Naober 3 - Zomer - 2021

TROTS op het Oosten

15e jaargang no.3 Zomer 2021 naober.nl

Naober

Hendrik Jan Bökkers

“Ik volg mijn eigen kop”

3x Kunst (fiets) route Wel of geen Zomerfeesten op ’t platteland Zomer 2021

Tuinieren voor dieren (met tips & tricks)

BP 8 710966 657072

001_NAO03.indd 1

PRIJS € 6,45

02103

Puzzel & Win

o.a. Week endje weg

6/8/2021 1:32:57 PM

65

22 14

Post Gait Social Media Hebbedingen

8 8 11 13 14

Kuier’n met Hendrik Jan Bökkers Het is nooit zijn ambitie geweest. Maar Hendrik Jan Bökkers vindt het wel mooi dat hij met zijn rockband een stukje heeft kunnen bijdragen aan het behoud van het dialect en de cultstatus ervan.

Natuurmoment Het blijft altijd weer een mooie ontmoeting, die met een fazant tijdens een boswandeling. Hij is door de Romeinen in Nederland geïmporteerd.

21 22

Pracht van de Streek: het Reestdal Het Reestdal is een combi van nostalgie en natuur.

Een kleinschalig landschap met kruidenrijke hooilanden, het domein van graspieper en moerassprinkhaan, akkers met rogge en boekweit, kikkers in de sloot.

Boekenpagina Column Arie Ribbers

28 29 30

Tuin: Uit respect voor de natuur Lily de Boer tuiniert niet alleen voor zichzelf. Volgens haar maakt haar tuin deel uit van een heel ecosysteem.

Met ruim baan voor dieren en insecten die pesticiden overbodig maken.

6

I

Zomerfeesten, gaan ze door?

Vorig jaar werden alle zomerfeesten in onze regio afgelast.

Veel zijn er ook dit jaar al geschrapt en verplaatst naar 2022. Voor de laatzomerse evenementen gloort er nog een sprankje hoop.

38

Column Hendrik Jan Bökkers

45 46

Doo’t zelf: Biodiversiteit met een takkenwal Een takkenwal levert een waardevolle bijdrage aan de biodiversiteit in de tuin. Mooi, strak gestapeld is de takkenwal bovendien een decoratief element waar je jaren plezier van hebt.

Vluchtelingenopvang als naoberplicht Maartje Epema ziet het als haar ‘naoberplicht’ anderen te helpen en vangt in haar verbouwde boerderij met haar gezin vluchtelingen op.

Column: Sabine Uitslag ErOpUit special

Kamperen bij de boer Gedwongen door corona herontdekten we massaal het kamperen in eigen land en streek. Naober selecteerde de leukste campings bij de boer.

50 55 57 58

naober zomer 2021

006_NAO03.indd 6

6/8/2021 1:33:13 PM

Inhoud

58 50

30 vast te leggen. De aanblik van de bloemen, vogels, vlinders en landschappen blijft haar verbazen.

92 94

Tekening Ed Boelaarts

94

38

Nederland… wandelland Wandelen wint al jaren aan populariteit. Niet zo raar, want het is dé manier om even weg te zijn van de waan van alledag en rust te vinden in je hoofd.

62

65

In het spoor van beroemde kunstenaars Naober doorkruiste per fiets het landschap dat Vincent van Gogh, Piet Mondriaan en Anthoni Staring inspireerde.

Sprekende gevels in Zutphen Hanzestad Zutphen heeft een lange en kleurrijke geschiedenis. Tientallen monumentale panden in de binnenstad vertellen daar een stukje van door middel van een gevelsteen.

ErOpUit

78

Kokkepot: Hangop met zomerfruit Potdeurmekare Column: Henny Wibbeling Prijswinnaars en nieuwe hersenkrakers Streektaal Colofon en volgend nummer

84

Plattelandsvraagstuk: gaan mountainbikers en wandelaars samen?

De incidenten tussen wandelaars en mountainbikers in het bos nemen toe vanwege de drukte door corona.

Hoe kun je dat oplossen?

85

Portfolio Frensis Kuijer gaat het liefst ‘s ochtends voor dag en dauw op pad om het ontwaken van de natuur

Kind van het platteland: Jan Bornebroek Jan Bornebroek probeert met boerenmagie het platteland voor buitenstaanders en boeren te verrijken.

88

100 110 110 111 112 114

Elke dag Naober bij Naober online www.naober.nl is de website voor Naoberlezers. Met elke dag een nieuwe streekspreuk, tips om erop uit te gaan, smakelijke recepten, natuurfilmpjes en extra foto’s en informatie over artikelen in Naober. Kijk naar dit symbool bij het artikel.

Gratis de Naober nieuwsbrief in uw digitale brievenbus. Met leuke abonneevoordelen en winacties. De lekkerste recepten, natuurmomenten en de beste tips voor het weekend. Ga naar de website www.naober.nl en meld u aan. www.facebook.com/naobermagazine www.instagram.com/naober.nl

zomer 2021 naober

006_NAO03.indd 7

I

7

6/8/2021 1:33:45 PM

“

Hendrik Jan Bökkers:

Muziek is voor mij als ademhalen” Hendrik Jan Bökkers is onze nieuwe columnist. Zelf staat hij al een tijdje te popelen om weer op te treden met zijn Sallandse rockband Bökkers die qua bezetting een metamorfose heeft ondergaan. Onlangs kwam hun nieuwe single uit: Naobers. Een gesprek over zijn jeugd, de muziek, het vaderschap en het Nedersaksisch.

14

I

naober zomer 2021

014_NAO03.indd 14

6/8/2021 1:34:40 PM

Kuier'n met Interview: Jolanda Hofland Fotografie: Gea Laar

zomer 2021 naober

014_NAO03.indd 15

I

15

6/8/2021 1:34:49 PM

D

e Reest is een bijzonder riviertje, of beter gezegd een veenbeek. Ze begint ten noorden van Dedemsvaart als een onbeduidend watertje dat in 35 kilometer uitgroeit tot een brede stroom, die bij Meppel in het Meppelerdiep uitmondt. Een beek, die al eeuwenlang de grens tussen Overijssel en Drenthe markeert. Dat is meteen haar redding en ook de redding van het landschap. Waar in Nederland tal van riviertjes en beken in de loop der tijd zijn rechtgetrokken, bleef de Reest zo’n drastische ingreep bespaard. Met dank aan de beide provincies, die het maar niet met elkaar eens konden worden. Dat krijg je wanneer vragen aan de orde komen als: wie gaat dat betalen en is het wel zo noodzakelijk? Tenminste vijf pogingen strandden door de onwil van de andere kant en ook het boerenverhaal speelde een rol. Agrariërs zagen hun landbouwbelang geleidelijk teloor gaan ten gunste van de natuur. Bijna 2.000 hectare natuur is nu in handen van Landschap Overijssel en het Drentse Landschap. De meeste gronden grenzen direct aan de Reest.

