My world #24

2019

24

didi adamianebi hari trumeni

samezoblo

kvlav natos Sesaxeb

Cerqezebi

Tomas mani

xelovneba

literatura

geopolitika saqarTvelo cvalebad geopolitikur realobaSi

katini – `dakarguli simarTle~

saerTaSoriso organizaciebi

mecniereba maria sklodovska-kiuri

istoria

saqarTvelo saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgena da germanuli faqtori

`Semkulia TeatrebiT~

ginda iyo britaneTis elCi erTi dRiT? Tu xar 12-16 wlis da ginda naxo saqarTveloSi britaneTis elCis cxovrebis 1 dRe, 2019 wlis SemodgomisTvis dawere 250-sityviani Txzuleba qarTulad an inglisurad, aRwere SenTvis saocnebo romelime britanel pirovnebasTan (istoriul, Tanamedrove Tu mxatvrul gmirTan) erTad gatarebuli erTi dRe da miiRe monawileoba konkursSi. Cven avarCevT erT saukeTeso inglisur da erT saukeTeso qarTul Txzulebas. orive gamarjvebuli piradad naxavs, Tu rogoria saqarTveloSi britaneTis elCis erTi dRe. yvela regionidan aseve SeirCeva or-ori saukeTeso monawile, romlebsac SeeZlebaT ewvion da daaTvalieron britaneTis saelCo TbilisSi. madlobas piradad gadavuxdiT konkursis yvela monawiles. gamoagzavneT Tqveni Txzuleba el.fostaze: British.Embassy.Tbilisi@fco.gov.uk da subjectSi miuTiTeT: Ambassador for the Day Competition an fostiT TbilisSi, britaneTis saelCoSi (krwanisis quCa ##51, indeqsi 0114) 13 seqtembramde da miuTiTeT Tqveni sakontaqto monacemebi da Tqveni misamarTi.

24 2019

specialuri daniSnulebiT. 53. suraTi, fotografia, romelic warmoadgens raime teqstis damatebas, gaformebas an darTulia teqstis ganmartebis mizniT. 55. ingliseli mwerali qali, hari poteris Temaze Seqmnili wignebis avtori. 58. xazebiT, StrixebiT xatvis xelovneba an aseTi xelovnebis nimuSi. 60. nadirobis an Tevzaobis wesebis an vadebis damrRvevi piri. 61. organizebuli gamoyvana mosaxleobisa, dawesebulebebisa, gamotana qonebisa im adgilebidan, romelsac raime safrTxe moelis. 63. kulturuli mimdinareoba, ZiriTadad moicavs progresul xelovnebasa da arqiteqturas, musikas, literaturasa da dizains da mimarTulia akademiuri da istoriuli tradiciebisa da normebis winaaRmdeg.

66. zarbazani. 68. istoriuli regioni centralur evropaSi, moicavs Cexuri miwebis TiTqmis or mesameds. 69. kuWis wvenis cilebis peptidebamde damSleli fermenti. 70. sruli marcxi. 73. risame procesSi, raime saqmianobaSi ganviTarebis umaRlesi wertili an moklevadiani mkveTri aRmavloba. 75. calkeuli stadia, momenti raime movlenis, procesis da misT. ganviTarebaSi. 76. raime sabuTis piri, kopio. 77. wesi, rigi, gezi. zne, xasiaTi.

TinaTin evdoSvili

arCil CaCxiani vasil kaWarava grigol juluxiZe qeTevan qanTaria irakli menaRariSvili aleqsandre kvaxaZe ivliane xaindrava levan berZeniSvili lela oCiauri

3. masebis Segnebasa da ganwyobaze politikuri zemoqmedebis saSualeba. 6. yurZnis narCeni dawurvis Semdeg. 9. poligrafiuli danadgari. 10. raime movlenis cvalebadobis, ganviTarebis mimdinareoba. 13. sayovelTaod aRiarebuli mniSvneloba, gavlena. 15. saagitacio an sareklamo daniSnulebis mqone didi ilustrirebuli dafa. 16. oficeri, romelsac akisria jaris nawilebis da samxedro dawesebulebaTa momarageba sursaTiT, furaJiT, tanisamosiT da sxva. 18. sareklamo lozungi, devizi, romelic Seicavs sareklamo ideis Semoklebul, advilad aRsaqmel, efeqtur formulirebas. 21. upiratesi mniSvneloba, upiratesi mdgomareoba, pirveloba. 22. erTi saxelmwifos teritoria an teritoriis nawili, romelic yoveli mxridan garSemortymulia sxva saxelmwifos samflobeloebiT da romelsac ar aqvs zRvis napiri. 25. speqtaklis, kinofilmis, warmodgenis damdgmeli. 26. erTian mmarTvelobas damorCilebuli ramdenime dargis sawarmos gamaerTianebeli uwyeba. 27. mamali cxoveli. 29. samxedro TavdacviTi daniSnulebis didi Sekruli gamagreba, gare perimetrze koSkebiT, bastioniTa da citadeliT. 30. raime sadavo sakiTxis sajaro ganxilva, kamaTi, paeqroba. 31. (ekonomikaSi) qveynis sameurneo cxovrebis moduneba, Seferxeba.

33. dedali cxoveli. 38. omis momzadebisa da warmoebis xelovneba. 40. gamokiTxvebiT dadgenili popularobis xarisxi. 41. risame mospoba, bolos moReba, aRkveTa. 42. Tavmdebi dawesebuleba an adamiani. 45. kerZo sasoflo-sameurneo dawesebuleba, sadac iwarmoeba produqti, Semdeg ki gadis bazarze. 47. Savi yurZnisgan damzadebuli Rvino, romelic gamoiyeneba qristianul saeklesio ritualebSi. 49. qristianobis mimarTuleba, XVI saukunis dasawyisSi Camoyalibda dasavleT evropaSi da Tavisi TezisebiT daupirispirda maSin gabatonebul kaTolicizms. 50. mcenare, romelic isxams yurZens. 51. fuladi daxmareba, romelsac regularulad iReben moqalaqeebi kanoniT dadgenil SemTxvevaSi. 52. zurgis tvinis ruxi nivTierebis anTeba; iwvevs damblas. 54. gadacema da miReba eleqtromagnituri talRebisa, romlebic sivrceSi usadenod vrceldeba; iyeneben signalebis, bgerebis, gamosaxulebebis Sor manZilze gadasacemad. 56. axali prezidentis saxelmwifos saTaveSi oficialuri Cadgomis ceremoniali. 57. mxare istoriuli kaxeTis Crdilo-aRmosavleT nawilSi, Tanamedrove azerbaijanSi. 59. azri saganze an saganTa jgufze, romelSiac es sagnebi warmodgenilia arsebiTi niSnebis mixedviT. 62. XX saukunis didi irlandieli mwerali da poeti. 64. masis sazomi Zveleburi erTeuli. udris 16,38kg.-s an 40 girvanqas. gamoiyeneboda metruli sistemis SemoRebamde. 65. udidesi aRmavlobis an udidesi daZabulobis momenti risame ganviTarebaSi. 67. sxvadasxva organizmebis SejvarebiT Seqmnili axali organizmi. 70. cixesimagris an gamagrebuli raionis yvela jaris ufrosi. 71. piradi interesebis sazogadoebrivi interesebisa da sxva adamianTa interesebis win dayeneba. 72. ama Tu im obieqtis wriseburi blokireba, garemocva. 74. sabrZolo razmi, romelic sagangebodaa momzadebuli mtris teritoriaze Sesagzavnad. 78. nageboba, romelic gzas uRobavs mdinares da amaRlebs mis dones. 79. xis an qviTkirisgan damzadebuli yurZnis sawuri didi, grZeli WurWeli. 80. swrafva gamoyofisken, gancalkevebisken. 81. Termulad daumuSavebeli. 82. gaqaneba, zoma, moculoba.

wina nomerSi gamoqveynebuli krosvordis pasuxebi

garekanze: giorgi axuaSvilis ilustracia statiisTvis `katini – dakarguli simarTle~

1. kalendari 3. kulti 4. sponsori 5. nota 6. mandati 7. fide 8. seqta 10. gastroli 11. akldama 14. enciklopedia 19. intuicia 20. kolega 21. ideologema 22. bunioba 23. presviterianizmi 24. paiki 25. Caturanga 31. intervali 32. marTve 33. fosta 37. repeticia 41. imperializmi 43. mesia 44. simbolo 45. deklaracia 46. ili 48. lotbari 51. klimati 52. tarifi 53. agaraki 55. filatelisti 58. ezdeli 61. auqcioni 62. avtoriteti 63. etimologia 64. debiuti 66.uzurpacia 68. vaicmani 76. xucesi 70. depeSa 71. SuRli 73. senati 75. liga

2.zvaraki 9. xasanbegura 12. lideri 13. oponenti 15. kredo 16. doli 17. astronomia 18. ratificireba 20. kvrivi 26. azo 27. repertuari 28. xazina 29. sporti 30. goli 34. inkognito 35. fre 37. reabilitacia 38. intriga 39. anaTema 38. statusi 40. delegacia 42. TviTmpyrobeloba 47. cikli 49. etatizmi 50. andrezi 51. kosmopoliti 54. bacaligo 56. memorandumi 57. laskeri 59. mziuri 60. vainaxi 61. asociacia 65. lozungi 67. kontinenti 69. xiliazmi 71. Sikriki 72. eposi 74. ierusalimi 76. Tve 77. limiti 78. koleqcia 79. misia 79. kavaleria 80. iniciativa 81. tali

119

24 / 2019

saqarTvelo arCil CaCxiani

saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgena da germanuli faqtori

4

didi adamianebi

vasil kaWarava hari trumeni

22

istoria grigol juluxiZe katini – `dakarguli simarTle~

38

mecniereba

qeTevan qanTaria maria sklodovska-kiuri

44

saerTaSoriso organizaciebi

irakli menaRariSvili kvlav natos Sesaxeb

56

samezoblo

aleqsandre kvaxaZe Cerqezebi geopolitika ivliane xaindrava saqarTvelo cvalebad geopolitikur realobaSi literatura levan berZeniSvili Tomas mani

68

78

92

xelovneba

lela oCiauri `Semkulia TeatrebiT~ kiberusafrTxoebis rCevebi

104 114 118

3

saqarTvelo

saqarTvelos saxelmwifoebrivi

damoukideblobis aRdgena da

germanuli faqtori

arCil CaCxiani

1918 wlis gazafxuli... I msoflio omis ruseTis saomar moqmedebebsa da frontebze strategiuli viTareba ruseTisaTvis dramatulad icvleba. ramdenime Tvis win, 1917 wlis 25 oqtombers, ruseTis xelisuflebaSi gadatrialebis Sedegad mosuli bolSevikebi separatistul molaparakebebs iwyeben centraluri blokis saxelmwifoebTan da omidan gasvlas iTxoven. centraluri blokis saxelmwifoebi – avstria-ungreTi, osmaleTi da maTi lideri – germania – zeimoben. isini darwmunebuli arian, rom antantis erT-erTi wevris omidan gasvla mniSvnelovnad Secvlis ZalTa balanss maT sasargeblod da saboloo gamarjvebac maTi iqneba. da marTlac, 1918 wlis 3 marts xelmowerili brest-litovskis SeTanxmebiT, ruseTi oms eTiSeba, revoluciuri ideologiiT ganmsWvaluli misi SenaerTebi ki frontebs toveben. aqamde ruseTi or frontze ibrZoda – dasavleTis frontze da kavkasiis frontze. dasavleTis frontze misi mowinaaRmdege germania da avstria-ungreTi iyo, kavkasiis front-

4

germanuli faqtori

germaniis mokavSireebi germaniis mier okupirebuli poloneTis da somxeTis nawili

SvedeTi fineTi

germaniis kontrolis qveS myofi naxevrad avtonomiuri regionebi germaniaze ekonomikurad da administraciulad damokidebuli axali qveynebi

baltiis zRva

germaniaze ekonomikurad damokidebuli ukraina

estoneTi

germaniis mier kontrolirebadi TaTreTis respublika

tartu kurlandia

latvia

germaniasTan politikurad da ekonomikurad dakavSirebuli qveynebi

lietuva

germaniasTan politikurad dakavSirebuli amierkavkasiis respublika

germania

germaniis gavlenis sferoSi myofi kazakebis naxevrad avtonomiuri olqi

poloneTi

ruseTi avstriaungreTi

ukraina donis kazakebi

rumineTi yubani

bulgareTi

kaspiis zRva Savi zRva

vladikavkazi saqarTvelo

yarsi

amierkavkasiis respublika

osmaleTis imperia sparseTi

brest-litovskis xelSekrulebis Sedegebi

mehmed vehib faSa (1877-1940)

ze ki – osmaleTis imperia. mTeli sami wlis ganmavlobaSi dasavleTis frontze mimdinare saomar moqmedebebs frontis xazis mniSvnlovani cvlilebebi ar mohyolia, kavkasiis frontze miRweuli warmatebebi ki namdvilad TvalSi sacemi iyo. sworad dagegmili da Sesrulebuli samxedro operaciebis Sedegad, ruseTis kavkasiis frontis SenaerTebma 1915-1917 wlebSi osmalTa imperiis umniSvnelovanesi dasaxlebuli punqtebi daikaves da strategiuli placdarmi Seqmnes centraluri anatoliis zeganze gasasvlelad. rusulosmaluri istoriuli dapirispirebis orsaukunovani periodis ganmavlobaSi es iyo rusuli samxedro SenaerTebis yvelaze Rrma SeWra osmalTa imperiis teritoriebze. magram axla, brest-litovskis xelSekrulebis ZaliT, yvelaferi unda Seicvalos, rusulma SenaerTebma ukan unda daixion, maTi adgili ki germanulma da osmalurma diviziebma unda daikavon. am xelSekrulebiT, germanelebi yofili ruseTis imperiis dasavleT nawilis okupacias moaxdenen, xolo osmalebma ardaganis da yarsis raionebi da baTumis olqi unda da-

ikavon. mokle xanSi germanuli SenaerTebi ikaveben belaruss, baltiispireTs, ukrainis did nawils da yirims. kavkasiis frontze ki cota gansxvavebuli viTarebaa. aq osmalTa me-3 armiam, general mehmed vehib faSas sardlobiT, SeteviTi moqmedebebi jer kidev brest-litovskis sazavo xelSekrulebis dadebamde, 1918 wlis 5 Tebervals, daiwyo. rusuli SenaerTebis gasvlis Semdeg kavkasiis frontis mcirericxovani da dezorganizebuli somxuri da qarTuli nawilebi jerovan winaaRmdegobas ver uweven osmalTa Semotevas da erTmaneTis miyolebiT toveben mniSvnelovan dasaxlebul punqtebs. saomari moqmedebebis SeCerebis mizniT amierkavkasiis seimis warmomadgenloba, akaki Cxenkelis xelmZRvanelobiT, 12 marts trapizonSi saswrafo molaparakebebs iwyebs osmalebTan, magram uSedegod. erzinjanisa da arzrumis aRebis Semdeg osmalebi trapizonSic Sedian, maTi Semdgomi SeteviTi moqmedebebi ki or – baTumisa da yarsi-aleqsandropolisis – mimarTulebaze viTardeba. 1 apri-

5

saqarTvelo

amierkavkasiis seimi – amierkavkasiis saxelmwifos sakanonmdeblo warmomadgenlobiTi xelisuflebis organo. mowveul iqna amierkavkasiis komisariatis mier TbilisSi 1918 wlis 10 (23) Tebervals. Sedgeboda amierkavkasiidan arCeuli sruliad ruseTis damfuZnebeli krebis wevrebisagan. seimis Tavmjdomare iyo qarTveli menSeviki nikoloz (karlo) CxeiZe. seimSi Camoyalibda sami fraqcia: social-demokratebi ( menSevikebi) – 32 wevri muslimTa fraqcia (musavatelebi da upartioebi) – 50 daSnakebis fraqcia – 27 amierkavkasiis seimis 22 aprilis sxdomaze gamocxadda amierkavkasiis demokratiuli federaciuli respublikis damoukidebloba.

1918 wlis 26 maiss seimma TviTlikvidacia gamoacxada. akaki Cxenkeli (1874-1959)

lisTvis osmaluri SenaerTebi baTumsac ikaveben, Tumca maTi Semdgomi winsvla saqarTvelos teritoriebze ferxdeba. general giorgi mazniaSvilis sardlobiT Coloqi-natanebis frontze gamarTul brZolaSi qarTvelebi saarako gamarjvebas aRweven da CrdiloeTis mimarTulebaze osmalTa Semdgom winsvlas aCereben, Tumca osmaluri qvedanayofebi ozurgeTSi Sedian.

11 maisidan amierkavkasiis demokratiuli federaciuli respublikis delegacia molaparakebebis meore raunds ukve baTumSi agrZelebs. delegaciis SemadgenlobaSi arian qarTuli, somxuri da azerbaijanuli mxareebi, delegaciis saerTo xelmZRvanelia respublikis mTavrobis Tavmjdomare akaki Cxenkeli. delegaciis wevrebSi kargi ganwyobaa, isini imedovneben, rom dasaxul mizans miaRweven da sabrZolo moqmedebebic Sewydeba, magram moulodnelad generali vehib faSa acxadebs, rom brest-litovskis zavis pirobebi ukve aRaraa misaRebi TurqTaTvis da igi damatebiT axal moTxovnebs ayenebs, kerZod:

ara mxolod baTumisa da baTumis olqis, aramed axalcixis, axalqalaqisa da aleqsandropolisis okupacia. aleqsandropolisi-ejmiawini-naxiCevani-julfas rkinigzis xazze kontrolis aReba Turquli qvedanayofebis CrdiloeT iranSi gadayvanis mizniT. amierkavkasiis mTeli rkinigzis xazis kontroli britanelebTan omis warmoebis mTeli xnis ganmavlobaSi.

brest-litovskis xelSekrulebis fragmenti

6

germanuli faqtori

es moTxovnebi, faqtobrivad, mTeli amierkavkasiis okupacias niSnavda. da marTlac, maisis Sua ricxvebisaTvis, baTumSi mimdinare molaparakebebis kvaldakval, Turquli nawilebi samcxe-javaxeTSi Sedian da 16-18 maiss brZolebiT ikaveben axalcixe-abasTumans da bogdanovka-axalqalaqs. axalcixis raionSi Turqulma avangardma CrdiloeTisaken waiwia da mdinare mtkvris gaswvriv awyurs miaRwia, axalqalaqis raionSi, aRmosavleTis mimarTulebaze ki – tabawyuris tbas. qarTuli miwebis mniSvnelovani nawili Turqul okupaciaSi moeqca... amierkavkasiis delegacia gamouval mdgomareobaSi aRmoCnda da molaparakebebis procesic CixSi Sevida... TiTqos yvelafers wertili daesva da Turquli okupaciis avbediTi aCrdilic realuri gaxda... magram misi udidebulesoba istoria sxvanairad gansjis, konferenciis msvlelobisas mimdinare procesebi Seicvleba da Semdgomi movlenebic sul sxvanairad ganviTardeba. konferenciis muSaobaSi axali Zalebi da axali interesebi gamoCndeba...

TurqTa warmatebebi kavkasiaSi SeumCneveli ar darCeniaT maT did mokavSireebs – germanelebs. isini indiferentulni ar yofilan TurqTa eqspansiis mimarT. 1918 wlis aprilisaTvis germanelebs ukve okupirebuli hqondaT ukraina da Savi zRvis CrdiloeTi regioni. 20 aprilisaTvis ki, maT xarkovs miaRwies da male sevastopolsa da rostovSic Sevidnen. baTumis samSvidobo konferenciaSi aqtiur monawileobas iRebda germaniis samxedro ataSe osmalTa imperiaSi, generali oto fon losovi. am faqtma garkveuli imedi Causaxa qarTul mxares. delegaciis erT-erTi wevri, zurab avaliSvili, SemdegSi igonebda: `germanelebis yofna baTumSi TurqeTisaTvis alikapis amodebas niSnavda. es ki, umTavaresi sakiTxi iyo~. amierkavkasiis delegaciis xelmZRvanelma, akaki Cxenkelma, sTxova fon losovs daxmareboda TurqTa agresiis aRkveTaSi. germaneli generali daTanxmda. misi mosazreba gaiziara germaniis diplomatiurma warmomadgenelma osmaleTSi fridrix-verner fon der Sulenburgmac. magram arsebul viTarebaSi germanelebisaTvis SeuZlebeli iyo qmediTi daxmareba gaewiaT, radgan amierkavkasiis respublikis

fridrix-verner fon der Sulenburgi (1875-1944)

oto herman fon losovi (1868-1938)

7

saqarTvelo qarTuli delegaciisgan gansxvavebiT, somxebis ganwyobebi namdvilad ar iyo progermanuli, isini Tavs antantis `patara wevrad~ moiazrebdnen, xolo azerbaijanulma delegaciam aSkara proosmaluri pozicia daikava. azerbaijanuli mxare, osmalTa daxmarebiT, im momentisTvis bolSevikTa mier okupirebuli baqos ganTavisuflebas imedovnebda. dResaviT naTeli iyo, rom germania, interesTa arsebuli konfiguraciiT, qarTuli delegaciis Txovnas amierkavkasiis federaciul respublikaSi Semavali saqarTvelos teritoriebis dacvis Sesaxeb ver SeZlebda. germaniis warmomadgenlebma akaki Cxenkels Semdegi piroba wauyenes: imisaTvis, rom germaniam SeZlos qarTuli mxaris daxmareba da saqarTvelos teritoriebis Semdgomi osmaluri okupaciis aRkveTa, aucilebelia, saqarTvelo gamoeyos amierkavkasiis federaciul respublikas, imdenad, ramdenadac germanul saxelmwifos urTierTobebis damyareba mxolod Tanabarzomier subieqtTan – qarTul saxelmwifosTan – SeuZlia da ara

raRac amorful warmonaqmnTan, rogoricaa samSvidobo molaparakebebSi monawile delegaciis romelime nawili an, Tundac, SeuTanxmebeli Sida struqturisa da gaurkveveli saerTaSoriso statusis mqone `saxelmwifo~ – amierkavkasiis demokratiuli federaciuli respublika. am sakiTxis gadasawyvetad general oto fon losovsa da akaki Cxenkels Soris intensiuri molaparakebebis procesi mimdinareobda. amasobaSi, 23 maisisaTvis osmalurma mxarem amierkavkasiis delegacias Semdegi Sinaarsis ultimatumi gadasca: Tu 72 saaTis ganmavlobaSi osmalTa moTxovnebi ar iqneboda miRebuli, maSin maTi SenaerTebi saomar moqmedebebs ukve uSualod Tbilisis mimarTulebiT daiwyebdnen. uceb gacxadda, rom drois dakargva aRar SeiZleboda, qarTul mxares dauyovnebliv unda emoqmeda. 23 maiss baTumidan TbilisSi gagzavnil werilSi akaki Cxenkeli iuwyeboda:

`gadaeciT saqarTvelos erovnul sabWos Semdegi: damoukideblobis gamocxadebis Segvianeba gamoiwvevs gamousworebel Sedegebs. germaniis Suamdgomlobis cdam uSedegod Caiara. rCeba erTi ram – davupirispiroT osmaloebis Semosevas germaniisgan zurggamagrebuli damoukidebeli saqarTvelo... ukve momzadebulia xelmosawerad germaniasTan droebiTi SeTanxmeba... vucdi am aqtis Sesaxeb uswrafes cnobas~.

noe Jordania (1868-1953)

kavkasiis mefisnacvlis yofili rezidencia

8

germanuli faqtori

marTlac, meore dResve, 1918 wlis 24 maiss, aRniSnuli sakiTxis gadasawyvetad noe Jordanias TavmjdomareobiT gaimarTa erovnuli sabWos aRmasrulebeli komitetis sxdoma.

1918 wlis 26 maiss ki golovinis prospeqtze mdebare kavkasiis mefisnacvlis yofil rezidenciaSi amierkavkasiis seimis ukanaskneli sxdoma gaimarTa, romelmac naSuadRevis 3 saaTisaTvis amierkavkasiis demokratiuli federaciuli respublika daSlilad gamoacxada. imave darbazSi naSuadRevis 4 saaTsa da 50 wuTze, noe Jordanias TvmjdomareobiT, saqarTvelos erovnuli sabWos sxdoma gaixsna, sadac noe Jordaniam `saqarTvelos damoukideblobis aqti~ waikiTxa. gaCnda saerTaSoriso samarTlis axali subieqti – saqarTvelos demokratiuli respublika. qarTulma saxelmwifom 117 wlis win dakarguli saxelmwifoebrioba aRidgina.

1918 wlis 28 maiss foTSi, germanuli xomaldis bortze, saqarTvelos demokratiuli respublikisa da germaniis warmomadgenlebs Soris daido droebiTi xelSekruleba, romlis ZaliTac saqarTvelom germaniis imperiis mxridan miiRo aRiareba da igi germanuli proteqtoratiT aRiWurva. xelSekruleba iTvaliswinebda: germanuli mxaris mier saqarTvelos rkinigziTa da portebiT SeuzRudav sargeblobas. germaniis saeqspedicio Zalebis mier saqarTvelos strategiuli obieqtebis okupaciis uflebas. damoukideblobis aqti

germanuli valutis Tavisufal mimoqcevas. erToblivi samTo-mompovebeli korporaciis daarsebas. diplomatiuri da sakonsulo warmomadgenlebis gacvlas. saerTaSoriso aRiarebaSi daxmarebis gawevas. saqarTvelos teritoriuli mTlianobis dacvas.

saqarTvelos damfuZnebeli kreba, 1918

9

saqarTvelo germaniis mxridan am dokuments xels awerda generali oto fon losovi, xolo saqarTvelos mxridan – premier-ministri noe ramiSvili. axla ki, yvelaze mTavari da saintereso kiTxva: ki magram, rogor moxda, rom osmalTa imperiis strategiuli samxedro-politikuri mokavSire, centralur saxelmwifoTa blokis lideri saxelmwifo, kaizeris germania, win aRudga osmaleTis strategiul interesebs da aRkveTa misi Semdgomi eqspansia saqarTvelos teritoriebze? ra iyo amis mizezi? am, erTi SexedviT, martivi SekiTxvis pasuxi sulac ar aris calsaxa da erTmniSvnelovani, igi ramdenime aspeqtisagan Sedgeba. es aris istoriuli, politikuri, dinastiuri, religiuri, kulturuli, samxedro, ekonomikuri da socialuri aspeqtebi. sakiTxis srulad gaxsnisTvis ki Rrma warsulSi unda gadavinacvloT...

qarTveli da germaneli xalxebis urTierTobis istoria saukuneebs iTvlis. arsebobs mosazreba, rom jer kidev XII saukunis meore naxevarSi germaniisa da romis saRvTo imperiis imperatori fridrix didi barbarosa mefe Tamars saqmrod Tavis erT-erT vaJs, hercog fridrix Svabels sTavazobda. saqarTveloSi am winadadebas uyuradRebod ar Sexvedrian. am qorwinebaSi bizantiis mmarTveli dinastiis sawinaaRmdegod, bevri xedavda bagrationebisa da germaniis saimperatoro karis hohenStaufenebis damoyvrebis SesaZleblobas. es dinastiuri kavSiri mtkice xids gadebda saqarTvelosa da germanias Soris, rasac, SesaZloa, gavlenis sferoebis gayofa mohyoloda mcire aziaSi, radgan mefe-qalis qorwineba udidesi politikuri aqti iyo. fridrix didi barabarosas SemoTavazeba, savaraudod, 1185-1187 wlebSi unda momxdariyo, e.i. mefe Tamaris pirvel da meore qorwinebebs Soris. sabolood, hohenStaufenebis es winadadeba uaryves, radgan bagratovanTa dinastiis primatma da saerTo kavkasiurma orientaciam gaimarjva – mefe Tamaris meuRle da erTiani saqarTvelos Tanamefe, bagratovanTa gverdiTi Stos warmomadgeneli, ovsTa mefe daviT soslani gaxda. marTalia, hohenStaufenebTan mimarTebiT im momentSi mefis karze proevropuli orientaciis momxreni ufro sustni aRmoCndnen, Tumca garkveuli politikuri kavSiri damyarda saqarTvelo-germanias Soris, rac IV jvarosnul laSqrobaSic gamoCnda. fridrix didi barbarosa vaJiSvilebTan erTad

am ambebidan saukuneebi gava, sanam pirveli germanelebi myarad damkvidrdebian qarTul miwaze, Tumca manamdec germanelebisaTvis, maTi literaturisTvis saqarTvelos Tema ucnobi ar yofila. kavkasiiTa da saqarTveloTi dainteresebaze migvaniSnebs Sua saukuneebis didi germaneli mwerlis, volfram fon eSenbaxis saraindo romanebi, aseve adam oleariusis, andreas grifiusis, iohan vilkelmanis, gothold lesingis, fridrix bodenStedtisa da sxvaTa SemoqmedebaSi asaxuli saqarTvelos Tema. iohan Siltbergeris, iulius klaprotisa da sxva germanel mogzaurTa cnobebi ki Cveni eris istoriis araerTi sakiTxis Sesaswavlad mniSvnelovan pirvelwyarod SegviZlia miviCnioT.

10

germanuli faqtori

pirveli germanelebis damkvidreba qarTul miwebze ukve ruseTis imperias da iq gatarebul eTnosocialur politikas ukavSirdeba. 1762 wels imperiis taxtze germanuli warmomavlobis monarqi ekaterine II (germanulad sofia avgusta frederika anhalt-cerbst-dornburgi) adis. axalgazrda imperatori samarTavad ibarebs uzarmazar imperias, sadac uamravi auTvisebeli miwaa. am miwebis asaTviseblad igi iRebs pragmatul gadawyvetilebas da gamoscems manifests germaneli glexebis ruseTSi gadmosaxlebis Sesaxeb. ase Cndeba XVIII saukunis 60-iani wlebidan ruseTSi, volgispireTSi, pirveli germanuli dasaxlebebi, Tumca maSin, bunebrivia, saqarTvelos teritoriebze germaneli moaxalSeneebi ar Semosulan.

gulistanis sazavo xelSekruleba gulistanis sazavo xelSekruleba daido 1813 wlis 12 (24) oqtombers ruseTis imperiasa da yajarTa sparseTs Soris ruseT-sparseTis 18041813 wlebis omis dasrulebisas. xelSekruleba gaformda dasaxleba gulistanSi (yarabaRi) da amitomac mis saxels atarebs. ruseTis mxridan xelSekrulebas xeli moawera ruseTis jarebis mTavarsardalma saqarTveloSi, general-leitenantma nikolai rtiSCevma, xolo sparseTis mxridan – sparseTis sagareo saqmeTa ministrma mirza abul-hasan-xan Sirazim. am xelSekrulebis Tanaxmad, sparseTma dakarga teritoriebi mdinare araqsis CrdiloeTiT da aRiara am miwebze ruseTis imperiis suzerenoba. sparseTma ruseTis sasargeblod daTmo: daRestani, qarTl-kaxeTis samefo, imereTis samefo, samegrelos samTavro, guriis samTavro, afxazeTis samTavro, agreTve Tanamedrove azerbaijanis teritoriaze im droisaTvis arsebuli baqos, yarabaRis, ganjis, Sirvanis, Seqis, darubandis, yubis saxanoebi da TaliSis saxanos nawili, lenqoranis cixesimagriTurT.

saqarTvelos teritoriaze germaneli kolonistebi XIX saukunis dasawyisSi gamoCndnen. 1801 wels ruseTis imperiam qarTl-kaxeTis aneqsia moaxdina, samefo gaauqma da is imperiis nawilad aqcia. pirveli moaxalSeneebis gamoCena ki ruseTiranis pirveli omis dasrulebasa da 1813 wlis gulistanis samSvidobo xelSekrulebis dadebas ukavSirdeba. imperiis es politika ori ZiriTadi amocanis gadaWras isaxavda miznad: soflis meurneobisa da mewarmeobis ganviTarebas da religiur faqtors – qristianuli elementis gaZlierebas amierkavkasiaSi. hqonda am procesebs mesame, politikuri mdgenelic. saqme isaa, rom saqarTveloSi ucxo eTnikuri jgufebis CamosaxlebiT mefis xelisufleba cdilobda Tavisi dasayrdeni gaeCina adgilobriv mosaxleobaSi. 1815 wlis 4 ivniss, venis kongresis mimdinareobisas, StutgartSi mimaval imperator aleqsandre I-s Sexvdnen germaneli religiuri separatistebis warmomadgenlebi, baronesa barbara fon krudeneri da iohan iung-Stilingi, romlebmac sTxoves imperators, maTTvis neba daerTo kavkasiaSi Casaxlebuliyvnen. imperatori daTanxmda. adamianebi, romlebmac sakuTari samSoblodan ayra da Soreul kavkasiaSi gadasaxleba gadawyvites baden-viurtembergidan iyvnen. maT gadatanili hqondaT napoleonis omebi da ukidures materialur gaWirvebas ganicdidnen, rasac religiuri devnac emateboda. saqme isaa, ekaterine II (1729-1796)

11

saqarTvelo rom isini ekuTvnodnen xiliastur seqtas, e.w. religiur `separatistebs~, romlebic ganudgnen luTeranizms. maT swamdaT, rom Zalian axlos iyo meored mosvla da sakuTari sulebis gadasarCenad saWiro iyo wminda miwaze, ierusalimSi an kacobriobis akvanTan – araratis mTasTan axlos dasaxleba. magram religiur separatistTa am miznebs asruleba ar ewera.

iohan iung-Stilingi

barbara fon krudeneri

1740–1817

1764 – 1824

baden-viurtembergidan da SvabeTidan ltolvil kolonistTa pirveli jgufi TbilisSi 1817 wlis 31 seqtembers Camovida. germanelTa pirveli nakadis Tbilisis SemogarenSi gamoCenam adgilobriv mosaxleobaSi didi gaoceba gamoiwvia. mTavarmarTebelma ermolovma, romelic winaswar iyo gafrTxilebuli kavkasionis samxreT kalTebze am uCveulo gamocxadebis Sesaxeb, maTi miznebisa da msjelobis gacnobis Semdeg ifiqra, rom saqme giJebTan hqonda. ermolovma daibara Temis winamZRolebi da ganumarta: `Tqven ruseTis miwaze imyofebiT. aq SegiZliaT imogzauroT mSvidobianad da uflis mfarvelobiT, magram icodeT, rom rogorc ki Cvens sazRvrebs gascdebiT, aRmoCndebiT sparseTis teritoriaze, muslimebTan, romelTac naklebad aintresebT Tqveni mogzaurobis mizani. Tuki somxeTis, romelic jer kidev ar aris ruseTis provincia, mmarTvelebi monebad ar gaqceven da ar gagamweseben TavianT mamulSi samuSaod, xom ar ggoniaT, rom qurTebs, am daundobel yaCaRebs, dauZvrebiT xelidan? isini ulmoblad gagZarcvaven, Tanac CaTvlian, rom didi mowyaleba gamoiCines, mTlianad rom ar amogJlites da maTi jogebis samwyemsad gagamweseben. da kidev – Tuki davuSvebT, rom sparselebs da qurTebs gadaurCebiT, Turqebsa da udabnos arabebs namdvilad veRar daaRwevT Tavs~. am sityvebma didad SeaSfoTa moZraobis winamZRolebi. ermolovis mier aRwerili suraTi marTlac aRsavse iyo uTvalavi xifaTiT, Tuki isini xels

