Gonzo special: 10 jaar Klankenbos

18 okt 2015

10 JAAR KLANKEN BOS

LEE KLAN S DE KEN SPEC BOS I BINNE AL NIN!

Een namiddag vol klankkunst, muziek, poĂŤzie en stilte tussen de bomen met

Rozalie Hirs Erwin Stache Tony di Napoli ChampdAction Stichting Logos Hans Van Koolwijk Laura Maes Bart van Dongen Stijn Demeulenaere Peter Jacquemyn

13.00-17.30 uur Provinciaal Domein Dommelhof, Neerpelt (BE) MUSICA IMPULSCENTRUM

SPEC I AL: K L A N K E N BOS

REDACTIONEEL Geluidskunst in een museum is als dieren in de zoo: je schept de meest comfortabele omstandigheden om iets te presenteren voor publiek, maar het voelt enigszins artificieel.

Werken in openlucht biedt mogelijkheden om in dialoog te treden met de directe omgeving.

Buiten de rumoerige hallen van het museum vindt de klankkunstenaar een zee van opportuniteiten en de luisteraar rust en bewegingsvrijheid.

In het Belgische Neerpelt, op luttele kilometers van de Nederlandse grens, vind je sinds 2005 zo’n unieke openluchtcollectie: Klankenbos. Verscholen tussen de bomen van Provinciaal Domein Dommelhof huizen klankinstallaties in de meest diverse vormen en gedaanten.

Van trillende kisten en gemotoriseerde bomen tot installaties die door de natuurelementen bespeeld worden of objecten die uitnodigen tot interactie. In opdracht van Musica, Impulscentrum voor Muziek, creëren kunstenaars al tien jaar klankcreaties in harmonie met de natuurlijke omgeving. Op elk tijdstip van de dag kun je er terecht om op eigen houtje de internationale collectie te verkennen, zonder toegangsticket.

Een decennium van klankkunst in openlucht willen Gonzo (circus) en Musica niet onopgemerkt voorbij laten gaan. Een jaar lang wordt de collectie in de schijnwerper gezet met acties en activiteiten. Naast de fysieke installaties is er ook aandacht voor de virtuele beleving.

In 2010 kwamen Musica en Intro in situ (Maastricht) op de proppen met Klankatlas, een platform voor locatiegebonden klankkunst en muzikaal erfgoed in België en Nederland.

Sindsdien werden talloze soundscapes gecreëerd voor specifieke plekken in Limburg en daarbuiten. Via de website of in de vorm van een mobiele app die met GPS-technologie klank koppelt aan locatie. Klankenbos en Klankatlas vormen zo een complementair verhaal.

Dat Klankenbos geen afgeronde museale collectie is, maar een work in progress blijkt uit de uitbreiding van de collectie in 2015 met een gloednieuwe installatie: Laura Maes creëert een interactief klankspeeltuig op zonne-energie. Nieuw is ook een parcours met acht zinnenprikkelende klankgedichten, die uit niet minder dan 350 inzendingen gekozen werden. De relatie tussen klank en poëzie staat centraal in het werk van Rozalie Hirs. Met haar wandeling Curvices legde Hirs een muzikaal net over Klankenbos dat alleen te beluisteren is via smartphone of tablet. Als landschapsarchitect is voor Peter Veenstra, bekend van Lola landscape architects, de publieke ruimte zijn belangrijkste werkterrein. Samen met geluidskunstenaar Geert-Jan Hobijn van Staalplaat Soundsystem creëerde hij in Klankenbos een artificieel berkenbos dat door middel van trilmotoren subtiele ruisvelden genereert.

105

IK BEN ALTIJD HIER, JIJ BENT ALTIJD DAAR

De (h)eerlijkheid van locativiteit

101

LAURA MAES

Op een zoevend bankje in een bos

99

LANDSCHAPSARCHITECT PETER VEENSTRA

Mensen bewustmaken van geluid

97

ROZALIE HIRS

Dichteres en componiste

96

HIGHLIGHTS

Gilles Helsen & Gé Huismans

COLOFON Deze Klankenbos-special is een co-productie van Musica, Impulscentrum voor Muziek, en Gonzo (circus) en werd oorspronkelijk gepubliceerd in Gonzo (circus) #129.

Concept/ Redactie: Ellen De Bruyne (coördinator communicatie Musica), Gilles Helsen (artistiek

coördinator Klankenbos), Gé Huismans (hoofdredacteur GC) en Ruth Timmermans (managing director GC) Teksten: Peter Bruyn, Griet Menschaert, Harold Schellinx en René van Peer.

Beeld: Geoffrey Brusatto, Paul Lamont, Sara Anke Morris, Michel Mees en Hanne Berckmans Vormgeving: Wouter Medaer (wunderkind.es)

Eindredactie: Ellen De Bruyne, Gilles Helsen, Marjolein Geraedts, Jurgen Tas en Ruth Timmermans.