Onvoorstelbaar populair Het Reestdal is onvoorstelbaar populair, constateert oud-biologiedocent, natuur- en Reestkenner Jan Dijkema uit Dedemsvaart. Ook samensteller van de website www. hetreestdal.nl met allerlei wetenswaardigheden over de streek. Hij raakt er niet over uitgepraat. Het is een lofzang op het gebied. ”Wandelaars komen hier naartoe voor natuur en landschap, die er in Nederland bijna niet meer is.

Een kleinschalig landschap met kruidenrijke hooilanden, het domein van graspieper en moerassprinkhaan, akkers met rogge en boekweit, kikkers in de sloot. Het is een combi van nostalgie en schitterende natuur”, schetst hij de aantrekkingskracht van het gebied. “En, oh ja, vergeet de rust en stilte niet”, voegt hij er aan toe. Al is het vooral in het weekend soms erg druk bij de startpunten van de wandelroutes. Dat verdunt zich al lopend vrij snel en dan ben je als wandelaar alleen in de natuur.

Plek voor maar enkele boeren

Eropuit

Het Reestdal is een wandelparadijs. Met de fiets kun je er niet echt in.

Wel er omheen en binnendoor over de verharde weg. Voor de fietsers is er de Reestdalroute. Mooi, maar te voet is het allemaal nog veel mooier.

Dwars door het hele Reestdal is er een 160 kilometer lange gemarkeerde wandelroute ‘De Loop van de Reest’ van het Drentse Landschap. Maar er zijn ook veel korte routes, van een paar kilometer tot iets langer, zoals de Rabbingeroute en de Kerkepadroute. Ze gaan grotendeels over onverharde paden. Bordjes verwijzen. Routebeschrijvingen zijn te verkrijgen bij natuurinformatiecentrum De Wheem van Landschap Overijssel in Oud Avereest en bij informatiecentrum ’t Ende van het Drents Landschap in Den Stapel bij De Wijk.

24

I

Al pratend gaat Dijkema voor in een wandeling vanaf natuurinformatiecentrum De Wheem in Oud Avereest. Tussen het kerkje en een fraaie boerderij (met ooievaars op het dak) door loopt hij het gebied in. Het is een aaneenschakeling van verschillende natuurbeelden. Een kijkje over de schrale hooilanden met aan het eind een houtwal of hakhoutbosje. Een vroegere es, of zoals ze hier heten: een eenmans-es. Ontstaan doordat één boer jaar in jaar uit de akker ophoogde met mest en heideplaggen. Waar elders in Drenthe boeren gezamenlijk zo’n verhoogde akker maakten, was er op de smalle zandrug die vanaf Ommen door het Reestdal loopt, vaak slechts voldoende ruimte voor een enkele boerderij. Vandaar buurtschappen als Den Huizen, Rabbinge en Den Kaat met slechts een paar boerderijen.

Oppers met hooi drijvend in het water Los van die smalle zandrug, was er alleen maar ondoordringbare woestenij en veen in het Reestdal. Pas vanaf de middeleeuwen is dat veen stapje voor stapje afgegraven en in cultuur gebracht. De Reest was daarbij een dankbare leverancier van vruchtbaar slib dat na de winter, waarin het water hoog stond, achterbleef. Maar ook in de zomer na flinke regenbuien kon het water af en toe hoog staan en dreef het de oppers met hooi soms weg tot in Meppel, dit tot verdriet van de boeren.

Dotterbloemen en essenstoof Bij een weilandje met dotterbloemen, blijft Dijkema stilstaan. Die mooie, gelige bloemen moeten het hebben van kwelwater en ze haten bemesting, legt hij uit. Verderop een grote essenstoof. Honderden jaren oud. De boeren hakten er de uitgroeiende dikke takken af die ze voor tal van doeleinden gebruikten. De stam kon vervolgens opnieuw uitgroeien. En dan is de Reest er, hier slechts een meter of zes breed met een smalle houten brug erover.

Ineens ben je in Drenthe.

Beschermd dorpsgezicht Voor Dijkema is de middelloop tussen Den Kaat en IJhorst het meest fraaie deel van het Reestdal met Oud Avereest als centrum, met daar omheen een serie kleine nederzettingen. Hier streken een kleine 800 jaar geleden de eerste boeren neer. Samen met de nabijgelegen buurtschap Den Huizen is Oud Avereest een beschermd dorpsgezicht. De weg door het dorp en de buurtschap is een belevenis op zich. Ze slingert door een fraai landschap met aan weerszijden een keur aan oude boerderijen. Niet zo statig als verderop langs de Reest tussen De Wijk en Meppel ten teken dat er daar meer welvaart was.

In de middelloop gaan ze op in het landschap. Groene oases noemt Jan Dijkema ze, als ze verscholen liggen achter een rij bomen en struiken. Mooi die weg, maar toch, het wordt pas echt bijzonder als de wandelaar het Reestdal intrekt. De onverharde paden op. Dat is genieten, een feest voor de natuurliefhebber.

naober zomer 2021

022_NAO03.indd 24

6/8/2021 1:34:51 PM

zomer 2021 naober

022_NAO03.indd 25

I

25

6/8/2021 1:35:14 PM

30

I

naober zomer 2021

030_NAO03.indd 30

6/8/2021 1:34:48 PM

Tuin Tekst: Mirjam Enzerink

Tuinieren voor dieren

Fotografie: Gea Laar

Lily de Boer tuiniert niet alleen voor het mooie plaatje rondom boerderij ‘De Nieuwe Haar’ in Kring van Dorth. Elk plan dat ze ontwikkelt, dient een hoger doel: bijdragen aan een ecologisch evenwicht. Zo recyclet ze bouwmaterialen van eigen erf, verschraalt ze de bloemenweide en plant ze besdragende bomen en heesters voor vogels. Reeën mogen er gerust een (bloem)blaadje mee-eten.