12

germanuli faqtori

germanelebi ekaterinenfeldSi (bolnisSi)

ar aiRebdnen TavianT ganzraxvaze. amasTanave, xangrZlivma mogzaurobam, gadaRlam da avadmyofobebma mniSvnelovnad Seamcira maTi ricxvi. amitom germanelebi daTanxmdnen garkveuli SeRavaTebis fasad darCeniliyvnen saqarTveloSi da aq dasaxlebuliyvnen. ase warmoiSva saqarTvelosa da amierkavkasiis teritoriaze pirveli germanuli dasaxlebebi: marienfeldi (sarTiWala), noi tiflisi (kukia), aleqsandersdorfi (didube), petersdorfi (sarTiWalis maxloblad), elizabetTali (asureTi) da ekaterinenfeldi (bolnisi). mogvianebiT germanuli dasaxlebebi saqarTvelos sxva kuTxeebSic gaCnda. erTi kolonia abasTumanTan daarsda, 1884 wels ki soxumTan axlos kidev ori kolonia gaCnda – naidorfi da gnaderbergeri. Camosaxlebul religiur `separatistTa~ didi nawili eketerinenfeldSi damkvidrda. es teritoria SearCies seqtantebis xelmZRvanelTa mudmiv sacxovrebel adgilad. amis gamo ekaterinenfeldis koloniam daarsebis dRidanve yvelaze sapatio adgili

daikava kavkasiaSi arsebul koloniaTa Soris da naxevar saukuneze metxans TamaSobda did rols kavkasiel kolonistTa cxovrebaSi. moaxalSeneebma maTTvis Cveuli energiiTa da SromismoyvareobiT erT dros gaukacrielebul adgilebze male gamarTes meurneobebi, xolo XX saukunis dasawyisisaTvis germanelebiT dasaxlebuli raionebi namdvil walkotad iqca. mogvianebiT, 1918 wlisaTvis, germaneli generali fridrix fraier kres fon krezenStaini, germanuli samxedro da politikuri misiis xelmZRvaneli saqarTveloSi, kolonistTa erT-erT dasaxlebaSi stumrad yofnis Sesaxeb werda: `rogorc palestinaSi, aseve kavkasiaSi sruliad gansakuTrebuli, mSobliuri SegrZneba mqonda, roca ucxo miwaze, ucxo adamianebSi, samSoblodan TiTqmis sami aTasi kilometris moSorebiT, uceb aRmovCndiT lamaz, did, sufTa sofelSi, romelic aSenebulia mTlianad Svaburi stiliT, farTo Crdiliani gzebiT, xSirad gulis ama-

13

saqarTvelo Cuyebeli ubralo soflis eklesiiT, romelsac aqvs yvavilebiT morTuli wina ezo da aq aris uamravi qera bavSvi, romlebic Cven gvesalmebian namdvili Svaburi dialeqtiT... mTlianobaSi dasaxlda 531 Svaburi ojaxi, daaxloebiT 2700 suli. ruseTis maSindeli mTavroba xels uwyobda da moiTxovda germanelebis dasaxlebas farTo masStabiT; surdaT SeeqmnaT axlaxan dapyrobil, rusuli iZulebiTi batonobis mowinaaRmdege qveyanaSi xelisuflebis mxardamWeri elementebi. koloniebi TviTmmarTvelobis uflebiT sargeblobdnen, germanuli eklesia – germaneli sasuliero pirebiT, germanuli skolebi – germaneli maswavleblebiT. upirveles yovlisa, germanul koloniebSi gamoiricxa aragermanelebis dasaxleba. Svabebis

rkinis sibejiTis, amtanobisa da Seguebis unaris damsaxurebaa, rom koloniebi, gansakuTrebiT iq, sadac maT SeeZloT xeli moekidaT mevenaxeobisTvis, ayvavdnen da mniSvnelovan keTildReobasac miaRwies...~ qvemo qarTlsa da saqarTvelos sxva kuTxeebSi gaCenili germanuli dasaxlebebis ayvavebasTan erTad, mniSvnelovani zrda daiwyo agreTve germaneli inJinrebis, mecnierebis, mrewvelebis, medicinis muSakebis, mwerlebis da kulturis moRvaweebis ricxvma. saqarTveloSi moRvawe germanelTa saqmianobam cxovrebis yvela sfero moicva. Tbilisisa da saqarTvelos sakeTildReod maTi saqmianobis aRweras albaT sqeltaniani tomic ver daitevs, Tumca zogierT maTganze mainc SevCerdebiT. Tbilisis geofizikuri observatoriis dafuZneba cnobili germaneli mecnierisa da astronomis arnold moricis saxels ukavSirdeba. swored igi dainiSna observatoriis pirvel direqtorad. observatoriis mSeneblebic germanelebi iyv-

fridrix fraier kres fon krezenStaini (1870-1948)

menonitebi

14

germanuli faqtori

nen – arqiteqtorebi oto simonsoni da leopold bilfeldi. operisa da baletis saxelmwifo Teatric germaneli arqiteqtoris – viqtor Sreteris proeqtiTaa aSenebuli. leopold bilfeldis proeqtiT aris aSenebuli yofili sastumro `vetceli~ (daviT aRmaSeneblis gamziri 103). misive arqiteqturuli zedamxedvelobiT aSenda likanis sasaxle da germanuli `kirxe~ – luTeranuli eklesia mixeilisa (dRevandeli aRmaSeneblis gamziri) da kirxes (dRevandeli marjaniSvilis quCa) quCebis kveTaze. es eklesia dRes aRar arsebobs. bedis ironiiT igi 1946 wels germanel tyveebs daangrevines. mefisnacvlis sasaxle (axla moswavleaxalgazrdobis sasaxle) da klasikuri gimnazia dRevandeli saxiT oto simonsonis aSenebulia, xolo Tbilisis dRevandeli sakrebulos Senoba – paul Sternis. ulamazesi rusTavelis Teatric germaneli arqiteqtorebis da inJinrebis agebulia.

sastumro `vetceli~

romanovebis sasaxle likanSi

germaneli mecnierebis damsaxurebaa, rom Tbiliss iseTi uZvelesi da ulamazesi dendrologiuri parki aqvs, rogoric Tbilisis botanikuri baRia. germaneli botanikosi da landSaftis arqiteqtori hainrix verner Sareri aq 28 wlis ganmavlobaSi muSaobda, xolo adolf rolovi 1902 wlidan iyo am baRis direqtori. swored maTi moRvaweobis dros gaixsna aq sxvadasxva kvleviTi laboratoria da sacdeli meurneobebi, daiwyo perioduli gamocemebis gamosvla. moswavle-axalgazrdobis sasaxle

15

saqarTvelo didi iyo TbilisSi moRvawe germanel mkurnalTa da afTiaqarTa ricxvic – maTi CamoTvla Sors wagviyvans. aq cnobili germaneli afTiaqaris – evgeni zemelis xsenebac sakmarisia, romlis gvaris mixedviT, Tbilisis centraluri ubnis erTerT monakveTs dResac zemels eZaxian. mniSvnelovani iyo germanel inJinerTa da mrewvelTa mier ganxorcielebuli proeqtebi. germanelebma gaiyvanes kavkasiaSi pirveli telegrafis xazi. es xazi Tbilissa da kojors akavSirebda erTmaneTTan. samuSaoebs cnobili germanuli kompania `simensi da halske~ awarmoebda, valter simensis xelmZRvanelobiT, romelic amave dros Crdilogermanuli kavSiris konsulic iyo TbilisSi. igi ubedur SemTxvevas emsxverpla 1868 wels. kompanias ki saTaveSi misi Zma oto Caudga. orive Zma TbilisSi, veris sasaflaoze dakrZales, Tumca dReisaTvis maTi saflavebi dakargulia. saqarTveloSi moRvawe kulturis warmomadgenlebidan aRsaniSnavia berlinis samxatvro akademiisa da Tbilisis konservatoris profesori franc kesneri, romelic 1912 wels dajildovda didi oqros medliT da mieniWa sapatio Tbiliselis wodeba. TbilisSi daibada da aqve miiRo pirveladi musikaluri ganaTleba cnobilma germanelma pianistma rudolf kererma. saqarTveloSi

simensebis ojaxi

samxatvro skolis CamoyalibebaSi mniSvnelovani wvlili Seitanes mama-Svilma oto da rene Smerlingebma. aqve moRvaweobda cnobili germaneli mwerali da publicisti artur laisti, xolo peterburgis mecnierebaTa akademiis wevr-korespondentma struvem pirvelma Caatara borjomis mineraluri wylis sruli qimiuri analizi. aseTi iyo mokled qarTul-germanuli urTierTobebis istoriuli, religiuri, ekonomikuri da socialuri wanamZRvrebi. xolo rac Seexeba am urTierTobebis samxedro-politikur aspeqts, igi I msoflio omis wina periods da qarTuli politikuri wreebis mier dakavebul poziciebs ukavSirdeba.

zemelis afTiaqi

16

germanuli faqtori

istoriuli realobaa, rom Tavisi saxelmwifoebrivi arsebobis xangrZlivi, mTeli samiaTaswlovani istoriis manZilze, qarTvelebi xSirad mdgaran `naklebi borotebis~ arCevanis winaSe, xolo xelsayreli mokavSiris SerCevis problema, ar SevcdebiT Tu vityviT, qarTuli saxelmwifosaTvis mudam iyo pirvelxarisxovani amocana. qarTuli sazogadoeba amgvari dilemis winaSe dadga XX saukunis 10-iani wlebisTvisac. qarTvel politikosTa umravlesobam sworad gaaanaliza, rom I msoflio omis Sedegebi gadamwyvet rols iTamaSebda momavali msoflios teritoriul-politikur gadanawilebasa da misi Semdgomi mowyobis saqmeSi. maT marTebulad aRiqves is garemoebac, rom es iyo saqarTvelos erovnuli damoukideblobis aRdgenis Sansi. magram sakiTxi ase idga – antanta Tu centralur saxelmwifoTa bloki, anu samTa kavSiri? (`samTa kavSiri~ – germaniis, avstria-ungreTisa da TurqeTis samxedro-politikuri aliansi. ukve omis msvlelobisas mas bulgareTic SeuerTda da igi `oTxTa kavSirad~ garda-

oto Smerlingi (1863-1938)

iqmna). garkveuli partiebi, social-demokratebis TavkacobiT, proantantur pozicias iWerdnen. garkveul wreebs ki germania, rogorc samTa kavSiris lideri, miaCndaT Tavis bunebriv mokavSired ruseTis imperiisagan Tavis dasaRwevad. am sakiTxTan dakavSirebiT germaniaSi qarTvel erovnul-demokratTa delegaciac gaigzavna imperiis umaRles xelmZRvanelobasTan molaparakebebis gasamarTad. germaniaSi myofi qarTuli delegaciis erT-erTi wevri, `saqarTvelos gaTavisuflebis komitetis~ wevri, erovnuldemokrati mixako wereTeli piradad Sexvda germaniis generaluri Stabis ufross, general erix ludendorfs da sTxova moewyo misi audiencia kaizer vilhelm IIsTan. garda amisa, man graf purtaless mimarTa SekiTxviT – momaval sazavo konferenciaze iqneboda Tu ara mosmenili saqarTvelos memorandumi, gamarjvebuli germania da misi mokavSireebi daexmarebodnen Tu ara qarTvel xalxs erovnuli saxelmwifoebriobis aRdgenaSi. sapasuxod germaniis rwmunebulma ganacxada: Cveni politika ganisazRvreba qarTvelTa

mixako wereTeli (1878-1965)

17

saqarTvelo mier dakavebuli poziciis Sesabamisad. Tu isini aqtiurad imoqmedeben ruseTis winaaRmdeg, germania daicavs saqarTvelos interesebs, mxars dauWers mis saxelmwifoebriv damoukideblobas. mixako wereTelma ivarauda, rom ruseTis winaaRmdeg ajanyebuli qarTvelebi 50aTasian laSqars Sekrebdnen. germaniis warmomadgenlebma ki am laSqris SeiaraRebis valdebuleba aiRes, daarwmunes molaparakebaSi monawile erovnuli demokratebi, rom saomari saWurvlis nawili ukve mitanili iyo trapizonSi da Tu SeTanxmeba oficialurad gaformdeboda, igi gadaegzavneboda ajanyebul qarTvelTa laSqars. kidev erTi saintereso Strixi: kaizer vilhelm II-s kargad esmoda saqarTvelos fasi, rogorc strategiuli, aseve politikuri TvalsazrisiT. amitom gadawyda, rom germania garkveul daxmarebas gauwevda saqarTvelos. vilhelm II-is gegmiT, saqarTveloSi unda aRdgeniliyo monarqia, Tumca samefo taxtze igi bagratovnebis ayvanas ar gegmavda. cnobili qarTveli politikuri da samxedro moRvawis, general Salva maRlakeliZis azriT, saqarTvelos mefe unda gamxdariyo vilhelmis umcrosi vaJi, princi ioaximi, romelsac saqarTveloSi gamefebis mizniT didi ZalisxmeviT amzadebdnen. igi xSirad dadioda qarTuli CoxiT, ecnoboda qarTul kulturas da qarTvelebs. erTi periodi trapizonSic iyo Casuli, sadac qarTvel mokavSireebs xvdeboda. ioaxims qarTveli qali unda SeerTo colad, marine maCabeli, saqarTvelos erovnuli sabWos wevris, Tavad mixeil maCablis qaliSvili. sabolood, es Canafiqri ver ganxorcielda da istoria isev gameorda. fridrix didi barbarosas Canafiqrisa da hohenStaufenebis dinastiis msgavsad, saqarTveloSi arc

germaniis kaizeri vilhem II (1859-1941) hohencolernebis dinastiis gerbi

princi ioaximi (1890-1920)

18

germanuli faqtori

vilhelm II-is Canafiqrsa da hohencolernebis dinastiis gamefebas ewera asruleba.

saqarTvelos damoukideblobas da yvelafriT xels Seuwyobdnen mas~.

germanelTa mxardaWeriT qarTuli legionis formirebisaTvis muSaoba ki didi aqtiurobiT daiwyo. legions saTaveSi germaniaSi moRvawe qarTveli politikuri da samxedro moRvawe, polkovniki leo kereseliZe Caudga. am kuTxiT, qarTvelma erovnul-demokratebma realur Sedegebsac miaRwies. cnobili qarTveli sazogado moRvawisa da patriotis, erovnul-demokratiuli partiisa da parlamentis wevr rezo gabaSvilis memuaridan: `Cvenis mxriT, SigniT saqarTveloSi, Cven vawyobdiT organizaciebs, gafacicebiT vagrovebdiT iaraRs da ramdenime sawyobic gvqonda ukve, rodesac moulodnelad Camovida giorgi maCabeli da Camoitana xelSekrulebani germaniis, avstriis da osmaleTis mTavrobebis, rom isini scnobdnen

qarTuli legioni, romelic am etapze ZiriTadad lazebiTa da aWarlebiT iyo dakompleqtebuli, I msoflio omis dawyebisTanave aqtiur sabrZolo moqmedebebSi Caeba da sawyis etapze mniSvnelovan samxedro warmatebebsac miaRwia. legionma sazRvarze myofi rus kazakTa razmebi gaanadgura da ramdenime sofeli aiRo. xelSi Caigdo ramdenime qvemexi da tyvedac mravali rusi jariskaci aiyvana. qarTuli legionis mier murRulTan da maWaxelasTan Catarebulma swored am warmatebulma operaciam gaukafa gza germanul-osmaluri sadesanto nawilebis elvisebur warmatebas baTumTan 1914 wlis noembris TveSi. xofaSi gadmosxes konstantinopolis 1li saarmio korpusis me-7 da me-8 polkebis sazRvao desanti, germaneli maior Stankes meTaurobiT, romelic uecrad SeiWra

leo kereseliZe (1885-1943)

revaz gabaSvili (1882-1969)

19

saqarTvelo md. Woroxis xeobaSi, brZolebiT daikava artanuji, arTvini, borCxa da rusebs md. aWariswylamde daaxevina. ukve Semdgom, 1917 wlisaTvis, germanelebma saqarTvelos teritoriaze orjer Semoitanes farulad garkveuli raodenobis iaraRi, amisaTvis specialurad gamoyofili germanuli wyalqveSa navebiT. germaniis samxedro wreebis mier Tavis mokavSiresTan, osmaleTTan, mimarTebiT gatarebuli politika gadamwyveti aRmoCnda amierkavkasiisa da saqarTvelosTvis. germanelTa zemoT moyvanili `proqarTuli~ ganwyobebisa da antiosmaluri politikis sabolood gamokveTas ki ukve 1918 wlis gazafxulisaTvis osmalTa mier amierkavkasiis mimarT gatarebulma qmedebebma Seuwyo xeli. aq saubari osmalTa imperiis samxedro ministris, general ismail enver faSasa da misi garemocvis ideologias – panTuranizms exeba. generali krezenStaini: `1917 wlis bolos TurqeTSi e.w. Turanizmi wamovida win. religiur-dinastiuri panislamizmis sapirispiro sisxlisa da rasobrivi erTianobis es ideologia, romelic aqamde mxolod akademiurad mimdinareobda, realuri politikis stadiaSi Sevida. es iyo enver faSa, romelic despoturi ideebis ganxorcielebis dasacavad gamodioda. mas surda Turquli modgma, romelic rasiT da sisxliT erTmaneTTan dakavSirebulia, aseve politikurad daekavSirebina da adreuli osmaleTis mravalerovani saxelmwifos sapirispirod Seeqmna

generali kres fon krezenStaini qarTvel da germanel oficrebTan erTad

20

germanuli faqtori

didi Turquli erovnuli saxelmwifo. mas Tvalwin edga yirimSi, volgispireTSi, kavkasiaSi da rusul da sparsul azerbaijanSi mcxovrebi TaTrebis da, upirveles yovlisa, kaspiis da aralis zRvebs Soris mcxovrebi Turqul-TaTruli eris gaerTianeba~.

Tavdapirvelad ludendorfi ar iCenda mniSvnelovan interess TurqeTis Turanuli gafarToebis survilTan dakavSirebiT da arc dabrkolebebs uqmnida am ideebs, magram mas Semdeg, rac kavkasiis frontis osmalTa me-3 armiis gasaZliereblad enver faSas brZanebiT palestinis frontidan samxedro SenaerTebi gadmoiyvanes, ludendorfis ganwyobebi diamet-

generali kvinitaZe da germanelebi

rulad Seicvala. es gasagebicaa, radgan, palestinis fronti mniSvnelovnad dasustda da aq, ZiriTadad, swored germanuli SenaerTebi aRmoCndnen britanelebTan dapirispirebuli. aravin uaryofs im faqtsac, rom germanelTa `proqarTuli~ poziciebis gaZlierebis saqmeSi erT-erTi umniSvnelovanesi faqtori baqos navTobisa da WiaTuris manganumis mopovebasa da transportirebaze germanelTa kontrolis damyareba iyo. da kidev erTi, cota ar iyos efemeruli mizezic – amierkavkasiaSi germanuli da qarTuli faqtoris gazrdiT ludendorfi imedovnebda, rom momavalSi, Turqestansa da avRaneTSi poziciebis gaZlierebiT, SesaZlebeli iqneboda britanelTa sakomunikacio xazebis moSla da maT winaaRmdeg brZolis warmoeba. yvela zemoT aRwerili faqtoris gaTvaliswinebiT, saerTo jamSi, germaniis generalur StabSi miiRes gadawyvetileba, rom yirimidan saqarTveloSi germanuli saeqspedicio korpusi gaegzavnaT, artileriis general fridrix fraier kres fon krezenStainis sardlobiT, romelic amave dros germaniis politikuri misiis xelmZRvanelic iqneboda. es misia saqarTvelos pirveli respublikis SeiaraRebuli Zalebis Seqmnasa da saxelmwifoebrivi suverenitetis dacvaSi daxmarebas gulisxmobda. da marTlac, 1918 wlis ivnisis Tvidan foTis portidan saqarTveloSi germanuli jarebis sxvadasxva gvareobis rCeuli nawilebi Semovlen, aq wlis bolomde darCebian da saqarTvelos teritoriuli mTlianobisaTvis warmoebul brZolaSi sisxlsac daRvrian... Tumca es ukve sul sxva istoriaa...

germanelebi TbilisSi

21

didi adamianebi

hari trumeni aSS-is 33-e prezidenti II msoflio omis dasasruli da civi omis dasawyisi

vasil kaWarava

1945 wlis 12 aprils prezident franklin ruzveltis gardacvalebis Semdeg qveynis prezidenti gaxda amerikis vice-prezidenti hari trumeni. pirvel preskonferenciaze Sekrebil Jurnalistebs man ase mimarTa: `biWebo, Tu odesme gilociaT, axla CemTvis iloceT. ar vici, Tivis zvini Tu dagcemiaT, magram rodesac miTxres guSin, rac moxda, iseTi grZnoba dameufla, TiTqos mTvare, varskvlavebi da yvela planeta Tavze damemxo~. unda aRiniSnos, rom ase marto trumeni ar fiqrobda. ruzveltis meuRlisTvis samZimris gamocxadebisas, roca trumenma mas hkiTxa, Tu riTi SeeZlo daxmareboda, elionor ruzveltma upasuxa: `sjobs is mkiTxo, Tu Cven riTi SegviZlia dagexmaroT. dRes Sen xar yvelaze did SarSi gaxveuli~. da albaT, arc Tavad trumeni da arc yofili pirveli ledi ar azviadebdnen.

22

hari trumeni

sxvaTa Soris, hari trumeni ukanaskneli amerikeli prezidenti iyo, romelsac koleji ar dausrulebia da, Sesabamisad, arc bakalavris diplomi miuRia, Tumca ori weli ki iswavla kanzas-sitis iuridiul skolaSi. miuxedavad amisa, is erT-erT yvelaze nakiTx prezidentad iTvleba. trumenis dasaxasiaTeblad, albaT, kargi iqneba jer kidev kanzas-sitiSi moRvaweobisas naTqvami misi sityvebis gaxseneba, rom `sami rame afuWebs da angrevs mamakacs. es aris Zalaufleba, fuli da qalebi. me arasdros mindoda Zalaufleba, arasdros mqonia fuli da erTaderTi qali Cems cxovrebaSi axla swored Cems saxlSia~. am sityvebis avtori roca prezidenti gaxda, amerikelebs eWvi ar SehparviaT mis gulwrfelobaSi, vinaidan prezidentis postze trumenis mier gamovlenil mtkice xasiaTs, ubraloebas, Tavmdablobasa da energiulobas isini Cveulebriv, rigiTi amerikelisTvis damaxasiaTebel, Tvisebebad uTvlidnen da amerikis prezidentic xalxis wiaRidan gamosul adamianad miiCnies. aRsaniSnavia, rom hari trumeni pirveli msoflio omis veterani iyo. man, rogorc savele artileriis batareis kapitanma, ramdenime brZolaSi miiRo monawileoba da isic unda iTqvas, rom mis batareas erTi kacic ki ar daukargavs. ociani wlebis dasawyisSi momavalma prezidentma biznesmenoba daiwyo, magram 1922 wlis krizisuli movlenebis gamo maleve gakotaxalgazrda hari trumeni rda. Semdeg trumeni iyo mosamarTle misuris StatSi, jeqsonis olqSi, sadac iseTi didi avtoriteti moipova, rom 1934 wels amerikis senatoric ki gaxda. senatorobisas trumenma daamtkica Tavisi unari da principuloba e.w. trumenis komitetSi, romelic samxedro sferoSi arsebul korufciasa da dausabuTebel xarjebs ebrZoda. amboben, rom am komitetis muSaobis Sedegad 15 miliardamde dolari daizoga. sagareo politikaSi trumenis gamoucdelobaze, albaT, misi cnobili frazac metyvelebs, rodesac 1941 wlis 23 ivniss, germaniis sabWoTa kavSirze Tavdasxmis meore dRes, ganacxada: `Tu davinaxavT, rom germania imarjvebs, rusebs unda davexmaroT. Tu davinaxavT, rom rusebi imarjveben, germanias unda davexmaroT. ase rom, xocon erTmaneTi rac SeiZleba meti. Tumca me araviTar SemTxvevaSi ar msurs hitleris gamarjveba~. trumenis viceprezidentoba demokratiul partiaSi Zalze liberaluri da konservatiuli kandidatebis dapirispirebis Sedegad miRweulma Sidapartiulma kompromisma gadawyvita. es umwvavesi dapirispireba iyo, radgan TiTqmis yvelam icoda, rom avadmyofobis gamo

23

didi adamianebi ruzvelti ver daasrulebda saprezidento vadas da vice-prezidenti male prezidentis savarZels daikavebda. amas isic erTvoda, rom vice-prezidenti, tradiciulad, ufro warmomadgenlobiTi figura iyo da naklebad ereoda qveynis realur marTvaSi. Tanac trumeni sulac ar miekuTvneboda ruzveltTan daaxloebul adamianTa ricxvs da viceprezidentobis ramdenime Tvis manZilze igi mxolod ramdenjerme Sexvda ruzvelts da atomuri iaraRis Seqmnis Sesaxebac mxolod gaprezidentebis Semdeg gaigo. axladgamomcxvar prezidents udavod daawva umZimesi tvirTi. marTalia, omi evropaSi dasasruls uaxlovdeboda, Setakebebi ukve berlinis quCebSi mimdinareobda, xolo amerikeli da sabWoTa jariskacebi mdinare elbis napirebze erTmaneTs exveodnen, iaponiasTan brZolis dasrulebas jer kidev bevri aklda. garda amisa, trumenis winaSe ara marto omis dasrulebis, aramed msoflios omis Semdgomi mowyobis sakiTxic idga, Tavad amerikis saSinao problemebze rom aRaraferi vTqvaT. franklin ruzvelti da hari trumeni

24

hari trumeni meuRlesTan erTad

trumenis sasaxelod unda aRiniSnos, rom prezidentis rangSi pirveli da urTulesi gamocda man sakmaod warmatebiT Caabara, rodesac 1945 wlis ivlisSi potsdamis konferenciaze omis Semdgomi samyaros beds wyvetda iseT gamocdil da avtoritetul politikosebTan erTad, rogorebic iyvnen ioseb stalini da uinston CerCili.

hari trumeni

tulaciaze wasuliyo, daaCqara omis dasruleba da, Sesabamisad, milionobiT amerikeli da iaponeli jariskaci gadaarCina omSi daRupvas. arsebobs azric, rom iaponiaSi atomuri iaraRis gamoyeneba sabWoTa kavSiris dasaSineblad moxda.

amerikeli da sabWoTa jariskacebis Sexvedra mdinare elbaze

trumenis saxelTan aris dakavSirebuli atomuri iaraRis pirveli da, imedia, ukanaskneli gamoyeneba kacobriobis istoriaSi. 1945 wlis 6 da 9 agvistos xirosimisa da nagasakis atomur dabombvas aseul aTasobiT adamianis sicocxle Seewira. es movlenebi samarTlianad miiCneva barbarosul da gaumarTlebel sisastiked.

Tumca amerikeli politikosebis da istorikosebis mniSvnelovan nawils sxva azric aqvs da fiqroben, rom swored am bobmis gamoyenebam aiZula iaponia saswrafo kapi-

trumeni sabWoeTTan urTierTobaSi mtkice politikis momxre iyo da araerTxel aRuniSnavs, rom erTaderTi ena, romelic rusebs esmiT, aris Zalis ena. 1946 wels saxelmwifo mdivan jeims birnsisaTvis gagzavnil werilSi trumeni werda: `rusebma mxolod erTi ena ician – ramdeni divizia gyavT? me daviRale maTi ZiZobiT~. da marTlac, es `ZiZoba~, Tuki odesme arsebobda, 1947 wels sabolood dasrulda. stalinma da trumenma ver gamonaxes saerTo ena da urTierToba or zesaxelmwifos Soris aSkara konfrontaciaSi gadaizarda, romelic `civi omis~ saxeliT aris cnobili.

1947 wlis 12 marts trumenma kongress 400 milioni dolari sTxova saberZneTisa da TurqeTis dasaxmareblad, sadac arsebul mTavrobebs komunisturi Zalebi emuqrebodnen: saberZneTSi namdvili samoqalaqo omi mZvinvarebda mTavrobasa da Ce-

CerCili, trumeni da stalini potsdamis konferenciaze, 1945

25

didi adamianebi xuri iaraRiT SeiaraRebul komunistur razmebs Soris. Tanac inglisuri armia, romelic samTavrobo jarebs exmareboda, ukve veRar umklavdeboda amocanas da Seqmnili viTareba amerikis Carevis aucileblobaze miuTiTebda. TurqeTis winaaRmdeg ki sabWoTa kavSiri namdvil samxedro aqcias amzadebda. sabWoTa kavSiri, erTi mxriv, apirebda daesaja TurqeTi II msoflio omis droindeli poziciis gamo, meore mxriv ki, saqarTvelosa da somxeTis istoriuli miwebis dabrunebis imedi hqonda, romlebic brest-litovskis zavis „wyalobiT“ dakarga. amerikis finansuri daxmareba imasac gulisxmobda, rom igi arc uSualod samxedro moqmedebaze ityoda uars.

Tavis gamosvlaSi trumenma ganacxada: `mwams, rom amerikis politika mimarTuli unda iyos Tavisufali adamianebis dasaxmareblad, romlebic Tavs icaven SeiaraRebuli umciresobisa da gareSe Zalebis zewolisgan... msoflios Tavisufali xalxebi Cven imedis TvaliT Semogvyureben, rom davexmarebiT Tavisuflebis SenarCunebaSi. Tu am saqmeSi Cvens liderobas davTmobT, safrTxeSi CavagdebT mSvidobas msoflioSi da Cveni qveynis keTildReobasac xifaTs SevuqmniT~. sabWoTa kavSiris agresiuli moqmedebebis Sekavebis amerikis ideologia da politika, dafuZnebuli SeerTebuli Statebis kongresisadmi am

atomuri bombis afeTqeba xirosimaSi

26

jeims birnsi da hari trumeni jeims birnsi (1882-1972) – amerikeli mosamarTle da politikuri moRvawe, aSS-is saxelmwifo mdivani 1945-1947 ww.-Si, samxreT karolinis 104-e gubernatori (1951-1955).

istoriul mimarTvaze, SemdgomSi `trumenis doqtrinis~ saxeliT gaxda cnobili. aSS komunistur safrTxes ekonomikuri meTodebiTac aqtiurad ebrZoda. 1947 wlis 5 ivniss harvardis universitetis kursdamTavrebulTa gamosaSveb ceremoniaze saxelmwifo mdivani jorj marSali omisgan dazaralebuli qveynebisaTvis ekonomikuri daxmarebis gawevis iniciati-

nagasaki atomuri afeTebis Semdeg

hari trumeni

jeims forestoli da hari trumeni jeims forestoli (1892-1949) iyo aSS-is samxedro-sazRvao Zalebis ukanaskneli ministri da aSS-is pirveli Tavdacvis ministri (1947-1949).

viT gamovida – `Cveni politika mimarTulia ara romelime qveynis an doqtrinis, aramed SimSilis, siRatakisa da qaosis winaaRmdeg. misi daniSnulebaa gamoacocxlos ekonomika msoflioSi~. es winadadeba gulisxmobda yvela evropuli qveynis daxmarebas, sabWoTa kavSiris CaTvliT. stalinma am proeqtSi monawileobaze uari ganacxada da es, miuxedavad maTi didi survilisa, Tavis satelitebsac aukrZala. sabolood, rogorc cnobilia, e.w. `marSa-

lis gegmis~ Tanaxmad, dasavleT evropis qveynebma sami wlis manZilze 12 miliard dolarze meti daxmareba miiRes, ramac mniSvnelovnad Seuwyo xeli am qveynebis ekonomikur aRmavlobas. am TanxiT pirvel periodSi evropaSi amerikaSi Sesyiduli sakvebi produqtebi Seitanes, Semdeg ki uSualod mrewvelobis aRorZinebas mixedes. es daxmareba aseve mimarTuli iyo evropaSi ukiduresi gaWirvebiT ganpirobebuli memarcxene radikalizmis zrdis SesaCereblad da mosaxleobis saSualo fenis gasaZliereblad. unda iTqvas, rom gegma marTlac Zalze Sedegismomcemi aRmoCnda da dasavleTi evropa ara marto siRatakisa da komunizmisagan daicva, aramed udidesi biZgi misca 1950-ian wlebSi mis ekonomikur ayvavebas.

1947 welsve trumenma erovnuli usafrTxoebis kanonis miRebiT Seqmna Tavdacvis saministro, romelSic gaerTianda armiis, flotis da aviaciis calkeuli departamentebi. Tavdacvis pirveli ministri gaxda jeims forestoli. Seiqmna erovnuli usafrTxoebis sabWoc, romelsac daeqvemdebara aseve axladSeqmnili centraluri sadazvervo saagento. trumenis doqtrina rom drouli iyo, e.w. berlinis blokadamac aCvena, romelic TiTqmis erTi weli, 1948 wlis 24 ivnisidan 1949 wlis 12 maisamde, gagrZelda. sabWoeTi aprotestebda dasavleTis mier kont-

jorj marSali (1880-1959) – amerikeli samxedro da sazogado moRvawe, meore msoflio omis dros ekava amerikis gaerTianebuli Stabebis xelmZRvanelis Tanamdeboba. mogvianebiT, prezident trumenis periodSi, igi iyo saxelmwifo mdivani, Semdeg Tavdacvis uwyebas xelmZRvanelobda. saxelmwifo mdivnis rangSi jorj marSalma wamoiwyo omiT ganadgurebuli evropis ekonomikuri da politikuri mxardaWeris programa – e.w. `marSalis gegma~, romelsac udidesi mniSvneloba hqonda omis Semdgomi evropis aRorZinebis saqmeSi. 1953 wels jorj marSali gaxda nobelis premiis laureati mSvidobis dargSi. hari trumeni da jorj marSali

27

didi adamianebi rolirebadi sami zonis gaerTianebis mcdelobas da, Sesabamisad, dasavleT berlinSi axali germanuli fulis damkvidrebas. amitomac sabWoTa armiam gadaketa dasavleT berlinisken mimavali yvela saxmeleTo gza. amis pasuxad amerikelebma, britanelebma da frangebma sahaero xidi moawyves da yoveldRe uamravi sakvebi da sawvavi CahqondaT dasavleT berlinSi. blokadis dros dasavleT berlinSi 200 aTasi frena Sesrulda da 2 milionma berlinelma jamSi daaxloebiT 2,5 milioni tona produqti miiRo. saqme iqamdec mivida, rom TviTmfrinavebs ufro meti tvirTi CahqondaT, vidre manamde matareblebs. bolos dasavleTis aseT organizebul winaaRmdegobasa da ulev resursebs dapirispirebuli sabWoTa kavSiri iZulebuli gaxda gaeuqmebina blokada. sabWoTa kavSirma verc germaniis federaciuli respublikis Seqmna SeaCera 1949 wels, Tumca maleve, sapasuxod, germaniis demokratiuli respublika Camoayaliba. aseve trumenis administraciis wyalobiT Seiqmna 1949 wels Crdiloatlantikuri xelSekrulebis organizacia (nato) da civi omi, rogorc samxedro-politikur, aseve ekonomikur sferoSi, sruli ZaliT warimarTa.