Overname artikelen/PDF?

Artikelen uit deze special kunnen worden overgenomen na schriftelijke toestemming van Gonzo Circus vzw en de desbetreffende auteur, fotograaf en/of illustrator en met uitdrukkelijke bronvermelding. Op verzoek sturen wij je ook graag een pdf in het Nederlands of Engels toe. Mail voor alle vragen naar info@musica.be.

106

S P E C I AL : KL ANK E N B O S

IK BEN ALTIJD HIER, JIJ BENT ALTIJD DAAR auteur Harold Schellinx beeld Hanne Berckmans

De (h)eerlijkheid van locativiteit Locatieve geluidskunst – met gps gedirigeerde klankroutes, plaatsgebonden interreactieve composities, locatiespecifieke klankinstallaties – is als het orkest dat in vroeger tijden enkel buitenshuis te beluisteren was.

Wie liever thuisblijft, loopt heel veel moois mis…

105

SPEC I AL: K L A N K E N BOS

‘Hé,’ dacht ik, ‘klankstappers!’ toen, niet zo heel lang geleden op een gewone doordeweekse zomerdag, ergens midden in de stad zomaar ineens over wel drie deuren verspreid een groep van tussen de vijftien en twintig personen achter in lijn twee van de Parijse metro binnenviel, niet met de gebruikelijke oordopjes in, maar allemaal met op het hoofd een kloeke en prijzige koptelefoon van een bekend merk dat ik niet zal noemen.

ALIENS

Het waren overwegend mannen in de leeftijd van pakweg 24 tot 48 jaar. Zo op het oog waren de koptelefoons het enige dat de individuen in de groep gemeen hadden, samen met het smalle kunstlederen gordeltje dat ieder van hen om het middel droeg en waaraan een tasje was bevestigd waar het snoertje van hun hoofdluisteraar in verdween. Afgaande op wat ik van de beschikbare technologieën weet, moest in dat tasje haast wel een mp3spelertje zitten met de bij de betreffende soundwalk horende geluidsfiles.

De spelertjes speelden.

De meeste klankstappers hielden zich staande met een hand om een van de metalen stangen die voor dat doel her en der, hetzij horizontaal, hetzij verticaal, in de metrostellen zijn aangebracht. Ze keken uitdrukkingsloos langs elkaar en iedereen heen en staarden in de spiegelende ramen of in een andere onbestemde verte.

‘Aliens’, dacht ik.

Een van de weinige vrouwen in het gezelschap ging op een bankje tegenover mij zitten, haar handen als in gebed op de knieën gevouwen. Vooraan in de dertig schatte ik haar, met donkere krullen, bruine ogen, een zwart leren jasje, jeans en sportschoenen, ook van een bekend merk dat ik niet noemen zal. Ik probeerde een vriendelijk en begrijpend lachje, met iets van ‘ik weet weliswaar niet waar je naar luistert, maar wel dát je luistert. Ha, leer mij wat! Ik ken ze, die geluidswandelingen.’ Even keken we elkaar toen in de ogen. Ook zij lachte. Maar dat had iets beschaamds, alsof ik d’r op iets onbehoorlijks betrapte. Al snel wendde zij haar blik weer weg van de mijne, om vervolgens de rest van ons korte samenzijn naar de rubberen dopjes en strippen in het gangpad te staren.

AUDIOBUBBELS

Ik weet niet vanwaar ze kwamen. Ik weet ook niet waarheen ze gingen. En het was ondenkbaar dat ik een gat in die audiobubbels zou durven slaan door een van de klankstappers aan de mouw te trekken, om al gebarend te verzoeken die koptelefoon even af te zetten en te vragen waar ze naar luisterden. Hoe nieuwsgierig ik ook was, dat kwam niet in me op. We waren daar in die Parijse metro dan wel samen op dezelfde tijd, maar we beleefden niet dezelfde ruimte. Want geluid is essentieel voor de beleving van ruimte, en in die zin vertoefden de klankstappers in een hele andere, parallelle wereld,

die er weliswaar hetzelfde uitzag als de mijne, maar die heel anders klonk. Daarom ook dat af en toe de klankstappers elkaar begrijpend en breed glimlachend toeknikten: ze hoorden op zo’n moment allemaal hetzelfde.

Hun geluid was het mijne niet.

Na een halte of vier, vijf stapten ze uit, allemaal samen.

Dat was op het station van Belleville. Twee van hen botsten daarbij ruw tegen een oudere dame op, die met drie grote zware boodschappentassen zeulde en een waarschuwend ‘Attention!’ had geroepen, dat niet werd gehoord.

