anderen.”

verteld en dat maakte indruk. Toen mijn man en ik in

ik werd benaderd”, zegt ze. “Ik kan alleen maar dingen

Sheila Sitalsing een lezing.

Olthof: “Daar ben ik het mee eens. En als ik denk aan

Wageningen kwamen wonen, is de vrouw van dat stel

verkopen waar ik inhoudelijk achter sta en daar hoort

In Deventer organiseert Hertsenberg jaarlijks een 4

vrijheid, denk ik ook gelijk: daar moet je iets mee, je

een beetje de oma van onze kinderen geworden. Ik had

dit bij.”

mei-herdenking.

moet solidair zijn met wie niet of minder vrij is.”

altijd het gevoel dat ik iets goed moest maken, omdat

Inmiddels is Lubberding dus coördinator van de Vrij-

Het comité in Soest-Soesterberg organiseert ook ieder

zij haar kinderen moest missen.”

heidscolleges. De lezingen zijn gebaseerd op de in 1941

jaar op 4 mei een herdenking, en enkele feestactiviteiten

uitgesproken Four Freedoms van de Amerikaanse presi-

op 5 mei. Op 19 november wordt jaarlijks de moord op

Lubberding is zzp’er, gespecialiseerd in projectmanagement en fondsenwerving. Haar werk voor de Vrij-

De vrijheidsgevoelens van Olthof zijn minder door de

dent Franklin Delano Roosevelt (vrijheid van menings-

33 verzetsstrijders herdacht, die op die datum in 1942

heidscolleges is een betaalde opdracht. Hertsenberg

oorlog beïnvloed: “Voor mij is vooral het gevoel van on-

uiting, godsdienst, vrijwaring van gebrek en van angst).

werden gefusilleerd op de voormalige vliegbasis Soes-

50 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 51

INTERVIEW

> Maarten Dallinga

4 en 5 mei in dorp en stad

Duizenden Nederlanders zijn op lokaal niveau be-

en Olthof zijn vrijwilligers; zij is met pensioen en was

trokken bij de organisatie van activiteiten op en rond

PvdA-wethouder in Wageningen, hij is zelfstandig on-

4 en 5 mei. Wat beweegt hen? En wat betekent het voor

derwijsadviseur.

hun werk dat generaties verschillen in hun opvattingen over herdenken en vieren? Drie betrokkenen vertellen.

Waar komen jullie opvattingen over vrijheid vandaan?

Lubberding: “Ik kreeg toen ik opgroeide mee hoe de Tweede Wereldoorlog voor mijn familie was geweest –

“Wat is dit leuk, zo’n gedachtenuitwisseling”, zegt

dat heeft invloed gehad. In het dorp van mijn opa wer-

Bevrijdingsfestival Utrecht

Arie Olthof (50) aan het einde van het gesprek. Het

den verschillende jongens opgeroepen om te gaan wer-

FOTO BART HEEMSKERK

gebeurt zelden, dat de penningmeester van het Co-

ken in Duitsland. Maar niemand meldde zich en

mité 4 en 5 mei Soest-Soesterberg spreekt met men-

daarom werd een aantal mannen gevangen genomen,

vrijheid waarmee ik ben opgegroeid bepalend geweest:

sen die in een ándere gemeente op lokaal niveau betrok-

onder wie mijn opa. Als niemand zich zou melden, zou

ik was onderdeel van een streng gereformeerd gezin,

ken zijn bij 4 en 5 mei.

hij worden geëxecuteerd. Dus hij heeft in doodsangst

met een heleboel dogma’s. Ik heb mij daar gelukkig

Dat geldt ook voor Maria Hertsenberg (67), voorzit-

gezeten. Mijn oma was op dat moment zwanger. Uit-

van losgemaakt.”

ter van het Comité 4 mei Deventer, en Esther Lubber-

eindelijk zwichtten de mannen in het dorp voor de druk

ding (43), tot 1 juli 2015 directeur van Bevrijdingsfestival

en werd mijn opa vrijgelaten. Hij had vervolgens veel

Hoe zijn jullie bij de organisatie van 4 en 5 mei-activitei-

Utrecht (tien jaar) en nu projectcoördinator van de Vrij-

nachtmerries, dat kreeg ik mee. Niet dat er veel over

ten betrokken geraakt?

heidscolleges, een jaarlijkse serie lezingen in de aan-

werd gepraat, maar iedereen in de familie wist het.”

“Ik ken de burgemeester van Deventer en die polste

loop naar 5 mei. De drie ontmoeten elkaar in een bras-

Hertsenberg luistert met belangstelling. “Ook mijn op-

mij of ik een nieuw comité wilde opzetten - inmid-

serie in de Utrechtse binnenstad.

vattingen over vrijheid zijn voor een groot deel door de

dels ruim vijf jaar geleden”, vertelt Hertsenberg. Ol-

oorlog gevormd.” Dat sluit aan op het onderzoek Vrij-

thof zong bij een koor in zijn studententijd in Gro-

Direct maar een moeilijke: wat betekent vrijheid voor

heid en onvrijheid door de generaties heen, waaruit blijkt

ningen, dat na de Dodenherdenking op 4 mei altijd

Maria Hertsenberg, Arie Olthof en Esther Lubberding

jullie?

dat de Tweede Wereldoorlog de historische gebeurtenis

een concert verzorgde. Jaren later werd hij door een

FOTO MARLOUS VAN MERKENSTEIN

Lubberding: “Artikel 1 van de grondwet vat alles samen:

blijft die het denken van Nederlanders over vrijheid het

kennis benaderd om actief te worden voor het comi-

geen discriminatie. Dus elkaar ruimte geven, zodat ie-

meest heeft beïnvloed. Hertsenberg: “Vrienden van

té van Soest-Soesterberg. “Ik dacht: waarom niet?” Lub-

Het is een samenwerking met Bevrijdingsfestivals in

dereen zichzelf kan zijn.”

mijn ouders verloren door een bombardement op Wa-

berding werd ook gevraagd en begon als pr-dame van

acht provincies. In 2015 verzorgden onder anderen Ad

Hertsenberg: “Voor mij is vrijheid dat je kunt denken en

geningen alledrie hun kinderen. Daarover werd thuis

het Bevrijdingsfestival Utrecht. “Ik vond het zo’n eer dat

van Liempt, Arend Jan Boekestijn, Petra Stienen en

zeggen wat je wilt, met respect voor anderen.”

verteld en dat maakte indruk. Toen mijn man en ik in

ik werd benaderd”, zegt ze. “Ik kan alleen maar dingen

Sheila Sitalsing een lezing.

Olthof: “Daar ben ik het mee eens. En als ik denk aan

Wageningen kwamen wonen, is de vrouw van dat stel

verkopen waar ik inhoudelijk achter sta en daar hoort

In Deventer organiseert Hertsenberg jaarlijks een 4

vrijheid, denk ik ook gelijk: daar moet je iets mee, je

een beetje de oma van onze kinderen geworden. Ik had

dit bij.”

mei-herdenking.

moet solidair zijn met wie niet of minder vrij is.”

altijd het gevoel dat ik iets goed moest maken, omdat

Inmiddels is Lubberding dus coördinator van de Vrij-

Het comité in Soest-Soesterberg organiseert ook ieder

zij haar kinderen moest missen.”

heidscolleges. De lezingen zijn gebaseerd op de in 1941

jaar op 4 mei een herdenking, en enkele feestactiviteiten

uitgesproken Four Freedoms van de Amerikaanse presi-

op 5 mei. Op 19 november wordt jaarlijks de moord op

Lubberding is zzp’er, gespecialiseerd in projectmanagement en fondsenwerving. Haar werk voor de Vrij-

De vrijheidsgevoelens van Olthof zijn minder door de

dent Franklin Delano Roosevelt (vrijheid van menings-

33 verzetsstrijders herdacht, die op die datum in 1942

heidscolleges is een betaalde opdracht. Hertsenberg

oorlog beïnvloed: “Voor mij is vooral het gevoel van on-

uiting, godsdienst, vrijwaring van gebrek en van angst).

werden gefusilleerd op de voormalige vliegbasis Soes-

50 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 51

“Het wordt steeds drukker bij onze Dodenherdenking”

Wat doen jullie om zoveel mogelijk mensen bij 4 en 5 mei te blijven betrekken?

hun onvrijheid. Dat ze vertellen hoe het in hun land

“Toen we ons comité gingen opzetten, wilden we dat

ging en laten zien hoe blij we met de vrijheid hier moe-

het breed gedragen zou worden”, vertelt Hertsen-

ten zijn. Dat is een plan voor komend jaar.”

berg. “Daarom is een van de bestuursleden de directeur

Lubberding is enthousiast. “Je kunt er ook de Tweede

van een poppodium. Hij heeft geregeld dat ieder jaar

Wereldoorlog bij betrekken. Toen gingen mensen ook

een jongere een lied over vrijheid maakt.”

op de vlucht, op zoek naar een veilig heenkomen. En

“Mooi”, zegt Olthof, en hij vertelt over wat er bij hem

ook toen werd niet iedereen overal toegelaten. Het

wordt gedaan om jongeren te bereiken: “Een basis-

bewustzijn dat dingen opnieuw kunnen gebeuren,

Imam Yassin Elforkani gaf een Vrijheidscollege in Utrecht, 2015

school heeft een oorlogsmonument geadopteerd

dat moeten we ook bij nieuwe generaties planten.” De

FOTO BART HEEMSKERK

en leerlingen van een andere school interviewen ieder

vluchtelingencrisis zal ook een plek krijgen in de nieuwe

jaar nabestaanden van een Soester oorlogsslachtof-

reeks Vrijheidscolleges.