`sahaero xidi~

28

mao Zeduni (1893-1976)

amasobaSi, evropaSi damuxruWebulma komunizmma aziaSi imarjva. upirveles yovlisa, es Seexo CineTs, sadac 1949 wels mao Zedunis komunisturma wiTelma armiam sabolood daamarcxa da kunZul taivanze gandevna Can kaiSis gomindanis mTavroba, miuxedavad imisa, rom am ukanasknels amerikelebi exmarebodnen.

hari trumeni

aranaklebi problemebi eloda trumens saSinao frontze. imisaTvis, rom aRar ganmeorebuliyo I msoflio omis dasasruls Seqmnili viTareba, rodesac omidan dabrunebuli milionobiT veterani umuSevari darCa, ruzveltis administraciam jer kidev 1944 wels miiRo samxedro mosamsaxureTa mowyobis kanoni, anu e.w. `jiai-ebis uflebaTa bili~ (G.I. Bill (of Rights)). kanonis mixedviT, 15 milion omis veterans federalurma mTavrobam umaRles saswavleblebSi swavlis safasuri gadauxada. veteranTa administraciisaTvis, saxlebisa da fermebis Sesasyidad da mcire biznesis dasawyebad, gamoiyo 16 miliardi dolari. amave periodSi mTavrobam uaRresad dabal fasad gayida omis saWiroebisTvis Seqmnili mravali sawarmo, gauqmda fasebis kontrolis praqtikac. rac Seexeba Tavad trumens, am kanonis aqtiur ganxorcielebasTan erTad, misma administraciam SeimuSava metad mravalmxrivi, `axali kursis~ suliskveTebiT gaJRenTili programa, romelic istoria-

Si `samarTliani kursis~ saxeliTaa cnobili. 1946 wlis TebervalSi miiRes kanoni dasaqmebis Sesaxeb, romlis mixedviTac, prezidentsa da mTavrobas daekisra pasuxismgebloba qveynis ekonomikaze (manamde es xdeboda mxolod sagangebo viTarebis dros). prezidenti valdebuli iyo mieRo zomebi dasaqmebis stimulirebisTvis da xeli Seewyo adamianuri da materialuri resursebis maqsimaluri gamoyenebisTvis. samwuxarod, mTlianobaSi, trumenis politikam ver miiRo Sesabamisi mxardaWera. qveyanaSi mzardi konservatiuli suliskveTeba 1946 wlis kongresis arCevnebSic gamoixata. respublikelebma umravlesoba miiRes rogorc warmomadgenelTa palataSi, ise senatSi. amave tendenciis wyalobiT, 1947 wels, trumenis vetos miuxedavad, konservatiulma kongresma miiRo taft-hartlis kanoni, romelic mewarmeebsa da daqirave-

29

didi adamianebi bulTa Soris urTierTobis daregulirebis sababiT sakmaod zRudavda profkavSirebis uflebebs. gaficva, romelic iwvevda erovnuli masStabis sagangebo viTarebas, sasamarTlo gadawyvetilebiT SeiZleboda 80 dRiT gadadebuliyo. profkavSirebs ekrZalebodaT Tanxis Setana im pirTa fondebSi, romlebic federalur Tanamdebobebze iyridnen kenWs. am kanoniT Statebis kanonmdeblebs SeeZloT SeeCerebinaT profkavSirebis nebismieri garantiebi, maT Soris, federaluri kanoniT daSvebulic ki. saxelmwifo moxeleebs ki saerTod ar hqondaT gaficvis ufleba. magram mTavari dapirispireba jer kidev win iyo! kongresis arCevnebSi gamoxatuli konservatiuli tendenciebi gansakuTrebuli ZaliT 1948 wlis saprezidento arCevnebSi gamovlinda. Sesabamisad, respublikelebs gamarjveba ganaRdebuli egonaT da maTi kandidati, niu-iorkis gubernatori Tomas diui Tavs ukve prezidentis savarZelSi grZnobda. magram aq Tavad trumenma ivaJkaca da unikaluri personaluri saprezidento kampania gaaCaRa. respublikelTa Tavdajerebulobas me-

30

hari trumeni da Tomas diui

tad moqnili da aqtiuri saarCevno kampania daupirispira, romelSic ZiriTadi yuradReba respublikelTa mier kontrolirebad kongresze gaamaxvila da igi socialur demagogiaSi amxila. trumenma moiwvia kongresis specialuri sesia da kongresis respublikur umravlesobas maTive partiis mier moTxovnili zogierTi kanonis miReba SesTavaza, magram kongresis muSaoba uSedegod dasrulda, riTac res-

hari trumeni

hari trumeni kongresis specialur sesiaze

publikelebma marTlac amxiles sakuTari Tavi da trumens xelSi metad saSiSi iaraRi Caugdes. trumensac swored es undoda. man piradad imogzaura TiTqmis yvela StatSi, gaiara 31 700 mili da 356-jer gamovida sityviT. misi gamosvlebi ZirTadad improvizebuli iyo da rogorc imuqreboda, marTlac `Savi dRe ayara~ respublikelebs. sxvaTa Soris, igi iyo pirveli amerikeli prezidenti, romelic niu-iorkis cnobil SavkanianTa raionSi, harlemSic, gamovida sityviT da Tavis auditorias adamianis uflebebis dacva aRuTqva. SavkanianebTan erTad man profkavSirebisa da fermerTa gulebic moigo – muSebs taft-hartlis kanonis gauqmebas, xolo fermerebs maT produqciaze fasebis zrdas dahpirda.

unda iTqvas, rom respublikeli kandidatis Tomas diuis gamarjvebaSi eWvi arc oponentebs da arc trumenis momxreTa nawils epareboda. saqme iseT kuriozamdec ki mivida, rom respublikelTa mTavari rupori, gazeTi `Cikago tribiuni~, ar daeloda xmebis saboloo daTvlas da gazeTis pirvel furcelze Tomas diui saprezidento maraTonSi gamarjvebulad gamoacxada. amerikis istoriis erT-erTi yvelaze cnobili fotosuraTi swored im epizods asaxavs, rodesac gabrwyinebul trumens xelT upyria es gazeTi da gamarjvebas zeimobs. man sami milioni xmiT ajoba diuis da Tan demokratebma umravlesobac daibrunes kongresis orive palataSi.

31

didi adamianebi amjerad ukve rogorc sakuTari damsaxurebiT arCeulma prezidentma, trumenma kidev ufro aqtiuri socialuri programebi wamoiwyo. kongresma aqac bevri kanonproeqti CaSala da Seaferxa, magram trumenis iniciativebis nawili mainc ganxorcielda. kidev ufro gafarTovda desegregacia armiaSi. kongresma miiRo binaTmSeneblobis kanoni, romlis mixedviTac, dabali Semosavlebis mqone ojaxebisTvis momavali 6 wlis manZilze 810 aTasi saxli Tu bina unda aSenebuliyo. minimaluri Sromis anazRaureba saaTSi 40-dan 75 centamde gaizarda. gaizarda socialuri dazRvevis masStabebic, kidev 10 milion adamianze gavrcelda federaluri socialuri programebi. amerikis mTavari saerTaSoriso problema 1950 wels dawyebuli koreis omi iyo. mas Semdeg, rac amerikulma jarma datova samxreTi korea, 1950 wlis 25 ivniss sabWo-

Ta kavSiris mier kargad gawvrTnili da mZime saomari teqnikiT aRWurvili CrdiloeT koreis armia moulodnelad SeiWra iq da advilad daamarcxa amerikelTa gawvrTnili, magram sustad SeiaraRebuli samxreT koreis armia. CrdiloeT koreis jarma sul ramdenime dReSi TiTqmis mTeli koreis naxevarkunZuli daikava. amerikam, romelsac jer CineTisa da CrdiloeT koreis gawiTleba ver moenelebina, didi gangaSi atexa da gaeros uSiSroebis sabWoSi CrdiloeT koreis agresiis ara marto gakicxva, aramed koreaSi gaeros egidiT 15 sxvadasxva qveynis da, upirveles yovlisa, amerikuli jarebis gagzavna moaxerxa.

1950 wlis 15 seqtembers amerikis erTerTma saukeTeso sardalma, generalma duglas makarturma grandiozuli da brwyinvale sadesanto operaciis Sedegad, inConis portTan uzarmazari armia gadmosxa koreaSi, mTeli naxevarkunZuli faqtobrivad Suaze gadaWra da CrdiloeT koreis armias zurgidan Seutia. es imdenad warmatebuli samxedro operacia iyo, rom agresorma ara marto mTeli samxreTi korea, aramed sakuTari dedaqalaqi fxenianic dakarga. male makarturis Zlevamosili armiis zogierTi nawili mdinare ialuze CineTis sazRvarsac ki miadga. mao

duglas makarturi (1880-1964) – aSS armiis xuTvarskvlaviani generali da filipinebis armiis feldmarSali. aSS armiis Stabis ufrosi 1930-ian wlebSi. II msoflio omis dros didi roli iTamaSa wynari okeanis brZolebSi. filipinebis operaciaSi warmatebisTvis dajildovda Rirsebis medliT. duglasi erT-erTia im xuTi generlidan, visac aSS armiis generlis wodeba mieniWa da erTaderTia, vinc filipinebis armiis feldmarSali gaxda.

32

hari trumeni

Zedunis mTavrobam araerTxel gaafrTxila amerikelebi, rom maTi da samxreT koreelTa armia 38-e paralels ar gascdenoda. marTlac, CineTma sazRvars saukeTeso me-4 savele armia miayena. male amerikelebma CinelTa grandiozuli kontrSeteva iwvnies da frontis yvela monakveTze ukan daixies. dekembrisTvis gaeros jarebma fxeniani datoves. Cinelma generlebma aSkarad ajobes amerikel `keisars~. makarturi ki ar cxreboda da prezidentisgan ukve atomuri iaraRis gamoyenebas moiTxovda, raTa didi omi gaeCaRebina uSualod CineTis teritoriaze. es ki vaSingtonisTvis sruliad miuRebeli iyo da miuxedavad generlis udidesi popularobisa, dRis wesrigSi misi gadadgomis sakiTxi dadga. makarturis frTosani fraza, rom `araferia gamarjvebis Semcvleli~ (There is no substitute for victory), seriozul problemad iqca. 1951 wlis martSi generlis TviTnebobiT uaRresad gaRizianebulma trumenma igi Tanamdebobidan gadaayena. misi adgili metad Rirseulma da niWierma generalma meTiu rijueim daikava, romelmac, ase Tu ise, gamoaswora mdgomareoba da 38-e paralelze mainc SeinarCuna poziciebi, anu mxareebi sawyis wertils daubrundnen. Tumca omi jer kidev Sors iyo ara Tu gamarjvebiT, aramed saerTod met-naklebad Rirseuli dasrulebisgan.

ssrk

ssrk

manjuria (CineTi)

ssrk

manjuria (CineTi)

Crd. korea

ssrk

manjuria (CineTi)

manjuria (CineTi)

a re ko d. r C

Crd. korea

Crd. korea 0

0

38

38 samx. korea

1950 w. 25 ivnisi

Crd. koreis Setevebi

0

0

38

38

0

0

38

samx. korea

1950 w. 14 seqtemberi

makarturis Setevebi

38

0

0

38

samx. korea

1950 w. 25 noemberi

Cinelebis Setevebi

38 samx. korea

1953 w. 27 ivnisi

sazavo sazRvari

33

didi adamianebi

meTiu rijuei (1895-1993) – aSS-is armiis generali, evropaSi natos gaerTianebuli SeiaraRebuli Zalebis umaRlesi mTavarsardali (19521953), aSS-is armiis Stabis me-19 ufrosi (19531955). II msoflio omSi iyo 82-e sahaero-sadesanto diviziis generali.

1952 wlis arCevnebisTvis viTareba mniSvnelovnad Seicvala respublikelTa sasargeblod, demokratebs ki mravali seriozuli problema daugrovdaT. upirveles yovlisa, es iyo omi koreaSi, romelsac bolo ar uCanda, profkavSirTa ukmayofileba taft-hartlis kanoniT, gadauwyveteli rasobrivi sakiTxi, korufciuli skandalebi trumenis administraciaSi. civi omisa da koreis omis `cxeli gamoxatulebis~ mniSvneloba imdenad didi iyo, rom TiTqmis yvela saSinao sakiTxs prezidenti erovnul usafrTxoebas ukavSirebda, miT umetes, rom es yvelaferi samxedro xarjebis gazrdas moiTxovda. trumenma inflaciasTan brZolac Tavdacvas daukavSira da xazi gausva mTavrobis aqtiurobas da simtkices inflaciis kontrolis saqmeSi. arsebul sagangebo viTarebaSi, misi azriT, kvlav unda gagrZelebuliyo fasebisa da anazRaurebis kontrolis politika (rac, bunebrivia, mSvidobiani periodis amerikisaTvis sakmaod uCveulo iyo da ramac garkveulwilad ganapiroba kidec demokratTa damarcxeba). trumeni aseve asabuTebda maRali gadasaxadebis aucileblobas momavali ramdenime wlis manZilze, magram yvela fenas hpirdeboda gadasaxadebis samarTlianad gadanawilebas.

34

saerTaSoriso usafrTxoebis prioritetuloba kargad Canda prezidentis mier warmodgenil biujetSic. 1953 wlis fiskalur biujetSi, romlis proeqtic man kongress 1952 wlis 21 ianvars gaugzavna, trumeni siamayiT aRniSnavda, rom am wlis xarjebi iqneboda 85, 4 miliardi, anu 14, 5 miliardiT meti, wina welTan SedarebiT. rogorc prezidenti ambobda, saxelmwifo xarjebis sami meoTxedi usafrTxoebisTvis iyo gawerili maSin, rodesac xarjebi sxva saxelmwifo programebze, 1950 welTan SedarebiT, 9 procentiT Semcirda. amave dReebSi biujetisaTvis miZRvnil preskonferenciaze man ganacxda, rom es `niSnavs mTeli msoflios dacvas komunizmisagan~.

hari trumeni preskonferenciaze

hari trumeni

hari trumeni da franklin ruzvelti

komunizmisgan dacvis mizans emsaxureboda trumenis iniciativiT miRebuli 1952 wlis urTierTdaxmarebisa da usafrTxoebis kanonic (Mutual Security Act), romelic, wina wlis analogiuri kanonis msgavsad, gulisxmobda amerikis daxmarebas mokavSire da komunizmis safrTxis winaSe myofi qveynebisTvis. imave 1952 wlis 28 aprils prezidentma trumenma xeli moawera samSvidobo xelSekrulebas iaponiasTan, riTac sabolood dasrulda omis mdgomareoba am qveyanasTan da iq yovelgvari saokupacio mmarTveloba Sewyvita, rasac manamde sakmaod warmatebiT axorcielebda duglas makarturi. iaponiis samxedro damnaSaveTa sasamarTlo proce-

hari trumeni da nasas direqtori jeims vebi nasas ofisSi

hari trumeni meuRlesTan da SvilTan erTad aidahoSi

hari trumeni kongresis liderebTan Sexvedrisas

35

didi adamianebi sis parlelurad, makarturis xelmZRvanelobiT iaponiis demokratizaciis procesi, 1946 wels miRebuli axali konstituciis wyalobiT, metad swrafad da warmatebiT ganviTarda. aseve swrafad da Sedegianad moxda iaponiis ekonomikuri aRorZineba da misi ekonomikis Tanamedrove relsebze gadasvla. sakuTari partiisa da saqmianobis saboloo Sefaseba trumenma ukve Tavis ukanasknel wliur mimarTvaSi warmoadgina 1953 wlis 7 ianvars. pirvel rigSi, man xazi gausva faqts, rom I msoflio omis Semdgomi periodisagan gansxvavebiT, II msoflio omis Semdeg amerikas, krizisis nacvlad, ekonomikuri aRmavloba hqonda. aRniSna, rom II msoflio omis bolos arsebuli 279 miliardi dolaris saxelmwifo vali 1949 wlisaTvis 251 miliardamde Semcirda, Tumca prezidentma isic aRiara, rom ar-

36

miis swrafma gadaiaraRebam vali kvlav gazarda. ukve gadarCeulma prezidentma siamayiT aRniSna, rom socialur sferoSi `axali kursis~ gza ganagrZo – gaormagda xandazmulTa socialuri uzrunvelyofa da 10 milioniT gaizarda am programebSi monawileTa ricxvi, gaizarda minimaluri xelfasi, aSenda 3 milioni saxli, saxelmwifo daxmarebis meSveobiT Seiqmna dabalqiriani 155 dasaxleba, hospitlebs 46 aTasi logini daemata, mTavroba 8 milion omis veterans daexmara ganaTlebis miRebaSi, 196 aTass – axali biznesis dawyebaSi da 65 aTass ki – fermis yidvaSi. trumenma isic aRniSna, rom I msoflio omis dasasrulisgan gansxvavebiT, rodesac yvelafers biznesi marTavda, saxelmwifom aqtiuri konservaciis politika gaatara da marto mdinareTa da maTi mimdebare miwebis mowesrigebisTvis 5 miliardi daxarja. de-

hari trumeni

mokratiuli partiis miRwevad miiCnevda igi progress rasobriv sakiTxSic, gansxvavebiT I msoflio omis Semdgomi periodisagan, rodesac amerika masobrivma rasobrivma darbevebma moicva. trumenisTvis didi warmateba iyo aRmasrulebeli xelisuflebis reorganizaciac. magram Tavisi administraciis mTavar miRwevad hari trumeni usafrTxoebis garantiebis gaZlierebasa da msoflio omis Tavidan acilebas miiCnevda. `maSin, rodesac sabWoTa kavSiri omis Semdeg dapyrobiT politikas axorcielebs, Cven Tavisuflebas vicavT am tiraniisagan~. zogierTi mkvlevris azriT, trumeni albaT XX saukunis erT-erTi yvelaze Rirseuli prezidenti iyo. man Caibara qveyana, romelic didwilad muSebisa da fermerebisagan Sedgeboda da Zalian bevri

ram gaakeTa, rom Camoyalibebuliyo axali, ganaTlebuli da warmatebuli saSualo klasi, romelmac amerika mTeli msofliosTvis misabaZ saxelmwifod aqcia . da marTlac, amerikas, uZlieres, umdidres, momavlis imediT damuxtul qveyanas, Tavisi potencialis maqsimaluri gamovlenis Sansi mieca. trumenma sakuTari nebiT Tqva uari 1952 wlis saprezidento arCevnebSi monawileobaze da amis Semdeg patara, uaRresad mokrZalebul orsarTulian saxlSi cxovrobda kanzas-sitiSi, misuris StatSi. me Tavad vnaxe es saxli 1988 wels da gamikvirda kidec, rom amerikis, Tundac yofili, prezidenti aseT patara saxlSi kadrulobda cxovrebas! hari trumeni 1972 wels gardaicvala. sikvdilamde man dawera da gamosca memuarebis ori tomi, romelmac didi popularoba moipova.

37

istoria

grigol juluxiZe

1939 wlis 1 seqtembers nacisturi germania poloneTSi SeiWra. am movlenam biZgi misca kacobriobis istoriaSi yvelaze masStabur da sisxlian dapirispirebas – meore msoflio oms. am globalur konfliqtSi mTlianobaSi 102 saxelmwifo CaerTo da 61 milioni adamiani daiRupa, magram meore msoflio omSi cota Tu dazaralda ise, rogorc poloneTi. nacisturi germaniisa da sabWoTa kavSiris sagareo saqmeTa ministrebis xelmowerili ribentrop-molotovis paqtis safuZvelze, 1939 wlis Semodgomaze nacisturma germaniam daikava poloneTis dasavleTi (varSava, lublini, katovice, krakovi, poznani, bidgoSCi), xolo sabWoTa kavSirma – aRmosavleTi (biauistoki, vilniusi, lvovi, pinski). Semdeg, 1941 wlis ivnisSi, germania Tavs daesxa sabWoTa kavSirs da axali teritoriebi daipyro. maSin Zalian bevr gasaidumloebul faqts aexada farda.

38

katini

poloneTze Tavdasxma, 1939 wlis oqtomberi

lietuva vilniusi gdanski

samxreTi prusia

minski

belarusi bidgoSCi

belostoki

poznani varSava

pinski

loZi

lublini

vroclavi

lucki

katovice

ukraina

krakovi lvovi

nacisturi germania slovakia vena

bratislava

ungreTi budapeSti

stanislavovi

rumineTis samefo

germaniis moulodneli da elviseburi samxedro ieriSis (e.w.

Blitzkrieg) Sedegad, omis pirvelive dReebSi poloneTis regularuli da sarezervo armiis aTi aTasobiT jariskaci tyved Cavarda. sabWoTa Sinagan saqmeTa saxalxo komisariatisa (enkavede) da germaniis saidumlo saxelmwifo policiis (gestapo) urTierTSeTanxmebis safuZvelze, 22,000-mde poloneli samxedro „wiTel armias“ gadaeca. miuxedavad gansxvavebuli struqturebisa, enkavedesa da gestapos Soris Zalian bevri msgavseba iyo. orive uwyebis saxeli masobriv represiebTan da yvelaze sisxlian movlenebTan – gadasaxlebebTan, daxvretebTan, eTnikur wmendasTan, arasasurvel oponentTa devnasTan asocirdeba. erTi sityviT, SeTanxmebis Sedegad, tyveTa Soris aRmoCndnen rogorc samxedro, ise samoqalaqo pirebi, maT Soris – eqimebi, mecnierebi, maswavleblebi, mewarmeebi da sxva.

1943 wels, rodesac germaniasa da sabWoTa kavSirs Soris aqtiuri samxedro moqmedebebi mimdinareobda, vermaxtma katinis tyis saerTo samarxSi 4,400 gvami aRmoaCina. gardacvlilTa umetesobas samxedro Jetonebi, ordenebi da piradobis damadasturebeli dokumentebi aRmoaCnda, risi meSveobiTac maSinve gairkva, rom

39

istoria

enkavede – Sinagan saqmeTa saxalxo komisariati (rus. Народный комиссариат внутренних дел - НКВД) – yofili sabWoTa kavSiris totalitaruli mmarTvelobis sistemaSi ZiriTadi represiuli organo 1917-1946 wlebSi.

samarxSi poloneTis SeiaraRebuli Zalebis regularuli da sarezervo danayofebis oficrebi ganisvenebdnen. imave dReebSi sabWoTa kavSiris teritoriaze nacistebma kidev 7 msgavs samarxs miagnes. maSinve dadginda, rom poloneli oficrebi sabWoelebis xeliT iyvnen 1940 wels mokluli.

gestapo (germ.Geheime Staatspolizei-dan, „saidumlo saxelmwifo policia“) – mesame raixis saidumlo saxelmwifo policia 1933-1945 wlebSi.

adolf hitler i da iozef gebe lsi

saxalxo ganaTlebisa da propagandis raixsministris – iozef gebelsis gankargulebiT, aRniSnuli informacia umal gaavrcela germaniis saxelmwifo radiom. dauyovnebeli iyo sabWoTa kavSiris reaqciac – jer kategoriulad uaryves braldeba, Semdeg ki „wiTeli armiis“ safarqveS moqmedma kontrdazvervis jgufma („smerS“) saidumlo komisia daakompleqta general merkulovis, general-leitenant raihmanisa da momavali Sinagan saqmeTa ministris sergei kruglovis xelmZRvanelobiT. „smerSi“ piradad ioseb stalinis gankargulebiT Seiqmna 1942 wels da am organizaciis umTavresi amocana iyo „antisabWoTa elementebis mospoba“ da „moRalateTa gamovlena“.

40

ria renti be i da lav v o l g u r sergei k

katini

`smerSi~ (rus. СМЕРШ) – sabWoTa kontrdazvervis mTavari sammarTvelo. am samsaxuris mizani iyo antisabWoTa moZraobebisa da winaaRmdegobrivi kerebis neitralizacia. smerSis saxelTanaa dakavSirebuli uamravi grifiT saidumlo operaciis dagegmva-aRsruleba. erT-erTi aseTi bneli saqme iyo poloneli oficrebis likvidacia da maTi yovelgvari kvalis waSla.

vermaxti (germ. Wehrmacht – Wehr – „iaraRi“, „Tavdacva“; Macht – „Zala“) ewodeboda nacisturi germaniis SeiaraRebul Zalebs 1935-1945 wlebSi.

gamomdinare iqidan, rom „smerSs“ dezinformaciisa da fabrikaciebis gavrcelebaSi badali ar hyavda, katinis Sesaxeb yovelgvari simarTlisa da mtkicebulebis waSla am gasaidumloebul uwyebas daevala. komisia katinSi 3 Tves muSaobda. eqshumaciis garda, operaciis monawileebi ayalbebdnen sxvadasxva dokumentaciasa da Cvenebebs, arasasurvel mowmeebs ki sikvdiliT sjidnen an asaxlebdnen. saboloo daskvna sabWoTa mecnierebma dades, neiroqirurg nikolai burdenkos xelmZRvanelobiT, romlis Tanaxmadac: „poloneli oficrebi yovelgvari mtkicebulebebisa da gamarTlebis SesaZleblobis gareSe, nacisturi reJimis warmomadgenlebma, piradad adolf hitleris gankargulebiT, 1941 wlis Semodgomas daxoces“.

sinamdvileSi, poloneTis samxedro elitas erTpirovnuli verdiqti ioseb stalinma lavrenti beriasa da nikita xruSCovis „rekomendaciebis“ safuZvelze gamoutana. 1940 wlis 2 marts Sinagan saqmeTa saxalxo komisarma lavrenti beriam ioseb stalins saidumlo nota, seriuli nomriT 794B miawoda. am angariSSi kompartiis maRalCinosanma 5 sxvadasxva banakSi (ruseTSi, ukrainasa da belarusSi) ganTavsebul 22,000 polonel oficers „sabWoTa kavSiris mteri“ uwoda da belads maTi likvidaciis aucileblobaze gaumaxvila yuradReba. enkavedesa da kompartiaSi erTTviani msjelobis Semdeg, imave wlis 2 aprils, katinis tyisaken tyveTa pirveli kolona daiZra, romelic ukan aRarasdros dabrunebula.

germanuli warmoebis `valteris~ sistemis iaraRi sagangebo sapatimro avtobusi („Черный Bорон“), romliTac katinis tyeSi mihyavdaT patimrebi dasaxvretad

41

istoria samxedro tyveTa organizebuli xocva-Jleta 1940 wlis 2 aprilidan 12 maisamde grZeldeboda. TiTo kolonaSi daaxloebiT 50-dan 400-mde „mgzavri“ iyo, romlebic rkinigzis sadguridan sagangebo sapatimro avtobusiT („Черный Bорон“) katinis tyeSi mihyavdaT, sadac koWavdnen da erTnairi xelweriT xocavdnen – kefaSi germanuli warmoebis `valteris~ sistemis revolveridan esrodnen (es faqti 1990-ian wlebSi Catarebulma eqshumaciamac daadastura). sabWoelebis mier polonelebis daundobeli xocva gansakuTrebiT tragikuli da mZime iyo, radgan arc erT samxedros ar hqonia 1929 wlis Jenevis konvenciiT gansazRvruli uflebebiT sargeblobis saSualeba, romlis Tanaxmadac, tyved Cavardnili da SemdgomSi ganiaraRebuli jariskacebis sikvdiliT dasja da Rirsebis Semlaxveli mopyroba sastikad ikrZaleboda. erT-erTi mosazrebiT, katinis tyeSi jalaTis funqcias enkavedes sul raRac 8-9 oficeri asrulebda – wyvilebad muSaobdnen. erTi iaraRs tenida, meore isroda. TiToeul maTgans gamokveTili xelwera hqonda. maTi „muSaobis“ stili imdenad intensiuri da sinqronuli iyo, rom milimetrebis sizustiT isrodnen. mTlianobaSi, katinSi 4,404 poloneli daxoces; 3,896 – xarkovSi; 6,287 – tverSi; 3,435 – kievTan axlos; 3,800 – minskis SemogarenSi (sul: 21,822 adamiani). kidev erTi ucnobi faqti, romelic e.w. „masobrivi deportaciis dReebiT“ aris cnobili, 1940 wlis 12-13 aprils moxda. maSin, rodesac enkavede polonel oficrebs xocavda, paralelur reJimSi, sabWoTa xelisufleba oficrebis ojaxebis wevrebsa da naTesavebs asaxlebda – stalinis gankargulebiT, 48 saaTSi 61,000 poloneli gadaasaxles yazaxeTSi. Zalian bevri maTgani gadasaxlebaSi daiRupa, garkveuli nawili ki yazaxeTSi dafuZnda da dRemde iq cxovrobs.

42

katini

1945 wels meore msoflio omi dasrulda da evropis axal rukaze poloneTi socialistur banakSi, „rkinis fardis“ CrdilqveS moeqca. komunistebma dausrulebel represiebTan erTad, poloneTSi istoriis gadawerac daiwyes. garda mniSvnelovani istoriuli faqtebis damaxinjebisa, Zirfesvianad icvleboda an saerTod qreboda komunisturi narativisaTvis miuRebeli konkretuli istoriuli movlenebi Tu aspeqtebi. amitomac TiTqmis 45 wlis ganmavlobaSi socialistur poloneTSi „dakargulad“ iTvleboda simarTle tyveobisas mokluli poloneli jariskacebis Sesaxeb. mxolod 1987 wels Seiqmna specialuri komisia, romelmac ramdenimewliani gamoZiebis Semdeg danaSaulis mTavari detalebi da Camdenni gamoavlina.

2010 wels ruseTis sakanonmdeblo organom katinis tragedias „samxedro danaSauli, genocidis niSnebiT“ uwoda, xolo mTavar damnaSaved ioseb stalini cno. mTlianobaSi, katinSi, tverSi, minskSi, kievsa da xarkovSi 22,000-mde poloneli mokles, romelTa umravlesobas maRali sazogadoebrivi statusi da mniSvnelovani samoqalaqo Tanamdeboba ekava. enkavedes mier daxocil oficrebs, mecnierebs, eqimebs, pilotebsa da inJinrebs mxolod 21-weli (1918-1939) mouwiaT damoukidebel poloneTSi cxovreba, Tumca verc meore msoflio omma, verc sikvdilma da verc simarTlis damalvis mcdelobam ver waSala maTi saxeli Tavisufali poloneTis istoriidan – maT dResac ki poloneTis saukeTeso nawils – elitas uwodeben.

43

mecniereba

maria sklodovska-kiuri qeTevan qanTaria varSavis saxelmwifo muzeumis erT-erT darbazSi Savkabiani aristokrati qalebis portretebis seriaa gamofenili. am portretebis istoria poloneTis 1863 wlis ukanasknel masStabur ajanyebas, ufro ki, mis usastikes CaxSobas ukavSirdeba. am Savi, samgloviaro kabebiT daxvdnen 1864 wels yvelaze warCinebuli poloneli qalebi ruseTis imperators, romelsac egona, rom varSavaSi drois gasatareblad Cadioda. am qalebis samkauli sikvdiliT dasjili poloneli oficrebis gadamdnari xmlebisgan iyo damzadebuli.‌ maria sklodovska am qalaqSi, marcxis, glovisa da winaaRmdegobis am atmosferoSi daibada, ruseTis imperatoris istoriuli vizitidan samiode wlis Semdeg. amboxeba Tu sasjeli misi mSoblebis ojaxebsac Seexo. cimbirSi gadasaxlebul aTobiT aTas polonels Soris iyvnen marias dedis da mamis Zmebi, misma erT-erTma biZam ki Tavi safrangeTs Seafara...‌

44

maria kiuri

poloneTi, odesRac evropis erT-erTi udidesi, Zlieri saxelmwifo, XVIII saukunis 70-90-ian wlebSi mezobelma ruseTma, avstriam da prusiam dainawiles. ruseTis kuTvnil nawilSi janyis, daumorCileblobisa da sisxliani sazRauris aTwleulebi daiwyo.

safiqrebelia, rom mwared (Tan meramdened) damarcxebuli amboxebis Semdgomi ganwyobilebebi, mounelebeli danakargi (aTobiT aTasi patrioti sikvdiliT daisaja an amboxebisas daiRupa), varSavis quCebsa da skolebSi dasadgurebuli sifrTxilisa Tu TvalTvalis, eWvisa da malvis atmosfero, im wlebis sibnelesa da uimedobaSi farulad gaCaRebuli uangaro muSaoba rukidan gamqrali qveynis aRsadgenad, mniSvnelovnad Camoayalibebda marias xasiaTs, im gamZleobas, mizandasaxulobas, Tavdadebulobasa Tu asketurobas SesZenda, ris gareSec maria sklodovskas pirovnuli portretisagan, rogoradac mas dRes warmovidgenT, TiTqos arc aRaraferi rCeba. imas, rac maSindel poloneTSi xdeboda, kargad warmoaCens marias qaliSvilis, eva kiuris mogonebebi: `sanam borkilebdadebuli meamboxeebi cimbiris gzas miuyvebodnen, qveyanas rusifikatorebis – policiis, moxeleebisa da maswavleblebis jari Semoesia. polonur enaze laparakisTvis moswavle or gafrTxilebas iRebda. pirveli mxolod sityvieri iyo, meores fizikuri dasja mosdevda, mesame jeris Semdeg ki urCi moswavle saswavleblidan iricxeboda da arc erT saswavlebels aRar hqonda misi miRebis ufleba. istoriis gakveTilebze iswavleboda, rom poloneTi ruseTis provinciaa, polonuri ena – rusuli enis dialeqti da rom poloneTis mxurvaled moyvaruli nikoloz I `polonelebis umadurobaze dardma mokla~. moswavleebs kaTolikuri locvebic ki rusulad unda ekiTxaT~.

varSavis ajanyeba, iliuS kosakis naxati

eva kiuri (1904-2007)

marias mSoblebi polonuri inteligenciis im nawils miekuTvnebodnen, romelic Tavs ar zogavda, raTa SiSisa da teroris, yovelive polonurTan gaafTrebuli brZolis am garemoSi axalgazrdoba polonelebad gaezarda da sakuTari codna da ganaTleba misTvis udanakargod gadaeca. maria sklodovskas deda, bronislava boguska, qalTa saswavleblis direqtori iyo, mama, vladislav sklodovski, gimnaziaSi fizikasa da qimias aswavlida, Tan subinspeqtoris Tanamdeboba eWira, rac TavisTavad gulisxmobda, rom rusu-

45

mecniereba marias mama qaliSvilebTan erTad

marias deda bronislava boguska (1835-1878)

li xelisuflebis momxreoba evaleboda. wlebis Semdeg sklodovski samsaxurs dakargavs – mas polonuri enisa da poloneTis idealebis erTgulebis gamo daiTxoven. ojaxs sakuTar saxlSi biWebis pansionis gaxsna uxdeba, erT-erTi mdgmuri marias das, zosias, tifs gadasdebs. meored sikvdili sklodovskebis ojaxSi mova, roca 11 wlis marias Wleqisagan gatanjuli deda gardaecvleba. rogorc erT-erTi avtori wers, marias mSoblebic meamboxeebi iyvnen, magram poloneTis gamarjvebas iaraRis ki ara, gonebis, inteleqtis, ganaTlebis ZalaSi xedavdnen. TavianT xuT Svilsac xom gamorCeuli, mravalmxrivi ganaTleba misces! ganaTlebisa da gonieri axalgazrda Taobis aRsazrdelad mxolod marias mSoblebi ki ara, mTeli maTi Taoba muSaobda. 1364 wels daarsebul, evropis erT-erT uZveles, krakovis universitets devizs rom urCevndnen, polonel swavlulebs albaT ver warmoedginaT saukuneebis Semdeg maT ga-

46

veranebul qveyanaSi rogor sicxades SeiZenda fraza – Plus ratio quam vis (`goneba metia, vidre Zala“, `goneba jabnis Zalas“). swored im wlebSi gaxda Zalze aqtualuri e. w. `moZravi (sityvasityviT – mfrinavi) universitetebi“, romlebic poloneli mozardebisaTvis imgvari ganaTlebis micemaze zrunavda, rogorsac maTi patrioti mSoblebi miiCnevdnen saWirod da ara – imperiis rusifikatoruli programebi. es iyo `iataqveSa“ saganmanaTleblo qseli, romelic pirvelad 1882 wels amoqmedda. es universitetebi Tanabrad aZlevda ganaTlebas axalgazrda qalebsac da vaJebsac, rac ruseTis imperiisadmi winaaRmdegobis erT-erTi gamovlineba iyo – ruseTis imperiaSi xom qalebs umaRlesi ganaTlebis miReba ar SeeZloT! ramdenime weliwadSi, rodesac studentobis asaki jer marias ufros das, Semdeg ki Tavad marias mouwevs, maTi bunebrivi arCevani iqneba evropa, kerZod, safrangeTi, parizi, manamde ki jer maria sklodovska gaxdeba amgvari universitetis msmeneli, Semdeg ki Tavad waukiTxavs leqciebs qselis ufro norC msmenelebs.

maria kiuri

maria dasTan, bronislavasTan, erTad

XIX saukunis meore naxevari sabunebismetyvelo, zust mecnierebaTa aRmasvlis xana iyo; dro, rodesac am sferos gamoCenili figurebi popularobiT mwerlebs, musikosebsa da mxatvrebsac ki Crdilavdnen da, bunebrivia, axalgazrdobac am dargebisken miiswrafoda. maria da misi da, bronislava, anatomiis, bunebismetyvelebis, istoriisa da sociologiis kursebs ismenen. am leqciebs moxalise profesura kiTxulobda, policiisgan farulad, sando pirTa saxlebSi – qselis aRmoCenis SemTxvevaSi, masTan dakavSirebul yvela pirs patimroba eloda. 40 wlis Semdeg sklodovska werda: `guSindeliviT maxsovs gonebrivi da sazogadoebrivi erTobis is Tbili atmosfero... Cveni SesaZleblobebi mwiri iyo da amitom miRwevebic – SezRuduli, magram dRemde mwams im ideebis, romlebic maSin gvamoZravebda.… yovel Cvengans valad gvawevs imaTi daxmareba, visTvisac yvelaze meti sargeblis motana SegviZlia“. da mariac leqciebs utarebs samkervalo fabrikaSi momuSave qalebs da polonuri literaturis nimuSebs ukiTxavs.

marias mama vladislav sklodovski (1832-1902)

SeWirvebis gamo mariam da bronislavam im xerxiT gadawyvites ganaTlebis xarjis dafarva, romelsac evropaSi, Sua saukuneebidan moyolebuli, bevri xelmokle ojaxi mimarTavda. saswavleblad jer erTi Svili midioda, danarCenebi ki, umetesad Zmebi, misi ganaTlebis xarjebis dasafarad muSaobdnen, Semdeg profesiaSi damkvidrebuli Zma umarTavda xels danCenebs. axalgazrda qalebs arc am mxriv hqondaT didi arCevani da mariamac im erTaderT gzas mimarTa, rac misnair xelmokle qalebs mcire gasaqans mainc aZlevda: 1886 wels, 18 wlisa, SeZlebul ojaxSi iwyebs guvernantad muSaobas. sofel SCukiSi mcxovrebi memamule, magnati Cartoriiskebis mouravi Juravski Warxlis fabrikis Tanamflobelicaa. ojaxi mravalSviliania, laRi da mxiaruli. Juravskebi marias afaseben da uyvarT, magram varSavidan, sayvareli mamisa da daZmisgan mowyvetil marias Zalian gauWirda swavlis Jinis Cakvla da sofel SCukiSi sami weliwadis gatareba. Tumca, aq saTaviso saqmianoba gamonaxa da xeli imas mihyo, rac mSoblebis Taobisgan hqonda SeTvisebuli – ganaTlebis gavrcelebiT qveynis msaxurebas.