D

rie langgenekte Indische loopeenden waggelen in ganzenpas achter elkaar ‘In de tuin van Dorth’.

Cheryl, Tante Cor en Martin zijn vernoemd naar personages uit de serie ‘Gooische Vrouwen’. De koddige beesten helpen tuinierster Lily de Boer bij het slakkenvrij houden van haar borders. “Maar ze zijn er ook voor de gezelligheid”, zegt ze lachend. “Ze weten het precies als ik weer ergens engerlingen heb gevonden.” De eenden worden in het slakkenbeleid geassisteerd door een toompje ‘Red-de-Legkippen’. Maar ook door de egels die Lily ophaalde bij de egelopvang. Het is slechts één voorbeeld van het ecologische tuinierprincipe dat ze hanteert. Het is een vanzelfsprekendheid voor de biologe. “Ik tuinier hier niet alleen voor mezelf. Deze tuin maakt deel uit van het landschap, van een heel ecosysteem. Als je je erin verdiept hoe dat werkt, dan begrijp je waarom slakken en insecten hier noodzakelijk zijn; andere dieren zijn er afhankelijk van. Met het gebruik van bijvoorbeeld pesticiden doorbreek je die kringloop. Als je je laat leiden door de angst voor vraat en plagen, verlies je in mijn ogen de

zomer 2021 naober

030_NAO03.indd 31

I

31

6/8/2021 1:35:06 PM

Actueel Tekst: Jolanda de Kruyf Fotografie: eigen beeld

Wa r is dat feestje?

Zomerfestivals op het platteland

Geet ’t deur, of geet ’t oaver…? Bij het ter perse gaan van deze Naober was het nog wat giswerk, of en waar we met z’n allen weer de bloemetjes buiten kunnen zetten. Na een verloren editie in 2020 keken veel festivalorganisaties op het platteland hoopvol uit naar deze zomer.

De schuur-, streek- en tentfeesten die voor later dit jaar op de kalender staan, maken een goede kans. “We doen er alles aan om het wél door te laten gaan en weer als vanouds te knallen. We bint d’r kloar veur!”

38

I

naober zomer 2021

038_NAO03.indd 38

6/8/2021 1:40:11 PM

Wie: Martijn Klein Brinke (40) Wat: Reurpop (sinds 2008), uitgesteld tot 10, 11 en 12 juni 2022 Waar: Wiersseweg in Ruurlo, Gelderland

Hadden jullie al kaarten verkocht voor deze zomer?

“Al 70 procent (9.000 dagtickets), via de Nachtoele-actie in februari. Dan bieden we dagkaarten in de voorverkoop aan voor 12,50 in plaats van 20 euro per stuk en de echte Reurpoppers lopen daarvoor uit rond middernacht.

Maar begin dit jaar hebben we als organisatie om tafel gezeten en besloten om iedereen, die al een kaartje had, de mogelijkheid te geven het geld nu terug te krijgen.

Daar heeft een groot deel gebruik van gemaakt, maar er is ook een bedrag gedoneerd aan Reurpop.”

Waarom? Iedereen kon z’n tickets toch in de zak houden, voor 2022?

“Natuurlijk was dat mogelijk, maar helaas is het niet zo makkelijk. Niemand kan de toekomst voorspellen en in een glazen bol kijken. Konden we dat maar. De komende tijd kunnen er veel zaken veranderen die van invloed zijn op de aantallen bezoekers, de kosten of verdere regelgeving. En dan zijn we ook genoodzaakt de ticketprijzen aan te passen. Reurpop ontvangt normaliter de

“De naoberbus haalt ouderen op” laatste jaren maximaal 4.500 bezoekers per dag, er is nog niet bekend of dit zo kan blijven. Wij zullen ons er als organisatie hard voor maken om zo laagdrempelig mogelijk te zijn en toegankelijk voor iedereen.”

Hoe is Reurpop ontstaan?

“Vanuit de dorpsjeugd. In de zomer van 2007 organiseerde de jongerenvereniging Jong Gelre Ruurlo een ‘levend’ tafelvoetbal-toernooi, met de bedoeling meer leven in de brouwerij te brengen. Dat werd een groot succes en het smaakte naar meer. De jeugd wilde graag laten zien dat ze meer kunnen dan bier drinken in de ‘drankketen’; zeven vriendengroepen kwamen toen met originele ideeën voor het eerste Ruurlose festival. De eerste editie van Reurpop was er meteen één om nooit te vergeten.”

Hoe ziet het festival er nu uit?

“Een vijftienkoppig bestuur van de Stichting Vrienden van Reurle zorgt voor het programma. Drie dagen feest.

De basis ligt nog steeds in Ruurlo zelf, maar we bedienen eigenlijk de hele Achterhoek en ver daarbuiten. We

42

I

kunnen rekenen op zo’n vijfhonderd vrijwilligers van verkeersregelaars tot barmensen, voor technische dienst, nachtwacht, ‘stage-managers’, noem maar op. Op het bijna 2 hectare grote terrein zijn vele ‘area’s’ ingericht voor alle genres en leeftijden van 14 tot 88 jaar: van een Amsterdams plein tot een Balzaal, van Greyhound Range tot de Zandkoele. Onze uitdaging is om elk jaar bezoekers weer te verrassen, het terrein weer een hele andere sfeer en schwung te geven. Het moet niet stoffig worden! Billen schudden, bananenbar, datekeet, veel theater, iets met draqqueens en strippers? Een echte helikopter met een deejay erin?

Gekkigheid ten top! We vinden het leuk dat mensen zich vooraf al verlekkeren: wat zouden ze nú weer hebben bedacht bij Reurpop?”

Hoe zorg je dat jong én oud een leuk festival beleven?

“Op de vrijdag- en zaterdagavond ligt het accent op een jonger en middelbare leeftijd-publiek. Zondagochtend verzorgen we ‘Goeiemorgen Reurpop’ voor de ouderen (65+), maar ook hier is iedereen welkom.

Dat doen we al vanaf het prille begin.

Sommige oudere gasten worden door vrijwilligers van huis gehaald met de Naoberbus of het treintje Bello. Dan treedt bijvoorbeeld Dennie Christian op of Jacques Herb. We houden ook een loterij met toch wel spectaculaire prijzen, zoals een reis naar Benidorm… of een fiets.

De zondagmiddag is kindermiddag oftewel vermaak voor het hele gezin.

Die mix maakt het tot een feest voor ons allemaal. De sfeer is relaxed, niks is te gek. We willen ook niet méér bezoekers, het moet een beetje exclusief blijven.”