Maria Hertsenberg, Arie Olthof en Esther Lubberding

terberg. “Voor mij draait het op 4 en 5 mei om de vraag:

fer. Vervolgens vertellen ze daar iets over op 4 mei. Dat

wat betekent het om in vrijheid te leven en wat vraagt

maakt heel veel indruk, dat is fantastisch.” Met een

Volgens het Nationaal Vrijheidsonderzoek 2015 vindt

het van ieder van ons?”, zegt Olthof. “De Tweede We-

glimlach: “En een jongen die bij ons zijn maatschappe-

ruim de helft van de Nederlanders 4 en 5 mei even

reldoorlog is daarbij het referentiepunt.”

lijke stage liep, vond alles zo interessant dat hij vroeg:

belangrijk. Wel zegt 61 procent van de mensen in

“Ook ik zie in mijn werk de Tweede Wereldoorlog als het

‘Kan ik misschien jeugdbestuurslid worden?’ Dat had

het onderzoeksprogramma naar vrijheid en onvrij-

vertrekpunt”, zegt Lubberding. “Wel spelen recente en

hij zelf bedacht, die functie hebben we toen gecreëerd.

heid dat verdriet in het algemeen meer indruk maakt

huidige conflicten een steeds belangrijkere rol. Ik denk

Hij gaat met ons meedenken over het betrekken van

dan vreugde. Herkenbaar?

Eigenlijk zeggen jullie alledrie: we moeten leren van het

dat de hele jonge generatie, de pubers van nu, zich mak-

jongeren bij 4 en 5 mei.”

“Ik heb niet veel met 5 mei”, zegt Olthof direct. “Dat is

verleden. Maar kunnen we dat wel?

FOTO MARLOUS VAN MERKENSTEIN

een leuk feest of zo, maar…”

“We zouden ertoe in staat moeten zijn”, zegt Lub-

geleden zijn. De Tweede Wereldoorlog kun je gebruiken

Het kwam al een paar keer voorbij: persoonlijke verha-

Lubberding, lachend: “Ho ho, op de festivals wor-

berding. “Je kunt als individu leren”, reageert Olthof.

als meest extreme voorbeeld van hoe het niet moet.”

len hebben kracht.

den ook veel inhoudelijke dingen georganiseerd, hoor.”

“Maar je hebt nauwelijks invloed op wat er op collectief

Olthof: “Zeker, want oorlogen gaan over grote getal-

“Waar het voor mij om gaat: ik vier de vrijheid elke dag,

niveau gebeurt. Daar word ik soms wel verdrietig van.”

Uit het onderzoeksprogramma naar vrijheid en on-

len. Maak het klein, dan gaat het leven. “Wij willen iets

dat maakt het moeilijk om op 5 mei iets extra’s te voe-

vrijheid blijkt dat oudere Nederlanders meer belang

met de vluchtelingencrisis”, zegt Hertsenberg. Neder-

len”, gaat Olthof verder. “Volgens mij is 5 mei wel goed,

Hebben jullie vertrouwen in de toekomst van 4 en 5 mei?

hechten aan 4 en 5 mei dan jongere Nederlanders. Het

landers zijn steeds minder verdraagzaam, merkt ze

maar een dag van het democratisch burgerschap of iets

“Sinds een paar jaar wel weer”, zegt Hertsenberg. De

verbaast het drietal niet. “Het heeft volgens mij alles

meermalen op. “Daarom denken we er bijvoorbeeld

dergelijks zou ik veel beter vinden. Dat is actiever. Het

rest knikt instemmend. “Het wordt steeds drukker bij

te maken met de afstand tot de Tweede Wereldoorlog”,

aan om vluchtelingen die hier een paar jaar zijn en goed

moet volgens mij meer gaan om de verantwoordelijk-

onze Dodenherdenking, en dat zie je ook in andere ge-

zegt Hertsenberg.

Nederlands spreken, op scholen te laten vertellen over

heid die bij vrijheid hoort.”

meenten. We zien steeds meer jonge mensen.” <

kelijker in oorlogen kunnen verplaatsen die minder lang

52 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 53

“Het wordt steeds drukker bij onze Dodenherdenking”

Wat doen jullie om zoveel mogelijk mensen bij 4 en 5 mei te blijven betrekken?

hun onvrijheid. Dat ze vertellen hoe het in hun land

“Toen we ons comité gingen opzetten, wilden we dat

ging en laten zien hoe blij we met de vrijheid hier moe-

het breed gedragen zou worden”, vertelt Hertsen-

ten zijn. Dat is een plan voor komend jaar.”

berg. “Daarom is een van de bestuursleden de directeur

Lubberding is enthousiast. “Je kunt er ook de Tweede

van een poppodium. Hij heeft geregeld dat ieder jaar

Wereldoorlog bij betrekken. Toen gingen mensen ook

een jongere een lied over vrijheid maakt.”

op de vlucht, op zoek naar een veilig heenkomen. En

“Mooi”, zegt Olthof, en hij vertelt over wat er bij hem

ook toen werd niet iedereen overal toegelaten. Het

wordt gedaan om jongeren te bereiken: “Een basis-

bewustzijn dat dingen opnieuw kunnen gebeuren,

Imam Yassin Elforkani gaf een Vrijheidscollege in Utrecht, 2015

school heeft een oorlogsmonument geadopteerd

dat moeten we ook bij nieuwe generaties planten.” De

FOTO BART HEEMSKERK

en leerlingen van een andere school interviewen ieder

vluchtelingencrisis zal ook een plek krijgen in de nieuwe

jaar nabestaanden van een Soester oorlogsslachtof-

reeks Vrijheidscolleges.

Maria Hertsenberg, Arie Olthof en Esther Lubberding

terberg. “Voor mij draait het op 4 en 5 mei om de vraag:

fer. Vervolgens vertellen ze daar iets over op 4 mei. Dat

wat betekent het om in vrijheid te leven en wat vraagt

maakt heel veel indruk, dat is fantastisch.” Met een

Volgens het Nationaal Vrijheidsonderzoek 2015 vindt

het van ieder van ons?”, zegt Olthof. “De Tweede We-

glimlach: “En een jongen die bij ons zijn maatschappe-

ruim de helft van de Nederlanders 4 en 5 mei even

reldoorlog is daarbij het referentiepunt.”

lijke stage liep, vond alles zo interessant dat hij vroeg:

belangrijk. Wel zegt 61 procent van de mensen in

“Ook ik zie in mijn werk de Tweede Wereldoorlog als het

‘Kan ik misschien jeugdbestuurslid worden?’ Dat had

het onderzoeksprogramma naar vrijheid en onvrij-

vertrekpunt”, zegt Lubberding. “Wel spelen recente en

hij zelf bedacht, die functie hebben we toen gecreëerd.

heid dat verdriet in het algemeen meer indruk maakt

huidige conflicten een steeds belangrijkere rol. Ik denk

Hij gaat met ons meedenken over het betrekken van

dan vreugde. Herkenbaar?

Eigenlijk zeggen jullie alledrie: we moeten leren van het

dat de hele jonge generatie, de pubers van nu, zich mak-

jongeren bij 4 en 5 mei.”

“Ik heb niet veel met 5 mei”, zegt Olthof direct. “Dat is

verleden. Maar kunnen we dat wel?

FOTO MARLOUS VAN MERKENSTEIN

een leuk feest of zo, maar…”

“We zouden ertoe in staat moeten zijn”, zegt Lub-

geleden zijn. De Tweede Wereldoorlog kun je gebruiken

Het kwam al een paar keer voorbij: persoonlijke verha-

Lubberding, lachend: “Ho ho, op de festivals wor-

berding. “Je kunt als individu leren”, reageert Olthof.

als meest extreme voorbeeld van hoe het niet moet.”

len hebben kracht.

den ook veel inhoudelijke dingen georganiseerd, hoor.”

“Maar je hebt nauwelijks invloed op wat er op collectief

Olthof: “Zeker, want oorlogen gaan over grote getal-

“Waar het voor mij om gaat: ik vier de vrijheid elke dag,

niveau gebeurt. Daar word ik soms wel verdrietig van.”

Uit het onderzoeksprogramma naar vrijheid en on-

len. Maak het klein, dan gaat het leven. “Wij willen iets

dat maakt het moeilijk om op 5 mei iets extra’s te voe-

vrijheid blijkt dat oudere Nederlanders meer belang

met de vluchtelingencrisis”, zegt Hertsenberg. Neder-

len”, gaat Olthof verder. “Volgens mij is 5 mei wel goed,

Hebben jullie vertrouwen in de toekomst van 4 en 5 mei?

hechten aan 4 en 5 mei dan jongere Nederlanders. Het

landers zijn steeds minder verdraagzaam, merkt ze

maar een dag van het democratisch burgerschap of iets

“Sinds een paar jaar wel weer”, zegt Hertsenberg. De

verbaast het drietal niet. “Het heeft volgens mij alles

meermalen op. “Daarom denken we er bijvoorbeeld

dergelijks zou ik veel beter vinden. Dat is actiever. Het

rest knikt instemmend. “Het wordt steeds drukker bij

te maken met de afstand tot de Tweede Wereldoorlog”,

aan om vluchtelingen die hier een paar jaar zijn en goed

moet volgens mij meer gaan om de verantwoordelijk-

onze Dodenherdenking, en dat zie je ook in andere ge-

zegt Hertsenberg.