47

mecniereba `aqaur bavSvebs wera-kiTxvas iSviaTad aswavlian, vinc skolaSi dadis, ganaTlebas rusulad iRebs, ra kargi iqneba maTTvis polonurad wera-kiTxvis, sakuTari qveynis istoriis faruli gakveTilebis mowyoba!~ – wers imave wels bronislavas. marias moswavlis da sTavazobs daxmarebas: `kargad dafiqrdiT, gTxovT. vinmem rom dagvabezRos, cimbirSi gadagvasaxleben“, – afrTxilebs gogonas maria, magram Juravskebi gogonebs Canafiqrs uwoneben. imave wlis miwuruls marias ukve 18 moswavle hyavs Raribi ojaxebidan, romelTac igi yoveldRe 2-5 saaTs uTmobs. `aba, soflis bavSvebi rogor warmoidgendnen, rom am dros pana maria Tavad dardobda sakuTar ganaTlebaze, rom maTi maswavleblis ocneba swavleba ki ara, swavla iyo!~ – wers marias qaliSvili eva kiuri. am dros berlinSi, venaSi, parizsa Tu londonSi misi asakis axalgazrdebi xom leqciebze, laboratoriebSi, muzeumebSi iZenen codnas. `axla vkiTxulob: 1. denielis fizikis saxelmZRvanelos; 2. spenseris sociologias, frangul Targmans; 3. pol beris anatomiisa da fiziologiis kurss rusulad~, – wers Tavis das maria. amave dros is qimiasac swavlobs da ganicdis, rom praqtikuli eqsperimentebis meSveobiT swavla ar SeuZlia.

marias mSoblebi studentebTan erTad

48

kazimeJ Juravski (1866-1953)

erTi wlis Semdeg Juravskebis ojaxSi ufrosi vaJi brundeba da mas da marias erTmaneTi SeuyvardebaT. wyvils uamravi ram aerTianebs – idealebi, interesebi, mecnierebis mimarT Tavdadebuli siyvaruli – kazimeJ Juravski Semdeg cnobili maTematikosi, krakovis iagelonis universitetis reqtori gaxdeba, daqorwinebasac gadawyveten, magram ojaxebs Soris mcire socialuri da sagrZnobi qonebrivi

maria kiuri

maria sklodovska-kiuris portreti

fragmenti marias dRiuridan

gansxvaveba sakmarisi aRmoCndeba, rom Juravskebma es qorwineba SeuZleblad miiCnion. kazimeJi ojaxs isev tovebs, maria ki dasaxul mizans – bronislavas da, maSasadame, sakuTari sauniversiteto ganaTlebisTvis saxsrebis mogrovebas ar Ralatobs da raki Juravskebi sxva mxriv mis yvela Rirsebas aRiareben, SCukiSi rCeba, magram das erT-erT werilSi swers, rom amieridan arc adamianebs da arc raime movlenebs Tavs ar daakninebinebs, gzidan veraferi gadaaxvevinebs. maria daaxloebiT kidev ori weli ugzavnis bronias Tviuri gasamrjelos umetes nawils, Tan Zmas swers, rom aseTma cxovrebam Zalze Secvala da axla is ainteresebs, icnobs Tu ara Zma mas varSavaSi dabrunebuls.

Semdeg iyo advokat b.-is ojaxSi muSaoba: `aq gavige, rogoria adamianis modgma sinamdvileSi, gavige, rom romanebSi aRwerili zogi personaJi marTla arsebobs“. sklodovksebis ojaxisgan gansxvavebiT, sadac ar iyo angareba, sadac TiToeulis qmedebani qveynis, mecnierebis msaxurebis idealebze idmaria studentebTan erTad

49

mecniereba ga, es ojaxi mariasTvis autaneli gamodga da mariam mxolod 1889 wels sopoteli msxvili mewarmis guliTad ojaxSi moiTqva suli. marias cxovrebaSi am periods wertili maSin daesva, rodesac vladislav skoldovskis mZime, magram Semosavliani samsaxuri – mcirewlovan damnaSaveTaTvis gaxsnili dawesebulebis direqtoroba SesTavazes. maria varSavaSi dabrunda, kvlav ganaaxla `moZravi universitetis“ leqciebze siaruli – swavlaca da swavlebac.

1890 wels bronislava polonel `disident“ studentze – dluskize dainiSna da marias TavisTan cxovreba SesTavaza, magram marias mamis da umcrosi disadmi pasuxismgeblobis grZnoba gadaafiqrebinebs gamgzavrebas. Tan kerZo gakveTilebiT sorbonaSi saswavlebel fuls agrovebs. es misTvis kargi periodia, mravalmxriv ganaTlebuli da keTilSobili mama misTvis yovelTvis iyo saintereso adamiani, Tanac axlo naTesavi qimiur laboratoriaSi muSaobis saSualebas aZlevs – es isaa, razec maria mudam ocnebobda. ra Tqma unda, rCeboda varSavaSi yofnis kidev erTi mizezi – kazimeJ Juravski. maria masTan Sesaxvedrad, SesaZloa, am

maria sklodovska dluskis ojaxis aivanze

grZnobisaTvis wertilis dasasmelad da samomavlo gzis gasawmendad zakopaneSi miemgzavreba, marTlac, rwmundeba, rom kazimeJi mSoblebis nebas verasdros SeewinaaRmdegeba da 1891 wlis seqtemberSi bronias werils ugzavnis, rom ukve mzadaa, sakuTar ocnebas Tu gegmebs daubrundes. noemberSi odesRac daumorCilebeli studenti dluski simamrs werils ugzavnis.

Zv f o Rrmad pativcemulo p sklodovski, ...m ia s iozulad muSa s, mT d s sorbona at s, v mouki b i vin a – formalu d TiTqos momab eT, mag m af eki ba, gorc l Cg vretil fexs ls. i ds vk gav, mag m j j u god srul ba... Tumca, Tm eT a Zali k gad gv s srul T

Smad Zlivs vxv biT. t tad s j s... ms avtoritets e iT p agogiuri mc l i xm a vcxov bT“.

dluskisa da marias xumrobanarevi, Tbili urTierToba akavSirebdaT. siZe iyo momdevno ramdenime weliwads marias dasayrdeni.

1892 wels cnobili moqandake vaSinkovski parizSi patriotul saRamos awyobs, stumrebi e.w. cocxal suraTebs dgamen. maria mTavar moqmed gmirs – poloneTs asaxierebs, romelic borkilebs amsxvrevs. am ambavma varSavaSi gvarianad SeaSina pan sklodovski – parizic ruse-

50

maria kiuri

Tis jaSuSebiTaa savse, aravin icis, riT moubrundeba marias, mis studentobas Tu samecniero kvlevebs es ambavi, igi xom formalurad ruseTis moqalaqea. `ar minda, Seni saxeli gazeTebSi vixilo“, – swers mama.

TiTqos wvrilmani ambavia, magram marias pasuxismgeblobis grZnobis es ori `obieqti“ – mama da Zvirfasi samSoblo, poloneTi, romelsac `borkilebi dasamsxvrevi aqvs“, sasworis erT pinaze daideba oriode weliwadSi, laTinur kvartalSi gatarebuli lamis mowameobrivi, asketuri Tveebis Semdeg, romelTa ganmavlobaSi dluski marias drodadro SimSilisgan Tu sicivisgan gonebamixdilsa da daavadebuls pulobs da ZaliT abrunebs sakuTar WerqveS (sorbonis siaxloves sacxovreblad gadasvla marias arCevani iyo – ase swavlasa da kvlevas nakleb dros arTmevda), marias 35 wlis SesaniSnavi pier kiuri Seiyvarebs da mTeli weliwadi cdilobs odnav mainc Seusustos pasuxismgeblobis grZnoba da maria colobaze, maSasadame, safrangeTis respublikis moqalaqeobaze daiTanxmos.

marias laboratoria

biT ar moeTxoveboda da fondis samdivnos TanamSromlebi gaognebulebi datova.

SesaZloa, am dros erT romelime misnairad Ratak, mSier polonel studentze fiqrobda, romelsac moulodnelad dabrunebuli 600 maneTi cxovrebas Seumsubuqebda. Tavad ki studentobis mZime wlebiT yvelaze metad amayobda da Tavisi cxovrebis `heroikul epoqad“ ixseniebda.

rasakvirvelia, pier kiuri, fizikosi, poeti, mariaSi gonier, gamorCeul pirovnebas xedavs da swored is uyvardeba – uangaro, mizandasaxuli, patiosani – adamiani, romelmac gaWirvebis wlebSi misTvis poloneli nacnobebis mcdelobiT gamoyofili aleqsandroviCis stipendia, wlebis Semdeg, pirveli didi honoraris miRebisTanave daabruna, rac srule-

pier da maria kiurebi

51

mecniereba

antuan anri bekereli (1852-1908)

1896 wels fizikosi antuan anri bekereli uranis marilebs ikvlevda da aRmoaCina, rom isini, rentgenis msgavsad, magram damoukideblad asxivebda da gaumWvirvale sxeulebs msWvalavda. maria kiurim am gamosxivebis Seswavla daiwyo da am movlenas radioaqtivoba uwoda. muSaobis procesSi mariam daadgina, rom manamde cnobili qimiuri elementebidan radioaqtiuri mxolod urani, Toriumi da maTi SenaerTebi iyo. sklodovska-kiuris hqonda eWvi, rom uranis Semcvel madanSi rCeboda gacilebiT ufro radioaqtiuri elementi. ori wlis Semdeg col-qmarma ori axali radioaqtiuri elementi aRmoaCina – erTs radiumi uwodes, meores – poloniumi, sklodovskas Zvirfasi, msoflios rukebidan gamqrali samSoblos pativsacemad. Semdgomi oTxi weliwadi wyvili uranis madnidan am elementebis gamoTavisuflebaze muSaobs, amisTvis ki warmoudgeneli raodenobis madania dasamuSavebeli, romelsac yoveldRe saaTobiT sWirdeba wyalSi xarSva da recxva. ramdenime wlis ganmavlobaSi col-qmarma radiumis Semcveli 8 tona madneuli gamoxarSa, Raribul fardulSi, romelic maT laboratoriis magivrobas uwevda.

52

pier da maria kiurebi antuan anri bekerelTan erTad

1902 wels kiurebma ganacxades, rom radiumis qloridis 0,1 gramis mogroveba moaxerxes. sklodovska am wels sadoqtoro disertacias icavs, TemiT `radioaqtiur nivTierebaTa kvleva“. mendeleevis cxrilSi radiumi Tavis adgils ikavebs.

1903 wels fizikis dargSi nobelis premia erTad gadaecaT bekerels, maria sklodovska-kiuris da pier kiuris. ufro zustad, Tavidan maria nominantad ar dasaxelebula, es mxolod kiuris daJinebuli TxovniT moxda, romelic cols mudam genialur qalad miiCnevda. dRes ukve Zneli aRsaqmelia zust mecnierebaTa imdroindeli zeobis masStabebi da sabunebismetyvelo mecnierTa maSindeli roli sazogadoebis ganviTarebaSi – sklodovska-kiuri mecnierebisagan moeloda xarisxobrivad axali adamianis Seqmnas, met zneobas, met pasuxismgeblobas sazogadoebisadmi. didi mecnierebis popularobam did xelovanTa saxels da didebas gadaaWarba, isini iqcnen axalgazrdobis kerpebad da `varskvlavebad“. radiumis aRmoCenamac bumi gamoiwvia – yvelafris panacead radiumi iqna miCneuli, misi

maria kiuri

daatanina, rom qmari mudam sTxovda, kvlevebi misi gardacvalebis SemTxvevaSic gaegrZelebina. Svidi Tvis Semdeg mas sorbonis zust mecnierebaTa fakultetze pier kiuris, e.i. fizikis profesoris adgili ergo.

Tasi radiumiT (foto gadaRebulia sibneleSi)

SenareviT daiwyes samkaulis, kosmetikis, sasmelebis, kbilis pastebis da a.S. damzadeba. es male maniad iqca. radiumis mavne Tvisebebze jer araferi iyo cnobili.

Vanity Fair-ma col-qmar kiuris didi statia miuZRvna. mis ilustraciaSi pier kiuri Tavisuflebis simbolod iyo gamosaxuli. radiumis momajadoebeli lurji naTeba sklodovska-kiurisTvis idealistur miswrafebebs ukavSirdeboda. radiumis samkurnalo potenciali col-qmars gamdidrebis SesaZleblobad ar aRuqvams. `radiumi avadmyofi adamianebis samkurnalod unda iqnes gamoyenebuli. komerciuli gamoyeneba, misgan sargeblis miReba dauSvebelia. es mecnierebis suliskveTebas ewinaaRmdegeba“. radioaqtiurobis aRmoCenas momxmarebluri aJiotaJi mohyva, Tumca col-qmars ufro aRelvebda is, rom maTi monapovari `arasufTa“ xelSi ar Cavardniliyo.

1906 wlis gazafxulze pier kiuri ubedurma SemTxvevam imsxverpla: Cafiqrebulma da, rogorc zogi miiCnevda, ukve gvarianad janmrTelobaSeryeulma, misken momavali etli ver SeniSna. maria kiuris Semdgomi Tveebi mxolod imis Segnebam ga-

1909 wels marias damsaxurebiT gadawydeba radiumis institutis daarseba, momdevno wels ki mis cxovrebaSi erTdroulad Semodis siyvaruli da travmuli movlenebis axali wyeba. mas da kiuris moswavles, fizikis profesor pol lanJevens erTmaneTi SeuyvardaT, magram parizis samecniero sazogadoebam es ambavi skandalad aRiqva: lanJeveni colTan oficialurad ar iyo gayrili. ambavi 1910 wels, swored maSin gaxmaurda, rodesac wyvili briuselSi radiologiisa da eleqtroobisadmi miZRvnil saerTaSoriso kongress eswreboda. lanJevenma duelSi gamoiwvia im gazeTis redaqtori, romelic maTi sasiyvarulo mimoweris gamoqveynebas apirebda. sagazeTo bataliebi erTxans kidev gagrZelda. maria sklodovska iyo qali, iyo ucxoeli da Tan am yvelafers antisemitizmis surneli axlda: mdare Jurnal-gazeTebma `kanonzomiereba“ `gamoaaSkaraves“ – marias mxardamWer mecnierTa umetesoba ebraeli iyo (zogisTvis TviT ainStainic ki mxolod da mxolod ebraeli gamodga!). mariam or qaliSvilTan erTad parizi datova, lanJevenTan urTieTobas wertili daesva. am umZimes periodSi, 1911 wlis noemberSi, sklodovska-kiuris acnobes, rom qimiis dargSi nobelis premia mas eniWeboda. samefo akademiis mdivanma am cnobas werili moayola, romelSic jer kidev `cincxali“ skandalis gamo sTxovda, SvedeTSi Tavad ar Casuliyo. kiuri, ra Tqma unda, dekemberSi ceremonials daeswro. ase gadaifara ramdenime Tvis winandeli imedgacrueba, rodesac safrangeTis mecnierebaTa akademiam wevrobaze imis gamo uTxra uari, rom qali iyo da akademias genderuli status-kvos darRveva ar sur-

53

mecniereba da. 1913 wels oficialurad ixsneba radiumis instituti, romelic sagangebod mariasTvis iyo Cafiqrebuli. gava weliwadi, daiwyeba msoflio katastrofa – pirveli msoflio omi da sklodovska-kiuris miRwevebi praqtikul sikeTed iqceva aTasobiT daWrili jariskacisTvis. wiTeli jvris meSveobiT maria moZravi radiologiuri sadgurebis mobilizebas iwyebs – rentgenis aparaturis mqone manqanebi frontis xazze igzavneba, mZime SemTxvevebSi maT maria kiuric mihyveba. omis Semdeg kvlevebi kibos gankurnebis meTodebisaken warimarTeba – institutis principad kvlevebisa da mkurnalobis harmoniuli Serwyma xdeba. ojaxisTvis mesame, mecnieri qalisaTvis ki istoriaSi mesamed mikuTvnebuli nobelis premia kiurebis qaliSvils – iren Jolio-kiuris ergo. meuRlesTan erTad man radioaqtiuri elementebis sinTezirebis mepier da maria kiurebi `patara parizelis~ garekanze

54

maria kiuri

zades – misTvis sagangebod Segrovebuli 100 000 dolari, romliTac misi kvlevebisa da muSaobisTvis aucilebeli 1 grami radiumi SeiZines. sklodovskas magaliTi dResac gzas ukvalavs milionobiT qals dRevandel poloneTSi, sadac maT kvlavac uwevT elementaruli uflebebis mopoveba. da ra niSandoblivia, rom am heroikuli, daumorCilebeli qveynis aseTive qalebi protests kvlav Savi samosiT gamoxataven, zustad ise, rogorc maTi araCveulebrivi winaprebi. maria sklodovska-kiuris cxovreba axla mecnierebisadmi srul Tavganwirvad Cans, magram es TviTon srulebiT ar miaCnda sakuTar Rirsebad: `mecnierebas amdeni dro imitom vuZRveni, rom ase msurda, imitom, rom kvleva miyvarda“.

maria kiuris nobelis premiis sigelebi qimiasa da fizikaSi

Tods miakvlia. maria qaliSvilis dajildoebas ver moeswro, radiumTan moufrTxileblobam Tavisi qna: igi 1935 wels sisxlis mZime daavadebam Seiwira. 21 wlis Semdeg amave mizeziT – leikemiiT – gardaicvala irenic. maria sklodovska-kiuri sakmaod specifikuri, albaT SeiZleba iTqvas, mZime bedis adamiani iyo, magram samagierod, arc aRfrTovaneba dahklebia da arc mxardaWera cxovrebis mZime periodebSi: igi saTayvanebeli kerpi iyo Tanamedrove, saqmiani, gonieri qalebisTvis, razec metyvelebs Tundac is saCuqari, ociani wlebis dasawyisSi amerikelma qalebma rom moum-

dRes maria sruliad `Sinaganisken Cabrunebul“, sakuTar amocanebze koncentrirebul adamianad aRiqmeba, romelic garegnul gamoxatulebebSi maqsimalurad cdilobda cxovrebis gamartivebas da mxolod meti dakvirveba warmogvidgens mas cocxal, azartul, vnebian adamianad, rasac yovelTvis malavda misi yvela foto Tu metismetad zogadi, sentimentebsa da `pirads“ moklebuli nawerebi... mecnierebisadmi siyvaruls is erTgan Tavgadasavlebis, faTerakebis Ziebas adarebs: `me erT-erTi imaTgani var, vinc mecnierebaSi did mSvenierebas xedavs. mecnieri Tavis laboratoriaSi mxolod teqnikosi ar aris: igi bavSvicaa, bunebis movlenis winaSe warmdgari, mis mier zRapariviT monusxuli... arc is mgonia, rom Tavgadasavlebis Ziebis suliskveTeba qreba Cveni samyarodan. Tu rame mniSvnelovans vxedav Cem garSemo, Tavgadasavlis maZieblobis es sulia, romelsac veraferi mospobs da romelic cnobismoyvareobidan momdinareobs“.

55

saerTaSoriso organizaciebi

kvlav natos Sesaxeb

irakli menaRariSvili

`Cemi samyaros~ erT-erT nomerSi (â„–17) Cven mokled warmovadgineT, Tu rogor Camoyalibda organizacia nato da mis irgvliv Seqmnili usafrTxoebis evroatlantikuri sistema, rogor gafarTovda aliansi civi omis periodSi da misi dasrulebis Semdeg, rogor Semoikriba aliansma partniorebi postkomunisturi sivrcis saxelmwifoebidan, evroatlantikuri sivrcis samezoblodan da globaluri masStabiT. isic aRvniSneT, rom natom, SeinarCuna ra Tavisi ZiriTadi funqcia, daicvas aliansis wevrebis usafrTxoeba mSvidobis, stabilurobisa da usafrTxoebis garemos ganmtkicebis mizniT, mniSvnelovnad gaafarTova Tavisi dRis wesrigi regionSi da mis farglebs gareT. Cven CamovTvaleT kidec am axali mimarTulebebis ZiriTadi nawili, rasac dawvrilebiT swored qvemoT SevexebiT. krizisebis marTvaSi monawileoba

civi omis ganmavlobaSi alianss arc erTi realuri samxedro dapirispireba ar hqonia. natos gaerTianebuli samxedro SesaZleblobebis arseboba ukve sakmarisi iyo, rom aliansis wevr saxelmwifoze Tavdasxma veravis gaebeda.

56

kvlav natos Sesaxeb

civi omis dasrulebis Semdeg alianss, erTi mxriv, saSualeba mieca Tavisi moqmedebis arealsa Tu mis gareT warmoqmnili krizisuli situaciebis mogvarebaSi daxmareboda saerTaSoriso Tanamegobrobas, meore mxriv ki, misi wevrebis usafrTxoebas axali gamowvevebi gauCnda. aliansmac miiRo es gamowvevebi. pirveli nabijebi natom Tavisi saSualebebi pirvelad gamoiyena sparseTis yuris krizisis dros, 1990-1991 wlebSi, rodesac koaliciam aSS-is winamZRolobiT quveitze erayis Tavdasxmis aRsakveTi operacia daiwyo. natom TurqeTSi ganaTavsa adreuli Setyobinebis TviTmfrinavi, raTa mokavSire qveynis samxreT-aRmosavleTi flangi erayis SesaZlo Setevisagan daecva.

1991 wlis ianvar-martSi natom TurqeTis gasaZliereblad mobiluri saaviacio jgufi da haersawinaaRmdego Tavdacvis sistemac ganalaga.

1992 wels nato monawileobda libiis winaaRmdeg gaeros uSiSroebis sabWos mier miRebuli sanqciebis aRsrulebis operaciaSi. centraluri xmelTaSua zRvis regionis sivrcesa da iq xomaldebis moZraobas natos `avaqsis~ sistemis TviTmfrinavi akontrolebda. imave wels natos manamde sruliad ucxo rolis Sesruleba mouxda. igi sawvrTneli satvirTo TviTmfrinaviT yofili, ukve daSlili, sabWoTa kavSiris teritoriaze saerTaSoriso humanitaruli tvirTis gadatanasa da personalis gadayvanaSi monawileobda. nato bosniasa da hercegovinaSi civi omis dasrulebisas politikuri procesebi gansakuTrebiT dramatulad yofili iugoslaviis teritoriaze warimarTa. iugoslaviis damoukidebel saxelmwifoebad daSlas sisxliani dapirispireba mohyva, ramac safrTxe mTeli evropis stabilurobas Seuqmna.

57

saerTaSoriso organizaciebi

situacia gansakuTrebiT gamwvavda bosniasa da hercegovinaSi, kosovosa da makedoniaSi. amrigad, balkaneTis movlenebi postkomunisturi evropis usafrTxoebis pirvel da metad mZime gamowvevad iqca da swored aq Seasrula natom pirvelad gadamwyveti roli krizisis daZlevaSi. 1992 da 1995 wlebSi nato aqtiurad uWerda mxars gaeros Zalisxmevas bosniasa da hercegovinaSi saomari dapirispirebis SesaCereblad. natos sazRvao da sahaero Zalebi monawileobdnen adriatikis zRviT iaraRis Setanaze embargos dadebasa da arasafreni zonis farglebSi frenebis akrZalvaSi. swored aq mouxdaT natos samxedro mfrinavebs pirvel sabrZolo SetakebaSi CarTva da bosnieli serbebis oTxi bombdamSenis ganadgureba.

1995 wlis agvistosa da seqtemberSi natom daiwyo sahaero operacia bosnieli serbebis samxedro infrastruqturis gasanadgureblad, ramac sabolood aiZula dapirispirebuli mxareebi molaparakeba daewyoT. es procesi `deitonis samSvidobo SeTanxmebiT~ dasrulda.

bosnieli bavSvebi egebebian natos jars

58

kvlav natos Sesaxeb

samSvidobo xelSekrulebis aRsrulebis uzrunvelsayofad 1995 wlis dekemberSi natom gaeros mandatiT e.w. saerTaSoriso saimplementacio Zalebi (IFOR) ganalaga. operaciaSi sul 60 000 samxedro mosamsaxure monawileobda. 1996 wlis dekemberSi igi, 32 000 monawiliT, stabilizaciis ZalebiT (SFOR) Caanacvles.

bosniasa da hercogovinaSi mSvidobis damyarebis Sesaxeb deitonis samSvidobo SeTanxmebas miaRwies aSSSi, ohaios Statis qalaq deitonTan mdebare raiT-petersonis sahaero bazaze, 1995 wlis noemberSi, formalurad ki xeli moaweres parizSi imave wlis 14 dekembers. am SeTanxmebam daasrula samweliwadnaxevriani bosniis omi.

aliansis samSvidobo operacia 2004 wlamde gagrZelda da igi evrokavSiris kontingentma gadaibara, Tumca nato dResac ganagrZobs daxmarebas bosniisa da hercegovinis usafrTxoebis seqtoris reformirebasa da samxedro Zalebis CamoyalibebaSi. nato kosovoSi Zalis gamoyeneba natos kosovoSic mouxda, iq ganviTarebuli movlenebis gamo. kosovoSi Zaladobam da belgradis reJimis mxridan saerTaSoriso Tanamegobrobis moTxovnebis ugulebelyofam viTareba ukiduresad daZaba. Zaladobis SesaCereblad 1999 wlis martSi aliansma sahaero ieriSebi miitana iugoslaviis samxed-

ro infrastruqturasa da saxelmwifo dawesebulebebze. es operacia 78 dRe gagrZelda. iugoslaviis samxedro sardloba bolos danebda da aliansTan SeTanxmebiTa da gaeros mandatiT kosovoSi ganlagda natos samSvidobo Zalebi (KFOR). es iyo natos pirveli samSvidobo misia, romelSic saqarTvelos, rogorc aliansis partnioris, warmomadgenlebic monawileobdnen. kosovos misia dResac moqmedebs da aliansisa da partniorTa 4,5 aTasamde warmomadgenels iTvlis. silamazis konkursi `mis saraevos~ monawileebi transparantiT: `ar misceT maT ufleba, rom dagvxocon~

59

saerTaSoriso organizaciebi nato yofil iugoslaviis respublika makedoniaSi 2001-2003 wlebSi natos, makedoniis mTavrobis TxovniT, evrokavSirTan da euTosTan erTad specialuri operaciis Catareba mouxda eTnikuri albanelebis SeiaraRebuli jgufebis gansaiaraReblad. am samuSaos dasrulebis Semdeg aliansma, sxva evropul institutebTan erTad, qveyanaSi reformebis xelSewyobis programebis ganxorcieleba daiwyo, rac dRemde grZeldeba. aseTi iyo natos Zalisxmeva civi omis dasrulebis Semdeg balkaneTSi ganviTarebuli krizisuli movlenebis Semdgomi gaRrmavebisa da yofili iugoslaviis teritoriaze sisxliani intereTnikuri dapirispirebis eskalaciis aRsakveTad. balkaneTis movlenebma naTeli gaxada, rom civi omis dasruleba ar niSnavda Crdiloatlantikuri aliansis funqciis amowurvas. evroatlantikuri sivrcis usafrTxoebasa da stabilurobas jer kidev mravali gamowveva emuqreboda da aq natos roli kvlavac Seucvleli iyo.

qarTuli kontingenti kosovoSi

nato terorizms ebrZvis 2001 wlis 11 seqtembers niu-iorkSi msoflio savaWro centrze Tavdasxmis pasuxad aliansma, miiCnia ra es aqti Tavdasxmad aSS-ze, rogorc mokavSireze, pirvelad Tavis istoriaSi aamoqmeda Tavisi wesdebis me-5 muxli da daiwyo Tavisi antiteroristuli operacia. operaciis farglebSi 2002 wlis maisamde aSS-is sahaero sivrces akontrolebda natos `avaqsis~ sistemis 7 saradaro TviTmfrinavi. operaciaSi monawileoba miiRo mokavSire qveynebis 830-ma samxedro mosamsaxurem.

misiis mizani iyo avRaneTis mTel teritoriaze usafrTxoebis SenarCuneba, erovnuli usafrTxoebis Zalebis wvrTna da saerTaSoriso daxmarebiT regionebSi rekonstruqciis gundebis saqmianobis uzrunvelyofa. iugoslaviis ruka

nato avRaneTSi 2003 wels, avRaneTis mTavrobis TxovniT da gaeros mandatiT, nato saTaveSi Caudga saerTaSoriso usafrTxoebis damxmare Zalebs (ISAF) da am misias 2014 wlamde uZRveboda.

60

italia

kvlav natos Sesaxeb

2014 wlis dasasrulisaTvis usafrTxoebaze pasuxismgebloba gadaeca avRaneTis armias da policias. 2015 wlis 1 ianvridan ISAF-is nacvlad natom avRaneTSi arasabrZolo misia „mtkice mxardaWera“ daiwyo, romlis amocanac aris avRaneTis usafrTxoebis Zalebisa da institutebis gawvrTna-daxmareba.

misiaSi“ saqarTvelodan 900-mde samxedro mosamsaxurea CarTuli. nato eraysa da libiaSi aliansi erayis krizisis dros uSualod sabrZolo moqmedebaSi ar CarTula. konfliqtis pirvel etapze misi sahaero kontrolisa da dacvis saSualebebi TurqeTis sahaero Tavdacvis Zalebs exmareboda, xolo 2004-2011 wlebSi – erayis axal mTavrobas misi SeiaraRebuli da usafrTxoebis Zalebis Seqmnasa da wvrTnaSi. am misiis (NTM-I) farglebSi erayis usafrTxoebis Zalebi wvrTnas gadiodnen rogorc adgilze, ise mokavSireTa da partniorebis saswavlo bazebze.

natos misia avRaneTSi, rogorc masStabiT, ise xangrZlivobiT, aliansis yvelaze didi operaciaa. natos avRaneTis misiebsa da operaciebSi Tavidanve monawileobdnen saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis wargzavnilebi. dReisTvis natos „mtkice mxardaWeris

qarTuli kontingenti avRaneTSi uzbekeTi tajikeTi TurqmeneTi

eTi Cin

avRaneTis ruka

irani

avRaneTi

pakistani

i oeT ind

qabuli

gamorCeuli iyo mtkice mxardaWeris qarTuli oceulis reagireba 2016 wlis 13 noembers avRaneTis qalaq mazar-i-SarifSi germaniis generalur sakonsuloze SeiaraRebuli Tavdasxmisas, rodesac diplomatiuri misiis SenobasTan danaRmuli avtomobili afeTqda, koaliciurma Zalebma – qarTvelma samxedroebma – SeZles situaciis srulad gakontroleba da Tavdasxmis aRekveTa. qarTuli oceuli dauyovnebliv mivida SemTxvevis adgilze, Tavdamsxmelebis cecxli moigeria, sakonsulos Senobidan TanamSromlebi gamoiyvana da usafrTxo adgilas gadaiyvana. qarTuli batalionidan da koaliciuri Zalebidan aravin daSavebula. amasTan dakavSirebiT germaniis sagareo saqmeTa saministrom specialuri gancxadeba gaavrcela da qarTvel samxedroebs madloba gadauxada.

61

saerTaSoriso organizaciebi libiaSi 2011 wlis TebervalSi kadafis xelisuflebis winaaRmdeg saprotesto aqciebis monawileTa sisxliani darbevebis aRsakveTad gaeros uSiSroebis sabWos rezoluciebiT aqtiuri zomebis gatareba – arasafreni zonisa da SeiaraRebis miwodebaze embargos daweseba da a.S. gadawyda. am misiis Sesruleba natos sTxoves da isic 2011 wlis martidan noembramde Tavisi da mokavSireTa samxedro-sahaero da sazRvao saSualebebis gamoyenebiT asrulebda. daxmareba afrikis kavSirisaTvis sudansa da somaliSi nato aqtiurad gamoexmaura afrikis kavSiris mowodebas sudanis darfuris regionSi Seqmnili humanitaruli katastrofis msxverplTaTvis saswrafo daxmarebis aRmosaCenad. es operacia 2005-2006 wlebSi Catarda.

2007 wels afrikis kavSirma kvlav mimarTa natos daxmarebisaTvis. amjerad saqme somaliSi organizaciis samSvidobo misiis mxardaWeras exeboda. nato afrikis kavSiris misias sahaero-satransporto saSualebebiT exmareba. garda amisa, aliansi afrikis kavSiris samxedro misias wvrTnasa da SesaZleblobaTa gaZlierebaSic uWers mxars.

TurqeTi

siria libani

xmelTaSua zRva

irani

erayi

israeli

iordania

sparseTis yure

libia

egvipte

bahreini

li Te wi

yatari

saudis arabeTi

va zR

arabTa gaerTianebuli saamiroebi

omani

iemeni

nato icavs usafrTxoebas sazRvao sivrceSi natos pirveli sazRvao antikrizisuli operacia 11 seqtembris teroristuli Tavdasxmis sapasuxod daiwyo. mas „aqtiuri Zalisxmeva“ ewoda da xmelTaSua zRvis akvatoriaSi tardeboda. operacia gulisxmobda aliansis samxedro xomaldebis morigeobas ukanono naosnobisa da ukanono tvirTebis gadazidvis aRsakveTad, mimdinareobda 2001 wlis oqtombridan 2016 wlamde, Semdeg ki axali formatis sazRvao operaciam – „sazRvao guSagma“ Secvala, romelic dResac moqmedebs.