Houden jullie de moed erin, voor 2022?

“We blijven positief! Reurpop staat dan al gepland voor 10, 11 en 12 juni.

Desnoods wat kleiner, maar de Reurpop-beleving moet blijven. Afgelopen december hebben we Ruurlo verlicht; een lichtshow om fans een hart onder de riem te steken én te zorgen dat mensen ons niet vergeten. We laten dit jaar, als het weer kan, ook nog van ons horen. Met de nodige bombarie.”

naober zomer 2021

038_NAO03.indd 42

6/8/2021 1:40:43 PM

Biodiversiteit in de tuin

Maak je eigen takkenwal Een takkenwal van dood hout brengt veel leven in de tuin. Kleine zoogdieren komen er schuilen. Zangvogeltjes bouwen er een nest.

Insecten en egels vinden er een overwinterplek. Zo’n stoere en natuurlijke omheining is heel makkelijk zelf te maken.

46

I

naober zomer 2021

046_NAO03.indd 46

6/8/2021 1:33:54 PM

Steeds meer tuiniers ontdekken de voordelen van een takkenwal, ook wel takkenril genoemd. Zeker als je een boomrijke tuin hebt of heesterborders, is zo’n wal praktisch: je kunt er in elk seizoen je snoeihout kwijt.

Het idee hierbij is dat je de takkenstapel tussen de palen steeds aanvult. Op termijn ontstaat zo een mooie, dichte wal van horizontale takken. De onderste laag vergaat langzaam en verrijkt op die manier de bodem. Tijdens het verteringsproces ontstaan bovendien schimmels en micro-organismen die insecten aantrekken. Op hun beurt brengen zij vogels, amfibieën, egels en andere kleine zoogdieren naar de tuin. Zo nestelen roodborstjes, heggenmussen en winterkoninkjes graag tussen de dichte takken. Een takkenwal levert dus een waardevolle bijdrage aan de biodiversiteit in je tuin. Mooi, strak gestapeld is de takkenwal bovendien een decoratief element waar je jaren plezier van hebt.

Doo 't zelf Tekst: Mirjam Enzerink Fotografie: Erik Kruisselbrink, J.S. Sira

Laat de takkenwal in de lente even met rust om de broedperiode van vogels niet te verstoren.

Ontwerp: Elaine Hughes

Hoe maak je een takkenwal?

Stap 1 Bepaal de plek en functie van de takkenwal. Vaak is hij tientallen meters lang en wordt hij gebouwd als erfafscheiding, windscherm of om een natuurlijke overgang naar het landschap te creëren. Maar ook een kleine takkenwal is functioneel; blokkeer er bijvoorbeeld een lelijke zichtlijn mee of camoufleer zo de plek van de vuilcontainers. Aan de hand van je wensen, bereken je de lengte, breedte en hoogte van de takkenwal. Gemiddeld is hij tussen de 100 en 150 centimeter hoog. Gebruik je de takkenwal als schutting? Houd dan rekening met de maximaal toegestane hoogte: vóór het huis 100 cm, achter het huis 200 cm.

Tip: Plaats een takkenwal niet te dicht langs heesters of een sierborder; de schimmels die ontstaan, kunnen de beplanting aantasten.

Stap 2 De basis van een takkenwal bestaat uit een rij dubbele staken; ronde palen of dikke takken. Hier gooi je dode takken, hakhout en snoeiafval steeds in de lengte tussen.

De palen voorkomen dat de heg breed uitzakt. Anders dan bij een vlechtheg van bijvoorbeeld wilgentenen, hoef je voor een takkenwal dus geen takken te vlechten. Kies je voor kant-en-klare palen (circa 200 cm), dan is kastanjehout een duurzaam idee. Het wordt niet geïmpregneerd met chemicaliën. Je kunt de staken ook zelf maken van dikke takken uit het bos of eigen tuin.

Tip: Kies voor rechte takken; dat werkt het makkelijkst.

Stap 3 Sla de palen minstens 50 centimeter in de grond, steeds op gelijke afstand van elkaar; afhankelijk van de lengte tussen de 50 en 100 centimeter. Boor eventueel met een grondboor vast gaten voor. Je kunt de palen recht tegenover elkaar plaatsen of speels laten verspringen. Leg hier tussen steeds snoeihout in de lengte.

Tip: Zaag takken dikker dan 15 centimeter in de lengte doormidden, zodat ze sneller vergaan.

10 x klimmers voor de takkenwal Gebruik de takkenwal als kapstok voor vrolijke zomerbloeiers en klimplanten. Zo zorg je voor extra kleur én trakteer je de dieren op extra voedsel. Als je kiest voor eetbare bloemen, planten of fruitstruiken, pluk je daar zelf ook nog eens de vruchten van.

• O nsterfelijkheidskruid (Gynostemma pentaphyllum) - Van deze klimmer kun je plukken voor de thee (meerjarig, halfschaduw).

• Chocoladewingerd (Akebia trifoliata) - Bloeit chocoladekleurig.

De schijnaugurkjes die daarna verschijnen zijn lekker zoet (meerjarig, halfschaduw/ schaduw).

• Oost-Indische kers (Tropaeolum majus) - De kleurrijke bloemen zijn mooi en lekker in een salade (eenjarig, halfschaduw).

• Kaukasische rankspinazie (Hablitzia tamnoides) - Klimmende spinazie, oogsten voor de bloei (meerjarig, zon/halfschaduw).

• Taybes (Rubus idaeus x fruticosus ‘Tayberry’) - De vruchten van deze braamboos zijn heerlijk zoet (meerjarig, zon).

• Hop (Humulus lupulus) - Enorme groeikracht, zorgt voor trossen limoengroene bellen in het najaar (meerjarig, zon/halfschaduw).

• Klimroos (Rosa) - Niet alleen mooi in bloei, maar ook in het najaar als de bottels verschijnen waar vogels dol op zijn (meerjarig, zon/ halfschaduw).

• Klimop (Hedera helix) – Produceert in de nazomer massa’s stuifmeel en daarna eetbare bessen voor de vogels (meerjarig, halfschaduw/schaduw).

• Goudsbloem (Calendula officinalis) - Geeft vrolijke oranje en gele bloemen die je kunt eten in de salade. Insectenplant (eenjarig, zon, halfschaduw).