Nederlands spreken, op scholen te laten vertellen over

heid die bij vrijheid hoort.”

meenten. We zien steeds meer jonge mensen.” <

kelijker in oorlogen kunnen verplaatsen die minder lang

52 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 53

COLUMN

> Tanja van der Lippe Eva Jaspers

Een top 3 van de onderzoeksresultaten Begeleiders Tanja van der Lippe & Eva Jaspers presen-

vooral als daarover gecommuniceerd wordt met jonge-

3. Herdenken verleer je nooit

teren de mooiste onderzoeksresultaten:

re generaties. En niet alleen door te communiceren

Een derde belangrijke bevinding zien we in ons onder-

wordt mensen geleerd deel te nemen aan collectieve

zoek naar de betrokkenheid bij nationale herdenkin-

1. Herdenken is overdraagbaar

herdenkingen: voorbeeldgedrag, het participeren door

gen en vieringen door Nederlanders van buitenland-

Manja Coopmans heeft aangetoond dat het vertellen

ouders aan nationale herdenkingen, heeft een blijvende

se herkomst: Nederlanders van een andere etnische

van verhalen van groot belang is bij de overdracht van

invloed op de deelname aan herdenkingen door de kin-

afkomst nemen minder deel aan nationale herden-

herdenken in Nederland. Spreken over oorlogservarin-

deren. In de internationale literatuur is dit niet eerder

kingen en vieringen in Nederland, maar wanneer zij

gen binnen het gezin, zorgt ervoor dat herdenken op

onderzocht, het is daarom een bevinding die we terecht

dat wel doen, ervaren zij nog sterker dan autochtone

4 mei beter wordt overgedragen aan volgende genera-

op de eerste plaats zetten.

Nederlanders het belang van deze collectieve rituelen

ties. Ervaringen met oorlog binnen of buiten de familie zijn van belang voor deelname aan herdenkingen, maar

voor nationale verbondenheid. Bovendien geeft deze

2. Nieuwe data, creatief bijeengesprokkeld

groep het belang van collectieve rituelen door, onaf-

Voor het project hebben we als team veel unieke data

mensen in het verleden hebben geleerd om deel te ne-

verzameld. Met name Sabrina de Regt heeft hier een

men aan nationale herdenkingen, dan blijven zij dat

zeer actieve rol in gespeeld, en steeds creatieve ma-

doen, ook wanneer het nieuwe rituelen in een ander

Eva Jaspers

nieren bedacht om onze vragen voor te leggen aan het

land betreft.

FOTO PETER BOER

hankelijk van welk ritueel het precies betreft. Wanneer

publiek. Het meest bijzonder waren haar dataverzamelingen onder bezoekers van verschillende Bevrijdings-

Onze top 3 heeft een gemeenschappelijke kern. En

festivals in Nederland en onder bezoekers aan de Natio-

misschien is dat wel één van de belangrijkste kenmer-

nale Dodenherdenking op de Dam. Om beter te kunnen

ken van het hele project. Het betreft Nederlanders die

onderzoeken wat deelname aan dat soort collectieve ge-

verder weg lijken te staan van nationale herdenkingen,

beurtenissen voor impact hebben, heeft ze ook telkens

omdat zij jong zijn en hun ouders geen persoonlijke

een controlegroep ondervraagd. Zo kregen bezoekers

ervaring hebben met de oorlog of oorspronkelijk uit

tijdens de Nationale Dodenherdenking vragenlijsten

een ander land afkomstig zijn. Als zij gaan deelnemen

voorgelegd. Diezelfde vragen werden op hetzelfde mo-

aan nationale herdenkingen ontstaat er een vorm van

ment voorgelegd aan passanten op het centraal station

insluiting in de collectieve Nederlandse identiteit. Ze

van Amsterdam. Belangrijk, omdat we zo beter uitspra-

gaan zich veel meer betrokken voelen bij Nederland.

ken kunnen doen over de mensen die deelnemen aan

Het vertellen van verhalen en voorbeeldgedrag is

collectief herdenken en vieren. We hebben nu vergelij-

daarbij onmisbaar. Door mensen uit te nodigen mee

kingsmateriaal met mensen die dat niet doen. Eén van

te doen aan nationale herdenkingen en vieringen kun-

de mooiste bevindingen is hierbij dat jongeren niet

nen we de samenhang vergroten. En wanneer zoveel

alleen naar Bevrijdingsfestivals komen om te feesten,

mogelijk mensen deelnemen aan deze collectieve ritu-

Tanja van der Lippe

meer dan 70 procent bezoekt ook ten minste één inhou-

elen laat Nederland zien dat vrijheid door de genera-

FOTO PETER BOER

delijke activiteit over de vrijheid op het festival.

ties heen wordt doorgegeven. <

54 | Onderzoek uitgelicht

Prof. dr. ir. Tanja van der Lippe is hoogleraar sociologie.

Dr. Eva Jaspers is universitair docent sociologie.

Onderzoek uitgelicht | 55

COLUMN

> Tanja van der Lippe Eva Jaspers

Een top 3 van de onderzoeksresultaten Begeleiders Tanja van der Lippe & Eva Jaspers presen-

vooral als daarover gecommuniceerd wordt met jonge-

3. Herdenken verleer je nooit

teren de mooiste onderzoeksresultaten:

re generaties. En niet alleen door te communiceren

Een derde belangrijke bevinding zien we in ons onder-

wordt mensen geleerd deel te nemen aan collectieve

zoek naar de betrokkenheid bij nationale herdenkin-

1. Herdenken is overdraagbaar

herdenkingen: voorbeeldgedrag, het participeren door

gen en vieringen door Nederlanders van buitenland-

Manja Coopmans heeft aangetoond dat het vertellen

ouders aan nationale herdenkingen, heeft een blijvende

se herkomst: Nederlanders van een andere etnische

van verhalen van groot belang is bij de overdracht van

invloed op de deelname aan herdenkingen door de kin-

afkomst nemen minder deel aan nationale herden-

herdenken in Nederland. Spreken over oorlogservarin-

deren. In de internationale literatuur is dit niet eerder

kingen en vieringen in Nederland, maar wanneer zij

gen binnen het gezin, zorgt ervoor dat herdenken op

onderzocht, het is daarom een bevinding die we terecht

dat wel doen, ervaren zij nog sterker dan autochtone

4 mei beter wordt overgedragen aan volgende genera-

op de eerste plaats zetten.

Nederlanders het belang van deze collectieve rituelen

ties. Ervaringen met oorlog binnen of buiten de familie zijn van belang voor deelname aan herdenkingen, maar

voor nationale verbondenheid. Bovendien geeft deze

2. Nieuwe data, creatief bijeengesprokkeld

groep het belang van collectieve rituelen door, onaf-

Voor het project hebben we als team veel unieke data

mensen in het verleden hebben geleerd om deel te ne-

verzameld. Met name Sabrina de Regt heeft hier een

men aan nationale herdenkingen, dan blijven zij dat

zeer actieve rol in gespeeld, en steeds creatieve ma-

doen, ook wanneer het nieuwe rituelen in een ander

Eva Jaspers

nieren bedacht om onze vragen voor te leggen aan het

land betreft.

FOTO PETER BOER

hankelijk van welk ritueel het precies betreft. Wanneer

publiek. Het meest bijzonder waren haar dataverzamelingen onder bezoekers van verschillende Bevrijdings-

Onze top 3 heeft een gemeenschappelijke kern. En

festivals in Nederland en onder bezoekers aan de Natio-

misschien is dat wel één van de belangrijkste kenmer-

nale Dodenherdenking op de Dam. Om beter te kunnen

ken van het hele project. Het betreft Nederlanders die

onderzoeken wat deelname aan dat soort collectieve ge-

verder weg lijken te staan van nationale herdenkingen,

beurtenissen voor impact hebben, heeft ze ook telkens

omdat zij jong zijn en hun ouders geen persoonlijke

een controlegroep ondervraagd. Zo kregen bezoekers

ervaring hebben met de oorlog of oorspronkelijk uit

tijdens de Nationale Dodenherdenking vragenlijsten

een ander land afkomstig zijn. Als zij gaan deelnemen

voorgelegd. Diezelfde vragen werden op hetzelfde mo-

aan nationale herdenkingen ontstaat er een vorm van

ment voorgelegd aan passanten op het centraal station

insluiting in de collectieve Nederlandse identiteit. Ze

van Amsterdam. Belangrijk, omdat we zo beter uitspra-

gaan zich veel meer betrokken voelen bij Nederland.

ken kunnen doen over de mensen die deelnemen aan

Het vertellen van verhalen en voorbeeldgedrag is

collectief herdenken en vieren. We hebben nu vergelij-

daarbij onmisbaar. Door mensen uit te nodigen mee

kingsmateriaal met mensen die dat niet doen. Eén van

te doen aan nationale herdenkingen en vieringen kun-

de mooiste bevindingen is hierbij dat jongeren niet

nen we de samenhang vergroten. En wanneer zoveel

alleen naar Bevrijdingsfestivals komen om te feesten,

mogelijk mensen deelnemen aan deze collectieve ritu-

Tanja van der Lippe

meer dan 70 procent bezoekt ook ten minste één inhou-

elen laat Nederland zien dat vrijheid door de genera-

FOTO PETER BOER

delijke activiteit over de vrijheid op het festival.

ties heen wordt doorgegeven. <

54 | Onderzoek uitgelicht

Prof. dr. ir. Tanja van der Lippe is hoogleraar sociologie.