62

kadafis sawinaaRmdego aqcia libiaSi

kvlav natos Sesaxeb

nato afrikis rqisa da adenis yuris regionSi mekobreobasac ebrZvis 2008 wlis bolodan natos xomaldebi gaeros `msoflio sasursaTo programis~ gemebs uwevdnen eskortirebas, operacia „mokavSireTa uzrunvelyofis“ farglebSi, romelic operacia „mokavSireTa damcvelma“ Secvala. dReisaTvis mekobreTa winaaRmdeg nato atarebs operacias „okeanis fari“, romelic uSualod mekobreTa saqmianobis aRkveTis garda, regionis qveynebis daxmarebasac gulisxmobs, raTa maT mekobreobasTan brZola damoukidebladac SeZlon.

libia

egvipte saudis arabeTi a Rv iz l Te wi

Cadi sudani

iemeni

eriTrea

e yur nis ade jibuti

somali

centraluri afrikis respublika

samxreT sudani

kongos demokratiuli respublika

uganda

ruanda tanzania

eTiopia

kenia

natos humanitaruli misiebi adre ukve vaxseneT natos samxedro mfrinavebis monawileoba humanitarul misiebSi postsabWoTa teritoriaze, romelic moculobiTac da monawileTa raodenobiTac SedarebiT SezRuduli iyo. didi masStabis humanitaruli operacia natom daiwyo 2005 wlis 11 oqtombers pakistanSi, sadac gamanadgurebeli miwisZvris Sedegad 53 000 adamiani daiRupa, 75 000-ze meti daSavda da oTx milionamde adamiani usaxlkarod darCa. pakistanis mTavrobis daxmarebis Txovnas natoc gamoexmaura da Tavisi safreni saSualebebiT 2006 wlis Tebervlamde 3 500 tona humanitaruli tvirTi miawoda dazaralebul mosaxleobas. dazianebul regionebSi aTasobiT inJineri, medikosi gadaiyvanes da maTTvis saWiro mowyobiloba gadazides. es iyo natos erT-erTi udidesi humanitaruli operacia, romelsac msgavs aqciebSi aliansis regularuli monawileoba mohyva. Seiqmna saerTaSoriso humanitaruli operaciebis koordinaciisaTvis specialuri struqtura – katastrofebze reagirebis evroatlantikuri sakoordinacio centri. misi meSveobiT nato bunebrivi katastrofebis Sedegebis daZlevaSi daexmara TurqeTs, ukrainas, portugalias. aliansi aseve daexmara aSS-Si qariSxal „katrinas“ da „harveis“ Sedegad dazaralebulebs. centris meSveobiT mokavSireebsa da partniorebs exmarebian tyeebis

adenis yuris mekobreebi

63

saerTaSoriso organizaciebi xanZrebis daZlevaSic. aliansi gasuli zafxulis gvalvisas ase daexmara montenegrosa da saqarTvelos.

natos swrafi reagirebis Zalebi kompleqtdeba rotaciis principiT. masSi partnior qveynebsac SeuZliaT monawileoba. saqarTvelo erT-erTi aseTi partnioria.

natos swrafi reagirebis Zalebi natos swrafi reagirebis Zalebis Seqmna 2002 wels gadawyda. am Zalebs, romlis SemadgenlobaSi kargad momzadebuli mravalerovnuli danayofebia, metad swrafad SeuZliaT saTanado reagireba gamowvevebis farTo speqtrze – krizisuli situaciebis marTvidan koleqtiur Tavdacvamde. maT SemadgenlobaSi aris sahaero, sazRvao, specialuri operaciebisa da masobrivi dazianebis saSualebebisgan dacvis komponentebic ki.

2014 wlidan swrafi reagirebis ZalebSi Seiqmna gansakuTrebuli mzadyofnis SenaerTi, daaxloebiT 20 000 samxedro mosamsaxuris SemadgenlobiT.

natos swrafi reagirebis Zalebs natos gaerTianebuli samokavSireo Zalebis mTavarsardali meTaurobs, xolo gadawyvetilebas maTi gamoyenebis Taobaze iRebs Crdiloatlantikuri sabWo. brZola axal gamowvevebTan aliansSi kargad esmiT, rom misi gamowvevebi mravali saxisaa da maTTan gamklaveba mxolod mudmivad drois moTxovnaTa Sesabamisi mzadyofniTaa SesaZlebeli. swored amitomaa axali gamowvevebi yovelTvis mokavSireTa yuradRebis centrSi. raketsawinaaRmdego Seqmna

sistemis

samwuxarod, civi omis periodSi moqmedma balansis sistemam bolomde ver SeZlo balistikuri saraketo teqnologiebis gavrcelebis Tavidan acileba. dRes ukve araerTi aTeuli qveyana an ukve flobs maT, an aqtiurad muSaobs maT Seqmnaze. am pirobebSi erTaderTi gamosavali amgvari iaraRis gamoyenebis SesaZleblobis SezRudvaa. amitomac aliansi 2010 wlidan aqtiurad muSaobs am mimarTulebiT.

miwisZvra pakistanSi

64

kvlav natos Sesaxeb

natos swrafi reagirebis jarebis sadesanto divizia

pirveli etapis amocaniT gansazRvruli e.w. „sabrZolo Teatris balistikuri raketsawinaaRmdego dacvis“ (TBMD) saSualebebi ukve Seqmnilia da igi unda gadaizardos e.w. „teritoriul raketsawinaaRmdego sistemaSi“, ramac aliansis teritoriis dacva unda uzrunvelyos. sistemis funqcionirebaSi aliansis yvela wevri miiRebs monawileobas. sistemis erT-erTi antisaraketo komponenti 2016 wels amoqmedda rumineTSi (deveselu). sistemis saradaro an antisaraketo komponentebi ganlagdeba TurqeTSi, poloneTSi, CexeTSi da a.S. aliansis saboloo mizani evroatlantikur arealSi erTiani integrirebuli sahaero da raketsawinaaRmdego sistemis Camoyalibebaa.

natos swrafi reagirebis jarebis emblema

kiberusafrTxoeba kiberusafrTxoeba natos koleqtiuri Tavdacvis erT-erTi mTavari amocanaa. am sferoSi nato ZiriTadad cdilobs sakuTari sainformacio qselebis dacvasa da am mimarTulebiT mokavSireTa SesaZleblobaTa gaZlierebas.

2014 wels uelsis samitze natom kiberusafrTxoebis gaZlierebis samoqmedo politika da RonisZiebaTa programa daamtkica. nato kibersivrcis dacvis mimarTulebiT aqtiurad TanamSromlobs evrokavSirTan. natom estoneTSi daaarsa kooperaciuli kiberTavdacvis centri, sadac ara mxolod Tanamedrove kiberTavdacvis saSualebebze muSaoben, aramed mokavSireTa da partniorebis SesaZleblobaTa zrdazec zrunaven.

65

saerTaSoriso organizaciebi kiberusafrTxoeba metad farTo Temaa da aq mxolod imas aRvniSnavT, rom aliansisaTvis dRes igi erT-erTi wamyvani prioritetia. energousafrTxoeba erovnuli usafrTxoebis sayovelTaod miRebuli dRis wesrigis kidev erTi sfero, romelic ukanasknel wlebSi natos saqmianobis mniSvnelovan prioritetad iqca, energousafrTxoebaa. es sakiTxi xazgasmiT pirvelad natos dokumentebSi 2008 wels gamoCnda, buqarestis samitze. energousafrTxoeba marTlac sasicocxlo mniSvnelobis sakiTxia nebismieri saxelmwifos ekonomikis stabiluri funqcionirebisaTvis. man gansakuTrebuli mniSvneloba gasul wlebSi usafrTxoebis axali konteqstis gamo SeiZina. aliansi Tavis rolsa da adgils, rogorc mTlianad evroatlantikur sivrceSi, ise TiToeuli mokavSiris energousafrTxoebis ganmtkicebaSi, kritikuli energoinfrastruqturis dacvis, samxedro samsaxurebis energetikuli efeqturobis amaRlebisa da energetikis ganviTarebis usafrTxoebis ganzomilebaTa Taobaze strategiuli informaciis gavrcelebis sakiTxebis mogvarebaSi xedavs. saukeTeso gamocdilebis centrebi natos saqmianobis erT-erTi mniSvnelovani aspeqti aris mokavSire qveynebis liderebisa da specialistebis momzadebis, mokavSireTa muSaobis praqtikaSi dagrovili gamocdilebis ganzogadebisa Tu gamocdilebis erTmaneTisaTvis gaziarebis gziT mokavSireTa da partniorTa SesaZleblobebis gaZliereba usafrTxoebis uzrunvelyofis yvela mimarTulebiT. swored am mizniT iqmneba natos mxardaWeriT usafrTxoebis ama Tu im sferoSi saukeTeso gamocdilebis centrebi (Centres of Excellence).

66

qarTuli kontingenti natos misiebSi

kvlav natos Sesaxeb

saukeTeso gamocdilebis centrebi swavlebisa da wvrTnisTvis gamiznuli saerTaSoriso samxedro organizaciebia. isini aseve swavloben aliansis farglebsa Tu mis gareT dagrovil gamocdilebas, eqsperimentulad afaseben da mokavSireebsa Tu partniorebs uweven rekomendaciebs. centrebi iqmneba maspinZeli qveynis resursebiT da finansdeba erovnuli an mravalerovnuli wyaroebidan. isini ar Sedian aliansis struqturaSi, Tumca aucileblad sWirdebaT aliansis akreditacia da perioduli Sefaseba. centrebs saerTo xelmZRvanelobasa da saqmianobis koordinacias uwevs natos transformaciis samokavSireo sardloba. natos dReisaTvis usafrTxoebisa da Tavdacvis TiTqmis yvela mimarTulebiT 24 amgvari centri aqvs akreditebuli. amrigad, SevecadeT mokled, SedarebiT zedapirulad mimogvexila Crdiloatlantikuri xelSekrulebis organizaciis (nato) saqmianoba, warmogvedgina gza, romelic gaiara evropisa da CrdiloeT amerikis demokratiis am aliansma daarsebidan dRemde da is cvlilebebi, rac man am gzaze ganicada. imedi gvaqvs, rom mkiTxvels amiT erTgvari warmodgena Seeqmna usafrTxoebis am saerTaSoriso organizaciis Sesaxeb, rac iyo kidec Cveni mTavari mizani.

67

samezoblo

Cerqezebi

aleqsandre kvaxaZe

„gadagagde da dagkarge, rogorc Cerqezma isari!“ – cnobili simReris es sityvebi, albaT mxolod gulisyurian adamians Caafiqrebs imaze, Tu vin arian Cerqezebi da ratom axseneben maT ase simReraSi.…

Cerqezebi erT dros kavkasiis yvelaze mravalricxovani eri iyo, romelic gansakuTrebiT mZimed dazaralda rusuli imperialisturi politikis Sedegad. qarTvelebisTvis Cerqezebi gamorCeulad saintereso da mniSvnelovani xalxia, radgan Cvens erebs Soris Rrma istoriuli kavSirebi arsebobda. dReisaTvis Cerqezebi, romelTa TviTsaxelwodeba aris `adiRe~, msoflios mraval qveyanaSi saxloben. Cerqezi eri oficialurad dayofilia yabardoelebad, Cerqezebad da adiReelebad, Tumca Tavad Cerqezebi amgvar dayofas ruseTis politikis Sedegad miiCneven da

68

Cerqezebi

Cerqezi eri 12 tomisagan Sedgeba. esenia: yabardoelebi, baslenelebi, SafsuRebi, bJeduRebi, Wemguelebi, haTuyaelebi, ubixebi, Janeelebi, natuxaelebi, egeruyvaelebi, maxoSelebi da abZaxebi. maTi nawili, magaliTad, Janeelebi da natuxaelebi an srulad gaqrnen, an sxva tomebs Seerwynen. Cerqezul droSaze gamosaxuli Tormeti varskvlavi swored am 12 toms aRniSnavs.

ruseTi

maikopi

kaspiis zRva

Cerkeski

adiRe

yaraCai-CerqezeTi CeCneTi

nalCiki

inguSeTi nazrani

yabardobalyareTi

vladikavkazi

grozno maxaCkala

CrdiloeTi oseTi daRestani

Savi zRva saqarTvelo

Tbilisi

ubixebi – CerqezTa erT-erTi unikaluri subeTnosi. istoriulad ubixebi soWis midamoebSi saxlobdnen. miuxedavad imisa, rom ubixebi Cerqezi eris ganuyofel nawilad iTvlebian, maT Cerqezulis garda, sakuTari ubixuri enac hqondaT. ubixuri ena msoflios erT-erT urTules enad miiCneva, radgan mas 82 Tanxmovani da mxolod ori xmovani aqvs. ubixebi 1864 wels mTlianad gadaasaxles osmaleTis imperiaSi. ubixuri enis ukanaskneli matarebeli, Tevfiq esenCi, romlis namdvili gvaric iyo zaisua, 1992 wels TurqeTSi gardaicvala. mis gardacvalebasTan erTad ubixuri ena mkvdar enad iqca.

ar aRiareben. kavkasiaSi CerqezTa udidesi nawili saxlobs yabardo-balyareTis, yaraCaiCerqezeTisa da adiRes respublikebSi, krasnodaris mxaris tuafses midamoebSi da aseve CrdiloeT oseTSi, mozdokis raionSi. Cerqezuli ena Sedis iberiul-kavkasiur enaTa ojaxis afxazur-adiReur enaTa jgufSi da misi uaxloesi naTesavi enebia afxazuri, abazuri da ubixuri. Cerqezuli ena pirobiTad or dialeqtur jgufad iyofa: aRmosavluri (yabardouli) da dasavluri. orive dialeqts sakuTari samwerlobo ena aqvs. CerqezTa deda-samSobloSi, Crdilo-dasavleT kavkasiaSi, maTi raodenoba 700 aTass aRwevs, umravlesoba ki TurqeTis provinciebSia gafantuli. sxvadasxva monacemiT, TurqeTSi mcxovreb CerqezTa raodenoba erTidan oTx milionamde meryeobs. garda TurqeTisa, Cerqezebi cxovroben siriaSi (daaxloebiT 100 aTasi), iordaniaSi (daaxloebiT 50 aTasi), israelSi (daaxloebiT 5 aTasi), eraySi, iranSi, egvipteSi, sudanSi, libiaSi, tunissa da iseT Soreul qveyanaSic ki, rogoric madagaskaria. CerqezTa absoluturi umravlesoba suniti muslimia, Tumca mozdokSi mcxovreb CerqezTa mcire nawili marTlmadidebeli qristianicaa.

69

samezoblo

CerqezeTis droSa da gerbi

istoriuli mimoxilva Cerqezebi kavkasiis regionis uZvelesi binadrebi arian. isini saxlobdnen Savi zRvis Crdilo-aRmosavleT sanapiroze, Crdilo-dasavleT kavkasiis mTianeTsa da barSic. Cerqezebs ukavSirdeba maikopis uZvelesi kultura, romelic mTel Crdilo-dasavleT kavkasiaSi iyo gavrcelebuli da Zveli SuamdinareTis, kerZod ki, uruqis kulturasTan hqonda kavSiri.

CerqezTa winaprebad antikur wyaroebSi naxsenebi sindebi da meotebi miiCnevian. metic, araerTi enaTmecnieris azriT, Cerqezul enas paralelebi eZebneba mcire aziis erT-erT mkvdar enasTan – xaTurTan. Tqmulebebisa da apokrifuli literaturis mixedviT, SavizRvispirel CerqezTa Soris qristianoba mociqulebma – svimon kananelma da andria pirvelwodebulma iqadages. samecniero literatura ki CerqezTa Soris qristianobis gavrcelebas, adreul Sua saukuneebSi bizantiis imperiis gavlenas ukavSirebs. am periodSi aSenda loos taZari, romlis nangrevebiRaa SemorCenili. bizantiuri wyaroebis mixedviT, jiqi (Cerqezi) episkoposebi msoflios saeklesio krebebsac eswrebodnen. jiqeTis episkoposis kaTedra nikofsiaSi, Tanamedrove mdinare niWepsixos piras mdebareobda. CerqezeTSi qristianobis gavrcelebas xels uwyobda saqarTvelos samefoc, Tumca saqarTvelos dasustebam qristianobis dasustebac gamoiwvia. XV-XVI saukuneebSi zRvis piras mcxovreb CerqezebTan intensiuri kavSiri daamyares venecielma da genuelma vaWrebma. maT CerqezTa Soris kaTolikobis gavrcelebac ki scades, magram uSedegod. am periodSi osmaleTis imperiisa da yirimis saxanos meSveobiT CerqezebSi islamis gavrceleba daiwyo. paralelurad CerqezeTSi Zalze gaxSirda tyveTa syidva, ris Cerqezi mamakaci

70

Cerqezebi

Cerqezebi toveben sofels

Sedegadac aTasobiT Cerqezi ucxo qveyanaSi mamluqad gaiyida. egviptes didxans marTavdnen warmoSobiT Cerqezi mamluqebi, Cerqezuli warmoSobisa iyo osmaleTis imperiis erTerTi Zlevamosili mmarTvelis – sulTan suleimanis meuRle mahidevranic.

Cerqezi xalxis istoriis axali etapi kavkasiaSi ruseTis gamoCenis Semdeg daiwyo. Tavdapirvelad rusul-Cerqezuli urTierTobebi mtruli ar yofila da maTSi sakmaod miRebuli iyo dinastiuri qorwinebebic. magaliTad, ruseTis mefe ivane mrisxanis meuRle CerqezTa mmarTvelis, Temruyvas, Svili – guaSenei iyo, romelsac Semdgom maria daarqves. magram mas Semdeg, rac ruseTma kavkasiasa da Sav zRvaze gabatoneba gadawyvita, Crdilo-dasavleT kavkasiis mkvidrTa damorCilebis aucileblobac gauCnda. amisaTvis XVIII saukunis dasawyisidan, kavkasiis damorCilebis farglebSi, ruseTma CerqezTa miwebis etapobriv da gegmazomier dapyrobas mihyo xeli. miuxedavad imisa, rom imami Samili 1859 wels ruseTs danebda, Cerqezebma SeiaraRebuli winaaRmdegoba mainc ganagrZes. CerqezTa miwebis dapyrobisas rusuli armia usastikesad iqceoda: wvavda soflebs, xocavda qalebs, bavSvebsa da moxucebs, mosaxleobas sakuTari sacxovreblebidan devnida. magaliTad, rusi generali grigori zasi cnobili iyo imiT, rom omSi mokluli Cerqezebis Tavis qalebis koleqcias agrovebda. rodesac CerqezTa liderebma igrZnes, rom maTi miwebis dapyroba gardauvali iyo, ruseTis mTavrobas zavi da mis SemadgenlobaSi sulTani suleimani da misi meuRle mahidevrani

71

samezoblo Sesvlac ki SesTavazes, magram sastiki uari miiRes. ruseTisaTvis Cerqezebi ar iyvnen sando xalxi, amitomac imperias SavizRvispireTis gasakontroleblad am teritoriis mkvidri mosaxleobisagan gawmenda sWirdeboda. CerqezeTis damorCileba 1864 wlis 21 maiss dasrulda. am dRes daeca CerqezTa kontrols daqvemdebarebuli ukanaskneli dasaxlebuli punqti qbaade, romelic soWis maxloblad mdebareobda. SemdgomSi am sofels rusebma krasnaia poliana, anu wiTeli veli uwodes. es saxelwodeba soflis aRebisas momxdar sisxlisRvras da iqaurobis wiTlad SeRebvas ukavSirdeba. amis Semdgom daiwyo CerqezTa arnaxuli masStabis eTnikuri wmenda. osmaleTis mTavrobam ganacxada, rom mzad iyo CerqezTa misaRebad, rasac devnilTa didi nakadi mohyva. im Cerqezebis udidesi nawili, vinc oms gadaurCa, zRvis gavliT osmaleTis imperiaSi gaasaxles. tragikuli iyo gasaxlebis procesic. magaliTad, saarqivo dokumentebi mowmobs, rom daqiravebuli mezRvaurebi sanapirodan moSorebisas pirdapir zRvaSi yridnen gemSi myof Cerqezebs, raTa droc moegoT da meti fulic eSovaT (mezRvaurebi, nacvlad imisa, rom

72

Cerqezebi stambolamde CaeyvanaT, Sua gzaze, zRvaSi yridnen, ukan brundebodnen da sxvebi mihyavdaT `stambolisaken~). qarTvel istorikos simon janaSias Cawerili aqvs Cerqezi uxucesebis monaTxrobi, romlis Tanaxmadac, Savi zRva napirze aTi wlis ganmavlobaSi riyavda CerqezTa Tavis qalebs, xolo frinvelebi daRupuli Cerqezebis Tmebisgan budeebs iSenebdnen. niSandoblivia, rom am tragediis Semdeg Cerqezebi Sav zRvaSi daWeril Tevzs aRar Wamdnen, radgan fiqrobdnen, rom maTi winaprebis gvamebiT iyo nasazrdoebi. arc TurqeTSi Casaxlebul CerqezTa bedi yofila saxarbielo. osmaleTis xelisuflebam isini an berZnebis nasaxlarebze, an qveynis ganapiras daasaxla, rom omis pirobebSi advilad SesZleboda maTi mobilizeba. TurqeTSi Casaxlebul CerqezTagan bevri ver Seegua adgilobriv klimats da sxvadasxva infeqciur daavadebasa Tu SimSils emsxverpla.

1917 wlis oqtombris revoluciis Semdeg istoriuli CerqezeTis nawili kavkasiis mTielTa respublikis SemadgenlobaSi Sevida, Tumca maleve moxda am miwebis

Cerqezebi

gasabWoeba. sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg CerqezTa miwebi sxvadasxva subieqts Soris gadanawilda. Seiqmna yabardo-balyareTisa da yaraCai-CerqezeTis avtonomiuri respublikebi, sadac, erTi mxriv, xelovnurad gayofili Cerqezi eri, xolo, meore mxriv, gayofili yaraCai-balyareli eri or sxvadasxva respublikaSi daasaxles, raTa saWiroebis SemTxvevaSi, SesaZlebeli yofiliyo eTnikuri SuRlis gaCaReba. dasavleT CerqezeTis mcire nawilSi Seiqmna adiRes avtonomiuri olqi, sadac Cerqezebi sididiT meore xalxi iyo rusebis Semdeg. CerqezebiT dasaxlebuli mcire soflebi krasnodaris mxaris SemadgenlobaSi Sevida.

qarTul-Cerqezuli urTierTobebi qarTvelebsa da Cerqezebs uxsovari droidan hqondaT keTilmezobloba. geografiuli siaxlovis gamo CerqezebTan yvelaze mWidro urTierTobebi hqondaT svanebs, razedac svanur enaSi arsebuli araerTi Cerqezuli nasesxobac metyvelebs. qarTveli mematianeebi Cerqezebs jiqebad moixseniebdnen, xolo svanebi maT mimarTaven sityviT „miqaSg“, rac, zogi mecnieris varaudiT, mcire aziis uZveles toms – qaSqas ukavSirdeba. Cerqezebi, Tavis mxriv, qarTvelebs „mereTin“-s uwodebdnen, rac sityva `imereTs~ ukavSirdeboda, Tumca dRes qarTvelebs Turqulidan Semosuli sityva „qurC“-ad moixsenieben. qarTvel da Cerqez feodalebs istoriulad mWidro kavSirebi hqondaT. cnobilia, rom vaxtang VI-is meuRle, rusudani, Cerqezi batonis asuli iyo. es dinastiuri qorwineba CerqezebTan urTierTobebis ganmtkicebas emsaxureboda. vaxtang VI-s, rodesac igi saqarTvelodan gandevnes, gverdSi swored meuRlis naTesavebi daudgnen. mamisonis uReltexilis gavliT oseTSi gadasul mefes colisZma – CerqezTa batoni Sexvda da saTanadod umaspinZla. ruseTis mier CerqezTa gasaxlebis dros qarTvelebma orgvari roli Seasrules: erTi mxriv, ruseTis imperiis samsaxurSi myofi qarTveli samxedroebi CerqezeTis dapyrobaSi monawileobdnen, meore mxriv ki, araerTi qarTveli sazogado moRvawe TanaugrZnobda Cerqezebs da xels uwyobda maT dabrunebas deda-samSobloSi.

73

samezoblo calke unda aRiniSnos qarTvelTa da CerqezTa urTierTobebi TurqeTSi. orive eri saerTo tkivilma – samSoblodan gadasaxlebam gaaerTiana. TurqeTSi araerTi Sereuli qarTul-Cerqezuli sofeli arsebobs. maT Soris yvelaze didia duzjes provinciaSi mdebare sofeli aidinfinari. am sofelSi mcxovrebi qarTvelebi Cerqezebs kabianebs uwodeben, rac, savaraudod, maT Coxebs unda ukavSirdebodes.

TurqeTSi mcxovreb qarTvelTa da CerqezTa Soris gvxvdeba Sereuli qorwinebebi. qarTvelebi da Cerqezebi erTad cekvaven sxvadasxva ansamblSi. qarTul-Cerqezeuli kulturuli kavSirebi gansakuTrebiT ganmtkicda XX saukuneSi, mas Semdeg, rac Tbilisis saxelmwifo universitetSi akademikos arnold Ciqobavas meTaurobiT kavkasiur enaTa kaTedra Camoyalibda. swored TbilisSi swavlobdnen Cerqezi enaTmecnierebi mu-

74

hadin kumaxovi, zeinab keraSeva, almir abregovi, baTirbi bersirovi da sxvebi. Tbilisis samxatvro akademiaSi swavlobda ganTqmuli Cerqezi mxatvari TeuCeJ yati. sayuradReboa, rom yatis SemoqmedebaSi did adgils ikavebs qarTuli Tematika, kerZod, vaJa-fSavelas samyaro. qarTvelma enaTmecnierebma didi wvlili Seitanes Cerqezuli enis Seswavlis saqmeSi. maT Soris arian da iyvnen: giorgi rogava, vaJa Sengelia, merab Cuxua da sxvebi. metic, Cerqezuli enis gramatikis erT-erTi yvelaze srulyofili saxelmZRvanelos avtorebi arian zeinab keraSeva da giorgi rogava. Cerqezul enaze Targmnilia `vefxistyaosani~ da `stumar-maspinZeli~. qarTul-Cerqezul urTierTobebSi Savi laqaa afxazeTis omi. sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg ruseTs qarTvelebisa da Crdilokavkasielebis SekavSirebis SiSi hqonda. amis gamo SeimuSaves am xalxebis daprispirebis gegma. afxazeTis omis dawyebis Semdeg regionSi ramdenime aseuli Cerqezi mebrZoli gamoigzavna. isini aqtiurad monawileobdnen gagrisa da soxumis aRebaSi. am movlenebma qarTul-Cerqezuli urTierTobebi mniSvnelovnad daaziana. oci wlis manZilze qarTvelebsa da Cerqezebs urTierToba TiTqmis ar hqoniaT. urTierTobebis aRdgena 2008 wlis ruseT-saqarTvelos omis Semdeg daiwyo. saqarTvelos parlamenti Seudga CerqezTa ge-

Cerqezebi

nocidis sakiTxis Seswavlas da sabolood, 2011 wlis 20 maiss, CerqezTa genocidi aRiara. genocidis aRiarebas mohyva anakliaSi CerqezTa genocidis memorialis dadgma da TbilisSi Cerqezuli kulturis centris gaxsna. amis Semdeg nel-nela ganaxlda qarTul-Cerqezuli kulturuli kavSirebi. araerTi Cerqezi moRvawe estumra saqarTvelos. Cerqezebma gaiazres is didi Secdoma, rac qarTul-afxazur konfliqtSi maT monawileobas ukavSirdeba. dRes Tbilisis saxelmwifo universitetSi Cerqezuli ena iswavleba da mas eTnikuri Cerqezi Tamar ujuxu aswavlis.

Cerqezuli kultura

Cerqezuli kultura uaRresad mdidari da mravalferovania. Cerqezebs XIX saukunemde sakuTari damwerloba ar hqoniaT, ramac xeli Seuwyo mdidari xalxuri zepirsityvierebis ganviTarebas. Cerqezuli zepirsityvierebis erT-erTi TvalsaCino nimuSia narTebis eposi. narTebis eposi asaxavs miTologiuri gmirebis – narTebis istoriebs da maT brZolas sxvadasxva miTiur personaJebTan. narTuli eposi CerqezTa uZvelesi rwmena-warmodgenebis uamrav elements Seicavs. CerqezTa uZveles religiaSi daleqilia druidizmisa da poliTeizmis elementebi. islamis miRebis miuxedavad, Cerqezebma dRemde SeinarCunes TavianTi Zveli religiis uamravi rituali. zepirsityvierebasTan erTad mdidaria Cerqezuli folkloruli musika. Cerqezul sakrav instrumentebs – SiWefSins (xemiani sakravi), yamils (Casaberi sakravi), apepSins (tradiciuli akordeoni) – unikaluri JReradoba aqvT. Cerqezul

75

samezoblo xalxur simRerebSi asaxulia rogorc narTebis eposi, ise ruseT-kavkasiis omi. magaliTad, „abZaxTa salaSqro simRera“ mogviTxrobs, Tu rogor wvavdnen rusi dampyroblebi Cerqezul soflebs da Semdeg rogor zeimobdnen; „ruseTis mefis wyevla“ ki aris ruseTis imperator nikoloz Iis dawyevla, sadac Cerqezebi mas dRis dabnelebas usurveben; simRera „gza stambolisken“ asaxavs CerqezTa genocidsa da TurqeTisaken mimaval eklian gzas. Zalian mravalferovania Cerqezuli cekvebi, maTgan aRsaniSnavia qafa, uji da sxva. sxva kavkasiel erebTan SedarebiT, Cerqezebs ar aqvT mravalferovani arqiteqtura. isini ZiriTadad xis saxlebSi cxovrobdnen da omianobis gamo xSirad uwevdaT sacxovrebeli adgilis Secvla. Cerqezuli arqiteqturis TvalsaCino nimuSia dolmenebi – qvis uZvelesi ritualuri

76

nagebobebi, romelTa daniSnulebac dRemde gaurkvevelia. Tavad Cerqezebi maT `ifs unes~, anu jujaTa saxlebs uwodeben.

Tqmulebis mixedviT, Cerqezebis mosvlamde dolmenebSi jujebi cxovrobdnen, romlebic Cerqezebma gaaZeves. calke unda aRiniSnos Cerqezuli Cacmuloba. mamakacis samosi aris Coxa. gavrcelebulia varaudi, rom sxva kavkasielma xalxebma, maT Soris qarTvelebmac, Coxa swored Cerqezebisagan gadmoiRes. sayuradReboa isic, rom rusul enaze Coxas „Cerkeska“ ewodeba. XIX saukuneSi am tansacmels ruseTis mefis karzec ki didi siamayiT atarebdnen. Zalian lamazia Cerqezi qalis samosic, romelsac grZeli saxeloebi aqvs. gansakuTrebiT sayuradReboa am kabebze amoqarguli mravalferovani Cerqezuli ornamenti, rac tradiciulad, oqros ZafebiT sruldeboda.

Cerqezebi

istoriulad, Cerqezebs didi mxedruli tradiciebi hqondaT – ganTqmuli iyvnen, rogorc ubadlo mSvildosnebi da mxedrebi. Cerqez mxedarTa siZlieris saidumlo Cerqezuli (yabardouli) cxenis jiSia, romelic saukuneebis manZilze seleqciis Sedegad miiRes. cxeni imdenad Sezrdili iyo Cerqezul kulturasTan, rom Cerqezi mamakacisaTvis fexiT siaruli karg tonad ar miiCneoda. CerqezTa samxedro tradiciebze metyvelebs isic, rom dReisaTvis uamravi Cerqezi msaxurobs TurqeTis SeiaraRebul Zalebsa Tu specsamsaxurebSi, xolo iordaniis mefis piradi dacva mTlianad Coxosani Cerqezebisagan Sedgeba. miuxedavad imisa, rom Cerqezuli ena samwerlobo enad or saukuneze naklebi xnis win iqca, Cerqezuli literatura Zalian mravalferovania. mwerali Tembot WeraSi cnobilia Tavisi istoriuli romanebiT „euli mxedari“ da „SafsuRTa qaliSvili“. Cerqezul poeziaSi gamoirCeva ihay meSbeSis patriotuli Tematikis leqsebi da poemebi. mis erT-erT leqsSi, saxelad „mSobliuri ena“, aris strofi, sadac gakritikebulia Cerqezuli enis mimarT ruseTis asimilaciuri politika. dRes es strofi araoficialur cenzuras eqvemdebareba da RonisZiebebze mas aRar kiTxuloben. aRsaniSnavia agreTve Cerqezi mwerali da narTebis eposis mkvlevari asker hadeRatli, romelmac narTebis eposis personaJebi sakuTar romanebSi axleburad gaacocxla. amrigad, Cerqezebi kavkasiis erT-erTi yvelaze mravalricxovani da saintereso eTnikuri jgufia, romlis kulturac jer kidev ar aris saTanadod Seswavlili. rac Seexeba qarTul-Cerqezul urTierTobebs, dReisaTvis maTi gaRrmavebis tendencia ikveTeba da es ufro metad ganmtkicebas saWiroebs.

77

geopolitika

saqarTvelo

cvalebad geopolitikur

realobaSi

ivliane xaindrava

msoflioSi dRes Seqmnili viTarebis dasaxasiaTeblad zogi iyenebs sityvebs „gaurkvevloba“ (uncertainty) an `araprognozirebadoba~ (unpredictability), zogi ki mrisxane metaforas – „axali civi omi“ (cold war-2.0), terminologiuri kamaTis gverdis avliT SeiZleba iTqvas, rom es sxvadasxva xedva urTierTSemavsebelia: dasavlur (Tavisufal, liberalur-demokratiul...) samyaros dRes marTlac ebrZvian, xolo mimdinare omis SesaZlo Sedegebis Taobaze namdvilad arsebobs gaurkvevloba, romelsac ramdenime garemoeba asazrdoebs, kerZod: 1. civi omis pirveli versiisgan gansxvavebiT, dasavleTs axla uteven ara mxolod aRmosavleTidan, aramed CrdiloeTidan da samxreTidanac; 2. uteven sxvadasxva (nebismieri) meTodisa da xerxis gamoyenebiT, ris gamoc amJamindel oms hibridulsac (hybrid warfare) uwodeben xolme; 3. dasavlur samyaros metismetad (dauSveblad) gaugrZelda pirvel civ omSi gamarjvebiT gamowveuli eiforiis periodi (ybadaRebuli „istoriis dasasruli“...), ris gamoc igi demobilizebuli daxvda mutaciagancdil mters.

78

saqarTvelo geopolitikur realobaSi

`istoriis dasasruli da ukanaskneli adamiani~ – frensis fukuiamas gaxmaurebuli naSromi, romlis mixedviTac sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg mTel msoflioSi liberaluri demokratiis gamarjveba kacobriobis politikuri ganviTarebis logikuri dasasrulia. fukuiamas Tezisi jorj buSis (ufrosis) axali msoflio wesrigis Teoriul dasabuTebas warmoadgenda. fukuiama liberalur demokratias faqtobrivad aigivebs kapitalizmTan, romelic erTaderT globalur sistemad rCeba da aRar Seicvleba.

mcocavi gaurkvevloba/araprognozirebadoba gansakuTrebiT saxifaToa iseTi qveynisTvis, rogoricaa dasavleTTan TviTidentificirebuli saqarTvelo, romelic geografiulad mdebareobs urTierTmopaeqre msoflmxedvelobebisa da interesebis Sejaxebis zonaSi, araa koleqtiuri usafrTxoebis dasavluri sistemis wevri da jer ar dausrulebia sakuTari saxelmwifoebriobis formatirebis procesi.

SemaSfoTebeli viTarebis gamomwvevi mizezebis mTeli kompleqsis siRrmiseuli kvleva araa winamdebare statiis mizani; am viTarebis ZiriTadi maxasiaTeblebis erT CamonaTvalSi Tavmoyra ki sasargebloa globaluri samiD suraTis dasanaxad.

`breqsiti~(Brexit) – ori sityvis – Britainisa (britaneTi) da Exit-is(gasvla) SeerTebiT miRebuli termini, romelic aRniSnavs britaneTis gasvlas evrokavSiris Semadgenlobidan. 2016 wlis 23 ivniss did britaneTSi gaimarTa referendumi, romelzec daisva erTaderTi kiTxva – `unda darCes Tu ara gaerTianebuli samefo evrokavSirSi?~, ori savaraudo pasuxiT – `ki~ da `ara~. referendumi moiTxoves gaerTianebuli samefos imJamindeli premier-ministris, devid kameronis partiis – konservatorebis memarjvene frTam (Tavad premier-ministri da partiis liderebis umravleloba darCenas uWerdnen mxars) da gaerTianebuli samefos damoukideblobis partiis wevrebma. moTxovnis safuZvels is warmoadgenda, rom 1975 wlis Semdeg, rodesac referendumiT britanelebma mxari dauWires evropis ekonomikur TanamegobrobaSi wevrobas (britaneTi masSi 1973 wels gawevrianda) evrokavSiri mniSvnelovnad Seicvala. referendumSi monawile mosaxleobis 51,9 procentma mxari dauWira evrokavSiridan gasvlas. britaneTs evrokavSiri 2019 wlis 29 marts unda daetovebina.

