HENRIK WEST: Kven kan seia ut den glede – Folkelege salmetonar frå Setesdal

Innhald Føreord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 5 Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 9 Teikn og forkortingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 13 I Lovsong og takk . . . . . . . . . nr. 1–4 . . .

II Jul . . . . . . . . . . . . . . . . . nr. 5–9 . . .

III Nyttår . . . . . . . . . . . . . . . nr. 10 . . .

IV Pasjon og påske . . . . . . . . . . nr. 11–14 . . .

V Helgetorsdag . . . . . . . . . . . nr. 15–16 . . .

VI Den heilage ande . . . . . . . . . nr. 17–21 . . .

VII Omvending . . . . . . . . . . . . nr. 22–24 . . .

VIII Fred og glede . . . . . . . . . . . nr. 25–29 . . .

IX Trengsel og trøyst . . . . . . . . . nr. 30–32 . . .

X Pilegrimsferda . . . . . . . . . . nr. 33–35 . . .

XI Von og himmellengt . . . . . . . nr. 36–40 . . .

XII Morgon og kveld . . . . . . . . . nr. 41–44 . . .

s. 15 s. 29 s. 51 s. 57 s. 75 s. 83 s. 101 s. 113 s. 131 s. 145 s. 159 s. 181

Supplerande opplysingar . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 197 Illustrasjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 205 Alfabetisk tittelregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 207

Føreord Då eg kom til Setesdal sommaren 2015 for å arbeide som organist i Valle og Bykle, var dei folkelege salmetonane stort sett ukjende for meg. Men eg vart snart merksam på denne kulturarven, som har vore i levande bruk i Setesdal lenger enn dei fleste andre stader. Mange har framleis desse tonane i hjarto og set dei svært høgt.

Mi eiga interesse vart vekt ikkje minst gjennom samarbeidet med lokale utøvarar i samband med konsertar, gudstenester og anna. Ut av dette voks det eit ynske om å få høve til å gå meir i djupna av denne tradisjonen – med tanke på å kunne bruke han aktivt i det kyrkjemusikalske arbeidet mitt. Etter at song, dans og spel ifrå Setesdal kom på UNESCO-lista over immateriell kulturarv i desember 2019, vart prosjektet med salmetonane endå meir aktuelt.

Då eg gjekk i gang med arbeidet i januar 2020, vart eg svært overraska over at det ikkje var nokon som hadde teke føre seg denne delen av kulturarven i Setesdal før og skrive om han. Difor måtte eg ta til heilt frå grunnen av med fleire månader med arkivarbeid for å få oversikt over materialet og forstå dei ulike laga i tradisjonen. Det var ikkje før det var gjort, at eg kunne byrje å sortere og velje ut stoff til denne samlinga. Sidan kom det eit omfattande arbeid med å leggje til rette både tekstar og melodiar til utgjeving.

Det er knytt mange og nesten uoverstigelege vanskar til det å setje om folkelege salmetonar til noteskrift. Somme vil kanskje til og med meine at denne tradisjonen er av ein slik natur at han berre kan finnast munnleg. Eg har likevel kasta meg ut i denne utfordringa med stort frimot. Kjennskapen til og ikkje minst bruken av dei folkelege salmetonane minkar, og det repertoaret som er i levande bruk, vert stadig mindre. Dessutan er desse salmane no fyrst og fremst i bruk som solistiske innslag, medan funksjonen deira som allsong stort sett er vekke. Difor meiner eg at omsetjinga til noteskrift er heilt naudsynt viss tradisjonen skal ha ein sjanse til å leve vidare utanfor ein svært snever krins og ei reint solistisk framføring.

5

Samtidig må ein hugse at i motsetnad til andre delar av den folkelege songtradisjonen så har dei «religiøse» folketonane opphavet sitt i ein skriftleg tradisjon, både når det gjeld tekst og melodi. Dessutan har den munnlege tradisjonen alltid vore knytt til og hatt ein vekselverknad med den skriftlege tradisjonen. Difor er det ikkje noko unaturleg i at tradisjonen no vert fest på trykk. Denne utvekslinga mellom munnleg og skriftleg tradisjon har skjedd om att og om att gjennom heile salmehistoria.