• Japanse wijnbes (Rubus phoenicolasius) - De lange ranken met zoete vruchten kun je (met handschoenen aan) leiden langs de takken (meerjarig, zon/halfschaduw).

zomer 2021 naober

046_NAO03.indd 47

I

47

6/8/2021 1:33:57 PM

Maa rtje uit Vorden vangt

vluchtelingen op

Maartje Epema (47) uit Vorden - moeder van drie - doet iets wat niet veel mensen doen: ze zet haar deuren én haar hart wagenwijd open voor vluchtelingen. Zelf is ze er nuchter onder. “Mensen doen altijd alsof het bijzonder is wat ik doe. Of vreemd. Zo zie ik het zelf helemaal niet. Misschien is het juist wel vreemd dat anderen dit niet doen. En dat mensen moeten vluchten voor oorlog en vervolgens voor een dichte deur staan, dat is vreemd.”

50

I

naober zomer 2021

050_NAO03.indd 50

6/8/2021 1:37:07 PM

Naoberschap 2.0 Interview: Jolanda Hofland Fotografie: Gea Laar

zomer 2021 naober

050_NAO03.indd 51

I

51

6/8/2021 1:37:19 PM

Eropuit, dichtbij huis, het kan weer!

De Naoberredactie zocht speciaal voor u alvast de leukste kampeerplekken uit bij de boer, liep een mooie stadwandeling langs de gevels in hartje Zutphen en fietste voor de cultuurliefhebber drie prachtige kunstroutes. Kijk snel op de volgende pagina’s en geniet van de zomer!

Fotografie: Gea Laar

zomer 2021 naober

057_NAO03.indd 57

I

57

6/8/2021 1:37:32 PM

ErOpUit Naober

De omgeving van Lochem en Vorden is een echt coulisselandschap; groene weides, glooiende akkers, bosstruwelen, houtwallen, riviertjes en heidevelden wisselen elkaar af.

Een mooi punt om even (elektrisch) op te laden is de Lindesche Molen in de buurtschap Linde. In de schaduw van de oude wieken richtte de familie Ruiterkamp Uutblaoshuusken ’t Luiwerk in. Met een zonnig terras.

Lochem

Naast Kasteel De Wildenborch telt Vorden nóg zeven prachtige oude kastelen. Maak onderweg zeker even een tussenstop bij De Wientjesvoort en De Kieftskamp. Veel van de boerderijen in dit gebied dragen luiken in de landgoedkleuren. Het statige Kasteel Vorden was jarenlang het gemeentehuis van het Achtkastelendorpje. Tegenwoordig is het in particuliere handen, maar overnachtingen en rondleidingen zijn mogelijk. Aan de achterzijde bevindt zich restaurant ’t Kasteelhaantje (met terras) in een authentieke Gelderse boerderij.

Stap ter hoogte van de Vordense Bosweg ten zuiden van Kasteel Vorden even van de fiets om verder te wandelen naar ‘Het Knopenlaantje’. Hier leggen geliefden traditiegetrouw een ‘liefdesknoop’ in de twijgen van beuken.

Sommige takken zijn mooi knoestig vergroeid; een teken dat de liefde heeft standgehouden.

Hotel Bakker is een begrip in Vorden, maar ook ver daarbuiten.

Dit familiebedrijf heeft gastvrijheid al 76 jaar hoog in het vaandel staan.

De kaart is Bourgondisch, met daarnaast echte seizoensklassiekers als asperges, wildgerechten en de beroemde ‘Haantjes van Bakker’. Het witte pand in hartje centrum heeft een gezellig terras aan de Dorpsstraat, maar ook een besloten, groene binnentuin.

zomer 2021 naober

065_NAO03.indd 67

I

67

6/8/2021 1:40:00 PM

Van Goghroute Kunstschilder Vincent van Gogh verruilde in 1883 Den Haag voor Drenthe. Deels omdat het leven daar goedkoper was, maar ook omdat de rauwe streek geliefd was onder kunstenaars in die tijd. Drie maanden bracht hij door in onder meer Hoogeveen en Zweeloo. De periode maakte diepe indruk op hem, zo blijkt uit de brieven die hij schreef aan zijn broer Theo in Parijs. Van Gogh maakte er divers werk van landschappen, dorpsgezichten en landarbeiders. Hiermee heeft hij een stukje Drentse geschiedenis vastgelegd vóór het fototijdperk. Vanuit het Van Gogh Huis in NieuwAmsterdam/Veenoord vertrekt een fietsroute in het spoor van de meester.

Museum het Van Gogh Huis is gevestigd in het logement waar Vincent van Gogh in 1883 woonde en werkte.

Het was twee maanden de uitvalsbasis voor zijn ontdekkingstochten door het veengebied. Zijn oude kamer is ingericht alsof hij elk moment kan terugkomen. Het bed staat nog op dezelfde plek, het verfpalet is klaar voor gebruik. Op de begane grond van het witgepleisterde pand is het gelijknamige restaurant gevestigd. Informeer ook naar de arrangementen met het verderop gelegen Veenloopcentrum en openluchtmuseum Veenpark, waar de geschiedenis van het veengebied tot leven komt.

In en rond NieuwAmsterdam/Veenoord zijn vijf schilderijlijsten geplaatst op locaties waar Van Gogh in 1883 werken heeft gemaakt. Zoals hier aan de Vaartweg van de Turfschuit met twee figuren. Tijdens de Van Goghroute kom je enkele van deze panelen tegen, maar deze panelenroute is ook in z’n geheel te wandelen of fietsen (10 km). Verkrijgbaar bij het Van Gogh Huis.

Vanuit zijn kamer in logement Scholte, het huidige Van Gogh Huis, keek Van Gogh op een ‘heel curieuze ophaalbrug’, schreef hij aan zijn broer Theo.

Hij maakte een aquarel van deze houten veerbrug over de Hoogeveensche vaart. In 1915 werd deze vervangen door een ijzeren draaibrug. De huidige ijzeren ophaalbrug staat enkele meters verderop en dateert uit 1956.

Van Erm naar NoordSleen rijd je een deel van de route die Van Gogh in 1883 aflegde in de wagen van huismeester Scholte. Links zie je uitgestrekte weiden met mooie houtwallen, rechts de oude esgronden. In Sleen staat de hoogste kerktoren van Drenthe (59,37 meter).

In de tijd van Van Gogh ontbrak de spits na een brand door blikseminslag. Verderop staat de schilderachtige molen Albertdina, een grondzeiler.