BREX

dezorganizaciis stadiaSia Sesuli evropa („breqsiTi“ da sxva ryevebi), sadac gafermkrTalda gamaerTianebeli idea, „samagierod“ sul ufro intensiur Seferilobas iRebs gamyofi xazebi (migrantebi, safinanso-ekonomikuri politika...);

IT

marTalia, dasavleTi kvlavindeburad uswrebs metoqeebs mravalquliani upiratesobiT, Tumca ideebis naklebobasa da gunduri disciplinis moSlis niSnebs avlens:

79

geopolitika

saerTo-evropul solidarobas uWirs TiTqos ukve sabolood daZleuli erovnuli egoizmis (egoizmebis) Sekaveba; „klasikuri“ partiebi krizisSi arian da zogan axalgamoCekil populistebs uTmoben poziciebs (italia, germania), sxvagan ki inarCuneben xelisuflebas fundamenturad miCneuli faseulobebisTvis zurgis SeqceviT (ungreTi, poloneTi); aSkaraa Tanamedrove globalizebuli gamowvevebis adekvaturi, TvalsaCino (gamoCenilze rom aRaraferi vTqvaT) liderebis deficiti. aSS-is araordinaruli prezidenti aqtiurad da sworxazovnad Seudga Tavisi samoqmedo programis mTavari postulatis – „amerika upirveles yovlisa“ (America first) – xorcSesxmas, aRiarebs urTierTobebis mxolod ormxriv formatebs da ugulebelyofs mravalmxrivs (aSS gaiyvana parizis klimaturi SeTanxmebidan da gaeros adamianis uflebebis sabWodan, agdebulad moekida didi Svideulis (G7) samits), ar gaurbis arc mwvave Sefasebebs (politkoreqtuloba misi stili araa) da arc mkveTr nabijebs (rac ver sZens mas axal mokavSireebs, Zvelebs ki afrTxobs). am kursis Tanmxlebi Tu saboloo Sedegebis avkargianobaze damkvirveblebs erTmniSvnelovani pasuxi ar eZebnebaT. es ori faqtori mniSvnelovanwilad ganapirobebs politikuri dasavleTis erTianobis rRvevas (dekonsolidacias) – dasavleTs sul ufro uWirs erTiani poziciis Camoyalibeba mniSvnelovan saerTo problemebze (rogoricaa, magaliTad, iranis birTvuli programis mimarT gansxvavebuli damokidebuleba), sul ufro metad scdeba erTmaneTs ekonomikuri

80

saqarTvelo geopolitikur realobaSi

prioritetebi (ramac aSS da evrokavSiri e.w. „savaWro omis“ zRurblTan miiyvana), evrokavSiri amoZravda Tavdacva/usafrTxoebis sakuTari sistemis Camoyalibebis mimarTulebiT (aRsaniSnavia, rom safrangeTis prezident e. makrons miaCnia, rom saWiroa „namdvili evropuli armia~, raTa `davicvaT Tavi CineTis, ruseTisa da amerikis SeerTebuli Statebisganac ki~, ix.: https://www.bbc.com/news/world-europe-46108633 06.11.2018), rac daazaralebs natos prestiJsa da SesaZleblobebs. urTierTpativiscema da solidaroba atlantis okeanis or napirs Soris urTierTundoblobas uTmobs adgils. amgvarad, cneba (koleqtiuri) „dasavleTi“ erozias ganicdis: evropa sxvaa, aSS – sxva. metic, fragmentirebulia sakuTriv evropa – sakuTari dRis wesrigiT xelmZRvaneloben evroskeptikosebi da evroenTuziastebi, antiamerikelebi da proamerikelebi, antimigrantebi da promigrantebi – da dabzarul minaSi danaxul landSafts emsgavseba.

antimigrantebis gamosvla briuselSi

emanuel makroni

migrantebi evropaSi

81

geopolitika es yovelive xdeba ganviTarebadi ideologiuri krizisis fonze, roca dasavluri liberalur-demokratiuli weswyobilebis orive sayrdeni moirya. warmatebuli winsvlis aTwleulebiT frTaSesxmulma liberalizmma ver gamoavlina zomiereba da windaxeduleba, ukiduresobebSi gadaeSva, sadac SiSveli mefis mdgomareobaSi aRmoCnda (Tundac evropaSi Sinnazardi islamuri radikalebisa da teroristebis fenomenis gaCena rad Rirs!). migrantebis nakadebma sazogadoebis mozrdili nawilis erTxans moguduli ukmayofileba kritikul masas miuaxlova da nacionalizmis kontrSetevam liberaluri internacionalizmis mier evropaSi „kontrolirebadi teritoriis“ swrafi Sekveca gamoiwvia. paralelurad ki, stagnaciis fazaSi Sesulma warmomadgenlobiTma demokratiam gamoSignul-damyayebuli zeerovnuli mmarTveli klasi Sva, romelmac TanamemamuleebTan komunikaciis ena daiviwya. amitomacaa, rom termini „populisti“, romelsac nebismieri problemis swrafad da martivad mogvarebis dapirebis gamcemi upasuxismgeblo politikosebis dasaxasiaTeblad iyenebdnen xolme, nel-nela sxva, mis etimologiaSi Cadebul, mniSvnelobas iZens. degradirebulma elitam sakuTari uideoba/umweobis SeniRbva farisevluri dakanonebiT scada, riTac realuri da momravlebuli problemebi aramc Tu ver mogvarda, aramed gamZafrda kidec. rigiTi evropelebis (da amerikelebis) nawili kidev ufro gauucxovda politikur meinstrims (an, sulac, aujanyda mas) da Sedegmac ar daayovna: warmomadgenlobiToba dasavleTis qveynebis parlamentebSi iseTma jgufebma moipoves, romelTa wevrebsac adre gamarjobas ar eubnebodnen quCaSi Sexvedrisas.

CineTis armia

82

saqarTvelo geopolitikur realobaSi

CineTi (pirobiTi aRmosavleTi) mizanmimarTulad afarToebs Tavisi ekonomikuri gavlenis areals da zrdis SeiaraRebuli Zalebis potencials, rac avtomaturad aisaxeba politikuri poziciebis gaZlierebaSi. „Cinuri modelis“ ekonomikuri warmateba bevrisTvis gadafaravs am modelis naklovan faseulobiT/adamianur ganzomilebas, sadac „Tavisufleba“ da „demokratia“ sityvis masaladac ki naklebad gamoiyeneba. erTpartiul sistemaSi aRdga erTpirovnuli mmarTvelobis SesaZlebloba (2018 wlis martSi gauqmda Canaweri konstituciaSi, romelic zRudavda qveynis meTauris postze erTi piris yofnas ori xuTwliani vadiT ), rac aqezebs ufro mcire masStabis uzurpatorebs maT avtoritarul/diqtatorul midrekilebebSi. ruseTma (pirobiTi CrdiloeTi) Zveli (ssrk-is droindeli) „didebis“ aRdgenis mcdelobaSi jer mosazRvre qveynebSi (saqarTvelo, ukraina), Semdeg ki ufro Sors (siria) samxedro Zalis gamoyeneba ar ikmara, miarTva ra dasavleTsa da masze orientirebul qveynebs gamowveva/usiamovnebebis uzarmazari hibriduli `Taiguli“. morigi rusuli laSqari Tavisuflebis winaaRmdeg putinma „konservatizmis“ uniformaSi gamoawyo, raki kremli amjerad tradiciuli faseulobebis – dasavleTis politkoreqtuli elitis mier zurgSeqceuli qristianuli rwmenis, homofobiiT uxvad Sezavebuli ojaxis, imperiul nostalgiaze namyeni patriotizmis – damcvelad warmoaCens Tavs; arcTu uSedegod, radgan dasavleTis populisturi yaidis kontrelitaSi ara mxolod putinis ideologiuri narativebi, aramed mmarTvelobis agresiuli da avtoritaruli stilic ki mouvidaT TvalSi.

ruseTis armia

83

geopolitika islamur samyaroSi (pirobiTi samxreTi) ganviTarebuli procesebi TvalsaCinod aisaxa „arabul gazafxulad“ (ratomRac) wodebul movlenebsa da `did axlo aRmosavleTSi~ dasadgurebul yovlismomcvel qaosSi (erayi, siria, iemeni). samoqalaqo/saxelmwifoTaSoris konfliqtebSi politikuri da ekonomikuri motivebis miRma siRrmiseuli religiuri dapirispireba (an piriqiT) ikiTxeba: sxvadasxva yaidis sunitebi da Siitebi ebrZvian erTmaneTs, xolo salafitebi erTsac da meoresac eomebian da kidev – mTel danarCen kacobriobas. liderobisTvis am samyaroSi sxvadasxva formiT paeqroben arabebi, sparselebi da Turqebi; aq mniSvnelovan rols asruleben e.w. „arasaxelmwifo moTamaSeebi“ – al-qaida, xalifati, hezbola, Talibani, husitebi (qurTebis dajgufebebs saxelmwifo da arasaxelmwifo moTamaSeebs Soris Sualeduri mdgomareoba ukaviaT); politikuri islamis „inkubatorSi“ ki iCekebian teroristebi, romlebic umowyalod xocaven swored islamis („araswor“) mimdevrebs, Tumca dasavleTi maTTvis mainc yvelaze sanukvar (kacTmoZule ambiciebis damakmayofilebel) samizned rCeba.

islamuri xalifati, anu islamuri saxelmwifo, aseve moixsenieba, rogorc erayisa da levantis islamuri saxelmwifo, erayisa da Samis/siriis islamuri saxelmwifo an daeSi – sunit jihadistTa teroristuli organizacia eraysa da siriaSi; akontrolebda erayis, siriis, libanis nawils, teritoriebs nigeriaSi, avRaneTsa da CrdiloeT afrikaSi. 2014 wels islamuri saxelmwifos liderma abu baqr albaRdadim msoflio jihadi da saxalifos daarseba gamoacxada. organizaciam didi ziani moutana msoflios. hezbola (agreTve cnobili rogorc hezbolahi, hesbola, hisbola) – libanel SiitTa teroristuli dajgufeba, aerTianebs politikur frTas da SeiaraRebul frTas. Camoyalibda 1980-iani wlebis pirvel naxevarSi, SiitebiT dasaxlebuli bekaas muhafazaSi, israelis libanSi SeWris sapasuxod.

Talibani – islamuri fundamentalisturi politikur-religiuri propuStunTa moZraoba, romelic TiTqmis mTel avRaneTs marTavda 1996-2001 wlebSi.

husitebi – Siiti-zeiditebis gasamxedroebuli dajgufeba, moqmedebs iemenis teritoriaze.

„al-kaida“ – islamisturi teroristuli organizaciebis transnacionaluri qseli, bralad edeba teraqtebis mowyoba msoflios sxvadasxva kuTxeSi (yvelaze gaxmaurebuli, magaliTad, aSS-Si e.w. 11 seqtembris (2001) teraqti).

84

saqarTvelo geopolitikur realobaSi

aqa-iq planetaze navardoben sxvadasxva masStabis „politikuri xulignebi“ (kim Cen ini, asadi, maduro-Cavesi...), rac Tavsatkivars warmoadgens swored dasavleTisa (upirvelesad – aSS-sTvis) da misi partniorebisTvis („aradasavleTisTvis“ isini sasargeblo SfoTisTavebi arian). es faqtoric iwvevs demokratiuli Zalebisa da resursebis daqsaqsvas, xandaxan ki warmoSobs unayofo da usasrulo kamaTs imis Taobaze, Tu ra gzebiT unda mogvardes esa Tu is lokaluri problema. kim Cen ini

baSar al-asadi

ugo Cavesi

nikolas maduro

amrigad, XXI saukunis damdegidan globaluri masStabiT ganviTarebuli procesebi aramdgradobis gamomwvevi Semdegi mdgradi (sul mcire, saSualovadian perspeqtivaSi) tendenciebis erTobliobaze migvaniSnebs:

texilobis riskic sagrZnoblad izrdeba (America first angrevs `koleqtiur dasavleTs~ iseve, rogorc, vTqvaT, Deutschland zuerst (anu germania upirveles yovlisa) Riad deklarireba umal aafeTqebda Signidan evrokavSirs);

wina saukunis miwuruls triumfatorad miCneuli dasavleTi „uceb“ rTuli da mravalgvari problemebis winaSe aRmoCnda;

Seirya rwmena imisa, rom dasavluri cxovrebis wesi, Tavisi upiratesobis rbili ZaliTa da globalizaciis meSveobiT, adre Tu gvian mTel kacobriobas moicavs;

Sida da gare gamowvevebiT daxunZluli evrokavSiris SesaZleblobebi sagareo asparezze dRiTidRe mcirdeba;

dasavlur samyaros ara(anti)dasavluris mxridan seriozuli da mzardi (egzistenciuri?) gamowvevebi daudga;

aSS-is, rogorc planetis upirobo lideris, avtoriteti (moraluri da politikuri) sustdeba;

fragmentirebulma dasavleTma dakarga iniciativa da arsebuli poziciebis SenarCunebiTRa Semoifargleba manamde, vidre sakuTar wiaRSive ar gamoimuSavebs ganaxlebis, ganviTarebisa da rekonsolidaciis mZlavr impulsebs.

dasavluri samyaros xerxemali – evropa-aSS-is kavSiri ifiteba, myifdeba da mo-

85

geopolitika ai, amgvar saerTaSoriso viTarebaSi uwevT saqarTvelos moqalaqeebs sakuTari „uryevi nebis“ xorcSesxma da iseTi damoukidebeli, socialuri da samarTlebrivi saxelmwifos Seneba, sadac demokratiuli sazogadoebrivi weswyobileba da ekonomikuri Tavisuflebaa, daculia adamianis sayovelTaod aRiarebuli uflebani da Tavisuflebani da sxva xalxebTan mSvidobiani urTierTobis pirobebSi igi evropuli da evroatlantikuri struqturebis wevrobisken miiswrafis, rac keTildReobisa da erovnuli usafrTxoebis sawindradaa miCneuli (saqarTvelos konstituciisa da erovnuli usafrTxoebis koncefciis Tanaxmad). faseulobebisa da miznebis es erToblioba arsebiTad `evropuli saxelmwifos~ koncefts warmoadgens, rac damoukideblobis periodSi qarTul nacionalur proeqtad Camoyalibda. am proeqtis `sagareo Semadgenels~ – evroatlantikur struqturebSi gawevrianebas – obieqturi xasiaTis dabrkoleba daxvda: rogorc zemoT iTqva, mimdinare etapze natoca da evrokavSiric ufro sakuTari erTianobisa da qmedunarianobis SenarCunebaze arian fokusirebuli, vidre Semdgom gafarToebaze. Sesabamisad, usafrTxoebis uzrunvelsayofad da keTildReobis misaRwevad saqarTvelom eqskluziurad evroatlantikuri dRis wesrigiT ar unda SeizRudos Tavi. strategiuli orientaciis/kursis Seucvlelad saWiroa damatebiTi resursebis moZieba da mobilizeba, gaurkvevlobisa Tu araprognozirebadobis periodTan dakavSirebuli riskebis minimizeba da sruli mzadyofna (Cvengan momdinare teqnikuri xasiaTis yvela dabrkoleba/sababis windawin moxsna) im momentisTvis, roca gaumjobesebuli politikuri koniunqtura evroatlantikur fanjaras SeaRebs. xolo im SemTxvevaSi, Tuki procesebi kidev erTxans negatiuri scenariT ganagrZobs gan1

2017 wlis ivnisSi montenegro natos 29-e wevri gaxda, riTic aliansma `Ria karis politikis~ mimarT erTguleba daadastura, Tumca sakuTriv am karis migneba kidev ufro gaurTulda maZieblebs. evrokavSiri ki oficialurad dakavda dasavleT balkaneTiT, sul mcire – 2025 wlamde.

viTarebas, unda SevZloT qveynisa da eris gadarCena (survival), suverenitetisa da TviTmyofobis SenarCuneba. dilemis gadasaWrelad misaRwevia imgvari modus vivendi, roca saqarTvelos arseboba ufro xelsayreli/momgebiania gare samyarosTvis, vidre misi gaqroba, rogorc damoukidebeli saxelmwifosi. anu iseTi saqarTvelos arseboba, rogoric moxazulia nacionaluri proeqtiT, ara mxolod megobrebisa da mezoblebis, aramed metoqeebis interesebSic ki unda iyos. aseTi modusis safuZvelSia (1) saqarTvelos geografiuli mdebareoba1 da (2) saxelmwifos xasiaTi. adgilmdebareobis gamo saqarTvelo „sWirdeba“ rogorc orive samxreTkavkasiel mezobels (somxeTsa da azerbaijans), ise kavkasiis samive mosazRvre saxelmwifos (TurqeTs, ruseTs, irans). warmosaxviTi qaosi saqarTveloSi myisier da sagrZnob problemebs uqmnis TiToeuls (sxvaze naklebs – irans), xolo saqarTvelos moqceva romelimes (ruseTis, an, vTqvaT, TurqeTis) ganuyofeli gavlenis

statiis dasawyisSi Cveni geografiuli adgilmdebareoba riskfaqtoradaa moxseniebuli, magram winaaRmdegoba aq araa – igi gamowvevacaa da SesaZleblobac.

86

saqarTvelo geopolitikur realobaSi

ruseTi

Savi zRva

kaspiis zRva saqarTvelo

TurqeTi somxeTi

azerbaijani

irani

qveS fundamenturad daarRvevs ZalTa arsebul balanss da damrRvevis mimarT danarCenebis ukmayofilebas gamoiwvevs. sakmarisia gavixsenoT, rom 2008 wels (roca ruseTis agresia saqarTvelos winaaRmdeg mainc SezRudul xasiaTs atarebda) kremlis arc erTma regionulma mokavSirem ar dauWira mas mxari da dRemde arc erT maTgans ar uRiarebia afxazeTi da cxinvalis regioni/samxreT oseTi. geografiuli faqtoris gamo saqarTvelo mniSvnelovania rogorc dasavleTisTvis (evropa, aSS), ise aRmosavleTisTvis (centraluri azia, CineTi). qarTuli saxelmwifos xasiaTi ki SinaarsiT avsebs pirvel garemoebas: igi mSvidobismoyvare (militarizaciis kuTxiT saqarTvelo bevrad CamorCeba yvela Tavis mezobels da saSualoevropuli maCvenebeli aqvs. https://www.bicc.de/uploads/tx–bicctools/GMI–2017–.pdf), keTilmezoblobasa da TanamSromlobaze orientirebuli, Ria (98 saxelmwifos moqalaqeebs SeuZliaT saqarTveloSi uvizod Semosvla) da keTilganwyobili qveyanaa; misi ambiciebi araa safrTxis matarebeli romelime mezoblisTvis; igi monawilea mravali mniSvnelovani saerTaSoriso satransporto da energetikuli proeqtisa, mimzidvelia turistebisTvis; saqarTveloSi biznesis keTeba martivia, korufciis done da gadasaxadebi – dabali, Tavisuflebis xarisxi – maRali. yvela am faqtoris erToblioba momgebianad gamoarCevs saqarTvelos yvela misi mezoblisgan.

globaluri da regionuli araprognozirebadobis fonze saqarTvelom sakuTari pozitiuri prognozirebadoba Tavis mTavar argumentad unda aqcios – qveynis orientacia drosa da sivrceSi, eris fundamenturi faseulobebi da prioritetebi stabiluri fenomenebia da ar icvleba xelisuflebis cvlilebis kvaldakval.

87

geopolitika saqarTvelosTvis sakuTari mniSvnelobis saTanadod warmoCenasTan erTad, dauSvebelia Tavisi SesaZleblobebis gadaWarbebiT Sefaseba (rac ukve momxdara Cvens uaxles istoriaSi). saqarTvelo ar miekuTvneba im qveynebis rigs, vinc saerTaSoriso asparezze TamaSis wesebs adgens an ixeirebs wesebis gareSe TamaSisgan. Cven ver mivcemT Tavs uflebas, vimoqmedoT saerTaSoriso koniunqturis gauTvaliswineblad, vixelmZRvaneloT dogmebiT an erTi wamiT mainc davkargoT realobis adekvaturi aRqma. strategiuli amocanebis gadasawyvetad saWiroa moqnili taqtika; sagareo-politikuri miznebis misaRwevad saWiroa Sesabamisi mdgomareobis Seqmna-SenarCuneba-ganviTareba qveynis SigniT. yvela is zemoCamoTvlili faqtori, romelic saqarTvelos pozitivs gansazRvravs, uwyvet daxvewa/ganmtkicebas moiTxovs; saqarTvelos rbili Zalis2 yvela potenciuri komponentis identificireba da amoqmedeba saerTo amocanaa. qveynis konstituciaSi dafiqsirebuli saqarTvelos moqalaqeebis „uryevi neba“ politikuri kursis (saSinaosi da sagareos) uryevobis garantiad unda iyos aRqmuli Sin da gareT. saqarTvelos nacionalur proeqts mxolod erTi aSkara mowinaaRmdege hyavs – ruseTi. warmatebul evropul saxelmwifod saqarTvelos Camoyalibeba TavisTavad aRiqmeba gamowvevad (Tundac – periferiuli xasiaTisa) avtoritaruli, revizionisturi, sakuTari moqalaqeebis mimarT gulcivi ruseTis (misi winamZRolisa da istebliSmentis) mier. saqarTveloze zewolisa da pirdapiri muqaris sababad ruseTi ara faseulobiT gansxvavebebs, aramed saqarTvelos natosTan, am ukanasknelis ki ruseTis sazRvrebTan miaxloebas, an, sulac, e.w. `lugaris laboratorias~ iyenebs, magram amiT muqarisa da Sesabamisi safrTxis seriozuloba sulac ar knindeba. rac Seexeba danarCenebs saqarTvelos uSualo garemocvidan, koreqtulia daSveba, romlis Tanaxmadac, Cveni nacionaluri proeqtis mimarT ama Tu im mosazrebiT, metad Tu naklebad, antipaTiurad ganwyobis SemTxvevaSic ki, isini mzad arian Seeguon mas imdenad, ramdenadac is ar gaxdeba pirdapiri gamowveva maTi nacionaluri proeqtebisTvis. swored es mocemuloba ganapirobebs samezoblosTan (ruse-

senator riCard lugaris saxelobis sazogadoebrivi jandacvis kvleviTi centri daavadebaTa kontrolis erovnuli centris referaluri laboratoriaa, romlis daniSnulebaa saSiS daavadebaTa gamomwvevi paTogenebis aRmoCena da identifikacia. ruseTi brals sdebs saqarTvelos (da aSS-s) am laboratoriaSi biologiuri iaraRis SemuSavebaSi ise, rom uars acxadebs oficialur SemoTavazebaze, ewvios da adgilze gaecnos centrSi mimdinare kvlevebs.

2

ix. mag.: a. dvali, r. qoiava „qarTuli rbili Zala da qveynis brendingi“, kavkasiuri saxli, 2016 http://regional-dialogue.com/wp-content/uploads/2016/06/soft-power.pdf

88

saqarTvelo geopolitikur realobaSi

Tis gamoklebiT) Cveni urTierTobebis algoriTms. da swored am konteqstSi unda aRiniSnos, rom erTdroulad Cvens orive samxreTkavkasiel mezobelTan partnioruli, dinamikurad ganviTarebadi urTierTobebis SenarCuneba (rac ar yofila da verc iqneba ioli amocana yarabaRis gamo mougvarebel/mougvarebadi konfliqtis pirobebSi) saqarTvelos sagareo politikisa da diplomatiis mniSvnelovani miRwevaa da gafrTxilebas saWiroebs. oRond – ara `muxTarlis saqmis~ fasad, romelmac gaaCina kiTxva iq, sadac kiTxvis gaCena dauSvebelia – Tu ramdenad uryevia xelisuflebis neba aRasrulos saqarTvelos moqalaqeebis uryevi neba, icxovron samarTlebriv saxelmwifoSi, sadac daculia adamianis uflebebi.

rac Seexeba ufro Soreul, magram mniSvnelovan partniorebs (CineTi, yazaxeTi, israeli...), aq urTierTobebi pragmatizmis safuZvelze yalibdeba da simpaTia-antipaTia Tu komforti-diskomfortisTvis adgilic naklebad rCeba.

azerbaijaneli opozicioneri Jurnalisti afgan muxTarli, romelic politikuri motivebiT 2014 wlidan saqarTveloSi cxovrobda, 2017 wlis maisSi Tbilisis centrSi gauCinarda. dRemde gaurkvevelia, Tu rogor aRmoCnda igi meore dRes azerbaijanSi, iqauri specsamsaxurebis xelSi. https://cpj.org/data/people/afgan-mukhtarli/index.php

89

geopolitika dabolos – mimdinare etapze evroatlantikur struqturebTan urTierTobebis Taobaze. evrokavSiri imdenadaa Cafluli Sida problemebSi, rom aRmosavleT partniorobis morigi samitisTvisac ki ver iclis (aRsaniSnavia, rom 2009-Si inicirebidan moyolebuli, samitebi kent wlebSi imarTeboda, 2019-Si ki samitis nacvlad `maRali donis konferencia~ gaimarTeba https://www.rferl.org/a/no-2019-eastern-partnership-summit-foreseen-busy-post-brexiteu/29579392.html). Seqmnili viTareba gaurkvevel momavalSi gadaswevs evrokavSirSi saqarTvelos gawevrianebas, rac aseve samomavlos gaxdis wevrobidan gamomdinare privilegiebiT sargeblobis SesaZleblobas. imavdroulad, jer erTi, evrokavSirTan asocirebis Sesaxeb SeTanxmeba (Tavisufali vaWrobis umniSvnelovanesi komponentiTurT) uzarmazar resurss Seicavs, romlis mxolod umniSvnelo nawilia jerjerobiT aTvisebuli. mTavari ki isaa, rom raki gawevrianebis sakiTxi mimdinare dRis wesrigSi ar dgas, Semdgomi daaxloebis ekonomikur segmentSi saqarTvelo Tavisuflebis SedarebiT maRali xarisxiT isargeblebs da meti Sansi eZleva prioritetebi da vadebi ise gansazRvros, rogorc es mas warmoudgenia, is normebi da regulaciebi aamoqmedos, romelTa asamoqmedeblad mzad iqneba da romelTa amoqmedeba uaryofiT gavlenas ar moaxdens qveynis ekonomikaze. arsebiTad, es iqneba evrokavSirSi etapobrivi, seqtoraluri gawevrianebis procesi formaluri gawevrianebis samomavlod gadadebiT. Tanac, amasobaSi gamoCndeba kidec, Tu ra gziT viTardeba sakuTriv evrokavSiri. natoSi gawevrianebis vadac aranaklebi burusiTaa moculi, vidre 2008 wlis gazafxulze iyo, roca saqarTvelom wevrobis dapireba miiRo. amdenad, usafrTxoebis deficitis gare komponenti erTxans SenarCundeba da misi kompensireba SesaZlebelia mxolod Sida da ga-

90

saqarTvelo geopolitikur realobaSi

re resursebis maqsimaluri (da kidev meti) mobilizebiT. am TvalsazrisiT, aSS-is mniSvneloba saqarTvelosTvis sruliad unikaluria. aSS-saqarTvelos strategiuli partniorobis qartia noyieri niadagia urTierTobebis Semdgomi institucionalizaciisTvis, gansakuTrebiT – vaSingtonis amJamindeli administraciis swored ormxrivi formatebisken midrekilebis pirobebSi. oRondac am formatSi TeTrma saxlma mkafiod unda dainaxos sakuTari sargebeli. imave usafrTxoebis konteqstSi saqarTvelos xelisuflebisa da misi uaxloesi mokavSireebis amocanaa, rom ruseTis mier saqarTvelosa da ukrainis winaaRmdeg ganxorcielebuli agresiis Sedegad Sav zRvaze darRveuli ZalTa balansis aRdgenasTan dakavSirebuli problemebis ganxilva, gadawyvetilebebis SemuSaveba da aRsruleba Cveni qveynis uSualo monawileobiT moxdes. bolodroindeli geopolitikuri procesebi upiratesad uaryofiTi tendenciebiT xasiaTdeba, ris gamoc uaxloesi wlebi ar iqneba martivi saqarTvelosTvis. arsebul gamowvevebTan da safrTxeebTan gamkvlaveba, sul mcire, or pirobas moiTxovs: gonivrul, konsolidirebul politikur-diplomatiur Zalisxmevas gareT da demokratiuli modernizaciis Seuqcevad process SigniT. saqarTvelos „saWirooba“ axlo da Soreuli mezoblebisTvis gazrdis misi usafrTxoebis xarisxs, radgan agresia saqarTvelos winaaRmdeg maTac daazaralebs. Tavisi azrovnebisa da cxovrebis wesiT ki saqarTvelo Tavisufali samyaros organul nawilad unda iqces. maSin Tavisufal samyaroSi Cveni adgilis formaluri institucionalizaciac – natosa da evrokavSirSi gawevrianeba – aucileblad moxdeba.

aRmosavleT partnioroba (EaP) ewodeba iniciativas, romelic qmnis CarCos evrokavSiris urTierTobebisTvis somxeTTan, azerbaijanTan, belarusTan, saqarTvelosTan, moldovasa da ukrainasTan. evrokavSiris TanamSromloba aRmosavleT partniorobis qveynebTan sxvadasxva formiT xorcieldeba da moicavs ekonomikuri da socialuri ganviTarebis mraval proeqtsa da programas, e. w. asocirebis process (calke oficialuri xelSekrulebebi evrokavSirsa da aRmosavleT partniorobis TiToeul qveyanas Soris) da molaparakebebs savizo reJimis liberalizaciisa da Tavisufali savaWro zonebis sakiTxebze. aRmosavleT partniorobis TiToeuli qveyana TanamSromlobisa Tu `asocirebis~ sxvadasxva etapzea.

91

literatura

Tomas mani

levan berZeniSvili

udidesi germaneli mwerali, eseisti, epikuri romanis ostati, XX saukunis msoflio literaturis siamaye, literaturis dargSi nobelis premiis laureati (1929), bevri Tanamemamulis azriT – „meore germaneli“ (iohan volfgang goeTes Semdeg) – paul Tomas mani daibada 1875 wlis 6 ivniss germaniis qalaq liubekSi. Tomasi erT-erTi iyo gamoCenil avtorTa sagvareulo dinastiidan; Tomasis garda, mwerlebi iyvnen misi Zma – saxelganTqmuli hainrix mani da Svilebi – klaus, golo da erika manebi. romanis momavali didostati friad SeZlebul ojaxSi daibada. bavSvebi simdidreSi izrdebodnen da sazrunavi ar hqoniaT. ojaxis mama, Tomas iohan hainrix mani (1840-1891), qalaqis senatori iyo. braziliuri warmomavlobis dedas iulia mani erqva (qaliSvilobis gvari – da silva-brunsi) da SesaniSnavi musikaluri

92

Tomas mani

hainrix mani (1871-1950)

ganaTleba hqonda miRebuli. Tomasis garda, ojaxSi kidev ori Zma da ori da izrdeboda. yvelas bednieri da uzrunveli bavSvoba hqonda. 1891 wels ojaxis mama gardaicvala. ferma gaiyida. imave wels deda bavSvebTan erTad miunxenSi gadasaxlda. raRac xani Zmebma hainrix da Tomas manebma italiaSi icxovres, magram Semdeg isev miunxenSi dabrundnen. am qalaqSi Tomasma 1933 wlamde dahyo.

Tomas manma 1905 wels iqorwina mdidari ebraeli profesoris qaliSvilze – katia (katarina) pringshaimze, romelic bankirebisa da vaWrebis Zveli ebrauli gvaris STamomavali iyo. hainrixisadmi miweril erT werilSi Tomasi pringshaimebis ojaxis Sesaxeb aRniSnavda: „am movlenam mTlianad SokSi Camagdo. nakrZali xelovnebis WeSmariti qmnilebebiT. mama – universitetis profesori oqros portsigariT, deda – lamazmani, TiTqos lenbaxis tilodan. umcrosi vaJi – musikosi. misi tyupiscali katia – saswauli, raRac auwereli iSviaToba da Zvirfasi, erTi mxolod misi arseboba niSnavs kulturisaTvis TxuTmetze met mwerals an ocdaaT mxatvars… am adamianebTan mimarTebiT azradac ar mogdis maTi ebrauli warmomavloba; ver grZnob verafers, garda kulturisa~.

iulia mani (1851-1923) SvilebTan erTad

katias da Tomass am qorwinebidan eqvsi Svili SeeZinaT – sami qaliSvili da sami vaJi. rogorc SemdgomSi golo mani ixsenebda, maTi dedis ebraul warmomavlobas wlebis ganmavlobaSi Svilebisgan saguldagulod malavdnen. qorwinebam mniSvnelovani gavlena moaxdina Tomasis msoflTomas mani meuRlesTan da SvilebTan erTad

93

literatura mxedvelobaze, xeli Seuwyo mwerlis daaxloebas msxvili burJuaziis wreebTan. Tumca, qorwinebam ver SeZlo manis inteleqtualuri problemebis mogvareba. siyvarulma igi ver gaaTavisufla im ltolvebisagan, romlebsac mTeli cxovreba atarebda. literaturis mimarT interesi Tomas manma jer kidev liubekSi gamoavlina. maSin man daaarsa Jurnali „gazafxulis Weqa-quxili“, sadac adrindel Canaxatebs aqveynebda. SemdgomSi statiebs beWdavda hainrixis Jurnal „simplicisimusSi“. samxedro samsaxuris moxdis Semdeg, Sin dabrunebulma, JurnalSi sadebiuto novelebic gamoaqveyna. am momentidan iwyeba Tomas manis literaturuli biografia.

1901 wels gamoqveynda Tomas manis pirveli srulfasovani romani „budenbrokebi“, romelmac mas msoflio saxeli moutana.

Tomas mani budenbrokebi

წიგნში სიუჟეტის ცენტრი გახდა შეძლებული გვარის ისტორია. ოჯახის წევრთა უთავბოლო და გაუაზრებელმა მოქმედებამ სახელოვანი დინასტიის გადაგვარება და დაცემა გამოიწვია. ახალმა თაობამ არ მიანიჭა სათანადო მნიშვნელობა ძველ ტრადიციებს და არ გააგრძელა მამათა საქმეები. საბოლოო ჯამში, ცხოვრებამ თანდათანობით აზრი დაკარგა და ოდესღაც დიდებულ ოჯახში სიკვდილს სიკვდილი მოჰყვა.

`budenbrokebis~ Semdeg gamovida Tomas manis moTxrobebis krebuli, saxelwodebiT `tristani~ (1903), romlis erT-erTi saukeTeso Txzulebaa `tonio krogeri“.

თომას მანი ტონიო კროგერი

94

ნოველაში ხაზგასმულია ცოდნისა და ცხოვრების, თეორიისა და პრაქტიკის რთული ურთიერთობის თემა. მთავარი გმირი უარს ამბობს სიყვარულზე, რომელსაც მისთვის მხოლოდ ტკივილი მოაქვს და ხელოვნების მსახური ხდება. თუმცა ჰანს ჰანსენთან და ინგებორგ ჰოლმთან შემთხვევით შეხვედრის შემდეგ იგი ისევ განიცდის იმ გრძნობათა ჭიდილს, რაც ოდესღაც, ერთხელ უკვე ჰქონდა მათი ნახვისას. ტონიო, ჰამლეტის მსგავსად, მიდის დასკვნამდე, რომ თავისი სულიერი დახვეწილობის გამო არ შეუძლია იმოქმედოს და მხოლოდ სიყვარული გადაარჩენს ზეაქტიური აზროვნებით განპირობებული ზნეობრივი დამბლისაგან.

Tomas mani

თომას მანი

ტრისტანი ნოველა

მრავალი თემა, რომელიც თომას მანის ამ ნოველას ეხება, ტიპურად ვაგნერულია. ლაიტმოტივი, რომელსაც ფართოდ იყენებს მწერალი, ასევე ვაგნერის შემოქმედებაში იღებს სათავეს. ნოველის შექმნის პროცესში მანი თავისი გენიალური თანამემამულის თავისებურ მოსწავლედ გვევლინება. მაგრამ ტექსტის გაცნობისას მკითხველს არ ტოვებს შთაბეჭდილება, რომ მწერალი ეკამათება კომპოზიტორს, როდესაც აშკარად ირონიას მიმართავს და გენიოსის მუსიკით აღფრთოვანების სიტყვებს ათქმევინებს ფსევდოხელოვანს, შეუმდგარ მწერალს – დეტლეფ შპინელს.

rixard vagneri (1813-1883) – XIX saukunis didi germaneli romantikosi kompozitori, saopero Janris erT-erTi udidesi Teoretikosi da reformatori. XIX saukunidan moyolebuli dRemde aris erT-erTi yvelaze gavleniani kompozitori. TanamedroveTagan gansxvavebiT, vagners miaCnda, rom operebi unda asaxavdes iseT Temebs, romlebic yvela droSi, yvela erovnebis da warmomavlobis adamianisTvis iqneba aqtualuri, da musikaluri Teatris Semadgeneli yvela komponenti, maT Soris umTavresi – musika, unda emsaxurebodes operis dramatuli Sinaarsis maqsimalurad siRrmiseulad da realisturad warmoCenas. amgvar Sinaarsad vagneri miTologias miiCnevda.