Heilt sidan midten av 1800-talet har ulike krefter teke til orde for at dei folkelege salmetonane burde få den plassen dei fortener, i norske salme- og koralbøker, men vegen dit har vore lang og smal. Med tanke på den enorme mengda av melodiar som er registrerte rundt om i landet, utgjer dei framleis ein svært liten del av koralboka. Men eg for min del er overtydd om at viss denne eineståande norske salmearven skal ha ein sjanse til å halde seg i levande bruk mellom folk, må det skje fyrst og fremst i gudstenesta. Difor har hovudføremålet med denne samlinga vore å lage ei praktisk utgåve av eit mindre utval folkelege salmetonar til notidig bruk i gudstenesta. Dette har vore styrande for både utval og tilrettelegging av tekstar og melodiar til denne samlinga.

Ein levande tradisjon er aldri statisk, det gjeld også dei folkelege salmetonane. Dei har forandra seg gjennom tidene, både når det gjeld bruk og musikalsk utforming. Difor har eg tru på at desse melodiane kan få eit nytt liv med ei samling som denne, og at dette vil ha ein verdi i seg sjølv, endå om det klingande resultatet kanskje ikkje vert nøyaktig som i den munnlege tradisjonen. Det er sjølvsagt ikkje råd å tileigne seg den tradisjonelle syngjemåten berre ved å studere notane i denne boka. Men for den som vil lære å syngje på den gamle måten, kan notane brukast som ei skisse over melodien, til dømes i kombinasjon med opptak.

6

Det er ikkje tvil om at tilrettelegginga av stoffet ber preg av den som har utført arbeidet. Ingen andre ville ha gjort nett dette utvalet av folketonar og forma dei på nett denne måten. Mykje kunne vore gjort annleis, og noko kunne sikkert også vore gjort betre. Det er likevel mitt håp at samlinga vil verte teken imot med nyfikne, og at ho kan verte til glede og inspirasjon for mange. Alle kommentarar og forslag til forbetringar vert mottekne med takk!

I tillegg til denne praktiske samlinga er planen å gje ut ei meir vitskapleg og fullstendig utgåve av dei folkelege salmetonane frå Setesdal.

Den vil også romme ein grundig historisk gjennomgang av tradisjonen, noko som diverre vert for omfattande for denne boka. Vidare jobbes det med å etablere ei nettside (www.setesdalssalmar.no) der ein kan få oversikt over stoffet og lyde til både gamle og nye opptak.

Her vil det også vere mogleg å finne informasjon om kor- og orgelverk som er komponerte i tilknyting til salmetonar frå Setesdal.

På denne plassen vil eg også seie takk til sokneråda og kyrkjeverjene i Bykle, Valle og Hylestad. Dei gav meg høve til å bruke arbeidstid på dette prosjektet i ein periode der dei fleste andre kyrkjelege aktivitetar har lege meir eller mindre i dvale. Vidare ei stor takk for godt samarbeid til Agder folkemusikkarkiv ved Harald Knutsen, som har vore til stor og uunnverleg hjelp gjennom heile prosessen. Eg er også svært takksam for all hjelp eg har fått frå Statsarkivet i Kristiansand og velviljuge medarbeidarar på Nasjonalbiblioteket i Oslo, som mellom anna sytte for at manuskripta til Knut Jonson Heddi vart digitaliserte. Takk til Leonhard Jansen, leiar av Setesdalsmuseet, for mange verdifulle opplysingar om stort og smått. Takk til Irene Bergheim og Þröstur Eiríksson for mange verdifulle meiningsutvekslingar, ikkje minst om tilrettelegginga av notane. Takk til dei lokale informantane mine, som har vist stor interesse for prosjektet: Kirsten Bråten Berg, Birgit Rike Lund, Tone Rysstad, Rønnaug Torvik og Sondre Bratland. Endeleg ei stor takk for godt samarbeid til Lyche Musikkforlag ved Jan Stefan Bengtsson, som viste interesse for å gje ut denne boka.