De twee hieven verontschuldigend hun handen ten hemel. De dame vloekte en gromde wat, maar de klankstappers hoorden ook dat niet. Zij keek mij aan en schudde daarbij misprijzend haar hoofd. Maar toen waren de deuren alweer dicht.

KLANKKAARTEN Wat ook precies doel en inhoud van de wandeling van deze groep klankstappers geweest moge zijn, ik had natuurlijk wel een indruk gekregen van een stukje van de bijbehorende kaart. Want bij elke geluidswandeling hoort een klankkaart: een kaart waarop de opeenvolgende locaties van een geluidswandeling zijn getagd met de bijbehorende geluiden.

Elke klankkaart is een partituur, elk klankstappen een uitvoering.

In sommige gevallen (maar meestal toch niet) kun je de geluiden ook via die kaart beluisteren, in de vorm van digitale geluidsfiles, zodat je de geluidswandeling ook thuis achter je computer kunt beleven. Het is de (statische) representatie van een (dynamisch) proces.

Geluiden, eerder op die plaats opgenomen (of misschien wel heel ergens anders); met gesproken woord, verhalen, anekdotes, interviews al dan niet gerelateerd aan de plek; met muziek op en/of voor die plek gespeeld; of met iets dat oorspronkelijk in een heel ander land of in een heel andere tijd werd opgenomen.

Net als geluidswandelingen mochten ook klankkaarten zich de afgelopen jaren op een snel groeiende belangstelling van kunst, wetenschap en commercie verheugen. Allemaal dankzij de razendsnelle technologische ontwikkelingen, die het genereren in veel detail van interactieve kaarten en het heel precies bepalen van de opeenvolgende locaties van iemand die in beweging is binnen ieders handbereik brachten. Veel meer dan een smartphone is daar tegenwoordig niet meer voor nodig.

104

S P E C I AL : KL ANK E N B O S

103

Elke klankkaart is de partituur van een klankstuk, en elk klankstappen een uitvoering.

Waarbij het misschien goed is om even aan te tekenen dat je natuurlijk ook heel goed kunt klankstappen zonder dat daar enige technologie aan te pas komt, behalve die van je eigen oren en je eigen hoofd. Een mooi voorbeeld is de oto-date-klankstapserie van de Japanse kunstenaar Akio Suzuki, die voor elk van zijn no-tech geluidswandelingen niet meer en niet minder doet dan, heel letterlijk, een aantal luisterpunten kiezen en die – op straat, de een-op-eenversie van de kaart – voor de klankstappers markeren. (Een van Akio’s oto-date-wandelingen maakt deel uit van de verzameling geluidswandelingen die je nog steeds alle dagen in Kortrijk kunt lopen; Akio’s Kortrijkse klankkaart heeft vijftien luisterpunten.)

Een ander voorbeeld is wat Max Neuhaus een kleine vijftig jaar geleden in Manhattan deed, toen hij een groepje vrienden uitnodigde om ergens op een straathoek niet ver van de oevers van de East River samen te komen.

Daar stempelde hij ieder het woordje ‘listen’ op de hand, om vervolgens samen naar de rivier te lopen. Het is wellicht de eerste gedocumenteerde geluidswandeling uit de kunstgeschiedenis. Maar vast en zeker niet het eerste klankstappen. Want dat is natuurlijk net zo oud als de mensheid zelf.

nog steeds zovelen door hun oordopjes naar luisteren), ofwel aanvullen en herwaarderen, in een nieuwe context plaatsen, met muziek, met poëzie, met verhalen, instructies of simpelweg met andere klanken. Dat zijn de audiobubbels die ik in Parijs de metro in en uit zag rollen. Het is de insteek van veel toeristische geluidsgidsen en die van een groot aantal klassiekers in het meer artistieke klankstapgenre.

ALLE REMMEN LOS

De microfoon kun je gebruiken om de ‘reële klankenwereld’ op te vangen en rechttoe rechtaan weer te geven in combinatie met vooraf geregistreerde geluidsbestanden.

Maar je kunt ook de rekenkracht van de smartphone gebruiken om de geluiden uit die ‘reële klankenwereld’ op allerlei manieren in real time te bewerken en te vervormen, op de wijzen die we kennen uit de digitale geluidsstudio. Gecombineerd met sturing via de versnellingsmeter, de gyroscoop en de locatiegevoeligheid van de gps was dit het uitgangspunt en de kracht van RjDj, een klassiek op Pure Data (een veelgebruikte visuele programmeertaal voor interactieve computermuziek en multimediastukken) gebaseerd digitaal platform voor mobiele interreactieve muziek, dat jammer genoeg sinds een aantal jaren helemaal van de radar verdwenen is.