Dr. Eva Jaspers is universitair docent sociologie.

Onderzoek uitgelicht | 55

MEDIA AANDACHT

> Maarten Dallinga

Het onderzoeksprogramma naar vrijheid en onvrijheid in de media Van Radio 1 tot NU.nl en van Trouw tot FunX: de be-

Dagblad Trouw, 2 mei 2015. De kop van het openings-

langstelling voor het onderzoek naar opvattingen over

verhaal: ‘Nederlander minder stellig over vrijheden’. Het

vrijheid en onvrijheid bleef tot nu toe niet beperkt tot de

onderzoek Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

wetenschappelijke wereld. Een greep uit de media-aan-

haalde de voorpagina: “Nederlanders steunen in grote

dacht.

meerderheid universele mensenrechten zoals vrijheid van meningsuiting. Maar: zodra er concrete voorbeelden worden genoemd, krabbelen Nederlanders terug.”

Als voorbeeld noemde de krant de steun voor asielzoekers. Trouw voerde Sabrina de Regt, socioloog van het onderzoek op als duider: “Volgens haar ligt er ook eigenbelang ten grondslag aan antwoorden bij concrete voorbeelden.” Vervolgens een citaat van De Regt: “Indien mensen zich vooral zorgen maken over mensenrechten als persoonlijk belang, dan kunnen rechten voor minderheden in de knel komen.” Onder meer VARAopiniesite Joop.nl en een Griekse nieuwssite namen het nieuws van Trouw over. Ook NU.nl, de best bezochte nieuwssite van Nederland, schreef erover. De kop van

“Vanwege de inhoud denk ik: dat verdient wel echt een

dat verhaal: ‘Nederlandse steun aan mensenrechten

vrije dag,” aldus De Regt een dag later, in het Radio

oppervlakkig’. Cabaretière Claudia de Breij verwees in

1-programma De Ochtend. Ze was in de studio om te

een tweet naar het bericht van NU.nl, waar anderen

reageren op de stelling van opinierubriek Stand.nl: 5 mei

weer op reageerden. Een sneeuwbaleffect.

moet een vaste vrije dag worden, in ruil voor Tweede Pinksterdag. Bijna tweeduizend keer werd er gestemd

In mei 2015 werden veel uitkomsten van het onder-

en veertig procent was het met de stelling eens. Presen-

zoeksprogramma bekendgemaakt. Dankzij media-

tator Jurgen van den Berg gaf De Regt ook de kans om

optredens kon een breed publiek hiermee kennisma-

over het onderzoek te vertellen. Draaien de Bevrijdings-

ken. Op 4 mei 2015 volgde een interview met De Regt

festivals alleen maar om dansen en bier? Nee, legde De

op FunX, de publieke radiozender voor jongeren in de

Regt uit: bezoekers staan wel degelijk stil bij het thema

grote steden. Een hippe dj introduceerde het onderwerp

vrijheid en de bevrijding. Ze kreeg een podium en greep

en stelde vragen, met daaronder een onrustig muziek-

haar kans: “Ik denk dat we het beeld bij moeten stellen

je. De Regt vertelde onder meer over hoe Nederlanders

dat mensen alleen maar voor de muziek komen.” <

met een buitenlandse achtergrond 4 en 5 mei beleven

56 | Onderzoek uitgelicht

- misschien wel extra relevant op een radiozender met

Links naar artikelen en radiofragmenten:

een multicultureel (muziek)format.

www.4en5mei.nl/generaties

Onderzoek uitgelicht | 57

MEDIA AANDACHT

> Maarten Dallinga

Het onderzoeksprogramma naar vrijheid en onvrijheid in de media Van Radio 1 tot NU.nl en van Trouw tot FunX: de be-

Dagblad Trouw, 2 mei 2015. De kop van het openings-

langstelling voor het onderzoek naar opvattingen over

verhaal: ‘Nederlander minder stellig over vrijheden’. Het

vrijheid en onvrijheid bleef tot nu toe niet beperkt tot de

onderzoek Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

wetenschappelijke wereld. Een greep uit de media-aan-

haalde de voorpagina: “Nederlanders steunen in grote

dacht.

meerderheid universele mensenrechten zoals vrijheid van meningsuiting. Maar: zodra er concrete voorbeelden worden genoemd, krabbelen Nederlanders terug.”

Als voorbeeld noemde de krant de steun voor asielzoekers. Trouw voerde Sabrina de Regt, socioloog van het onderzoek op als duider: “Volgens haar ligt er ook eigenbelang ten grondslag aan antwoorden bij concrete voorbeelden.” Vervolgens een citaat van De Regt: “Indien mensen zich vooral zorgen maken over mensenrechten als persoonlijk belang, dan kunnen rechten voor minderheden in de knel komen.” Onder meer VARAopiniesite Joop.nl en een Griekse nieuwssite namen het nieuws van Trouw over. Ook NU.nl, de best bezochte nieuwssite van Nederland, schreef erover. De kop van

“Vanwege de inhoud denk ik: dat verdient wel echt een

dat verhaal: ‘Nederlandse steun aan mensenrechten

vrije dag,” aldus De Regt een dag later, in het Radio

oppervlakkig’. Cabaretière Claudia de Breij verwees in

1-programma De Ochtend. Ze was in de studio om te

een tweet naar het bericht van NU.nl, waar anderen

reageren op de stelling van opinierubriek Stand.nl: 5 mei

weer op reageerden. Een sneeuwbaleffect.

moet een vaste vrije dag worden, in ruil voor Tweede Pinksterdag. Bijna tweeduizend keer werd er gestemd

In mei 2015 werden veel uitkomsten van het onder-

en veertig procent was het met de stelling eens. Presen-

zoeksprogramma bekendgemaakt. Dankzij media-

tator Jurgen van den Berg gaf De Regt ook de kans om

optredens kon een breed publiek hiermee kennisma-

over het onderzoek te vertellen. Draaien de Bevrijdings-

ken. Op 4 mei 2015 volgde een interview met De Regt

festivals alleen maar om dansen en bier? Nee, legde De

op FunX, de publieke radiozender voor jongeren in de

Regt uit: bezoekers staan wel degelijk stil bij het thema

grote steden. Een hippe dj introduceerde het onderwerp

vrijheid en de bevrijding. Ze kreeg een podium en greep

en stelde vragen, met daaronder een onrustig muziek-

haar kans: “Ik denk dat we het beeld bij moeten stellen

je. De Regt vertelde onder meer over hoe Nederlanders

dat mensen alleen maar voor de muziek komen.” <

met een buitenlandse achtergrond 4 en 5 mei beleven

56 | Onderzoek uitgelicht

- misschien wel extra relevant op een radiozender met

Links naar artikelen en radiofragmenten:

een multicultureel (muziek)format.

www.4en5mei.nl/generaties

Onderzoek uitgelicht | 57

BEGELEIDINGSCOMMISSIE

> Maarten-Jan Vos

“De oorlog is een soort ijkpunt in de Nederlandse samenleving” “Deze breed opgezette survey is een aanwinst” De onderzoekers werden bijgestaan door een begelei-

Rolf Kleber (Universiteit Utrecht): “Ik vond het opval-

dingscommissie. Wat viel hen op?

lend dat een op de tien Nederlanders die een oorlog heeft meegemaakt daar nooit over heeft gesproken met

Kees Ribbens (NIOD): “De sociaalwetenschappelijke

anderen. Ik wil dan weten: hoe heb je dat gevraagd? Wat

discipline is anders dan de historische en wat mij opvalt

betekent erover praten en wanneer is dat gebeurd in

is dat dit onderzoek erg in het nu zit: hoe kijkt men er nu

de lange periode na de oorlog? Daarnaast zie je in dit

tegen aan, tegen de herinnering aan de Tweede Wereld-

onderzoek dat de oorlog een soort een ijkpunt is in de

oorlog, herdenken, vrijheid en mensenrechten? Histori-

Nederlandse samenleving. Dat brengen we toch redelijk

ci kijken veelal vanuit een lange termijn-perspectief, en

goed over op jongeren. Daar ben ik heel blij mee.“ <

Laurie Faro

deze breed opgezette survey als hulpmiddel is daarbij een aanwinst. Het NIOD was dit jaar ook met een onderzoek bezig, samen met TNS Nipo: hoe gaan mensen om met de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en waar halen ze hun informatie vandaan? Dat gaat over

De wetenschappelijk begeleidingscommissie bestond uit:

de vraag wat de oorlog voor hen betekent. Ook al zijn de

•

Prof. dr. Henk Becker, emeritus hoogleraar Sociologie.

uitkomsten van dit sociologische onderzoek anders dan

Hij moest zijn activiteiten wegens gezondheidsredenen

historische informatie, het zou onverstandig zijn om

stoppen.

deze gegevens en inzichten daar niet in te betrekken.”