სიკვდილი ვენეციაში თომას მანი

გუსტავ ფონ აშენბახი, შეუპოვარი და შრომისმოყვარე მწერალი, რომელმაც სიცოცხლეში დიდ აღიარებას მიაღწია, დასასვენებლად ჩადის ვენეციაში და ჩერდება კუნძულ ლიდოზე, სასტუმროში. ჯერ კიდევ გზაში ყველაფერში საბედისწერო და ავისმომასწავებელ ნიშნებს ხედავს. სასტუმროში ხვდება პოლონურ არისტოკრატიულ ოჯახს, რომლის უმცროსი წევრი, არაჩვეულებრივი სილამაზის თაძიო, მწერალს მოულოდნელად შეუყვარდება. აშენბახი ცდილობს, საკუთარ თავს მოერიოს, მაგრამ ამას ვერ ახერხებს. ამასობაში, მწერალი შემთხვევით გაიგებს, რომ ვენეციაში სიროკოს გამო ვრცელდება ქოლერის ეპიდემია. შეყვარებული მწერალი კოსმეტიკის დახმარებით გაახალგაზრდავებას ცდილობს, მაგრამ ხვდება, რომ ეს შეუძლებელია და თავს დაღლილად და არაქათგამოცლილად გრძნობს. ნოველის ბოლოს მწერალი ზღვაში შესულ თაძიოს უყურებს; ბიჭი მწერლისკენ ბრუნდება, კაცი სავარძლიდან წამოდგომას ცდილობს და კვდება. „წუთებმა გაირბინა, სანამ სავარძლიდან ჩამოცურებულის საშველად ვინმე მოვიდოდა. მწერალი თავის ნომერში აიყვანეს და იმავე დღეს მსოფლიომ მისი მოულოდნელი სიკვდილის ამბავი შეიტყო“.

siroko – cxeli qari, romelic samxreT evropaSi qris CrdiloeT afrikis udabnoebidan.

95

literatura 1912 wels Tomas mani meuRlesTan erTad imyofeboda sanatoriumSi, davosSi. iq yofnam STaagona mwerali daewera Tavisi cxovrebis mTavari wigni, e.w. opus magnum – „jadosnuri mTa“, romelic 1924 wels gamosca.

წიგნის გმირი, ახალგაზრდა ჰანს კასტორპი, ჩადის თავისი ტუბერკულოზით დაავადებული დეიდაშვილის, იოახიმ ციმსენის, მოსანახულებლად შვეიცარიის კურორტ დავოსში მდებარე სანატორიუმში. იქ გაირკვევა, რომ თავად ჰანსიც ავადაა. ჰანსი იხიბლება ამ სანატორიუმის ბინადრების ინტელექტუალური ცხოვრებით და, საბოლოო ჯამში, მთელი შვიდი წლით რჩება ამ სამკურნალო დაწესებულებაში. სანატორიუმში მას უყვარდება რუსი ქალი _ კლავდია შოშა და ამ გრძნობას დიდხანს ვერ ამხელს. კასტორპი სანატორიუმში იზრდება და სულიერად ყალიბდება. რომანის პერსონაჟები – იტალიელი განმანათლებელი, მასონი და ლიბერალი ლოდოვიკო სეტემბრინი, უცნაური პაციენტი, იეზუიტი და კონსერვატორი პროფესორი ლეო ნაფტა, პანსიონატის დირექტორი და მთავარი ექიმი ჰოფრაატ ბერენსი, ფსიქოანალიტიკოსი დოქტორი კროკოვსკი, სიცოცხლისმოყვარული მინჰეერ პეპერკორნი, ყველანი ერთად და ცალ-ცალკე, გულმოდგინედ ცდილობენ ჰანს კასტორპზე გავლენის მოხდენას და მის აღზრდას. ყველაფერთან ერთად, წიგნი XX საუკუნის ევროპულ ღირებულებათა ნამდვილ ენციკლოპედიას წარმოადგენს; აქ უჩვეულო სიღრმითა და დეტალურობითაა ნაჩვენები სხვადასხვა მნიშვნელოვანი პოლიტიკური თუ ესთეტიკური მიმდინარეობა, იქნება ეს ლიბერალიზმი, კონსერვატიზმი, ფსიქოანალიზი, სპირიტიზმი თუ სხვა. ყველაფერი ეს კი ჰანსთან ერთად პირველი მსოფლიო ომის ცეცხლში დასანთქმელადაა განწირული. წიგნის ბოლო გვერდზე კასტორპი ჯერ კიდევ ცოცხალია, მაგრამ რჩება შთაბეჭდილება, რომ შემდეგ გვერდზე ის დაიღუპება.

kadri lukino viskontis filmidan `sikvdili veneciaSi~

96

1933 wlis 10 maiss germaniaSi nacional-socializmis TanamgrZnobma studentebma dawves ocdaxuT aTasze meti „aragermanuli“ wigni. ase daiwyo saxelmwifo cenzurisa da kulturis gakontrolebis nacisturi procesi. 10 maisis Rames mraval sauniversiteto qalaqSi, maT Soris, berlinSi, bonsa da miunxenSi, nacionalisturad ganwyobilma studentebma CiraRdnebiT xelSi msvlelobebi moawyves „aragermanuli sulis winaaRmdeg“. dasawvavad ganwirul wignebs Soris Tomas da hainrix manebis wignebic moxvda. Tomas mans xelSi Cauvarda „jadosnuli mTis“ naxevrad damwvari egzemplari, romelic mis erTgul mkiTxvels nacisturi koconidan gamoutacia.

Tomas mani

nacistebi wvaven wignebs

amave 1933 wels, rodesac Tomas mani samxreT safrangeTSi mogzaurobda, ufrosma Svilebma – klausma da erikam miunxenidan SeuTvales, rom germaniaSi masTan dakavSirebiT viTareba mkveTrad daiZaba da ukeTesi iqneboda, Tu samSobloSi ar dabrundeboda. mwerali iZulebuli gaxda ojaxTan erTad (am ori Svilis gamoklebiT) nacisturi germaniidan emigraciaSi wasuliyo. Tomas mani dasaxlda SveicariaSi, kerZod, kiusnaxtSi, ciurixis maxloblad. 1936 wels nacisturma xelisuflebam scada daeTanxmebina mwerali, germaniaSi dabrunebuliyo, magram man samSobloSi dabrunebaze uari ganacxada da Cexoslovakiis moqalaqeoba da am qveynis pasporti miiRo.

1937 wels bonis universitetma Tomas mans CamoarTva manamde miniWebuli sapatio doqtoris wodeba, rasac am ukanasknelma cnobili weriliT upasuxa da emigraciaSi myofi mwerlis situacia dawvrilebiT aRwera. am periodSi “Neue Zürcher Zeitung”-Si gamoqveynda statia, romlis avtori irwmuneboda, Tomas manma gadaxeda Tavis mosazrebebs nacional-socializmis Sesaxeb da igi male dabrundeba germaniaSio; mweralma Zalian mkveTrad upasuxa gazeTis mTavar redaqtors: „Rrma rwmenam, romelsac yoveldRiurad adasturebs da zrdis aTasi adamianuri, moraluri da esTetikuri STabeWdileba da dakvirveba, rom germaniis dRevandel xelisuflebas araferi kargis motana ar SeuZlia germaniisa da msofliosTvis, maiZula dametovebina qveyana, romlis sulier

klaus da erika manebi

97

literatura tradiciebTanac me gacilebiT ufro Rrmad var dakavSirebuli, vidre isini, vinc ukve sami welia ver bedaven, rom uari miTxran germaniisaTvis kuTvnilebaze“. sxvaTa Soris, bonis universitetma sapatio doqtoris wodeba mwerals 1946 wels daubruna.

1939 wels, rodesac germaniam Cexoslovakia daipyro, mwerali SeerTebul StatebSi wavida da prinstonis universitetSi studentebs aswavlida. 1942 wels ojaxi kaliforniaSi gadavida da los-anjelesis gareubanSi dasaxlda (pasifik-paliseidsSi). iqidan Tomas mani mTeli omis ganmavlobaSi radioTi gadascemda antifaSistur mimarTvebs germanel msmenelebs. 1944 wlis 23 ivniss Tomas manma SeerTebuli Statebis moqalaqeoba miiRo. manebis ojaxi los-anjelesSi 1952 wlamde cxovrobda. mtkicebas, rom mwerals ar gaaCnia ufleba, qveyana da Tavisi xalxi miatovos da sayvedurs, rom xelovani adamianisTvis ar SeiZleba samSobloze uaris Tqma, rom WeSmariti germanelisTvis, miT umetes, germaneli mwerlisTvis, ar SeiZleba germaniis datoveba, Tomas manma upasuxa cnobili sityvebiT: „germania iqaa, sadac me var“. albert ainStaini da Tomas mani

Tomas manis Semoqmedebis erT-erTi mniSvnelovani nawilia tetralogia „iosebi da misi Zmebi“, romelsac mweralma aTi weli miuZRvna (1933-1943).

თომას მანი

იოსების ისტო ია

ომანი

ტეტრალოგიის პირველი წიგნი იწყება სცენით ჭასთან, რომელშიც მონაწილეობენ იაკობი, ისააკის ძე, და მისი მეთერთმეტე და ყველაზე უფრო საყვარელი ვაჟი იოსები, რომელიც სწორედ ამ დროს გახდა ჩვიდმეტი წლისა. მამა-შვილის ფარული სინაზით სავსე საუბარი გადაიზრდება იაკობის მთელი წინამავალი ცხოვრების თხრობაში („დაბადების“ 27-36 წიგნები) და სიცხადისათვის ეხება მისი წინაპრების, ისააკისა და უფლის მძებნელი მამის – აბრაამის, ცხოვრების მთავარ ეპიზოდებს („დაბადების“ 12-26 წიგნები). აქ აღწერილია, როგორ მოჰპარა დალოცვა იაკობმა თავის ტყუპ ძმა ესავს და როგორ გაექცა ძმის მრისხანებას ხარანში; აქაა იაკობის ცნობილი სიზმარი ცაში ამავალ კიბეზე, რომელიც მოჰყვა დამამცირებელ საუბარს ესავის ძესთან, როდესაც იგი იაკობს დაეწია. რომანის პირველი ნაწილის ცენტრში იაკობისა და ბიძამისის, ლაბანის, უმცროსი ასულის, რახელის, სიყვარულია. რახელზე ქორწინების პირობით იაკობი ლაბანთან მონურ მსახურებას დათანხმდა და საშინელი შეურაცხყოფა გადაიტანა, როდესაც ქორწინების პირველი ღამის შემდეგ

98

Tomas mani

აღმოაჩინა, რომ ლაბანმა მას მოტყუებით, უმცროსი ასულის ნაცვლად, თავისი უფროსი ქალიშვილი ლეა შერთო. მალე რახელი მაინც გახდა იაკობის მეუღლე, მაგრამ ამისთვის იაკობს მოუწია ლაბანთან კიდევ შვიდი წელი ემსახურა. ამ პერიოდში იაკობი გამდიდრდა, შეეძინა ჩვიდმეტი შვილი, მათგან უმცროსი – რახელისგან შეძენილი იოსები. ბოლოს იაკობი ოჯახიანად სამშობლოში გაიქცა, თუმცა გზაში რახელი მშობიარობას გადაჰყვა, აჩუქა რა იაკობს უკანასკნელი ვაჟი – ბენიამინი.

ყმაწვილი იოსები

იოსები ეგვიპტეში თომას მანი

წიგნში გადმოცემულია „დაბადების“ 37-ე თავის ამბები და აღწერილია იოსებისა და მისი ძმების ურთიერთობები: უფროსი ძმების სიძულვილი, რომელიც, უპირველეს ყოვლისა, განპირობებულია იაკობის უსაზღვრო სიყვარულით რახელის შვილისადმი და უმცროსთან ნაზი მეგობრობით. ურთიერთობათა ფსიქოლოგიური ანალიზი გაშლილია მეჯოგეთა ყოფის, იოსების განსწავლისა და იმ ეპოქის რელიგიური დღესასწაულების ფონზე, რასაც ემატება ბიბლიაში არარსებული დეტალები, რომელთაც მწერალი უკიდეგანო ერუდიციისა და წარმოსახვის მეშვეობით ქმნის. წიგნის მეორე ნაწილის ფინალური სცენები ასახავს იოსების გვემას, მის სამდღიან ტყვეობას დამშრალ ჭაში და მოგზაური ვაჭრებისთვის მის მიყიდვას, რომელთაც ყმაწვილი ეგვიპტეში ჩაჰყავთ. მესამე რომანი აღწერს იოსების აღზევებას უბრალო მონიდან ფოტიფარის კარის მმართველად და მთავრდება გაუპატიურების ყალბი ბრალდების გამო იოსების დილეგში ჩაგდებით; ბრალი მას ფოტიფარის ცოლმა დასდო. ეს არის ისტორია დაბადების 39-ე წიგნიდან, რომელიც ყურანის მე-12 სურაშიც გვხვდება და აღმოსავლურ ლიტერატურასა და ფოლკლორშიც, სადაც „იუსუფისა და ზელიხას“ სახელითაა ცნობილი. თომას მანთან ამ ამბავს ეგვიპტური ცხოვრების უამრავი დეტალი ერთვის და შევსებულია იოსების მიმართ ფოტიფარის მშვენიერი მეუღლის – მუტენემის (ბიბლიაში ამ პერსონაჟს სახელი არ აქვს) ვნებიანი სიყვარულის ისტორიით. თომას მანმა რომანში მითის აღმოსავლური ვერსიებიც გამოიყენა. წიგნში ავტორმა არა მხოლოდ სახელები მისცა ბიბლიის უსახელო პერსონაჟებს, არამედ დამატებით ახალი მოქმედი პირებიც შემოიყვანა; მათ შორის არიან ფოტიფარის უგუნური მშობლები გუია და ტუიი, რომლებიც იოსებს გააოგნებენ, როცა ყვებიან, თუ

როგორ დაუმახინჯეს ცხოვრება შვილს, როდესაც რელიგიური წარმოდგენების გამო ბავშვის ყოლის შესაძლებლობა წაართვეს. რომანში ჯუჯა მსახურები, ავტორის განმარტებით, სქესობრივი მხარის ბოროტებასთან დაკავშირების იუმორისტული ილუსტრაციისათვის ჩნდებიან, რათა აიხსნას, თუ რატომ ეწინააღმდეგება იოსები მასზე შეყვარებული ქალის სურვილებს.

99

literatura

იოსები მარჩენალი თომას მანი

მეოთხე რომანი, რომელიც „დაბადების“ მე-40-50-ე თავების მიხედვითაა დაწერილი, გადმოსცემს იოსების ცხოვრებას საპყრობილეში, სადაც მან შეძლო კომენდანტ მაიფსახმეს გულის მოგება და ციხეში მისი ცხოვრება ასატანი გახდა. იოსებს, სწორად ახსნა რა ფარაონის ყოფილი ორი მსახურის სიზმრები, გზა გაეხსნა ახალგაზრდა ფარაონისკენ, რომელიც ისტორიაში ეხნატონის სახელით შევიდა. განუმარტა რა ფარაონს სიზმრები მომავალი მოსავლიანი და მშიერი წლების შესახებ და შესთავაზა რა ამ მდგომარეობიდან გამოსავალი, იოსები აღზევდა ქვეყნის მმართველის თანამდებობაზე. ამ უეცარ აღზევებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ყმაწვილი ფარაონის რელიგიურმა ძიებებმა, რომლებიც სასწაულებრივად დაემთხვა იოსების ძიებებს.

ფარაონის სიზმრებით ნაწინასწარმეტყველებმა სასტიკმა შიმშილმა, რომელმაც მთელი ახლო აღმოსავლეთი მოიცვა, საბოლოოდ განაპირობა იოსების შეხვედრა საკუთარ გამყიდველ ძმებთან. თომას მანის ინტერპრეტაციით, წინდახედულმა იოსებმა ყველაფერი გააკეთა, რომ ძმები მასთან „მიღებაზე“ აღმოჩენილიყვნენ და, არა მხოლოდ შიმშილისგან ეხსნა ისინი, არამედ თანდათანობით ეგვიპტეში გადაეყვანა მთელი ოჯახი, ღრმად მოხუცებული მამის ჩათვლით. მანი ისევ მიმართავს იაკობის ოჯახს, მიმართავს ვრცელ წიაღსვლას და ყვება იუდას რძლის, თამარის, ისტორიას, რომელიც ოჯახში იოსების გაქრობის შემდეგ შემოვიდა. ბიბლიაში გაკვრით ნახსენები ეს ქალი რომანში დიდებულ იერს იძენს, გვხიბლავს თავისი ვნებით და პატივმოყვარეობით. ამ ქალის ყველა მეცადინეობა მიმართულია იქითკენ, რომ გახდეს მესიის წინაპარი, მან ხომ მომავალი შობის შესახებ პირველმა გაიგო იაკობისაგან.

sanatoriumi davosSi

100

Tomas mani

კიდევ 17 წელი იცხოვრა იაკობმა „ეგვიპტის სულელურ მიწაზე“, სანამ არ დადგა ბიბლიაში აღწერილი უკანასკნელი დალოცვის დრო, რომელშიც თითოეულ მის ვაჟს – ისრაელის თორმეტი მუხლის მამამთავარს ეწინასწარმეტყველა თავისი ბედი. რომანი მთავრდება იაკობის მეფური დაკრძალვითა და გრანდიოზული პროცესიით, რომელიც მიემართება აკლდამად ქცეული გამოქვაბულისაკენ, თავის დროზე აბრაამს რომ შეუძენია ქანაანის მიწაზე. სწორედ აქ, ამ გამოქვაბულთან, გაიმართება ეპოპეის დამასრულებელი შემარიგებელი დიალოგი იოსებსა და მის ძმებს შორის.

1939 wels mweralma gamoaqveyna wigni „lote vaimarSi“, romelSic goeTesa da Sarlota kestneris urTierTobas Seexo.

შარლოტა კესტნერი ვაიმარში დილაადრიან ჩავიდა საფოსტო ეტლით, ქალიშვილისა და მოახლის თანხლებით; გაჩერდა სასტუმროში „სპილოსთან“. შარლოტა კესტნერს, რომელიც თავისი დროის ყველაზე სახელგანთქმული რომანის, გოეთესეული „ახალგაზრდა ვერთერის ვნებების“ მთავარი გმირის – ლოტას პროტოტიპია, დიდება სიყმაწვილიდან მოჰყვება. მისი ჩამოსვლის ამბავი სწრაფად ვრცელდება ვაიმარში და მგზავრობით გადაღლილს ვაიმარელები ამოსუნთქვის საშუალებას არ აძლევენ. გოეთეს თაყვანისმცემელ კარისკაც მაგერს რომ გაისტუმრებს, შარლოტას ახლა სახელგანთქმული ხალხის პორტრეტების დამზადებით ცნობილი ირლანდიელი მხატვარი ქალის, გეზლის, მოგერიებაც უწევს. სასტუმროს კარი ვერ იკეტება სტუმრების მოზღვავების გამო. ფრაუ კესტნერთან გოეთეზე საუბარი სურს დოქტორ რიმერს, გოეთეს ვაჟის, ავგუსტის, მასწავლებელსა და მწერალ იოჰანა შოპენჰაუერის ქალიშვილს _ ადელს. ბოლოს და ბოლოს ჩნდება გოეთეს ვაჟი ავგუსტიც. ყველა ამ ადამიანის ცხოვრებაში გოეთემ ღრმა კვალი დატოვა, თუმცა ამას ბევრისთვის, მათ შორის ლოტესთვისაც, ბედნიერება არ მოუტანია.

ლოტე ვაიმარში თომას მანი

101

literatura 1947 wels Tomas manma gamosca Tavisi cxovrebis kidev erTi udidesi wigni – „doqtori faustusi“.

თომასმანი დოქტორი

ფაუსტუსი

წიგნის გმირი XX საუკუნის ფაუსტია, რომელიც ამჟამად გამოგონილი პერსონაჟის – კომპოზიტორ ადრიან ლევერკიურნის სახით მოგვევლინა. რომანში მოცემულია ამ გენიალური ხელოვანის ცხოვრების ისტორია ადრეული ბავშვობიდან უდროო სიკვდილამდე. ლევერკიურნი, XX საუკუნის დასაწყისის გერმანელი კომპოზიტორი, უნიჭიერესი მუსიკოსი, განზრახ აწყობს თავის ცხოვრებას მითოსური მოტივების მიხედვით; იგულისხმება გერმანული შუა საუკუნეების მორალიტე ფაუსტზე, რომელმაც თავისი სული მეფისტოფელს მიჰყიდა. იმ დროს, როდესაც დემონებით შთაგონებული ლევერკიურნი თავის განკითხვის დღეს უახლოვდება, გერმანულ საზოგადოებაში პოლიტიკური კურსი ნაციზმისკენ იხრება. XXII თავში აღწერილი ადრიან ლევერკიურნის მუსიკალური ტექნიკა რედუცირებული სახით იმეორებს ავსტრიელი კომპოზიტორის, ვენის ახალი სკოლის მეთაურის, ანროლდ შონბერგის დოდეკაფონური ტექნიკის პოსტულატებს. ლევერკიურნის ცხოვრების გზა იმეორებს მრავალი გამოჩენილი პიროვნების ბიოგრაფიას, ხოლო იდეური თვალსაზრისით რომანი ეხება გერმანულ კულტურას მთლიანად, როგორც მას აღიქვამდა თომას მანი მეორე მსოფლიო ომის დროს.

moralite (laT. moralis – zneobrivi) XV-XVIss. evropis qveynebSi zneobriv-damrigebluri xasiaTis alegoriuli dramatuli nawarmoebi. personaJebi simbolurad ganasaxiereben sxvadasxva adamianur Rirsebasa Tu naklovanebas. religiuri xasiaTis mouxedavad, moraliteSi warmodgenili situaciebi uaxlovdeba realur sinamdviles. moralites alegoriuli personaJebi pirvelwyarod iqca Semdgomi drois dramaturgiisaTvis da tipizaciis principebisTvis.

Tomas mani mTeli cxovreba werda pikareskul romans „yalTaband feliqs krulis aRsarebas“, romlis pirveli nawili gamoqveynda, magram mTlianobaSi dausrulebeli darCa.

ყალთაბანდ ფელიქს კრულის აღსარება

102

თხრობა რომანში მიჰყავს მთავარ გმირს, თვითმარქვია ავანტიურისტ ფელიქს კრულს, რაინის მხარის გაკოტრებული მეღვინის ვაჟს. ფელიქსმა იოლად მოატყუა ჯარში გამწვევი კომისია, არმიაში სამსახურს თავი აარიდა და გადავიდა საფრანგეთში. აქ პრესტიჟულ სასტუმროში დაიწყო მუშაობა ჯერ ლიფტიორად და შემდეგ – ოფიციანტად. იყენებდა რა თავის ბუნებრივ მომხიბვლელობას, გარეგნულ სილამაზესა და გამჭრიახობას, ახალგაზრდა კაცმა იოლად დაიპყრო მდიდარი მწერალი ქალის გული და დაეუფლა მისი სიმდიდრის ნაწილს. შემდგომში კრული გაიცნობს ახალგაზრდა მარკიზ დე ვენოსტას და ეხმარება მას სატრფიალო საქმეებში. საბოლოოდ, ფელიქსი მარკიზს ჩაენაცვლება მსოფლიო ტურნეში. pikareskuli romani (esp. „novela picaresca“, sityvidan pícaro, rac qarTulad niSnavs crupentelas, TaRliTs, avantiurists) – romanis Janris nairsaxeoba, sadac specifikuri xerxebiT moTxrobilia gaiZvera gmiris Tu personaJebis Tavgadasavali.

Tomas mani

1952 wels Tomas mani evropaSi dabrunda da SveicariaSi, bazelTan axlos, kilxbergSi dasaxlda. mas germaniaSi aRarasodes ucxovria, Tumca xSirad ki Cadioda. didi mwerali 1955 wlis 12 agvistos gardaicvala ciurixSi. misi sikvdilis mizezad eqimebma aortis ganSreveba daasaxeles. Tomas mani dakrZalulia kilxbergSi.

Tomas manis ZiriTadi wignebi

1898 – moTxrobebis krebuli „patara batoni fridemani“ 1901 – romani „budenbrokebi“ 1903 – novela „tonio kregeri“ 1903 – novela „tristani“ 1909 – romani „samefo udidebulesoba“ 1912 – novela „sikvdili veneciaSi“ 1918 – ese „apolitikuris msjelobani“ 1924 – romani „jadosnuri mTa“ 1927 – moTxrobebis krebuli „orni“ (moSimSileni) 1929 – statia „kultura da socializmi“ 1930 – moTxroba „mario da jadoqari“ 1933 – ese „rixard vagneris wameba da sidiade“ 1933-1943 – epopea „iosebi da misi Zmebi“ romani „iakobis istoria“ (1933) romani „ymawvili iosebi“ (1934) romani „iosebi egvipteSi“ (1936) romani „iosebi-marCenali“ (1943) 1937 – ese „Tavisuflebis problema“ 1939 – romani „lote vaimarSi“ 1940 – novela „gacvlili Tavebi. induri legenda“ 1947 – romani „doqtori faustusi“ 1951 – romani „rCeuli“ 1954 – moTxroba „Savi gedi“ 1922-1954 – romani „yalTaband feliqs krulis aRsareba“

103

xelovneba

„Semkulia TeatrebiT“

lela oCiauri

msoflios yvela qalaqSi, centralur moedanze Tu ara, mTavar quCaze mainc, Teatris (dramatuli Tu saopero) Senobebi dgas da, cxadia, es SemTxveviTi araa Teatris, rogorc qveynis kulturis simbolos mniSvnelobidan gamomdinare. asea „uxsovari“ droidan. gamonaklisi arc saqarTvelo da misi qalaqebia, sadac saxelmwifo da damoukidebeli, profesiuli da saxalxo, dramatuli, saopero, Tojinebisa da axalgazrduli Teatrebi centralur urbanul sivrceebSia ganlagebuli da qveynis kulturul cxovrebaSic aqtiuradaa CarTuli. saqarTveloSi Teatris, Teatraluri sanaxaobebis Sesaxeb informacia uZvelesi droidan gvaqvs. ufliscixis saxelganTqmuli antikuri Teatri (romlis nageboba dResac arsebobs) Zv.w. III-II saukuneebidan adasturebs xelovnebis am dargis arsebobasa da mniSvnelobas qveynis cxovrebaSi. aWaraSi ki uZvelesi Teatris kvali 1500-ze meti wlis win dasturdeba,

104

Semkulia TeatrebiT

giorgi erisTavi

giorgi daviTis Ze erisTavi (1813-1864) – qarTveli dramaturgi, komediografi, poeti, mTargmneli, qarTuli Teatris erT-erTi fuZemdebeli, qarTuli kritikuli realizmis erT-erTi pirveli warmomadgeneli. g. erisTavis Semoqmedebis umniSvnelovanesi nawilia dramaturgia. man Cauyara safuZveli komediografias, daaarsa qarTuli profesiuli Teatri, romelsac1850-1854 wlebSi Tavad xelmZRvanelobda (giorgi erisTavis Teatri). iyo udidesi kulturuli wamowyebis iniciatori: pirveli qarTuli saliteraturo Jurnal `ciskaris~ damaarsebeli da redaqtori (1852-1853). misi cnobili nawarmoebebia: poema `SeSlili~ (1839), komediebi `dava~ (1840), `gayra~(1849), `Zunwi~ (1850). giorgi erisTavi Targmnida da aqarTulebda ucxour piesebs.

gonio-afsarosis teritoriaze, qalaq afsaruntSi, romlis Sesaxebac simon janaSia wers, rom es iyo „kolxidis erTi uZvelesi qalaqTagani Cvens eraSi~ da romelic, prokofi kesarielis cnobiT, `Semkuli iyo TeatriTa da ipodromiT~. rogorc amboben, es iyo romauli Teatroni, xisa da qvis nageboba.

Teatri, romelic aerTianebs xelovnebis sxvadasxva dargs da amis gamo sinTezur xelovnebas warmoadgens, saqarTveloSi swored „miTuri“ da antikuri xanidan arsebobs.

XIX saukunis dasawyisSi qarTveli aristokratebis salonebsa Tu kulturul-saganmanaTleblo sazogadoebebSi Seiqmna scenis moyvareTa wreebi. 1845 wels TbilisSi rusuli dramatuli Teatri gaixsna, xolo 1850 wels, qarTvel sazogado moRvaweTa TaosnobiTa da giorgi erisTavis xelmZRvanelobiT, Tavidan daibada qarTuli profesiuli Teatri, romelic 1850 wlis 14 ianvars amoqmedda. pirveli warmodgena – giorgi erisTavis komedia „gayra“ – profesionali msaxiobebis dasis monawileobiT gaimarTa.

105

xelovneba XIX saukunis meore naxevridan TbilisSi Seiqmna mudmivmoqmedi saopero Teatri, sadac asrulebdnen italiur, germanul, frangul da rusul operebs, sabaleto speqtaklebs, ucxoeli da, odnav mogvianebiT, qarTveli kompozitorebis (meliton balanCivaZe, zaqaria faliaSvili, dimitri arayiSvili, niko sulxaniSvili, viqtor doliZe) nawarmoebebs, romelTa Semoqmedeba qarTuli xalxuri da evropuli klasikuri musikis tradiciebs aerTianebda. rodesac saqarTveloSi italiurma operam warmodgenebis gamarTva daiwyo (ramac mogvianebiT qarTuli erovnuli operis dabadebas Seuwyo xeli), gadmocemebis Tanaxmad, opera qarTvelebisTvis imdenad organuli gaxda, rom is sazogadoebis yvela fenam Seiyvara da Tavisi cxovrebis ganuyofel nawilad aqcia. quCebSi ubralo xelosnebic ki mRerodnen „figaro – iq, figaro – aq~ (mocartis „figaros qorwinebidan“) . daaxloebiT aseTi iyo qarTuli Teatraluri cxovreba XIX-XX saukuneebis mijnamde. am droisTvis evropidan SemoRebuli Tu evropisken gaRebuli kari sak-

maod farTod da „stumarTmoyvared“ iyo gaxsnili da amis wyalobiT, bevri saintereso Sexvedra imarTeboda, axal-axali sferoebi isaxeboda da mniSvnelovani ambebi TamaSdeboda. amave dros, gaCnda ritorikuli kiTxva an, SeiZleba, pirdapiri mowodeba, romelic XX saukuneSi qarTuli profesiuli Teatris erT-erTma fuZemdebelma, sandro axmetelma, jer kidev 10-ian wlebSi statiis saTaurSi gaitana – „aris Tu ara qarTuli Teatri qarTuli?“. es fraza mTeli misi moRvaweobisa da qarTuli Teatris qarTulad Camoyalibebis mTavar principad, koncefciad iqca. pirvelive sityvieri da Semdeg ukve realizebuli ganacxadi, romelic kote marjaniSvilma saqarTveloSi moskovidan Camosvlis Semdeg gaakeTa, iyo axali qarTuli Teatris Camoyalibeba da amisTvis rusuli Teatrisgan gamijvna, ris Sesaxebac sandro axmetelisTvis uTqvams – „erTad gavwyvitoT kavSiri samxatvro TeatrTan da veZeboT Teatri vaJkacuri“. albaT imisTvis, rom met-naklebad sruli warmodgena Segveqmnes, Tu ra gza da rogor ganvlo qarTulma profesiulma Teatrma daarsebidan XX saukunis dasawyisamde da rogor Camoyalibda is „qarTul Teatrad“, cota ufro Soreul warsulSi unda gadavinacvloT.

meliton balanCivaZe (1863-1937)

dimitri arayiSvili (1873-1953)

106

zaqaria faliaSvili (1871-1933)

Semkulia TeatrebiT

qarTuli Teatralur-sanaxaobiTi tradiciebis arseboba antikur periodamde da, gansakuTrebiT, Semdeg epoqebSi evropul-aziur da, bunebrivia, pirvel rigSi, berZnul Teatralur xelovnebasTan iyo dakavSirebuli da, SeiZleba iTqvas, mis paralelurad viTardeboda (berikaoba, samaia – qarTuli dionisuri wessaxioba; amiranis sadidebeli lamproba – promeTes sadidebeli „lampadeforie“ da a.S.). am droidan Teatris ganviTarebisa da saxecvlilebis procesi (Tavisi dacema-krizisebiTa da aRmasvliT) saqarTveloSi faqtobrivad ar SeCerebula. erekle II-is karis Teatris SeqmniT XVIII saukuneSi yvelaferi axal fazaSi Sevida. Camoyalibda ori tipis Teatri – Teatri Ria cis qveS da Teatri SenobaSi, magram maT didxans ar uarsebiaT – pirveli profesiuli qarTuli dasis – maCabelas dasis – istoria krwanisSi dasrulda. sasaxlis karis Teatri – saxioba, romelsac saTaveSi daviT maCabeli edga. maCablis dasis mravali msaxiobi gmirulad daeca krwanisis velze 1795 wels aRa-mahmad-xanis winaaRmdeg brZolaSi.

„lamprobis“ dResaswaulis ritualiT svanebi gazafxulis mosvlas egebebodnen. dResaswaulis mizani iyo mosavlianobis, saqonlis, adamianis gamravleba da kargi amindis gamoTxova. amave dros, lamprebs micvalebulebisTvis anTebdnen da sjerodaT, rom amiT gardacvlil winaprebs sulebs uTbobdnen. saamisod winaswar daCeCqvil da gamxmar, cecxlwakidebul xis totebs jer ezoebSi arWobdnen da Semdeg eklesiasTan da saflavebTan mihqonaT. iq imarTeboda mTavari rituali – sagaloblebiT, ferxuliTa da sxvadasxva gasarTobi sanaxaobiT. amboben, rom „lamproba“ istoriulad mamakacebis, anu meomrebis ricxvis dasadgenadac tardeboda. lampris anTeba mxolod kacs SeeZlo da ojaxSi maTi raodenobis mixedviT inTebida. Sesabamisad, anTebuli CiraRdnebi zustad iZleoda soflebSi samSoblos potenciuri damcvelebis aRricxvis SesaZleblobas. es rituali svaneTSi dRemde tardeba. gansxvavdeba guriis „lamprobisgan“, romelic dRes igivea, rac Wiakokonoba da romlis mizanic adre avsulebis, kudianebisa da Winkebis gandevna iyo, rogorc svaneTSi, cecxlwakidebuli xis CiraRdnebis – lamprebis meSveobiT.

berikaoba-yeenoba aris nayofierebisa da aRorZinebisadmi miZRvnili agraruli dResaswauli, Teatralizebuli sanaxaoba, romelic Teatris araerT elements Seicavs, niRbiani da kostiumiani adamianebiT – berikebiT, romlebic Tanamedrove saWirboroto da saqarTvelos istoriis ambebs asaxavdnen. dResac imarTeba saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi, Tumca Tavdapirveli mniSvneloba da daniSnuleba dakarguli aqvs. sandro axmeteli (1886-1937) Tanamedrove qarTuli Teatris fuZemdebeli, reformatori. axali qarTuli Teatraluri enis Semqmneli. qarTuli TeatrisTvis erovnuli xasiaTis mimniWebeli. artistuli gaerTianebis, korporacia `durujis~ damfuZnebeli. reJisori saetapo da klasikadqceuli speqtaklebisa: `berdo zmania~, `yaCaRebi~, `TeTnuldi~, `anzori~, `lamara~. 1937 wels, sabWoTa wiTeli teroris dros, `nacionalizmisa da speqtaklebSi nacionalisturi ideebis qadagebisTvis, urCobisa da Tavisufali azrovnebisTvis~ daapatimres da daxvrites.