Tja, zo gaat dat met start-ups. Maar dezelfde en vergelijkbare ideeën kom je tegen in de

Alles wat er nu misschien nieuw aan lijkt heeft te maken met de techniek die het, sinds het op de ene plek opnemen en op een andere plek weergeven van geluiden gemeengoed werd, voor iedereen mogelijk maakt om muziek en andere geluiden mee uit wandelen te nemen, en deze naar wens en willekeur als een virtueel klankschap over het reëel klankschap van dat moment te draperen.

Virtueel, omdat het geluid dat je hoort (in de meeste gevallen via je koptelefoon) niet zijn oorsprong heeft op de plek waar je je bevindt, maar van elders komt. Vroeger was dat elders meestal een cassettebandje, tegenwoordig een mp3-speler, een smartphone of een verre webserver. De reële klanken zullen zich daar weinig aan gelegen laten; die klinken gewoon door. Maar je alternatieve, virtuele klankwereld kan deze camoufleren en vervangen (dat is meestal de bedoeling van de muziekmixen waar

Een bos met oren die de hele wereld kunnen horen.

Veel kon al met de oude cassette-Walkman, net als met zijn digitale zusje, de mp3-speler. Maar pas met de recente generaties locatie- en bewegingsgevoelige apparaten zijn echt alle remmen losgegaan. Gps, kompas, gyroscoop, versnellingsmeter, camera, microfoon: een beetje smartphone heeft het tegenwoordig allemaal in huis. En in principe is het allemaal inzetbaar.

INTERREACTIEVE LOCATIE MUZIEK

‘klankstap’ en ‘interactieve muziek’ smartphone-apps die de afgelopen jaren door kunstenaars en collectieven wereldwijd met de regelmaat van de klok werden gelanceerd (en die soms net zo snel weer verdwenen).

Meestal zijn dat locatieve composities: reactieve muziekstukken die gemaakt zijn voor een specifieke locatie. Met, in veel gevallen door de plekken binnen die locatie en de beweegrichting en -snelheid van de stapper bepaalde, digitale bewerking van de geluiden die de microfoon opvangt. En ‘compositie’ in de zin dat binnen de gegeven locatie verschillende plekken meestal corresponderen met verschillende, niet noodzakelijkerwijs chronologische, maar meestal wel in brede zin thematisch gerelateerde delen van ‘het stuk’. Voorbeelden zijn het Franse Topophonie de l’eau (een samenwerking van Orbe, IRCAM en ENSCI), een op de eindeloos variabele klanken van water gebaseerde geluidswandeling voor het Parijse Parc de Belleville, en de serie klankstapcomposities voor diverse locaties in binnen- en buitenland te beleven met de app ‘Walk with me’ van het Nederlandse componistenduo Strijbos en Van Rijswijk.

Een recent voorbeeld van een pure reactieve app in de geest van RjDj is Peter Sinclairs ‘Road Music’. Je zet je smartphone vast in een houdertje tegen de voorruit van je auto en sluit de audio-uitgang aan op je stereo. De app genereert vervolgens in real time muziek gebaseerd op alle data die via de camera, microfoon en alle andere sensoren door de smartphone worden verzameld.

DOE ER MAAR WAT VOOR!

Tegenwoordig zijn we natuurlijk heel erg verwend. Vrijwel alles wat we willen zien, willen horen of willen lezen verschijnt in een zucht en een muisklik op ons scherm of schalt uit onze luidsprekers. Het mooiste van al die locatiespecifieke geluidstochten en reactieve muziekapplicaties vind ik dan ook dat dat eindelijk weer eens niet zo werkt.

Als je Benjamin Van Essers ‘Kluis’ wil leren kennen, een stuk dat deel uitmaakt van de Klankroute WO I uit 2015 (een initiatief van Musica, Neerpelt), dan zul je uit je luie stoel moeten komen en met je smartphone op de fiets moeten stappen (nou ja, desnoods in de bus of de auto), want alleen in de buurt van de Achelse Kluis op de

SPEC I AL: K L A N K E N BOS

grens van België en Nederland kun je de de compositie van Van Esser beluisteren.

Die hernieuwde uniciteit van klankstukken die er een gevolg van is, vind ik een van de sterke kanten van de heel specifieke lokalisering van hun weergave die gps gestuurde apparaten als tablets en smartphones mogelijk maken. (Waarbij we voorlopig maar vergeten dat een beetje hacker daar in een handomdraai iets op vinden zal; het gaat even enkel om het idee.) Het Amerikaanse duo Bluebrain maakte vier jaar geleden al eens een album dat alleen in de National Mall in Washington te horen is. Toen ik daar drie jaar geleden was ben ik vergeten om ernaar te luisteren.

Wanneer mijn volgende kans komt, dat weet ik nog niet, maar uit de beschrijvingen heb ik het idee dat de National Mall toch meer een klankstapcompositie voor de betreffende locatie is dan een album in traditionele zin.