•

Prof. dr. Rolf Kleber, bijzonder hoogleraar psychologie aan de Universiteit Utrecht

Laurie Faro (Tilburg University): “Mij valt op dat men-

•

Universiteit van Amsterdam

Terwijl de Tweede Wereldoorlog wel de basis is voor de herdenking, ervaren de meeste mensen dat niet meer

• •

Prof. dr. Kees Ribbens, senior onderzoeker aan het

ruimer thema: nooit meer atoomwapens. Uit dit onder-

NIOD en bijzonder hoogleraar Populaire historische cul-

zoek blijkt dat mensen een vager beeld hebben van de

tuur en oorlog aan de Erasmus Universiteit Rotterdam

Kees Ribbens

oorlog door de afstand in tijd. Daarom is het belangrijk

FOTO SUZANNE LIEM

om herdenken meer naar het heden te trekken.”

58 | Onderzoek uitgelicht

Dr. Marcel Lubbers is universitair hoofddocent in de politieke sociologie aan Radboud Universiteit (Nijmegen)

zo. Bij de herdenkingen van Hiroshima en Nagasaki werden de slachtoffers herdacht maar er was ook een

Prof. dr. Rob van der Laarse, directeur van de Amsterdam School for Heritage and Memory Studies van de

sen bij herdenkingen aan andere oorlogen denken.

•

Dr. Laurie Faro, cultuurwetenschapper en onderzoeker aan de Tilburg School of Humanities (Tilburg University)

Rolf Kleber

Onderzoek uitgelicht | 59

BEGELEIDINGSCOMMISSIE

> Maarten-Jan Vos

“De oorlog is een soort ijkpunt in de Nederlandse samenleving” “Deze breed opgezette survey is een aanwinst” De onderzoekers werden bijgestaan door een begelei-

Rolf Kleber (Universiteit Utrecht): “Ik vond het opval-

dingscommissie. Wat viel hen op?

lend dat een op de tien Nederlanders die een oorlog heeft meegemaakt daar nooit over heeft gesproken met

Kees Ribbens (NIOD): “De sociaalwetenschappelijke

anderen. Ik wil dan weten: hoe heb je dat gevraagd? Wat

discipline is anders dan de historische en wat mij opvalt

betekent erover praten en wanneer is dat gebeurd in

is dat dit onderzoek erg in het nu zit: hoe kijkt men er nu

de lange periode na de oorlog? Daarnaast zie je in dit

tegen aan, tegen de herinnering aan de Tweede Wereld-

onderzoek dat de oorlog een soort een ijkpunt is in de

oorlog, herdenken, vrijheid en mensenrechten? Histori-

Nederlandse samenleving. Dat brengen we toch redelijk

ci kijken veelal vanuit een lange termijn-perspectief, en

goed over op jongeren. Daar ben ik heel blij mee.“ <

Laurie Faro

deze breed opgezette survey als hulpmiddel is daarbij een aanwinst. Het NIOD was dit jaar ook met een onderzoek bezig, samen met TNS Nipo: hoe gaan mensen om met de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en waar halen ze hun informatie vandaan? Dat gaat over

De wetenschappelijk begeleidingscommissie bestond uit:

de vraag wat de oorlog voor hen betekent. Ook al zijn de

•

Prof. dr. Henk Becker, emeritus hoogleraar Sociologie.

uitkomsten van dit sociologische onderzoek anders dan

Hij moest zijn activiteiten wegens gezondheidsredenen

historische informatie, het zou onverstandig zijn om

stoppen.

deze gegevens en inzichten daar niet in te betrekken.”

•

Prof. dr. Rolf Kleber, bijzonder hoogleraar psychologie aan de Universiteit Utrecht

Laurie Faro (Tilburg University): “Mij valt op dat men-

•

Universiteit van Amsterdam

Terwijl de Tweede Wereldoorlog wel de basis is voor de herdenking, ervaren de meeste mensen dat niet meer

• •

Prof. dr. Kees Ribbens, senior onderzoeker aan het

ruimer thema: nooit meer atoomwapens. Uit dit onder-

NIOD en bijzonder hoogleraar Populaire historische cul-

zoek blijkt dat mensen een vager beeld hebben van de

tuur en oorlog aan de Erasmus Universiteit Rotterdam

Kees Ribbens

oorlog door de afstand in tijd. Daarom is het belangrijk

FOTO SUZANNE LIEM

om herdenken meer naar het heden te trekken.”

58 | Onderzoek uitgelicht

Dr. Marcel Lubbers is universitair hoofddocent in de politieke sociologie aan Radboud Universiteit (Nijmegen)

zo. Bij de herdenkingen van Hiroshima en Nagasaki werden de slachtoffers herdacht maar er was ook een

Prof. dr. Rob van der Laarse, directeur van de Amsterdam School for Heritage and Memory Studies van de

sen bij herdenkingen aan andere oorlogen denken.

•

Dr. Laurie Faro, cultuurwetenschapper en onderzoeker aan de Tilburg School of Humanities (Tilburg University)

Rolf Kleber

Onderzoek uitgelicht | 59

OUTPUT

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

•

tion of integration or a certain (ethnic) past?’. Dag

Overige presentaties

van de Sociologie, Universiteit van Amsterdam, Ne-

•

heid en vrede. Lezing voor Jubileumbijeenkomst 85

Coopmans, M. (2015). ‘National day participation

jaar Vrouwen van Nu-Beurs, Theater Orpheus in

as a form of integration: A comparison amongst

Apeldoorn, 14 oktober 2015.

different ethnic groups in the Netherlands’. ECSR

Overzicht output onderzoeksprogramma

Captain, E. (2015). Vrouwen van toen en nu over vrij-

derland, 27 mei 2015.

•

Captain, E. (2014). Waarom herdenken en geden-

Spring School ‘The quantitative approach to the

ken wij? Lezing voor de Rotaryclub Alphen aan de

analysis of migration and migrants’ integration in

Rijn-Woubrugge. Restaurant Disgenoten, Woubrugge, 29 april 2015.

the host society’ at Collegio Carlo Alberto, Turin, Italy, 25 maart 2015.

•

Captain, E. (2014). Een Indische familiekroniek vanuit

Onderstaande bronnen geven meer informatie over

het Cobbenhagen Center: ‘Prof. Martinus Cobbenha-

Coopmans, M. (2014). Nationale dagen en gevoelens

generatieperspectief bekeken. Lezing bij de boekpre-

specifieke onderdelen van dit onderzoeksproject. Voor

gen en studenten in oorlogstijd. Regionale en lokale

van verbondenheid: de rol van leeftijd en nationale

sentatie van auteur Henk Harcksen. Galerie Kor-

vragen kunt u contact opnemen met Esther Captain (es-

geschiedenissen en verhalen 1940-1945’, Tilburg

achtergrond. Dag van de Sociologie, 28 mei, 2014,

ther.captain@4en5mei.nl), Manja Coopmans (m.coop-

University.

Antwerpen, België.

mans@uu.nl) en/of Sabrina de Regt (s.deregt@uu.nl).

•

Publieksboek •

and Commemorations, 6 juni, 2014, Utrecht, Ne-

raties over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs Neder-

zone, Tilburg, 9 april 2015.

derland.

•

Coopmans, M. & Regt, S. de (2015). Herdenken en vieren anno nu. Presentatie Culturele Zondagen,

Regt, S. de (2015). On the reliability and cross-cultu-

Academiegebouw Utrecht, 3 mei 2014.

How Postwar Generations Construct Notions of Free-

ral comparability of self-expression values. Conference

dom and Dictatorship. International Conference

of European Survey Research Association, 13-17 juli

Anno 2014. Heidagen coördinatoren en directeuren

‘Europe’s Changing Lessons from the Past’, Coun-

2015, Reykjavik, IJsland.

Bevrijdingsfestivals, 18 september 2014, Noordwijk.

•

Regt, S. de (2014). Vrijheid en het Vieren van Vrijheid

cil for European Studies, Omni Shoreham Hotel,

ties en oorlog. Historische, psychologische en artistieke

Washington DC, USA, March 14-16 2014.

the universal application of human rights? Conference

Onderzoek uitgelicht •

•

Regt, S. de (2015). To what extent do people support

Captain, E. (2014). Welcoming address and introduc-

of World Organization of Public Opinion Research,

chological and Artistic views. Amsterdam: Nationaal

tion to keynote speaker prof. dr. Jay Winter from Yale

19 juni 2015, Buenos Aires, Argentinë.

Comité 4 en 5 mei/National Committee for 4 and 5

University. International Conference ‘Family, Genera-

May, 2014, 160 p. (tweetalige publicatie).

tions and War. Historical, Psychological and Artistic

De invloed van historische gebeurtenissen op attitudes

Coopmans, M., Lubbers, M. & Meuleman, R.

Views’, National Committee for 4 and 5 May/Foun-

over vrijheid. Een test van de critical years hypothese.

Onderzoek uitgelicht (uitgave Nationaal Comité 4 en

(2015): To whom do national days matter? A com-

dation Centrum ‘45/Cogis, Kunsthal Rotterdam,

Dag van de Sociologie, 28 mei, 2014, Antwerpen,

5 mei), 2(1), (pp. 34-39).

parison of national belonging across generati-

May 2, 2014.