Een fietstocht door Drenthe is niet compleet zonder bezoekje aan de hunebedden.

Maak daarom even vanuit Noord-Sleen een bochtje naar de Hunebedweg, waar je de hunebedden D50 en D51 vindt.

70

I

naober zomer 2021

065_NAO03.indd 70

6/8/2021 1:40:39 PM

ErOpUit Naober

Op 1 november 1883 maakte Van Gogh vanuit zijn logement een dagtocht naar Zweeloo. Hij kon meerijden in de wagen van Scholte. De dag maakte een diepe indruk, zo blijkt uit een brief naar zijn broer: ‘de dag ging als een droom voorbij’. Het kerkje van Zweeloo vergelijkt hij met een schilderij van Jean-François Millet van Luxemburg. Alleen is achter dit kerkje geen blauwe zee te zien, maar een gouden zee van koren, aldus Van Gogh. Hij maakte hier het werk Schaapherder met kudde bij een kerkje in Zweeloo.

Van Gogh was lyrisch over de mosdaken van de huizen, stallen en schaapskooien in Drenthe.

In Oud-Aalden vind je deze sfeer nog terug. Het oude esdorp bestaat helemaal uit Saksische boerderijen, soms nog met fraai vlechtwerk onder de kap. In een van deze monumentale panden is pannenkoekenhuis ’t Hoes van Hol-An gevestigd. Een sfeervolle stop voor koffie of een pannenkoek.

Niet in deze fietsroute opgenomen, maar een leuk adres voor de lunch is het Turfcafé in Schoonebeek. Dit restaurant is gevestigd in de voormalige turfstrooiselfabriek uit 1926.

Hier bleef de geschiedenis mooi bewaard, onder meer met de laadplaats waar vroeger de turfschepen aanmeerden.

Van Gogh hoopte in Zweeloo collega-kunstschilders aan te treffen, waaronder Max Liebermann. Ook deze Duitse kunstenaar werd geïnspireerd door dit kleine dorpje. Hij verbleef bij Café Mensingh, tegenwoordig Bistro Tante Sweel, een culinaire trekpleister. Wil je meer weten over het kunstenaarsdorpje, dan is de wandeling ‘Origineel Sweel’ een aanrader. Die leidt onder meer langs de oude lindeboom waar Van Gogh nog heeft gezeten.

Tip: bij Kunstenaarsherberg Zweeloo vind je een vaste expositie van reproducties van de kunstenaars.

Op 2 oktober 1883 vertrok Van Gogh met de Snikke (trekschuit) van Hoogeveen naar de 'Zuidoostelijken' hoek van Drenthe na een 'eeuwig lange vaart'. Tegenwoordig heet dit deel van het water de Verlengde Hoogeveensche Vaart. In de buurt van de zwaaikom bij Holsloot schilderde hij later het doek Landschap met veenstammen. Tip: Met Snikke ‘Johannes Veldkamp’ kun je een rondvaart door de streek maken.

zomer 2021 naober

065_NAO03.indd 71

I

71

6/8/2021 1:40:48 PM

- Naober in samenwerking met KNHS -

Vergezichten A in Salland Ruiter Carolien Staal trok op de eerste warme zondag van het jaar naar de Sallandse Heuvelrug om daar te genieten van een prachtige buitenrit in de natuur met haar paarden.

72

I

an de hemel verschijnen massieve stapelwolken tegen een blauwe lucht. Het lijkt op een schilderij uit de negentiende eeuw. Met de routeplanner op de website www.buitenrijden.nl heb ik speciaal voor Naober een dagtocht uitgezet over de Sallandse Heuvelrug. Ik stap op in Haarle, waar iets voorbij ‘Erve De Pas’, aan de Molenweg een parkeerplaats voor paardentrailers is gemaakt. Ideaal, want zo is er voldoende ruimte voor verschillende soorten recreanten en zit niemand elkaar in de weg. Boerderij De Pas is van Natuurmonumenten en wordt uitgebaat door Lars en Helen Kijftenbelt. Er is van alles te beleven, je kunt er na je rit uitpuffen met een drankje op het terras of uitgebreid eten.

Ik zadel Timo, mijn trouwe Welsh Cob, en deze keer mag het nieuwe paard Brandy aan de hand mee. We oefenen voor een trektocht die later deze zomer op de planning staat. Het plan is om heel Nederland te doorkruisen, van Groningen tot aan het drielandenpunt in het

naober zomer 2021

072_NAO03.indd 72

6/8/2021 1:37:59 PM

Plattelandsvraagstuk Tekst: Hans Siemes Fotografie: Istock

Mountainbikers en wandelaars botsen Mountainbikers en wandelaars vormen geen gelukkige combinatie. Nu het in de natuur drukker is dan ooit, zitten de twee elkaar nog meer in de weg dan vroeger. Het leidt tot forse woordenwisselingen, ongelukken en bijnaongelukken. Kunnen de twee wel samen in de natuur? zomer 2021 naober

085_NAO03.indd 85

I

85

6/8/2021 1:39:04 PM

78

I

naober zomer 2021

078_NAO03.indd 78

6/8/2021 1:36:07 PM

ErOpUit Naober

Tekst: Mirjam Enzerink

Sprekende gevels in Zutphen

Fotografie: Gea Laar Met dank aan het Stadswandelingen Gilde Zutphen

Hanzestad Zutphen heeft een lange en kleurrijke geschiedenis.

Tientallen monumentale panden in de binnenstad vertellen daar een stukje van door middel van een gevelsteen. Naober maakte een rondwandeling met stadsgids Jan Westerik en ontdekte dat gevels kunnen spreken.