De locatieve Future Pop-ep ‘Hier!’ van de Studio ooikoo, die vorig jaar als iPhone-app verscheen ter gelegenheid van het symposium Locative Media & Sound Art in Kortrijk, is dat zeker wel. Maar ‘Hier!’ is in zijn geheel voor vrijwel niemand te beluisteren, want voor elk van de vier nummers moet je in een andere stad zijn: in Amsterdam, in Heerlen, in Kortrijk en in Parijs.

KLANKKUNSTTENTJES

Datzelfde idee zit in klankkunstwerken en -installaties die locatiespecifiek worden genoemd, wat wil zeggen dat ze voor een bepaalde plek (of plekken, maar dan met dezelfde, speciale karakteristieken) zijn bedacht en gemaakt. Je kunt natuurlijk met een beschrijving van het idee, wat foto’s en een korte video-impressie genoegen nemen, maar wil je zo’n werk echt meemaken, dan zal je er toch heen moeten.

Het best vind ik dan de werken die erin slagen om in beeld en klank een integraal deel van hun omgeving te worden, die een klankbeeld scheppen dat niet gelijk een muziekstuk is met een begin en een einde, maar dat constant, dag en nacht, met het reële, alledaagse klankschap vervloeit tot een nieuw en onnoembaar, surreëel, geheel. Bij echt goede klankkunst in de openbare ruimte wil ik altijd gelijk een tentje opzetten en er dan een paar dagen blijven. Ogen dicht en handen achter het hoofd gevouwen.

Klankenbos in Neerpelt is voor zulke tentjes natuurlijk ideaal. Ik zou het mijne bijvoorbeeld gelijk bij de ‘Windribbon’ van Leif Brush zetten; en op dagen dat het echt flink regent kruip ik in de glazen ‘Tacet’-kubus.

Maar, hoe graag ik ook Paul Panhuysen mocht, toch zal ik zijn ‘Kanariestudio’ liever mijden. Vogels in het bos in een volière? Vogels in het bos, die moeten vliegen!

BOOM ANTENNES

Iemand beklaagde zich onlangs, na de laatste ronde, over de toenemende hoeveelheid klankkunstwerken in

openbare ruimtes, die maar constant geluiden produceren en waarbij de voorbijganger of bezoeker die niet voor de kunst maar voor hele andere zaken komt, geen keuze heeft en niet anders kan dan toehoren. Tenzij hij zijn oren dichtstopt. “Misschien ben ik dan gewoon niet in de stemming, maar ik vind het vaak zo’n hol gebrul.

Of erger nog, een 21ste-eeuwse vorm van muzak”, zo noemde zij dat (want het was een zij). Ik zei daar toen niks op, want dan blijf je bezig en het was tijd om naar huis te gaan.

Maar de kans dat in Klankenbos iemand zomaar toevallig langskomt en niet voor de klanken lijkt mij wel heel erg klein, dacht ik later. Dus als we dat brullen en het muzaklijntje nu toch eens in een vloeiende beweging tot helemaal in Neerpelt doortrokken? Er is vrijwel niemand die nog weet dat de bedenker van Muzak, generaal-majoor Squier, ook de ontdekker was van de boomantenne: het opmerkelijke feit dat een levende boom (een dode doet het niet) als antenne kan worden gebruikt, waarmee je moeiteloos radiosignalen van de andere kant van de wereld uit de ether pikt. Als Signaal Hoofd Officier in het Amerikaanse leger gebruikte Squier tijdens de Eerste Wereldoorlog boomantennes om Duitse militaire radioboodschappen te onderscheppen.

In Amerika! En dat werkte! Kan het nog vreemder?

Kun je het mooier bedenken?

Ik stel dan ook voor om het principe van generaal Squiers boomantennes te gebruiken als het hart van een nieuwe installatie, geknipt voor Klankenbos, een installatie die ervoor zorgen zal dat het bos niet langer alleen een warm bruisende audiovisuele collage van gegenereerde en natuurlijke klanken is. Dat het bos niet langer enkel een bruller is, maar dat het bos een bruller wordt met oren die de hele wereld kunnen horen.

Ook als het regent.

www locativemediasoundart.wordpress.com (Locative Media & Sound Art, Kortrijk 2014 - een samenwerking van Musica en Festival van Vlaanderen Kortrijk) wi.mobilities.ca (Audio Mobility - Locus Sonus 2015) hier.soundblog.net (Hier! iApp - ookoi) klankatlas.eu (Klankatlas - een project van Musica en Intro in situ) lees lees meer over klankstappen in gonzo 115 lees meer over muzak en generaal Squier in gonzo 129 lees meer over ookoi in gonzo 8

102

S P E C I AL : KL ANK E N B O S

Op een zoevend bankje in een bos

LAURA MAES auteur René van Peer beeld Paul Lamont

Muzikaal meubilair: het is geen nieuw concept, maar wel een met een speciale aantrekkingskracht. De Belgische geluidskunstenaar Laura Maes heeft voor Klankenbos in Neerpelt een installatie bedacht in de vorm van een bank die geluiden voortbrengt. Geluiden die verband houden met de omgeving.