België.

•

•

Regt, S. de (2013). Vooruitblik met Tanja van der Lippe. Onderzoek uitgelicht (uitgave Nationaal Comité 4 en 5 mei), 2(1), (pp. 40-43).

Regt, S. de, Lippe, T. van der & Jaspers, E. (2014).

•

Captain, E. (2013) ‘Terugblik met Henk Becker’.

Regt, S. de (2014). How supportive for human rights

Dataverzamelingen

nic and Racial Studies, 38 (12): 2037–2054. DOI:

the Netherlands. Symposium ‘Collective Memory,

are we really? An examination of the principle-appli-

•

10.1080/01419870.2015.1023822.

National Identity and Commemorations’, Utrecht

cation gap in the Netherlands. World Organization

(2015). Children of immigrants longitudinal survey

Regt, S. de & Lippe, T. van der (2015): Nationale Da-

University, Academiegebouw, Utrecht, 6-7 juni,

for Public Opinion Research, 4-6 september 2014,

in the Netherlands: Elaborated school data (not yet

ons and ethnic groups in the Netherlands, Eth-

•

gen en nationale kernwaarden. Een onderzoek naar bezoekers van Nederlandse Bevrijdingsfestivals.

Presentaties wetenschappelijke congressen Captain, E. (2015). Lagen van verzet en vrijheid: van Indië naar Indonesië. Lezing voor de academische herdenking ‘Vrijheid doorgeven’, Gedenkproject van 60 | Onderzoek uitgelicht

Captain, E. (2014). Public and Vernacular Memory in

•

2014.

•

Sociologos, 36 (2), 102-119.10.

•

Captain, E. (2014). Embracing Lessons from the Past.

velingen, ’s-Hertogenbosch, 15 augustus 2014.

•

Captain, E. & Mooren, T. (red./eds.) Familie, generavisies/Family, Generations and War. Historical, Psy-

•

Nederlands-Indië (HONI) 1942-1949, Park de Gre-

Symposium Collective memory, National Identity

Wetenschappelijke publicaties

•

Toespraak bij de Herdenking Oorlogsslachtoffers

belonging: a comparison across age and ethnic origin.

blijft een opgave’. Erfgoedacademie Brabant, Spoor•

Captain, E. (2014). Vrijheid door de generaties heen.

Coopmans, M. (2014). National days and national

•

reldoorlog. Keynote-lezing symposium ‘Herdenken

2016.

pershoek, Nieuwleusen, 31 mei 2014.

•

persoonlijk en lokaal. Herdenken van de Tweede WeCaptain, E. & Dallinga, M., Het vrijheidsboek. Geneland. Amsterdam: Amsterdam University Press,

•

Captain, E. (2015). Van abstract en monumentaal tot

•

•

Captain, E. (2014). Breuken en schakels tussen oor-

ready to deposit).

Nice, Frankrijk.

•

Regt, S. de (2014). Does participation in national

Coopmans, M., Jaspers, E. & Tubergen, F. van

•

Jaspers, E. & Tubergen, F. van (2015). Children of

logsgeneraties. Slotwoord bij het symposium ‘Oor-

commemoration increase cohesion in societies? Sym-

immigrants longitudinal survey in the Netherlands:

logskinderen. Een vergelijking tussen Azië en Eu-

posium Collective memory, National Identity and

Wave 5 (not yet ready to deposit).

ropa’, Stichting Oorlogsgetroffenen in de Oost

Commemorations, 6 juni, 2014, Utrecht, Neder-

(SOO), Paushuize, Utrecht, 20 september 2014.

land.

Coopmans, M. (2015). ‘National day participation

•

Regt, S. de (2015). Onderzoek Nationale Dodenherdenking, 4 May 2015. www.dx.doi.org/10.17026/dans-x8u-fkzx

among immigrants in the Netherlands: an indicaOnderzoek uitgelicht | 61

OUTPUT

Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen

•

tion of integration or a certain (ethnic) past?’. Dag

Overige presentaties

van de Sociologie, Universiteit van Amsterdam, Ne-

•

heid en vrede. Lezing voor Jubileumbijeenkomst 85

Coopmans, M. (2015). ‘National day participation

jaar Vrouwen van Nu-Beurs, Theater Orpheus in

as a form of integration: A comparison amongst

Apeldoorn, 14 oktober 2015.

different ethnic groups in the Netherlands’. ECSR

Overzicht output onderzoeksprogramma

Captain, E. (2015). Vrouwen van toen en nu over vrij-

derland, 27 mei 2015.

•

Captain, E. (2014). Waarom herdenken en geden-

Spring School ‘The quantitative approach to the

ken wij? Lezing voor de Rotaryclub Alphen aan de

analysis of migration and migrants’ integration in

Rijn-Woubrugge. Restaurant Disgenoten, Woubrugge, 29 april 2015.

the host society’ at Collegio Carlo Alberto, Turin, Italy, 25 maart 2015.

•

Captain, E. (2014). Een Indische familiekroniek vanuit

Onderstaande bronnen geven meer informatie over

het Cobbenhagen Center: ‘Prof. Martinus Cobbenha-

Coopmans, M. (2014). Nationale dagen en gevoelens

generatieperspectief bekeken. Lezing bij de boekpre-

specifieke onderdelen van dit onderzoeksproject. Voor

gen en studenten in oorlogstijd. Regionale en lokale

van verbondenheid: de rol van leeftijd en nationale

sentatie van auteur Henk Harcksen. Galerie Kor-

vragen kunt u contact opnemen met Esther Captain (es-

geschiedenissen en verhalen 1940-1945’, Tilburg

achtergrond. Dag van de Sociologie, 28 mei, 2014,

ther.captain@4en5mei.nl), Manja Coopmans (m.coop-

University.

Antwerpen, België.

mans@uu.nl) en/of Sabrina de Regt (s.deregt@uu.nl).

•

Publieksboek •

and Commemorations, 6 juni, 2014, Utrecht, Ne-

raties over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs Neder-

zone, Tilburg, 9 april 2015.

derland.

•

Coopmans, M. & Regt, S. de (2015). Herdenken en vieren anno nu. Presentatie Culturele Zondagen,

Regt, S. de (2015). On the reliability and cross-cultu-

Academiegebouw Utrecht, 3 mei 2014.

How Postwar Generations Construct Notions of Free-

ral comparability of self-expression values. Conference

dom and Dictatorship. International Conference

of European Survey Research Association, 13-17 juli

Anno 2014. Heidagen coördinatoren en directeuren

‘Europe’s Changing Lessons from the Past’, Coun-

2015, Reykjavik, IJsland.

Bevrijdingsfestivals, 18 september 2014, Noordwijk.

•

Regt, S. de (2014). Vrijheid en het Vieren van Vrijheid

cil for European Studies, Omni Shoreham Hotel,

ties en oorlog. Historische, psychologische en artistieke

Washington DC, USA, March 14-16 2014.

the universal application of human rights? Conference

Onderzoek uitgelicht •

•

Regt, S. de (2015). To what extent do people support

Captain, E. (2014). Welcoming address and introduc-

of World Organization of Public Opinion Research,

chological and Artistic views. Amsterdam: Nationaal

tion to keynote speaker prof. dr. Jay Winter from Yale

19 juni 2015, Buenos Aires, Argentinë.

Comité 4 en 5 mei/National Committee for 4 and 5

University. International Conference ‘Family, Genera-

May, 2014, 160 p. (tweetalige publicatie).

tions and War. Historical, Psychological and Artistic

De invloed van historische gebeurtenissen op attitudes

Coopmans, M., Lubbers, M. & Meuleman, R.

Views’, National Committee for 4 and 5 May/Foun-

over vrijheid. Een test van de critical years hypothese.

Onderzoek uitgelicht (uitgave Nationaal Comité 4 en

(2015): To whom do national days matter? A com-

dation Centrum ‘45/Cogis, Kunsthal Rotterdam,

Dag van de Sociologie, 28 mei, 2014, Antwerpen,

5 mei), 2(1), (pp. 34-39).

parison of national belonging across generati-

May 2, 2014.

België.

•

•

Regt, S. de (2013). Vooruitblik met Tanja van der Lippe. Onderzoek uitgelicht (uitgave Nationaal Comité 4 en 5 mei), 2(1), (pp. 40-43).

Regt, S. de, Lippe, T. van der & Jaspers, E. (2014).

•

Captain, E. (2013) ‘Terugblik met Henk Becker’.

Regt, S. de (2014). How supportive for human rights

Dataverzamelingen

nic and Racial Studies, 38 (12): 2037–2054. DOI:

the Netherlands. Symposium ‘Collective Memory,

are we really? An examination of the principle-appli-

•

10.1080/01419870.2015.1023822.

National Identity and Commemorations’, Utrecht

cation gap in the Netherlands. World Organization

(2015). Children of immigrants longitudinal survey

Regt, S. de & Lippe, T. van der (2015): Nationale Da-

University, Academiegebouw, Utrecht, 6-7 juni,

for Public Opinion Research, 4-6 september 2014,

in the Netherlands: Elaborated school data (not yet

ons and ethnic groups in the Netherlands, Eth-

•

gen en nationale kernwaarden. Een onderzoek naar bezoekers van Nederlandse Bevrijdingsfestivals.