D

e Walburgiskerk torent met 76 meter hoog boven Hanzestad Zutphen uit. Voor 1600 was deze toren spits en maar liefst 117 meter hoog. Tot de bliksem insloeg, vertelt het gedicht op de gevelsteen dicht bij de entree. “De toren was destijds nog hoger dan die van de Dom in Utrecht”, aldus stadsgids Jan Westerik. “Dat geeft het belang van deze kerk in die tijd wel aan.” We volgen Westerik in een kleurrijke tijdreis door de ‘Torenstad’ aan de hand van markante gevelstenen. Rond de kerk, het oudste deel, is het stratenpatroon nog gelijk aan dat van de vroege Middeleeuwen. Alleen lagen de straten toen een paar meter dieper. Dat is achter de kerk nog mooi te zien; de originele deur- en raambogen van de huizen piepen nog net boven de stoep uit. “Vroeger deden de mensen hun behoefte gewoon op straat en gooiden er ook hun afval neer. Daar ging dan een laag zand overheen. Zo kwamen de straten steeds hoger te liggen. De houten huizen werden dan na verloop van tijd afgebroken en op de nieuwe hoogte weer opgebouwd.” Ter hoogte van Kerkhof 20 wijst Westerik op gevelsteen De Tonnenmakerij. Deze verwijst naar de vroegere functie van dit pand, een kuiperij. Die was onderdeel van de naastgelegen brandewijnstokerij ‘De Mispelblom’. “Het verhaal gaat dat er altijd één agent was die de tonnen graag bewaakte die hier ’s avonds buiten bleven staan. Op die tonnen stond altijd een randje water. Behalve op de ton

met het kruisje. Daar ging een laagje brandewijn in voor de agent. Op een avond hadden zijn collega’s hem tuk.

Ze dronken zelf de brandewijn op en plasten volgens het randje vol.”

Veluwse Appelcake Via de oudste straat van Zutphen, de Lange Hofstraat, wandelen we naar de binnenstad. Onderweg passeren we verschillende winkels in statige herenhuizen. Zoals Van Rooyens Bakkerij, beroemd om onder meer de ‘Veluwse Appelcake’. “Dit pand heeft nog zijn oude middeleeuwse indeling”, weet Westerik. “Voorin bevond zich de winkel, achterin de leefruimte met een vide waarop men sliep. De bovenverdiepingen werden gebruikt voor de opslag van goederen.” Verschillende panden hebben hier een gevelsteen. Zo zien we dat het huis ‘Den Blauwe Engel’ op nummer 8 dateert uit 1567. Het naastgelegen pand is later ‘De Kleine Engel’ genoemd. Op de hoek van de Rodetorenstraat wijst onze gids ons op de gevelsteen van een rode toren. “In dit hoekpand was begin 17e-eeuw een bekende herberg gevestigd, de Roode Toren. De steen is een replica, het origineel ligt in het Stedelijk Museum Zutphen.” Het Zutphense Brouwersgilde houdt de naam Roode Toren sinds 2008 ook in ere.

Achterhoeks stagoorvarken Op de Groenmarkt klinkt ieder kwartier het carillon van

zomer 2021 naober

078_NAO03.indd 79

I

79

6/8/2021 1:36:11 PM

Historicus Jan Bornebroek:

“Boerenmagie zie je overal nog om ons heen”

94

I

naober zomer 2021

094_NAO03.indd 94

6/8/2021 1:37:42 PM

Kind van het platteland Tekst: Erik Kruisselbrink Fotografie: Ingrid Sweers

Jan Bornebroek (70) heeft, naast zijn werk als oorlogshistoricus, inmiddels de nodige publicaties op zijn naam staan over ‘boerenmagie’.

Hij geeft er - buiten coronatijd - met humor doorspekte lezingen over en verzorgt bustochten met dat thema. Bornebroek probeert op die manier het platteland voor de buitenstaander te verrijken.

“D

e mensen in de prehistorie leefden in een bovennatuurlijke omgeving: ze waren altijd omringd door een leger van onzichtbare gevaren. Boerenmagie moest hen daartegen beschermen.

Daar is nog heel veel van over, alleen weet niemand dat meer. We geloven er niet meer in maar iedereen heeft het in huis. Zo staat zelfs nu nog op alle flessen van schoonmaakmiddelen een kruis. Dat is van oudsher een runenteken dat bescherming moet bieden tegen onheil. En dat geldt ook voor de geveltekens op boerderijen, stiepeltekens op staldeuren en stalramen met magische symboliek. Deze moesten beschermen tegen hekserij. Een vlierbessenstruik bij een varkensstal, die je daar vaak nog steeds ziet, moest de boer beschermen tegen veeziektes en de vruchtbaarheid van de varkens bevorderen.”

10.000 mensen “In 2008 ben ik begonnen met het schrijven over boerenmagie. Dat heb ik eigenlijk aan mijn vrouw te danken. Zij moest fietsen vanwege artrose. Omdat ze dat niet alleen wilde, ging ik met haar mee. Zomaar wat rondfietsen, dat was niets voor mij. Ik keek goed om me heen en ik zag overal geveltekens op de boerderijen die ik vervolgens probeerde te verklaren. Daar ben ik toen helemaal ingedoken. Voor mij was het de boerenmagie die zo een extra dimensie gaf aan het platteland. De term boerenmagie heeft inmiddels een aardige naamsbekendheid, want ik heb er al 283 lezingen over gegeven. Dus ik heb er minstens 10.000 mensen mee vermaakt. Maar boerenmagie is niet alleen leuk en interessant, het vertegenwoordigt ook een enorme economische waarde. En het voordeel is dat het er al is. Ik maak dat zichtbaar door een boek dat ik heb geschreven over boerenmagie, bustochten die ik organiseer en lezingen die ik er over geef. Daar stop ik veel humor in, want dan onthouden de mensen het veel makkelijker. Dat ligt nu natuurlijk even stil door corona. Door het zichtbaar te maken, probeer ik tegelijkertijd vooral kleine boeren te helpen, die iets bij willen verdienen in de vrijetijdssector. Ik probeer ze te helpen door het platteland aantrekkelijker te maken voor de toerist die op zijn beurt weer een ambassadeur wordt voor het platteland. Op die manier wil ik ze vooruithelpen.

Ik kom graag op voor de underdog. Het zijn wel die kleine boeren die het landschap ‘kruiden’. Ook horecabedrijven kunnen er op inspelen door in hun menukaart producten op te nemen die verwijzen naar boerenmagie. Zo heeft Herterij

Twente in Geesteren onder andere magisch appelgebak, een magische hertenburger, magische hertenkroketten en een magische eiersalade op de kaart staan.”