107

xelovneba 1801 wels saqarTvelom damoukidebloba dakarga. rac am erovnul tragedias mohyva, yvelasTvis cnobilia, magram swored maSin, rodesac ruseTma qveynis sruli aneqsia moaxdina, erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobis axali talRis agorebas, Semdeg 1832 wlis SeTqmulebis damarcxebasa da cenzuris gaZlierebasTan erTad iwyeba profesiuli Teatris aRorZinebisTvis „brZola“, romelsac, pirvel rigSi, erovnuli TviTSegnebis gaRvivebaamaRleba hqonda mizanad. es swrafva 1850 wlis 14 ianvars giorgi erisTavis „gayris“ warmodgeniT dagvirgvinda da qarTuli Teatris istoriaSi axali etapi daiwyo. axali profesiuli qarTuli Teatris dafuZneba-damkvidrebis procesi (iseve, rogorc bevri sxva ram saqarTvelos kulturul-sazogadoebriv-saganmanaTleblo cxovrebaSi) imperiis xelisuflebis surviliTa da xelSewyobiT mimdinareobda. ruseTis am strategiul svlaSi erTerT mTavar rols mefisnacvali mixeil voroncovi (am SorsmWvreteli diplomatis mier SemoTavazebuli qarTuli kul-

turis mfarveloba-aRorZinebis politika qarTvelebis erTgul qveSevrdomebad qcevas isaxavda miznad) asrulebda. swored misi xelSewyobiT, erovnuli kulturis moRvaweebma, giorgi erisTavis (romelic erTdroulad dramaturgic iyo, reJisoric, Teatris damfuZnebelica da mmarTvelic) meTaurobiT, safuZveli Cauyares qarTul profesiul Teatrs da is amocanebi gadaWres, romlebsac XIX saukunis kulturisa da sazogado moRvaweebi qarTuli Teatris mTavar gamowvevad saxavdnen – yofiliyo Rrmad erovnuli da zogadsakacobrio, nacionaluri da amave dros internacionaluri; yofiliyo taZari, rogorc sandro axmetels miaCnda, romelsac unda moeca axali qarTveli – suliT Zlieri da Zlevamosili da a.S. XVIII (da winamorbedi) saukunis saqarTvelo mZime socialur-sazogadoebriv-politikuri cxovrebiT cxovrobda da Teatris ganviTarebac sakmaod mdored mimdinareobda. albaT, amis Sedegi iyo isic, rom xangrZlivi da mdidari samwerlo tradiciis arsebobis miuxedavad, erovnuli dramaturgia ar ganviTarebula. XIX saukunidan ki qarTul kulturaSi TandaTan gaizarda evropul da rusul Teatralur xelovnebasTan kavSiri – iTargmna rogorc Tanamedrove, aseve klasikuri dramaturgiis nimuSebi, axali mimarTuleba – romantizmi – saqarTveloSic damkvidrda da nel-nela qarTuli mwerlobac

kote marjaniSvilma safuZveli Cauyara `sinTezur Teatrs~, romlis mixedviT, speqtaklis yvela komponenti (piesa, reJisura, msaxiobi da ansambluroba scenografia/mxatvroba, musika, qoreografia) emsaxureboda erT mTavar amocanas – speqtaklis ideis gaxsnas.

kote marjaniSvili (1872-1933)

108

Semkulia TeatrebiT

TeatrSi mTavari „personaJis“ adgils ika1881 wels ruseTSi imperator aleqsandre II-is vebda. Teatri im sivrced iqca, sadac qar(1818-1881) mkvlelobis Semdeg SeCerda mis mier wamowyebuli liberaluri reformebis talRa da Tuli sityva ismoda da am sityvis SesaferuseTis TviTmpyrobelobis gasaZliereblad risi mxatvruli formac mkvidrdeboda. qveynis saSinao cxovrebis yvela sferoSi daiwyo erovnuli Teatris mniSvneloba da sazokontrreformebi, mag.: mTeli imperiis masStabiT gadoebaze misi zemoqmedebis Zala ganuxSeizRuda presis Tavisufleba, ganaTlebis ufleba, gafarTovda politikuri policiis uflerelad izrdeboda, gansakuTrebiT im fonbamosileba, glexobaze dawesda zedamxedveloba, ze, romelic imperator aleqsandre II-is gaZlierda imperiaSi mcxovrebi ararusi xalxemkvlelobis Semdeg rusifikatoruli pobis eTnikur-religiuri Seviwroeba da rusifikalitikis kidev ufro damZimebas mohyva. ciis procesi.

Tumca, qarTulma Teatrma am Znelbedobasac gauZlo da Tavi XX saukunemde moitana. bunebrivia, dapyrobili qveynis Teatri verasodes iqneba Tavisufali. zogjer es „damokidebuleba“ nebayoflobiTia da imavdroulad, iZulebiTic. maSin yvelaze pirdapiri da mokle gza saqarTvelos ruseTTan akavSirebda da, cxadia, qarTuli Teatric ganicdida rusuli Teatrisa da, gansakuTrebiT, moskovis samxatvro Teatris („mxati“ МХАТ) gavlenas. Tumca qarTul Teatrs aseve hqonda inglisis, safrangeTisa da sxva evropuli Teatrebis (msoflio dramaturgiis) gavlenac, hqonda mravalsaukunovani gamocdileba, erovnuli tradiciebis „maragi“ da amave dros, sakuTar sametyvelo enasac eZebda. am TvalsazrisiT, saqarTvelos damoukideblobis xanmokle periodi (1918-1921ww.) Teatraluri xelovnebis ganviTarebisTvisac metad mniSvnelovani momenti iyo.

XX saukunis 20-ian wlebSi bolSevikuri ruseTis mier saqarTvelos xelaxali aneqsireba-okupirebis pirvel aTwleulSi, bolSevikebs yvelas gadamowmeba-kontrolisTvis ar ecalaT (sxva, ufro aqtualuri problemebi hqondaT mosagvarebeli), Tumca Zalian kargad esmodaT Teatris (kinos, mwerlobis da a.S.) mniSvneloba. axali ideologiis, axali saxelmwifos Camoyalibebis, axali miTologiis, axali sabWoTa moqalaqis aRzrdis saqmeSi xelovnebas did rols aniWebdnen da saTavisodac iyenebdnen.

aleqsandre wuwunava (1881-1955) – qarTveli reJisori, scenaristi, saqarTvelos saxalxo artisti (1934), qarTuli kinos erT-erTi fuZemdebeli, Teatraluri moRvawe. 1900 w. msaxiobad Cairicxa quTaisis Teatris dasSi, sadac muSaobda lado mesxiSvilis xelmZRvanelobiT. 1910 w. daamTavra moskovis samxatvro Teatris studia sareJisoro ganxriT. iyo k. stanislavskis SemoqmedebiTi principebis gamgrZelebeli. 1910 w.-dan sxvadasxva dros muSaobda WiaTuris TeatrSi, Tbilisis saxalxo saxlSi, qarTul da rusul TeatrebSi, saratovis, baqos qarTul da sxva TeatrebSi. man didi roli iTamaSa qarTuli profesiuli reJisuris ganviTarebaSi. dramatul scenebze dadgmuli aqvs speqtaklebi: g. d’anuncios „iorios asuli“, g. gedevaniSvilis „msxverpli“, n. gogolis „revizori“, a. yazbegis `arsena~, a. sumbaTaSvilis „Ralati“, n. nakaSiZis „vin aris damnaSave?“, „janyi guriaSi“ (e. ninoSvilis mixedviT), a. griboedovis „vai Wkuisagan“ da sxv. 1915–1955 ww.-Si saTaveSi edga Tbilisis saopero Teatrs, iyo misi samxatvro xelmZRvaneli, reJisori, mTavari reJisori. iyo erovnuli operis Seqmnis erT-erTi organizatori da pirveli qarTuli operebis – d. arayiSvilis „Tqmuleba SoTa rusTavelze~, z. faliaSvilis `abesalom da eTeri~, v. doliZis `qeTo da kote~, m. balanCivaZis `darejan cbieri~, S. mSveliZis `ambavi tarielisa~ – pirveli damdgmeli. gadaRebuli aqvs filmebi: pirveli qarTuli mxatvruli filmi „qristine“(1916-1918), „xanuma“ (1946), „ori monadire“ (1926), „vin aris damnaSave?“ (1925), „janyi guriaSi“ (1928) da sxv. mis saxels atarebs ozurgeTis dramatuli Teatri.

109

xelovneba am periodSi saqarTveloSi (iseve, rogorc evropaSi), erovnuli Teatris tradiciebTan erTad, kvlavac didi iyo moskovis samxatvro Teatris – realisturi Teatris – gavlena. aleqsandre wuwunava (pirveli qarTuli mxatvruli filmis „qristine“ Semqmneli (1916)), mixeil qoreli, valerian gunia, akaki faRava, vaso abaSiZe qarTuli, magram ara axmetel-marjaniSviliseuli gagebiT, profesiuli Teatris safuZvlis Camyrelebi arian, saqarTveloSi reJisoris Teatris damkvidrebis moTaveebi, romelTac „mxatis“ (moskovis samxatvro Teatris) da „mcire Teatris“ principebis didi gavlenac hqondaT rogorc reJisuraSi, ise Teoriis sferoSi. maT hqondaT mWidro kavSiri rusuli Teatris fuZemdebel da reformator konstantine stanislavskisa da vladimer nemiroviC-danCenkos Teatralur-esTetikur principebTan, rac im periodis qarTuli Teatris mTavar orientirad iqca.

qarTuli Teatri da swavlebis meTodi dRemde eyrdnoba „stanislavskis sistemas“ samsaxiobo xelovnebaSi, magram Teatraluri esTetikis, principebisa da mxatvruli amocanebis damkvidrebis mxriv `samxatvro~ da `mcire~ Teatrebis mimarTulebebis dapirispirebam da amave dros, maT winaaRmdeg brZolam XX saukunis 10-20-ian wlebSi aqtiuri da, zogierT SemTxvevaSi, dramatuli xasiaTic miiRo. Tumca am procesebma, SeiZleba iTqvas, azrTa Widilma da cxare kamaTma, mniSvnelovnad gansazRvra qarTuli profesiuli Teatris arseboba da safuZveli moamzada erovnuli Teatraluri kulturis SeqmnisTvis. swored amisken iyo mimarTuli sandro axmetelisa da kote majaniSvilis swrafva da brZola – daerRviaT, gadaelaxaT samxatvro (rusuli) Teatris gavlena. erovnuli qarTuli Teatris es ori didi „avtori“ – reformatori Teatris mTavar funqciad (iseve, rogorc XIX saukunis didi sazogado moRvaweebi, nikoloz baraTaSvilidan dawyebuli solomon dodaSviliT, ilia WavWavaZiTa Tu akaki wereTliT damTavrebuli) miiCnevda, rom scenidan darbazSi ara mxolod erovnuli problematika unda warmoeCinaT, aramed axali, eqsperimentuli, TavisTavadi mxatvruli formebis „gamogonebiT“ unda SeeqmnaT TviTmyofadi, Tanamedrove, erovnuli qarTuli Teatri. „brZola“, erTi mxriv, „mxatelebTan“, meore mxriv, sabWoTa ideologiasTan, sakmaod mZime iyo, magram Sedegiani.

mixeil qoreli (qoriZe) (1876-1949) – qarTveli reJisori, saqarTvelos xelovnebis damsaxurebuli moRvawe (1941). moskovis lazarevis aRmosavluri enebis institutis damTavrebis Semdeg, 19021910 ww.-Si, eweoda profesiul sasceno moRvaweobas saqarTvelos TeatrebSi rogorc msaxiobi, xolo 1910 wlidan – rogorc reJisori. xelmZRvanelobda Teatrebs da dgamda speqtaklebs Tbilissa da saqarTvelos sxva qalaqebSi. iyo realisti xelovani, moskovis samxatvro akademiuri Teatris principebis propagandisti. didi warmatebiT dadga u. Seqspiris „makbeti“, h. ibsenis „nora“, e. toleris „kaci-masa“, heransis „imedis daRupva“, sofokles „oidipos mefe“, S. dadianis „guSindelni“.

110

Semkulia TeatrebiT

maTi axali qarTuli Teatri iyo ara mxolod SinaarsiT „nacionalisturi“, aramed formiTac erovnuli. is qarTuli tradiciuli da evropuli kulturis sinTezis safuZvelze axal mxatvrul sistemad Camoyalibda. mogvianebiT, swored „nacionalizmi“ iqca mTavar braldebad sandro axmetelis, kote marjaniSvilis da maTi mimdevrebisTvis (Tumca verc maT auares gverdi socialistur realizmsa da sabWoTa ideologiis gavlenas – erTi mxriv, formisa da meore mxriv, Tematikis aspeqtSi), rac qarTuli erovnuli TeatrisTvis kidev erTi tragediiT dasrulda: kote marjaniSvili 1933 wels gardaicvala da represiebs amiT „gadaurCa“, sandro axmeteli ki daxvrites, xolo maT mier Seqmnili erovnuli Teatris winaaRmdeg brZola marqsistul-leninurma partiam da cenzorebma (sabWoTa ideologiis momxreebma da yovelgvari erovnulis gamoxatvis mowinaaRmdegeebma) ufro adre daiwyes.

feri erovnuli, rac ki saqarTvelos (da sxva sabWoTa respublikebis) kulturaSi arsebobda, aramed saerTod waeSala iseTi cneba, rogoricaa erovnuloba da sabWoTa xelovneba „usqeso“ (uerovnebo) arsebad eqcia. yovel SemTxvevaSi, komunisturi partiis mTeli mcdeloba, gamyarebuli represiebiTa da iseTi Zlieri ideologiiT, rogoric socialisturi realizmia, kulturas yovelgvari gansxvavebulobis niSnebs ukargavda da erTsaxa Tu usaxur masad aqcevda adamianebsac da xelovnebis nawarmoebebsac. am periodis Teatri iyo ara qarTuli an, Tundac, rusuli, aramed sabWoTa – erTgvari surogati, romelsac namdvil xelovnebasTan saerTo araferi hqonda, nacrisferi, romlis arsebobis erTaderTi „gamarTleba“ iyo axali sabWoTa ideologiis am saSualebiTac gamyareba, individualurobis mospoba da masebis marTvis meqanizmebis iolad amuSavebisTvis niadagis momzadeba.

bolSevikurma xelisuflebam yvelaferi iRona, rom ara mxolod gaeqro yvelavalerian gunia (1862-1938) – qarTveli msaxiobi, reJisori, dramaturgi, kritikosi. moskovSi a. sumbaTaSvili-iuJinis daxmarebiT dauaxlovda moskovis mcire Teatrs da Seiswavla Teatraluri xelovneba. samSobloSi dabrunebis Semdeg, 1882 wels, v. abaSiZis xelmZRvanelobiT pirvelad gavida scenaze. paralelurad aqtiurad Caeba sazogadoebriv cxovrebaSi. 1883 wlidan moRvaweobda qarTul profesiul TeatrSi. gamoirCeoda didi scenuri momxibvlelobiT, STambeWdavi garegnobiT, SesaniSnavi xmiT, Zlieri temperamentiT. misi rolebia: otelo (u. Seqspiris `otelo~), mefe liri (u. Seqspiris `mefe liri~), oidiposi (sofokles `oidipos mefe~), kako-yaCaRi (i. WavWavaZis `kako-yaCaRi~), oTar-begi (a. sumbaTaSviliuJinis `Ralati~); redaqtorobda periodul gamocemebs, maT Soris, Jurnal „Teatrs“; daaarsa gazeTi „cnobis furceli“, iumoristuli Jurnali „niSaduri“; 1888 wels gamosca „saqarTvelos kalendari“; wlebis ganmavlobaSi saTaveSi edga qarTul dramatul dasebs; 1921 wlidan xelmZRvanelobda qarTul Teatrebs. mas mniSvnelovani Rvawli miuZRvis qarTul TeatrSi realisturi mimarTulebis damkvidrebasa da qarTvel profesional msaxiobTa aRzrdis saqmeSi. 1913 wlidan muSaobda kinoSi; man Seqmna da gadmoakeTa mravali piesa, maT Soris aRsaniSnavia: `da-Zma~, `aRlumi~, `siZe-simamri~, `naoxarze~, `rac ar gergeba, ar Segergeba~, `vais gaveyare, vuis Seveyare~; manve dawera libretoebi operebisaTvis z. faliaSvilis „daisi“, d. arayiSvilis „dinara“; aRsaniSnavia valerian gunias istoriuli narkvevi „qarTuli Teatri 1879-1889 ww.“.

111

xelovneba akaki faRava (1887-1962) – qarTveli reJisori. moskovis universitetis istoria-filologiis fakultetis rusuli enisa da sityvierebis ganyofilebaze swavlis paralelurad moskovis samxatvro Teatris studiaSi Seiswavla reJisoris xelovneba. k. stanislavskis, a.benuasa da vl. nemiroviC-danCenkosTan erTad monawileobda molieris „eWviT avadmyofis“ da „Zalad daqorwinebis“ dadgmaSi; 1915 wels samSobloSi dabrunda da muSaoba daiwyo quTaisis qarTul gimnaziaSi rusuli enisa da literaturis maswavleblad; Semdeg iyo reJisori quTaisis, baTumisa da Tbilisis TeatrebSi. man, miuxedavad bevri gaWirvebisa, 1920 wels Seagrova daqsaqsuli msaxiobebi, Seadgina dasi da speqtaklebis mosamzadeblad daba suramSi waiyvana, iqidan dabrunebulni ZaliT SeiWrnen artistuli sazogadoebis (dRevadeli rusTavelis Teatri) SenobaSi da `tartos~ speqtaklebis paralelurad Seudgnen qarTuli warmodgenebis gamarTvas; ase daiwyo im Teatrma arseboba, romelic dRes rusTavelis saxeliT aris cnobili; 1922 wels akaki faRavam TbilisSi safuZveli Cauyara Teartalur studias, romelsac 1924 wels Teatraluri institutis uflebebi mieniWa, xolo 1939 wels SoTa rusTavelis saxelobis Teatralur institutad gadakeTda; akaki faRava wlebis manZilze iyo am institutis proreqtori da Teatris istoriis kaTedris gamge; aRsaniSnavia, rom man 1924 wels Tbilisis konservatoriasTan Camoayaliba saopero studia da saopero klass xelmZRvanelobda; akaki faRava saTaveSi edga saqarTveloSi Teatraluri sazogadoebis daarsebis saqmesac.

qarTulma Teatrma erovnuli saxe mxolod XX saukunis 50-iani wlebis meore naxevarSi daibruna. stalinis gardacvalebis Semdeg saxelmwifo politika Seicvala, „daTbobis“ periodma cenzuris simZime odnav Seamsubuqa da qarTuli Teatris (saerTod, qarTuli xelovnebis) istoriis axali epoqa daiwyo. im dros qarTuli Teatrebis karebi SeaRes arCil CxartiSvilma, mixeil TumaniSvilma, dodo aleqsiZem, giga lorTqifaniZem, mogvianebiT ki – robert sturuam, Temur CxeiZem, gizo Jordaniam, nana xatiskacma, medea kuWuxiZem, rezo mircxulavam da maTi Taobis sxva reJisorebma, mweral-dramaturgebma da scenografebma. maT, vinc axal Teatralur enaze SeZles saubari, Seqmnes axali qarTuli Teatri, dRemde rom movida.

XXI saukunis saqarTvelo kvlav `Semkulia TeatrebiT~. Teatrebs speqtaklebi amSvenebs. speqtaklebs reJisorebi dgamen mxatvrebTan (scenografebTan), kompozitorebTan an/da musikalur gamformeblebTan, qoreografebTan, mTavari da aramTavari rolebis Semsrulebel msaxiobebTan erTad.

112

qarTveli dramaturgebi piesebs weren, mTargmnelebi ucxoeli dramaturgebis nawarmoebebs Targmnian (zogi didi xnis winaa Targmnili da reJisorebi an maT iyeneben, an dramaturgebTan, literatorebTan, mwerlebTan erTad xelaxal redaqcias ukeTeben, Tanamedrove enasa da scenas argeben. zogjer aWarbeben xolme am mcdelobaSi da sruliad kargaven piesebis xasiaTs, avtorebis xelweris Taviseburebebs, zogjer – im ambavsac ki, ris gamoc Rirs ama Tu im piesis dadgma). erTi sityviT, Teatraluri cxovreba Cveulebrivad grZeldeba da reJisorebis, msaxiobebis, scenografebis, qoreografebis, dramaturgebis ricxvi uwyvetad izrdeba da icvleba. ramdenime aseul dadgmas qarTuli Teatris istoriidan axal-axali speqtaklebi emateba, romelTagan zogi istorias darCeba da yovelTvis gaixseneben, zogi sezonis bolomdec ver miatans, 2-3 Cvenebis Semdeg moixsneba da gaqreba. mag-

Semkulia TeatrebiT

vasil (vaso) abaSiZe (1854-1926) – qarTveli dramaturgi, mTargmneli da msaxiobi. Seqmna mravali kolorituli saxe. eweoda reJisorul moRvaweobasac. dawera ramdenime piesa, Targmna da gadmoakeTa mravali komedia, vodevili da opereta. 1885 wels daaarsa gazeTi „Teatri“. Seadgina da gamosca piesaTa da saestrado masalaTa krebulebi. mis saxelTanaa dakavSirebuli qarTuli Teatris aRorZineba. vaso abaSiZis saxelobisaa Tbilisis musikaluri komediis Teatri.

aRsaniSnia, rom SemoqmedebiTi konfliqti hqonda rusuli Teatris or reformatorsac – stanislavskisa da nemiroviC-danCenkos (romlebic, azrTa sxvadasxvaobis miuxedavad, marTalia, erTmaneTis mxatvrul principebs ar iziarebdnen, magram aRiarebdnen). maTi konfliqtis arsi is iyo, rom stanislavski, pirvel rigSi, msaxiobis ostatobas aniWebda upiratesobas, rolSi Rrmad Sesvlas, misi ganwyobis Seqmnas, nemiroviC-danCenko ki – Canafiqris, problemis gaxsnisa da reJisuruli gadawyvetis sakiTxebs da am yvelafris arsSi msaxiobis Seyvanas. kote marjaniSvilma da sandro axmetelma es orive xedva gaaerTianes da erovnuli Teatris niSnebisa da formebis mimarTuleba daumates. Camoayalibes erovnuli Teatris saxe.

`stanislavskis sistema~ – sasceno xelovnebis, samsaxiobo ostatobis sistema, romelic SeimuSava rusma msaxiobma, reJisorma da Teatris Teoretikosma konstantine stanislavskim (1863-1938) da romelic gulisxmobs rolis arsSi cnobier wvdomas, personaJad gaazrebul gardasaxvas fsiqologiuri saxis Seqmnis mizniT. safuZvlad udevs msaxiobis TamaSis sam teqnologiur safuZvelze ageba – xeloba, warmodgenis xelovneba da gancdis xelovneba. amis misaRwevad arsebobs sagangebod SemuSavebuli swavlebis meTodika, specialuri savarjiSoebi da varjiSebi. stanislavskis sistemas iyeneben rogorc qarTul samsaxiobo da yofil sabWoTa respublikebis Teatralur skolebSi, aseve evropul da amerikul saxelovnebo saswavleblebSi. magaliTd, aSS-Si li strasbergis studiaSi, romelic damTavrebuli aqvT cnobil msaxiobebs – pol niumens, dastin hofmans, jein fondas, robert de niros, merilin monros, marlon brandosa da a.S.

ram esec istoriis nawilia, rogorc yovelTvis iyo, karg speqtaklebs cudi cvlis, cuds – kargi, saSualos – ukeTesi da „aranairs“ – brwyinvale, saintereso da uintereso, mniSvnelovani da umniSvnelo. dRes qarTuli Teatris saxes qmnian individebi, romlebsac aqvT Zala, ar „dascildnen“ Teatrs da ar dascildnen mayurebels, imoqmedon sakuTari gulis karnaxiT da Tan gaiyolon sazogadoeba, adamianebis didi jgufebi da isini rogorc sakuTar, aseve Teatraluri xelovnebis Tayvanismcemlebad aqcion. dRevandeli qarTuli Teatri hgavs kaleidoskops, romlis nawilebic (mimzidvelica da TvalismomWrelic, daxvewilica da ugemovnoc) moZraoben, icvlebian da damoukidebel kompoziciebad lagdebian, mowesrigebul, Tavmoyril, gawonasworebul, magram sakuTar TavSi Caketil-moqceul minis namsxvrevebad; kaleidoskops, romelic bevris, mravali wlisa da qveynis gamocdilebas eyrdnoba, magram aqvs sakuTari saxe, sakuTar – mSobliur enaze metyveli da qarTulia.

113

kiberusafrTxoebis rCevebi

aTvis T l e s a l k s o r c m u i b e v kiberhigienis rCe ჩვენ მრავალმხრივ ვიყენებთ ინტერნეტს: ვესაუბრებით მეგობრებს, ვთამაშობთ ონლაინთამაშებს, ვიწერთ მუსიკას, ვუყურებთ გადაცემებს. ხშირად იმავე კომპიუტერით უფროსები ინტერნეტს, გართობის გარდა, ბიზნესისა და სამუშაოსათვის იყენებენ. კომპანიები ინტერნეტის მეშვეობით მართავენ საქმიანობას, გადარიცხვებს, ტრანსპორტს და სხვა მნიშვნელოვან ყოველდღიურ საკითხებს. თუ ჩვენს ტელეფონს ან ტაბლეტს მშობლები კომპანიის ქსელში შეაერთებენ, შესაძლოა მთელი ქსელი დაზიანდეს.

ra SegviZlia gavakeToT usafrTxo onlaincxovrebisaTvis? saWiroa davicvaT igive wesebi, rac realur cxovrebaSi „quCis gadakveTisas gaixedeT orive mxares“ მშობლების თანხმობის გარეშე ნუ მიუერთდებით ჯგუფს, ნუ მიიღებთ მონაწილეობას კონკურსში, შეჯიბრებაში და ნუ გააზიარებთ პერსონალურ ინფორმაციას! პერსონალურ ინფორმაციას წარმოადგენს თქვენი სახელი, მისამართი, ასაკი, ტელეფონის ნომერი, დაბადების თარიღი, სკოლის ნომერი და სხვა ფაქტები თქვენ შესახებ!

ar vesauboT ucxoebs ნუ დაამყარებთ ონლაინურთიერთობას უცხოსთან და არასდროს დათანხმდეთ მასთან შეხვედრას! დაუყოვნებლივ აცნობეთ უფროსებს, თუკი უცხო დაგიკავშირდათ ჩატის, სმს-ის ან ელფოსტის მეშვეობით!

„yvelaferi, rac brwyinavs, oqro ar aris“ ნუ ენდობით წერილს ან მესიჯს, რომელიც ანკეტის შევსების ან ლინკზე გადასვლის სანაცვლოდ გთავაზობთ უფასო მობილურს, კინოს ბილეთებს, თამაშებს, სენსაციურ ამბავს. ძალიან ხშირად ეს არის ჰაკერების ხრიკი, რომ გამოგტყუონ პერსონალური ინფორმაცია, ამიტომ არ გახსნათ ასეთი წერილი და არ შეასრულოთ მოთხოვნილი მოქმედება.

გაუზიარეთ თქვენი ცოდნა თქვენს მეგობრებს ან იმათ, ვინც თქვენზე ნაკლებად იცნობს კიბერსაფრთხეებს და თქვენზე ნაკლებად დაცულია ონლაინსივრცეში. გახდით უსაფრთხო ქცევის კარგი მაგალითი გარშემო მყოფთათვის!

114

gaicaniT: fiSingi ინტერნეტთაღლითობის ტექნოლოგია, რომელიც იყენებს ტექსტს, წერილს ან pop-up ფანჯარას იმისათვის, რომ გამოგტყუოთ პერსონალური ან ფინანსური ინფორმაცია და გამოიყენონ ის სხვა დანაშაულისათვის.

kiberbulingi ნებისმიერი სახის მიუღებელი ქცევა, რომელიც შეიძლება განხორციელდეს ინტერნეტით: დაცინვა, დაშინება, მუქარა, დამამცირებელი ფრაზები, სურათების ან პოსტების დამამცირებელი მიზნით გამოყენება, ადამიანის დამცირების ან დაცინვის მიზნით გვერდის ან ჯგუფის შექმნა და ა. შ.

aTvis kiberhigienis rCevebi ufrosklaselT იტერნეტი ჩვენი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. მოსწავლე ტექნოლოგიებს სულ უფრო ხშირად იყენებს სასწავლო მიზნებით თუ გასართობად. ციფრული სამყარო საშუალებას გვაძლევს მივიღოთ სულ უფრო მეტი ინფორმაცია, ჩავაბაროთ ტესტები, ვისარგებლოთ ონლაინსწავლების ფორმატით, შევავსოთ უმაღლესი სასწავლებლების აპლიკაციები. სათამაშო კონსოლები, სმარტფონი, ტაბლეტი თუ კომპიუტერი მოსწავლეს სწავლისა თუ გართობის უამრავ შესაძლებლობას სთავაზობს, თუმცა ასევე დიდია ონლაინსაფრთხეების რისკი. სასკოლო ასაკში უსაფრთხო ინტერნეტჩვევების განვითარება დაგეხმარებათ მიიღოთ სწორი გადაწყვეტილებები, გაუზიაროთ თქვენს მშობლებსა და ახლობლებს უსაფრთხო ონლაინცხოვრების უნარები.

115

kiberusafrTxoebis rCevebi

rCevebi moswavleebs: ენდეთ თქვენს შეგრძნებებს: თუ გაქვთ განცდა, რომ ონლაინ არასწორად იქცევით, შეწყვიტეთ ეს ქმედება!

STOP

დაფიქრდით, სანამ იმოქმედებთ: ნუ გახსნით უცხოთა წერილებს და ნუ ჩამოტვირთავთ დანართს!

#@*(

გაანდეთ მშობელს, მასწავლებელს ან მათ, ვისაც ენდობით, თუკი ვინმეს ონლაინქმედებამ თქვენში დისკომფორტი გამოიწვია!

დაიცავით თქვენი პირადი ინფორმაცია: ნუ გაუზიარებთ თქვენს სახელს, მისამართს, ტელეფონს და სკოლის ნომერს რომელიმე აპლიკაციას და ინტერნეტს!

გამორთეთ თქვენი GPC ლოკაციის სისტემა და კამერა, როდესაც არ იყენებთ!

ნუ გამოაქვეყნებთ თქვენს ადგილსამყოფელს – ასე აირიდებთ თავიდან კიბერდევნას!

რეალური ცხოვრების მსგავსად, ონლაინაც სხვას მოექეცით ისე, როგორც გინდათ, რომ თქვენ მოგექცნენ. ნუ დაჩაგრავთ და ნუ ეტყვით სხვას იმგვარ რამეს, რაც მას ტკივილს მიაყენებს ან პრობლემებს შეუქმნის! #@*(

დაიცავით თქვენი მობილური ან ტაბლეტი პინკოდით და პაროლით!

გამოიყენეთ არანაკლებ რვა სიმბოლოსგან შემდგარი პაროლი, რომელიც შეიცავს დიდ და პატარა ასოებს, სიმბოლოებს, პუნქტუაციის ნიშნებს. არავის გაანდოთ პაროლი!

დაფიქრდით, სანამ დაპოსტავთ! კიბერსივრცეში „DELETE“ ღილაკი არ მუშაობს!

kiberdanaSaulis SemTxvevaSi acnobeT Sinagan saqmeTa saministros cxel xazs

116

112

iciT Tu ara, rom? მონაცემთა გადაცემის უსადენო ტექნოლოგია “Bluetooth” საშუალებას იძლევა გადაიცეს მონაცემები ყოველგვარი დამაკავშირებელი სადენების გარეშე სხვადასხვა ტიპის მოწყობილობებს შორის, როგორებიცაა: მობილური ტელეფონები, პერსონალური კომპიუტერები, პრინტერები, ციფრული ფოტოაპარატები, მაცივრები, კონდიციონერები, მიკროტალღოვანი ღუმელები და სხვა.

ამ ტექნოლოგიის სახელი ვიკინგების მეფე ჰარალდ „ლურჯკბილასაგან“ მომდინარეობს (დანიურად Harald Blatand Gormsen, ინგლისურად Harald "Bluetooth" Gormsson, მეფობდა დაახლ. 958-986 წწ.), რომელმაც 958 წელს გააერთიანა დანიისა და ნორვეგიის სამეფოები. არსებობს გადმოცემა, რომ მეტსახელი "Bluetooth" ჰარალდს დაზიანებული ლურჯი (ნაცრისფერი) კბილის გამო შეარქვეს. სხვა ვერსიით, ჰარალდს ძალიან უყვარდა კენკრა და მის კბილზე, არასათანადო ჰიგიენის გამო, ხშირად იყო მოცვის მოლურჯო კვალი.

საყოველთაოდ ცნობილი ნიშანი კი ორი სკანდინავიური რუნის – ჰარალდის ინიციალების კომბინაციითაა მიღებული.

ufro meti kiberusafrTxoebaze https://www.facebook.com/cysec.ge/ 117

krosvordi

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13 14

15 16 17

18

19

20

21 23

22

24

25 26

27 28 30

31

29

32

33 34

35 36 40

37

41

42

38

44 46

39

43 45

47

48

49 51

50 52

53

54 55 57

58

56 59

60 61

62

63 64

65 66

67

68

69 70

71

72 74

73 75 78

76

79

77

80 81 82

1. XX saukunis didi germanulenovani mwerali, romlis naSromTa umravlesoba mxolod misi gardacvalebis Semdeg gamoqveynda. 2. saWmlis an sxva nivTierebis Tviseba. 4. iugoslaviis kompartiis lideri, qveynis premier-ministri da Semdgom iugoslaviis pirveli prezidenti. 5. jogi. 7. infeqciuri daavadeba, igivea rac tuberkulozi. 8. saxviTi xelovnebis dargi, aqvs moculobiTi forma da sruldeba magari an plastikuri masalebisgan. 9. saxelmwifo xelisuflebis organos an Tanamdebobis piris gansakuTrebuli ufleba, upiratesoba. 10. piri, romelmac TviTneburad miatova samxedro samsaxuri an Tavi aarida jarSi gawvevas. 11. samsaxurebriv asparezze, sazogadoebaSi adgilis damkvidrebisa da warmatebis miRwevisaken mimavali gza. 12. sxvadasxva, xSirad sawinaaRmdego principebis, Sexedulebebis, Teoriebis, mxatvruli elementebis meqanikuri, arabunebrivi Serwyma. 14. sigrZis sazomi Zveleburi rusuli erTeuli, udris 1,06km.-s. gamoiyeneboda metruli sisitemis SemoRebamde. 17. raime sportuli varjiSis calkeuli moZraoba. 19. uZravi, calke mdgomi sagani (mag., xe, koSki da misT.), romelic kargad Cans da gamodgeba adgilmdebareobaSi gasarkvevad. 20. msoflmxedveloba, romelic uaryofs eTikuri normebis, qcevis wesebis an zogadad adamianis arsebobis raime azrs, mizans. 23. sagangebo sasamarTlo. 24. dawesebuleba, sadac ideba msxvili finansuri da savaWro garigebebi. 28. perioduli sxdoma, romelsac atareben warmomadgenlobiTi organoebi, sasamarTlo, samecniero dawesebulebebi da sxv. 29. cxovelTa samyaro. 32. SemTxveva, romelic warmoadgens nimuSs an gamarTlebas Semdegdroindeli msgavsi SemTxvevebisaTvis. 34. adamianis Tandayolili (fizikuri da fsiqikuri) SesaZlebloba, potenciali. 35. kamaTi, polemika. 36. visime an risame Rirsebis, avtoritetis, prestiJis SebRalva; saxelis gatexa, ndobis dakargva. 37. utyeo, swori, balaxiT dafaruli sivrce mSrali havis zonaSi. 39. sityva, romelic zustad gadmoscems mecnierebis, teqnikis, xelovnebis raime dargis garkveul cnebas. 42. samxedro nawilebi, romlebic ganlagebuli arian mudmivad an droebiT ama Tu im dasaxlebul punqtSi, gamagrebul raionSi. 43. mdinare aRmosavleT saqarTveloSi. 44. regioni Zvel axlo aRmosavleTSi, teritoria mdinare tigrossa da evfrats Soris. 45. calkeul sazogadoebaTa, organizaciaTa kavSiri. 46. ukeTes mdgomareobaSi yofna (vinmesTan, ramesTan SedarebiT). 48. matareblis Semadgenloba, avtokolona an TviTmfrinavTa jgufi, romelsac miaqvs tvirTi an mihyavs xalxi

118