Presentaties wetenschappelijke congressen Captain, E. (2015). Lagen van verzet en vrijheid: van Indië naar Indonesië. Lezing voor de academische herdenking ‘Vrijheid doorgeven’, Gedenkproject van 60 | Onderzoek uitgelicht

Captain, E. (2014). Public and Vernacular Memory in

•

2014.

•

Sociologos, 36 (2), 102-119.10.

•

Captain, E. (2014). Embracing Lessons from the Past.

velingen, ’s-Hertogenbosch, 15 augustus 2014.

•

Captain, E. & Mooren, T. (red./eds.) Familie, generavisies/Family, Generations and War. Historical, Psy-

•

Nederlands-Indië (HONI) 1942-1949, Park de Gre-

Symposium Collective memory, National Identity

Wetenschappelijke publicaties

•

Toespraak bij de Herdenking Oorlogsslachtoffers

belonging: a comparison across age and ethnic origin.

blijft een opgave’. Erfgoedacademie Brabant, Spoor•

Captain, E. (2014). Vrijheid door de generaties heen.

Coopmans, M. (2014). National days and national

•

reldoorlog. Keynote-lezing symposium ‘Herdenken

2016.

pershoek, Nieuwleusen, 31 mei 2014.

•

persoonlijk en lokaal. Herdenken van de Tweede WeCaptain, E. & Dallinga, M., Het vrijheidsboek. Geneland. Amsterdam: Amsterdam University Press,

•

Captain, E. (2015). Van abstract en monumentaal tot

•

•

Captain, E. (2014). Breuken en schakels tussen oor-

ready to deposit).

Nice, Frankrijk.

•

Regt, S. de (2014). Does participation in national

Coopmans, M., Jaspers, E. & Tubergen, F. van

•

Jaspers, E. & Tubergen, F. van (2015). Children of

logsgeneraties. Slotwoord bij het symposium ‘Oor-

commemoration increase cohesion in societies? Sym-

immigrants longitudinal survey in the Netherlands:

logskinderen. Een vergelijking tussen Azië en Eu-

posium Collective memory, National Identity and

Wave 5 (not yet ready to deposit).

ropa’, Stichting Oorlogsgetroffenen in de Oost

Commemorations, 6 juni, 2014, Utrecht, Neder-

(SOO), Paushuize, Utrecht, 20 september 2014.

land.

Coopmans, M. (2015). ‘National day participation

•

Regt, S. de (2015). Onderzoek Nationale Dodenherdenking, 4 May 2015. www.dx.doi.org/10.17026/dans-x8u-fkzx

among immigrants in the Netherlands: an indicaOnderzoek uitgelicht | 61

•

•

Regt, S. de (2014). Onderzoek Bevrijdingsfestivals,

Onderzoeksprogramma in de media

3. www.demoslimkrant.nl/home/2015/05/4735.html

Masterscripties

5 May 2014. www.easy.dans.knaw.nl/ui/datasets/id/

RADIO

4. www.republiekallochtonie.nl/nederlanders-eigen-

Twee studenten van de master Vraagstukken van Beleid

easy-dataset:58957

1. Sabrina de Regt te gast bij Radio 1 Stand.nl met

en Organisatie hebben binnen het onderzoeksprogram-

Regt, S. de, Lippe, T. van der & Jaspers, E. (2014a).

gasthoofdredacteur Ad van Liempt (5 mei 2015):

5. www.heiloo.nl/home/nieuws_43383/item/

ma stage gelopen bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei

Freedom and Liberation Day in the Netherlands.

www.stand.nl/stellingen/Binnenland/5-mei-moet-

speech-burgemeester-hans-romeyn-bij-

en bij de afdeling Sociologie van Universiteit Utrecht en

Longitudinal Internet Studies for the Social Sciences,

een-vaste-vrije-dag-worden-ruil-voor-Tweede-Pink-

dodenherdenking_41194.html

hun masterscriptie hierover geschreven:

CentERdata, Tilburg.

sterdag.

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/551 •

mensenrechten-eerst

2. Interview op 4 mei 2015 op Radio FunX over Bevrij-

6. www.zamanvandaag.nl/nieuws/binnenland/9182/ nederlandse-steun-voor-mensenrechten-oppervlak-

Hellema, Janneke (2014). Beïnvloedt participatie aan de

kig

Bevrijdingsfestivals de ervaren sociale cohesie in Nederland

Regt, S. de, Lippe, T. van der & Jaspers, E. (2014b).

dingsfestivals en participatie van minderheden op

Freedom and Liberation Day in the Netherlands. Im-

4 en 5 mei (Terug te luisteren via: www.radio1.nl/

migrant Panel - Longitudinal Internet Studies for the

gemist-overzicht De Ochtend- 5 mei - vanaf ongeveer

SOCIALE MEDIA

den? Master Vraagstukken van Beleid en Organisatie,

Social Sciences, CentERdata, Tilburg.

2 uur 20).

Sociale media (het bericht van Trouw is overgenomen

Universiteit Utrecht.

op verschillende sociale media, bijvoorbeeld):

Dallinga, Maarten (2014). Oog voor de noodzaak van een

1. twitter.com/amnestynl/status/

privédomein. Een onderzoek naar aandacht voor privacy-

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/552

KRANT

Georganiseerde symposiums

1. Voorpagina Trouw 3 mei 2015 “Nederlander minder

en is er hierbij een verschil tussen hoog- en laag- opgelei-

594810622493196288

schending op Bevrijdingsdag. Master Vraagstukken van

Internationaal congres Family, Generations and War, 2

stellig over vrijheden”:

Mei 2014, Kunsthal Rotterdam. Selectie sprekers: Jay

www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/article/detail/

Winter (Yale University), Rosemarie Buikema (Univer-

3994562/2015/05/02/Nederlanse-steun-voor-men-

3. www.facebook.com/haberajanstr

Prijzen

siteit Utrecht), Maggie Schauer (Konstanz University),

senrechten-is-oppervlakkig.dhtml

4. twitter.com/postmaleah/status/

Het onderzoek is beloond met een internationale prijs.

Marina Adjukovic (University of Zagreb), Andries van

INTERNET

(Universiteit Utrecht), Haris Pa ovi (Academy of Per-

1. In september 2014 is een interview gehouden bij Omroep Brabant over herdenken:

verslag van dit symposium: ‘Spreken over de stilte. Inter-

www.omroepbrabant.nl/?news/216910632/Histori-

nationaal congres over families, generaties en oorlog’ in:

sche+colonne+Operatie+Market+Garden+ naar+

Onderzoek uitgelicht, jaargang 3, nr. 2 (2014), pp. 46-49.

Beleid en Organisatie, Universiteit Utrecht

594617575474143232

594733404672958464

den Broek (Sociaal en Cultureel Planbureau), Rolf Kleber forming Arts, Sarajevo). Maarten Dallinga schreef een

2. twitter.com/claudiadebreij/status/

5. twitter.com/rianneletschert/status/ 594392502695780352 6. plus.google.com/102658587717431379197/posts

In juni 2015 ontving het onderzoek naar mensenrechten een Magna Carta Award op het congres van de World Organization of Public Opinion Research in Buenos Aires, Argentinië. <

Veghel+herdenken+van+deze+tijd.aspx 2. www.joop.nl/leven/detail/artikel/31977_nederlan-

Internationaal en multidisciplinair Symposium on Col-

ders_vinden_mensenrechten_vooral_belangrijk_

lective Memory, National Identity and National Comme-

voor_zichzelf/

morations, 6-7 Juni 2014, Academiegebouw Universiteit Utrecht. Selectie sprekers: Amy Corning (University of

3. www.nu.nl/binnenland/4042101/nederlandse-steun-mensenrechten-oppervlakkig.html

Michigan), Alan McCully (University of Ulster), Anto-

4. www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/article/

nietta Curci (University of Bari Aldo Moro) and Jon Fox

detail/3994562/2015/05/02/Nederlandse-

(University of Bristol). Het volledige programma vindt u

steun-voor-mensenrechten-is-oppervlakkig.dhtm-

op: http://fsw50.fss.uu.nl/events/workshop-on-comme-

l?cw_agreed=1

moration-and-celebrating-freedom/. Anne Marieke van der Wal-Rémy schreef een verslag van dit symposium:

INTERNET OVERIG

‘Bindingskracht. Wat bevordert identificatie met nationa-

Veel organisaties hebben een link naar het bericht van

le herdenkingen?’ in: Onderzoek uitgelicht, jaargang 3, nr.

Trouw overgenomen, bijvoorbeeld:

2 (2014), pp. 50-52.