7

Eg er svært takksam for at folk på alle kantar har vore så imøtekomande og vist slik interesse for prosjektet. Utan hjelpa og engasjementet dykkar hadde eg ikkje kome i mål! Samtidig vil eg understreke at eg sjølvsagt tek på meg det fulle ansvaret for den endelege utforminga av innhaldet i boka.

Eg vil tileigne denne boka til kyrkjelydane i Bykle, Valle og Hylestad, med håp om at de vil ta vare på denne tradisjonen og bere han vidare til slektene som skal kome.

Valle, mai 2021 Henrik West

8

Innleiing Mesteparten av melodiane i denne samlinga stammar frå Bykle, Valle og Hylestad, som i høg grad har ein felles tradisjon. Frå Bygland er det samla inn markant mindre stoff enn frå Øvre Setesdal. Dette er hovudårsaka til at berre tre melodiar i samlinga stammar derifrå (nr. 3, 20 og 41). Det skal likevel seiast at ein del av melodiane frå Øvre Setesdal også er dokumenterte med opptak frå Bygland. I tillegg har eg teke med tre melodiar frå Åseral (nr. 8, 17 og 43) og eit par melodiar frå andre delar av landet (nr. 12 og 35).

Dei gamle salmetonane kan grovt delast inn i tre kategoriar som har ulik bakgrunn og karakter. Eg har hatt som eit medvite mål at dei tre gruppene skal vere likeleg representerte i samlinga. Eg skal kort gå gjennom dei tre gruppene kvar for seg: 1. Kingo-tonar Dette er den eldste gruppa av melodiar. Dei går tilbake til «Kingos salmebok» frå 1699, som var i bruk i Setesdal heilt fram til slutten av 1800-talet. Melodiane er folkelege «omsyngingar» av gamle koralmelodiar som stort sett alle går tilbake til reformasjonstida eller før. Denne tradisjonen oppstod truleg i løpet av 1700-talet og var i levande bruk i gudstenesta i Valle og Hylestad fram til ca. 1880, medan han levde vidare noko lenger i Bykle. Mesteparten av melodiane har berre overlevd takk vere den lokale folkeminnesamlaren Knut Jonson Heddi, som skreiv ned Kingo-tonar på slutten av 1800-talet, då tradisjonen heldt på å døy ut. Berre gravferdssalmane (nr. 15, 21 og 32) og nyttårssalmen (nr. 10) levde vidare etter den tid. Frå dette tradisjonslaget finst det opptak og nedteikningar av i alt ca. 25 melodiar frå Setesdal. Av desse er 14 med i denne samlinga.

2. Melodiar til Brorson sine salmar H.A. Brorson sine eigne salmar og omsetjingar av tyske salmar vart folkeeige fyrst og fremst i kraft av dei haugianske vekkingane på byrjinga av 1800-talet, eit heilt hundreår etter at Brorson skreiv desse tekstane. Berre eit fåtal av desse salmane kunne syngjast til kjende melodiar, og dei melodiane som fanst i samtidige koralbøker, fekk 9

aldri noko folkeleg gjennomslag. Difor vart det skapt tallause nye folkelege melodiar til desse tekstane både i Danmark og Noreg.

Mange av desse melodiane vandra frå bygd til bygd, ofte med omreisande predikantar som tradisjonsberarar. Ein god del av dette stoffet er difor felleseige for mange bygder, om enn i ulike variantar.

Det er karakteristisk for desse melodiane at dei ofte er litt enklare enn dei eldre «Kingo-tonane». Frå dette tradisjonslaget finst det opptak og nedteikningar av i alt ca. 30 melodiar frå Setesdal. Av desse er 14 med i denne samlinga.