Buurman ouderwetse boer “Ik heb altijd al een zwak gehad voor boeren. Vanaf de vroege middeleeuwen zijn de boeren altijd de klos geweest. Elke oorlog werd van het land geleefd en de strijdende partijen lieten altijd een spoor van vernieling na. Rond 1600 was een derde van de boerderijen in het Oosten van het land verlaten, omdat de boeren doodgeslagen waren, verdreven of gevlucht waren. En dat terwijl ze een ontzettend belangrijke functie hebben, doordat ze het platteland en de structuur ervan in stand houden. Als kind woonde ik tot mijn vijftiende op het platteland, onder de rook van Apeldoorn. Mijn buurman was nog een ouderwetse boer, zonder trekker. Ik heb met alles meegeholpen: bieten trekken, aardappels rooien met de hand. En dan mocht ik wel eens lijnkoeken verdelen onder de koeien op het land. Dat deed ik niet voor geld, maar voor de beleving. Mijn vader had een sloopbedrijf en kocht bouwmaterialen op. Vanaf mijn negentiende reed ik met een busje de bestellingen van sloopmaterialen naar de boeren. Ik ben in de wijde omgeving van Apeldoorn bij iedere boer geweest om planken, balken, kozijnen, dakpannen en aanrechtbladen te brengen.”

Dicht bij de natuur “Omdat ze dicht bij de natuur staan, hebben boeren een goed inzicht hoe ze met die natuur om moeten gaan.

Het is in hun eigen belang dat ze dat ook doen. Zowel economisch als ecologisch. Er zijn genoeg boeren die het belang van het landschap weten te waarderen. Ze houden van hun werk. Dat moet wel, want anders kun je daar niet zeven dagen per week mee bezig zijn. Ze houden ook van het landschap en de vogels in de weides en de bomen en van dingen die niet meteen geld opleveren.

Maar ze willen wel graag hun beroep op een fatsoenlijke manier uitoefenen om er geld mee te kunnen verdienen.

Boeren willen best meedenken, maar alles wat fout gaat is op dit moment zo’n beetje de schuld van de boeren.

Dat kan dus niet. Daarom wil ik die mensen graag helpen.

Op mijn manier, door te vertellen over de boerenmagie.”

Meer info: Jan Bornebroek, ‘Boerenmagie, bron van ons gedachtengoed’.

zomer 2021 naober

094_NAO03.indd 95

I

95

6/8/2021 1:37:45 PM

PORTFOLIO

zomer 2021 naober

088_NAO03.indd 89

I

89

6/8/2021 1:37:41 PM

Puzzel mee EN WIN! Luxe ‘Janzen’ bad&body pakket beschikbaar twv 35 euro.

Bestaande uit Shower foam, deodorant spray, hand cream, body lotion, hand wash aangeboden door Bruggink, Keukens, Badkamers en Bouw uit Heelweg.

Puzzelservice / Persbelangen / P0870 1

2

3

4

5

6

19

10

32

21 25

29

41

35

38

39

42

40

43

46

47 52

51

31

34 37

45

26

30

33

36

48

49 54

58

57

55 59

61

62

65

64

VERTICAAL 1 wondsluiting, 2 gevoel van eigenwaarde, 3 verlichtingstoestel, 4 spinsel, 5 idem, 6 duivel, 7 land in Azie, 8 boerderijgrond, 9 volgens anderen, 10 bezoldiging, 11 influenza, 12 vertedering, 14 woede, 17 biet, 18 voorwerp, 20 bovenkant, 21 boord, 23 tronie, 25 bergweide, 28 angst, 30 Centrale Antenne Inrichting (afk.), 31 verf, 33 juweel, 34 kloosterlinge, 35 strafwerktuig, 37 koningskroon, 38 spelonk, 40 pesterij, 42 baardje, 43 duplicaat, 45 zwakheid, 47 bekwaamheid, 48 voorzetsel, 51 slachtoffer, 53 moes, 54 insect, 57 hulde bewijzen, 58 moeder, 59 erfdeel, 61 vogel, 63 Europeaan, 65 klaar, 66 feeks.

44

53

60

12

18

20

28

11

15

24

23

27

56

9

17

16

50

8

14

13

22

7

63

66 68

67

HORIZONTAAL 1 protagonist, 6 vrouwelijke dief, 13 achting, 14 aarde, 15 deel van het lichaam, 16 bewusteloosheid, 17 origine, 18 opgeld, 19 dessin, 21 uitroep, 22 tasto solo (afk.), 24 stekel, 25 artikel, 26 meetkundig getal, 27 Internationaal Monetair Fonds (afk.), 29 nachthemd, 30 aanspraak, 32 hulpbehoevendheid, 34 imitator, 36 tanden, 38 tussenwerpsel, 39 genoegen, 41 verbintenis, 44 takel, 46 elektronische post, 47 lage temperatuur, 49 plaats in Gelderland, 50 album, 52 woonboot, 53 pleegkind, 55 ovum, 56 strijdperk, 58 schietbenodigdheden, 60 wijnsoort, 61 wereld, 62 kaas, 64 dicht, 65 leger, 66 tor, 67 laatste fase, 68 omloop.

© Persbelangen P0870

19

41

67

30

1

20

42

37

56

40

63

36

Stukje-bij-beetje

Stukje-bij-beetje is een Naoberpuzzel waarbij Nederlandse plaatsnamen een belangrijke rol spelen. Zo werkt het: zet woorden of delen van woorden op de lijntjes en vorm namen van gemeenten, steden en dorpen. De winnaar ontvangt een boek. Bij meerdere goede oplossingen beslist het lot.

1 “Met _________ _____ door zee”, stond op de verkoopwagen van de visboer.

2 “Goeie ____ ____!”, riep de trainer tegen de debutante op het middenveld.

3 _________ _____ ___ gemeente niet meer aanplanten, alleen beuken en eiken.

4 “Geef de ____ ____ in plaats van rauwe lever”, zei de eigenaar van het pittige hondje.

5 ___________ is zowel de naam van een watertje als van een dorp in Overijssel.

Stuur de oplossing (bij voorkeur per e-mail) uiterlijk 25 juli 2021 naar puzzel@naober.nl of per post naar Naober, Dorpsstraat 7, 7261AT Ruurlo.

KIEK!

Jarenlang heeft hij duizenden mensen in vooral Oost-Nederland heel veel plezier bezorgd met zijn conferences in dialect.

Wie was deze in 2011 overleden grappenmaker?

Antwoorden gevonden?

Ga naar Naober.nl, klik op het balkje Lezersservice en daarna op Harsenkrakers (Zomer 2021). Vul het scoreformulier uiterlijk 25 juli 2021 in en maak kans op een boek. Bij meerdere goede oplossingen beslist het lot. Geen computer? Stuur dan een brief of briefkaart naar: Naober, Harsenkrakers, Dorpsstraat 7, 7261 AT Ruurlo.

zomer 2021 naober

110_NAO03.indd 111

I

111

6/8/2021 1:39:12 PM