1. www.cogis.nl/Nieuwsartikelen/Nederlandse_steun_ voor_mensenrechten_is_oppervlakkig.aspx?pgeId=216&objectId=6410 2. www.kruislinks.nl/nieuws/nederlandse-steunvoor-mensenrechten-is-oppervlakkig/

62 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 63

•

•

Regt, S. de (2014). Onderzoek Bevrijdingsfestivals,

Onderzoeksprogramma in de media

3. www.demoslimkrant.nl/home/2015/05/4735.html

Masterscripties

5 May 2014. www.easy.dans.knaw.nl/ui/datasets/id/

RADIO

4. www.republiekallochtonie.nl/nederlanders-eigen-

Twee studenten van de master Vraagstukken van Beleid

easy-dataset:58957

1. Sabrina de Regt te gast bij Radio 1 Stand.nl met

en Organisatie hebben binnen het onderzoeksprogram-

Regt, S. de, Lippe, T. van der & Jaspers, E. (2014a).

gasthoofdredacteur Ad van Liempt (5 mei 2015):

5. www.heiloo.nl/home/nieuws_43383/item/

ma stage gelopen bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei

Freedom and Liberation Day in the Netherlands.

www.stand.nl/stellingen/Binnenland/5-mei-moet-

speech-burgemeester-hans-romeyn-bij-

en bij de afdeling Sociologie van Universiteit Utrecht en

Longitudinal Internet Studies for the Social Sciences,

een-vaste-vrije-dag-worden-ruil-voor-Tweede-Pink-

dodenherdenking_41194.html

hun masterscriptie hierover geschreven:

CentERdata, Tilburg.

sterdag.

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/551 •

mensenrechten-eerst

2. Interview op 4 mei 2015 op Radio FunX over Bevrij-

6. www.zamanvandaag.nl/nieuws/binnenland/9182/ nederlandse-steun-voor-mensenrechten-oppervlak-

Hellema, Janneke (2014). Beïnvloedt participatie aan de

kig

Bevrijdingsfestivals de ervaren sociale cohesie in Nederland

Regt, S. de, Lippe, T. van der & Jaspers, E. (2014b).

dingsfestivals en participatie van minderheden op

Freedom and Liberation Day in the Netherlands. Im-

4 en 5 mei (Terug te luisteren via: www.radio1.nl/

migrant Panel - Longitudinal Internet Studies for the

gemist-overzicht De Ochtend- 5 mei - vanaf ongeveer

SOCIALE MEDIA

den? Master Vraagstukken van Beleid en Organisatie,

Social Sciences, CentERdata, Tilburg.

2 uur 20).

Sociale media (het bericht van Trouw is overgenomen

Universiteit Utrecht.

op verschillende sociale media, bijvoorbeeld):

Dallinga, Maarten (2014). Oog voor de noodzaak van een

1. twitter.com/amnestynl/status/

privédomein. Een onderzoek naar aandacht voor privacy-

www.lissdata.nl/dataarchive/study_units/view/552

KRANT

Georganiseerde symposiums

1. Voorpagina Trouw 3 mei 2015 “Nederlander minder

en is er hierbij een verschil tussen hoog- en laag- opgelei-

594810622493196288

schending op Bevrijdingsdag. Master Vraagstukken van

Internationaal congres Family, Generations and War, 2

stellig over vrijheden”:

Mei 2014, Kunsthal Rotterdam. Selectie sprekers: Jay

www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/article/detail/

Winter (Yale University), Rosemarie Buikema (Univer-

3994562/2015/05/02/Nederlanse-steun-voor-men-

3. www.facebook.com/haberajanstr

Prijzen

siteit Utrecht), Maggie Schauer (Konstanz University),

senrechten-is-oppervlakkig.dhtml

4. twitter.com/postmaleah/status/

Het onderzoek is beloond met een internationale prijs.

Marina Adjukovic (University of Zagreb), Andries van

INTERNET

(Universiteit Utrecht), Haris Pa ovi (Academy of Per-

1. In september 2014 is een interview gehouden bij Omroep Brabant over herdenken:

verslag van dit symposium: ‘Spreken over de stilte. Inter-

www.omroepbrabant.nl/?news/216910632/Histori-

nationaal congres over families, generaties en oorlog’ in:

sche+colonne+Operatie+Market+Garden+ naar+

Onderzoek uitgelicht, jaargang 3, nr. 2 (2014), pp. 46-49.

Beleid en Organisatie, Universiteit Utrecht

594617575474143232

594733404672958464

den Broek (Sociaal en Cultureel Planbureau), Rolf Kleber forming Arts, Sarajevo). Maarten Dallinga schreef een

2. twitter.com/claudiadebreij/status/

5. twitter.com/rianneletschert/status/ 594392502695780352 6. plus.google.com/102658587717431379197/posts

In juni 2015 ontving het onderzoek naar mensenrechten een Magna Carta Award op het congres van de World Organization of Public Opinion Research in Buenos Aires, Argentinië. <

Veghel+herdenken+van+deze+tijd.aspx 2. www.joop.nl/leven/detail/artikel/31977_nederlan-

Internationaal en multidisciplinair Symposium on Col-

ders_vinden_mensenrechten_vooral_belangrijk_

lective Memory, National Identity and National Comme-

voor_zichzelf/

morations, 6-7 Juni 2014, Academiegebouw Universiteit Utrecht. Selectie sprekers: Amy Corning (University of

3. www.nu.nl/binnenland/4042101/nederlandse-steun-mensenrechten-oppervlakkig.html

Michigan), Alan McCully (University of Ulster), Anto-

4. www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/article/

nietta Curci (University of Bari Aldo Moro) and Jon Fox

detail/3994562/2015/05/02/Nederlandse-

(University of Bristol). Het volledige programma vindt u

steun-voor-mensenrechten-is-oppervlakkig.dhtm-

op: http://fsw50.fss.uu.nl/events/workshop-on-comme-

l?cw_agreed=1

moration-and-celebrating-freedom/. Anne Marieke van der Wal-Rémy schreef een verslag van dit symposium:

INTERNET OVERIG

‘Bindingskracht. Wat bevordert identificatie met nationa-

Veel organisaties hebben een link naar het bericht van

le herdenkingen?’ in: Onderzoek uitgelicht, jaargang 3, nr.

Trouw overgenomen, bijvoorbeeld:

2 (2014), pp. 50-52.

1. www.cogis.nl/Nieuwsartikelen/Nederlandse_steun_ voor_mensenrechten_is_oppervlakkig.aspx?pgeId=216&objectId=6410 2. www.kruislinks.nl/nieuws/nederlandse-steunvoor-mensenrechten-is-oppervlakkig/

62 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 63

AUTEURS

dr. Esther Captain is historicus en hoofd onderzoek bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei in Amsterdam.

FOTO SUZANNE LIEM

Maarten Dallinga is freelance journalist en socioloog (MSc).

Hij werkt(e) onder meer voor De Correspondent, EO, NOS en OneWorld.

De omslag en de schutbladen van deze speciale editie van Onderzoek uitgelicht hebben een diepere betekenis. Dit nummer van Onderzoek uitgelicht gaat over de betekenis van vrijheid en onvrijheid voor onze voorouders, ons zelf en voor onze kinderen. Daarom is ze als het ware gevat in een foedraal van jaartallen, oplopend van 1900 tot 2100, een overspanning van 200 jaar. In de jaartallen keren de cijfers uit de fotoserie ‘Genummerd’ terug: in de kleur van de tatoeages, maar allemaal los en willekeurig geplaatst. Jaartallen als symbolen van de fragmenten die in het leven zijn verbonden met vrijheid en onvrijdrs. Maarten-Jan Vos is historicus, Sjoa-deskundige en redac-

heid, fragmenten die wij meekrijgen, verwerken en overdragen.

teur van Onderzoek uitgelicht.

Patrick Lijdsman, vormgever.

64 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 65

AUTEURS

dr. Esther Captain is historicus en hoofd onderzoek bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei in Amsterdam.

FOTO SUZANNE LIEM

Maarten Dallinga is freelance journalist en socioloog (MSc).

Hij werkt(e) onder meer voor De Correspondent, EO, NOS en OneWorld.

De omslag en de schutbladen van deze speciale editie van Onderzoek uitgelicht hebben een diepere betekenis. Dit nummer van Onderzoek uitgelicht gaat over de betekenis van vrijheid en onvrijheid voor onze voorouders, ons zelf en voor onze kinderen. Daarom is ze als het ware gevat in een foedraal van jaartallen, oplopend van 1900 tot 2100, een overspanning van 200 jaar. In de jaartallen keren de cijfers uit de fotoserie ‘Genummerd’ terug: in de kleur van de tatoeages, maar allemaal los en willekeurig geplaatst. Jaartallen als symbolen van de fragmenten die in het leven zijn verbonden met vrijheid en onvrijdrs. Maarten-Jan Vos is historicus, Sjoa-deskundige en redac-

heid, fragmenten die wij meekrijgen, verwerken en overdragen.

teur van Onderzoek uitgelicht.

Patrick Lijdsman, vormgever.

64 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 65

19001901190219031904190 1119121913191419151916191 23192419251926192719281 19351936193719381939194 46194719481949190195119 95819591960196119621963 691970197119721973197419 19811982198319841985198 92199319941995199619971 0320042005200620072008 14201520162017201820192 2520262027202820292030 0362037203820392040204 2047204820492002051205 2058205920602061206220 8206920702071207220732 7920802081208220832084

19001901190219031904190 111912191319141915191619 23192419251926192719281 19351936193719381 939194 46194719481949190195 119 95819591960 96119621963 691970 19711972197319741 1981198219831984 1985 198 92199319941995 199619 97 032004200520062007200 14201520162017201820192 25 2026202720282029203 0362037 20382039204020 2047204820492002051205 2058205920602061206220 8206920702071207220732 7920802081208220832084