3. Åndelege songar Desse melodiane stammar frå den andre bylgja av vekkingar på slutten av 1800-talet og byrjinga av 1900-talet og det bedehusmiljøet som voks ut av desse vekkingane. Medan denne perioden elles var prega av ein flaum av nye melodiar som kom frå engelsk-amerikanske vekte krinsar, til dels via Sverige, heldt ein fast ved den gamle tradisjonen i Setesdal og anten skapte nye melodiar i den gamle stilen eller tilpassa dei framande melodiane til det tradisjonelle tonespråket.

Melodiane frå denne perioden er i mykje større grad enn dei tidlegare felleseige for eit større område. Svært mange av melodiane frå Setesdal frå denne perioden er sams for særleg Telemark eller Sørlandet eller begge områda. Frå dette tradisjonslaget finst det opptak og nedteikningar av i alt ca. 25 melodiar frå Setesdal. Av desse er 16 med i denne samlinga.

Dette er som sagt berre ei grov inndeling, og det er ikkje alltid like eintydig kva gruppe ein bestemt melodi høyrer til. Likevel kan denne inndelinga hjelpe ein til å forstå og kjenne att dei ulike laga i tradisjonen. I kommentarane til kvar einskild salme har eg prøvd å setje særleg melodiane og i mindre grad tekstane inn i ei historisk ramme.

Melodiane i denne samlinga er stort sett godt dokumenterte med anten opptak eller nedteikningar – eller begge delar. I Agder folkemusikkarkiv finst det rundt 1500 opptak av religiøse folketonar frå Setesdal. Mange melodiar er dokumenterte med 20–30 opptak.

Det tyder at det som regel finst mange og ofte nokså ulike variantar av kvar einskild melodi.

10

Som allereie nemnt i føreordet er notane i denne samlinga fyrst og fremst lagde til rette med tanke på kyrkjelydssong. Difor er det ofte dei enklaste og mest taktfaste variantane av melodiane som er lagde til grunn for notane. Samtidig har eg prøvd å finne fram til ei sams «grunnform» bak dei mange ulike variantane. Det er ikkje teke omsyn til såkalla kvarttonar. Med tanke på at desse melodiane skal kunne brukast til allsong med orgel til, er alt notert innanfor rammene i det vanlege dur-moll-systemet. Dei melodiane som finst i både dur- og mollvariantar eller med kvarttonar, har eg stort sett konsekvent notert i moll. Dei såkalla krullane, det vil seie dei små forsiringane (utsmykkingane) av melodien som er så karakteristiske for denne songstilen, er eit eige problemfelt. Som regel er det nokså stor variasjon frå utøvar til utøvar, ja, til og med frå vers til vers hjå den same utøvaren. Som hovudprinsipp har eg berre teke med dei krullane som er sams for dei fleste utøvarane, og som eg har vurdert at «høyrer til» melodien. Dei sjeldnare, meir personlege og ofte mindre vektlagde krullane er derimot utelatne.

Det har vore eit overordna mål å skape eit notebilete som er så enkelt og lettleseleg som råd, men utan at ein gjer skade på melodiane. Mange folketonar har fått ei temmeleg hardhendt handsaming i prosessen frå munnleg, folkeleg tradisjon til notar i ei koralbok. I arbeidet har eg prøvd å finne ein veg mellom to grøfter: på den eine sida ei fullstendig omforming til «stiv koral», der ein dårleg kjenner att melodien, og på den andre sida ei fullstendig nøyaktig nedskriving ut ifrå eitt bestemt opptak. Det siste gjev nesten alltid eit svært uoversiktleg notebilete som i praksis vil vere stort sett uleseleg og dermed ubrukeleg for folk flest. Melodiane i denne samlinga er alle meir eller mindre forenkla, men eg vonar likevel at «ånda» i dei er teken vare på.

På dei historiske opptaka er det stor variasjon i tonelægje. Melodiane i denne samlinga er sette i eit tonelægje som er i samsvar med nivået i moderne koralbøker, og som passar til allsong med orgel.