101

Een bijzondere ervaring moet dat zijn. Je gaat met je kind naar een speelterrein nabij Klankenbos in Neerpelt. Daar probeert het onvermoeibaar alle toestellen uit, klimt erop als het kan. Een goed moment om er even bij te gaan zitten. Je neemt plaats op een bank en wordt na enige tijd gewaar dat er klanken uit opstijgen. Klanken, bovendien, die veranderen als je gaat verzitten of als er iemand naast je plaats neemt. De bank hoort dan ook niet tot het reguliere meubilair van de speeltuin. Het is een werk van Laura Maes uit Oostende, dat voorlopig als titel ‘Liglicht’ heeft meegekregen.

Muziek en meubilair vormen niet alleen een prettig allitererend span, het is ook een combinatie die tot de verbeelding spreekt.

De Franse componist Erik Satie stelde zich een eeuw geleden muziek voor die op kon gaan in de dagelijkse omgeving van de gebruiker, een serie die hij ‘Musique d’ameublement’ noemde. De titels van verscheidene stukken verwijzen naar onderdelen van een interieur, zoals tegels en behang. Het was muziek die als omgeving kon dienen, en daarmee een rechtstreekse voorloper van de ambient music van Brian Eno.

MEUBELS ALS KUNST

Muzikale meubels bestonden al ver voor Satie: immense speeldozen die ingebouwd waren in kabinetten. Ook meer geavanceerde muziekapparatuur vanaf de vroege twintigste eeuw kreeg een speciaal ontworpen behui-

zing, liefst van degelijk hout.

Maar het was pas met de opkomst van de geluidskunst dat meubel en muziek een geïntegreerd span konden worden. De Eindhovense geluidskunstenaar Paul Panhuysen - ook in Klankenbos vertegenwoordigd met de installatie Kanariestudio - bouwde luidsprekers in het zitvlak van stoelen waardoor je in een ontspannen houding muziek kunt horen, terwijl trillingen uit de speakers door je zitvlak rimpelen. De Tilburgse componisten Jeroen Strijbos en Rob van Rijswijk werken met schommelstoelen waarvan de bewegingen de samenstelling en voortgang beïnvloeden van muziek die de twee speciaal voor deze objecten gemaakt hebben.

In haar installatie gebruikt Maes klanken die

SPEC I AL: K L A N K E N BOS

geënt zijn op de omgeving waar haar bank is geplaatst. “De installatie staat niet in Klankenbos zelf, maar op een aangrenzend terrein. Het is een publiek speelterrein van de scouts, met allerhande toestellen. Het is een plek waar ouders met kinderen graag komen. Er zijn daar niet veel bankjes, dus ze zullen automatisch op mijn installatie plaatsnemen. Luidsprekers in de bank geven het geluid weer van langsrazende auto’s. Dat mengt met het drukke verkeer op de weg die daar vlak in de buurt loopt. Maar het klinkt als aanrollende golven, en als wind die door bladeren ritselt.

Lichtsensoren in de zitting regelen filteringen en effecten die aan de basisklank worden toegevoegd. Hoe meer de sensoren bedekt worden, hoe sterker die klank verandert in kracht en hoedanigheid. Daarnaast is de plaats waar de sensoren bedekt worden van belang. Als er iemand naast je komt zitten, als je een andere houding aanneemt, als je even je hand naast je neerzet: dat heeft allemaal invloed.”

KNAPPE DINGEN

Die interactiviteit was voor Musica, Impulscentrum voor Muziek, één van de redenen om Maes te vragen een installatie voor Klankenbos te maken. “Laura stond al lang op ons lijstje. Ze doet knappe dingen met nieuwe technologie. Ze is verbonden aan Logos, een podium in Gent waar we goede banden mee hebben. Dit jaar gaven we hen de opdracht om een mobiele installatie te maken, een instrument van pvc-buizen dat op 18 oktober hier wordt gepresenteerd.

Bovendien wilden we een wat sterkere vertegenwoordiging van Belgische geluidskunstenaars in het bos hebben. We hebben veel Nederlanders, ook wel Fransen en Duitsers.

Belgen echter zijn sterk in de minderheid.”