Dei fleste av melodiane i denne samlinga er forsynte med den teksten som vert brukt i den folkelege tradisjonen, men i einskilde tilfelle er melodien her knytt til ein annan tekst (nr. 3, 19, 21 og 32). Nærare 11

opplysingar om dette finn ein i dei fortløpande kommentarane og i dei supplerande opplysingane bakarst i boka. Ein del bokmålstekstar er bytte ut med tekstar på nynorsk. Når det gjeld bokmålstekstane, har eg gjort det motsette av det som er vanleg i nyare salmebøker, og ikkje hatt noko mål om ei einskapleg og moderne språkform. Mange av desse tekstane skil seg difor frå den forma som finst i nyare salmebøker. Nærare opplysingar om dette finst også bakarst i boka. Som i vanleg folkeleg språkbruk bruker eg ordet vers i tydinga ’strofe’.

12

Teikn og forkortingar

?

Teksten er omarbeidd på eit seinare tidspunkt Opplysinga eller tolkinga er usikker

T tekst O omsetjing M melodi mel. melodi orig. original sml. samanlikn t. takt tr. transkripsjon v. vers (= strofe) var. variant(ar)

L LR Nn NoS N13 SB1955 SB1983 MB1956

MB1987 DDS1953 DDS2002 LML KNK NoKo

Salme- og koralbøker Landstads salmebok Landstads reviderte salmebok Nynorsk salmebok Norsk Salmebok 1985 Norsk salmebok 2013 Sangboken Syng for Herren 1955 Sangboken Syng for Herren 1983 Melodiboken for Sangboken Syng for Herren og Ungdomssang 1956 Melodiboken for Sangboken Syng for Herren 1987 Den Danske Salmebog 1953 Den Danske Salmebog 2002 L.M. Lindemans koralbok Koralbok for den norske kirke 1926 Norsk Koralbok 1985

Personar og institusjonar AF Agder folkemusikkarkiv CE Catharinus Elling HW Henrik West KJH Knut J. Heddi NB Nasjonalbiblioteket OMS O.M. Sandvik

13

I. LOVSONG OG TAKK

Utsnitt av biletserie med dei ti bod, 1500-talet. Rygnestadtunet

Denne salmen var opphavleg skriven på bokmål av Lars Oftedal til songboka «Basunrøst og Harpetoner», som han sjølv gav ut i mange opplag frå 1870. Salmen hadde då sju vers med seks linjer kvar, men seinare vart han redigert til ei kortare form med berre fire vers med fire linjer kvar. Det var denne korte varianten som Anders Hovden seinare omsette til nynorsk.

Lars Oftedal viser til melodien «Å hvor salig det skal blive» (sjå nr. 38).

Melodien til «Kven kan seia ut» kan tolkast som ein forkorta og omforma variant av denne melodien. Andre halvdel av melodien finst i fleire variantar. Det finst gamle opptak som dokumenterer den forma som finst i song- og salmebøker. Her gjev eg att ein annan variant.

16

Lovsong og takk

1. Kven kan seia ut den glede, Pag

Kven kan seia ut den glede

1

Lars Oftedal 1892 O Anders Hovden 1927 T M Folketone frå Setesdal

# & 89 œ

1. Kven kan seia ut den glede

j œ œ

j œ œ

Kven kan sei - a

ut

j #œ œ .

den

œ

œ.

gle - de

å

œ J

få

# & œ . œ . œ œ œ œ . œ . œ œJ œ . œ Jœ œ Jœ ve - ra

Kris - ti

brud,

gå med krans og

# j & œ œj œ . # œ œj œ . œ œ œ œ # œ  . kle - de heim til him - me - len,

til

Gud!

kvi - te

œ.

1. Kven kan seia ut den glede å få vera Kristi brud, gå med krans og kvite klede heim til himmelen, til Gud? 2. Før eg låg i synd og våde, tung var all min gang og veg.

Då kom Jesus med sin nåde, å kor glad han gjorde meg!

3. Ja, den dagen – å for sæle!

Aldri meir eg gløymer den, då eg høyrde hyrdingmæle, då eg vart ein Jesu ven!

4. Kven kan seia ut den fagnad å få høyra Jesus til!

Jesus er mitt liv, min lagnad, hans eg evig vera vil!

Lovsong og takk

17