DE PADEN TE BUITEN

Als geluidskunstenaar heeft Maes affiniteit met werk dat voor een specifieke omgeving wordt gemaakt. Die affiniteit heeft ze al sinds haar vroege jeugd, blijkt uit haar dissertatie over geluidskunst die ze schreef in 2013. Daarin verhaalt ze hoe haar moeder haar als zevenjarige meenam naar ‘Chambres d’Amis’, de tentoonstelling in Gent waarmee de visionaire curator en organisator Jan Hoet internationaal doorbrak. In verscheidene huizen was steeds één vertrek ingericht door een kunstenaar. Een maand later be-

zocht ze met haar moeder een tentoonstelling in een verlaten textielfabriek, samengesteld door kunstenaars die zich door Hoet buitengesloten voelden. Beide evenementen toonden kunst buiten de muren van musea, schrijft ze. De werken konden grappig en absurd zijn, en konden verrassen.

Het klinkt als aanrollende golven, als wind die door de bladeren ritselt.

Maes raakte geïnteresseerd in noise en experimentele muziek, en richtte op zeventienjarige leeftijd met Kevin Van Volcem het label Cling Film op. “We brachten cassettes in gelimiteerde oplage uit, en later ook cd’s. Daarnaast organiseerden we concerten voor de musici met wie we ons verbonden voelden, en festivals. Toen Brugge in 2002 culturele hoofdstad van Europa was, posteerden we vier treinwagons vol luidsprekers op een plein in de stad, een boombox van gigantische proporties met een quadrafonische compositie. We hebben het label opgeheven omdat het steeds moeilijker werd om albums met experimentele muziek te verkopen.”

SCHRIK

Haar liefde voor experimentele muziek werd verder aangewakkerd door colleges van Logos-directeur Godfried-Willem Raes. Werk voor het Gentse kunstencentrum Vooruit en het festival Happy New Ears in Kortrijk brachten haar in aanraking met geluidskunst en de artiesten die in deze interdisciplinaire loot van de kunsten actief zijn.

Ze ging zelf installaties maken, en het werd onderwerp van het proefschrift waarmee ze aan de universiteit van Gent promoveerde, ‘Sounding Sound Art’.

In dat proefschrift probeerde ze tot een afbakening te komen van het begrip geluidskunst. Dat vond ze nodig omdat er zo veel verschillende vormen zijn: “In elk geval speelt geluidskunst zich af buiten de gewone concertsituatie. Je treft de werken vaak aan in de openbare ruimte of op onverwachte plek-

ken. Je bereikt een ander publiek. Enerzijds mensen die speciaal voor zo’n werk gekomen zijn, maar er zijn ook veel toevallige voorbijgangers. Ook is er vrijwel altijd sprake van stukken die geen duidelijk begin en einde hebben. Maar de grenzen tussen geluidskunst en muziek zijn vaag.”

In haar eigen installaties zoekt ze naar de relatie tussen beeld en klank, en schotelt ze haar publiek uitzonderlijke ervaringen voor, zoals in ‘Oorwonde’ en ‘Stereotaxie’.

“Allebei suggereren ze onaangename situaties. Bezoekers ondergaan ‘Oorwonde’ op een operatietafel. Het schrikt mensen af, ze zijn bevreesd om erop te gaan liggen. Maar als ze dat doen is de klankervaring juist heel aangenaam. Datzelfde geldt voor ‘Stereotaxie’, waarin je elektroden op het hoofd krijgt en plaats moet nemen in een smalle koker. Die wordt langzaam gekanteld naar een horizontale positie. Wat je te horen krijgt is een vertaling in geluid van je hersengolven.

Ook deze installatie is schrikbarend. De koker kantelt voor je gevoel veel verder dan in werkelijkheid gebeurt. Toch blijkt het een plezierige ervaring als je je eraan overgeeft.”

De installatie die Maes voor Klankenbos maakt heeft weinig afschrikwekkends; al kan het feit dat het bankje geluid produceert mensen even met de ogen doen knipperen van verwondering. Maes mag zich dan begeven op dat gebied waar disciplines overlappen, ze is zich er terdege van bewust dat haar wortels zich in de muziek bevinden.

“Het visuele aspect is in mijn werk wel aanwezig, maar voor mij is klank het belangrijkst. Toch blijken mensen vaak te denken dat ik een achtergrond heb in de beeldende kunsten. Tot mijn grote verrassing.” selectieve bibliografie Laura Maes, Sounding Sound Art (Gent: Universiteit Gent, 2013) live De nieuwe klankinstallatie van Laura Maes wordt officieel voorgesteld tijdens het 10 jaar Klankenbos klankkunstevenement op 18 oktober 2015.

Meer info: musica.be/10-jaar-klankenbos www laura.annaville.net logosfoundation.org soundcloud.com/laura-maes facebook.com/rene.vanpeer

100

S P E C I AL : KL ANK E N B O S

LANDSCHAPSARCHITECT

PETER VEENSTRA auteur Peter Bruyn

Mensen bewustmaken van geluid

Landschapsarchitectuur had in het verleden weinig aandacht voor geluid. Peter Veenstra wil daar met LoLa verandering in brengen.

Het geluid van auto’s en het ruisen van gras en bladeren is ook onderdeel van het landschap.

99

Vierentwintig berken, in keurige rechte rijen geplant - allemaal voorzien van een motortje, waardoor de stammen gaan trillen, wat vervolgens de bladeren doet ruisen: dat is ‘Composed Nature’, de bijdrage van Staalplaat Soundsystem en LoLa landschapsarchitecten aan Klankenbos in Neerpelt. De motoren kunnen op afstand worden bediend, en zijn zo geprogrammeerd dat het berkenbosje negen verschillende ‘stukken’ kan ‘ruisen’.

Peter Veenstra (1980) is landschapsarchitect.

Samen met collega’s Eric-Jan Pleijster en Cees van der Veeken richtte hij in 2006 in Rotterdam LoLa op, wat staat voor ‘Lost Landscapes’. Het bureau zoekt naar creatieve oplossingen voor landschappen die zijn vergeten, vervallen of gaan veranderen. Er werd de afgelopen tien jaar vaak meegedaan aan – veelal door overheden uitgeschreven – wedstrijden, waarbij ook diverse keren de eerste plaats werd binnengehaald, hoewel de realisatie van de projecten vervolgens een zaak van de lange adem is.

“We zijn acht jaar bezig en onze eerste echt eigen projecten zijn nu eindelijk afgerond’’, zegt Veenstra. “Landschapsarchitectuur is een vak waar je geduld voor nodig hebt.

Toen we ons bureau startten, begon ook net de economische crisis. Veel projecten zijn toen gestopt of op de lange baan geschoven.

Maar we hebben zeker geloof in de toekomst. Architectuur komt altijd weer tot bloei als de economie floreert.”

COMPOSING THE CITY Veenstra ontmoette geluidskunstenaar GeertJan Hobijn – die werkt onder de naam Staalplaat Soundsystem – enkele jaren geleden bij een project rond de Amsterdamse Zuidas waar beiden bij betrokken waren. Ze raakten in gesprek over kunst in de openbare ruimte en besloten samen wat te gaan doen.

Het begon met een workshop in Berlijn,

onder de titel ‘Composing the City’. “Het interessante van geluidskunst is dat niemand het snapt, maar dat tegelijk iedereen het snapt, omdat het nog niet die academische ‘duidingstraditie’ heeft die je bijvoorbeeld bij de beeldende kunst ziet. Dat is iets waar Geert-Jan mij op wees en wat ik heel fascinerend vind”, zegt de architect. “Tegelijk was het voor Geert-Jan interessant om in de openbare ruimte te werken, omdat hij daar een heel ander publiek bereikt dan in de clubs en galeries waar hij z’n installaties voorheen altijd toonde.”

SPEC I AL: K L A N K E N BOS

Aan de installatie in Klankenbos ging eerder al een tweedaagse ‘proefopstelling’ met 64 berkenbomen in Dordrecht vooraf, vertelt Peter Veenstra. Dat was op zijn beurt weer een test voor een veel groter project dat nog altijd in ontwikkeling is: de Aural Garden.

LoLa kreeg vorig decennium al de opdracht om een landschapsplan te ontwikkelen voor niet-bebouwde bufferzones in de nieuwe Dordtse wijk Wilgenwende, die de komende jaren moet verrijzen naast een snelweg. Daarbij kreeg het architectencollectief te maken met allerlei regelgeving, zoals het geluid van het verkeer dat om geluidswallen vroeg.

LoLa besloot de zaken anders aan te pakken dan gebruikelijk, en zocht samen met Hobijn naar een manier om landschap en geluidskunst te combineren. Het plan was om in plaats van de traditionele ‘geluidswal’ een serie ‘geluidsheuvels’ naast elkaar aan te leggen, met een beplanting die het geluid zou filteren. Vervolgens werd de Amerikaan Max Neuhaus bij het project betrokken. Neuhaus is een Amerikaanse geluidskunstenaar en pionier op het gebied van geluidsinstallaties.

Hij maakte een ontwerp waarbij verschillende hoogten van de heuvels en verschillende typen beplanting voor een klankspel zouden zorgen. Uit onderzoek bleek al snel dat verschillende planten, zodra ze aan de wind werden blootgesteld, totaal verschillende geluiden voortbrachten.

De Aural Garden is nog steeds niet gerealiseerd. Neuhaus overleed in 2009. En door de economische crisis liep de bouw van Wilgenwende forse vertraging op. Maar het is nog steeds de bedoeling dat het project voortgang vindt, verzekert Veenstra. En ook de ervaringen met ‘Composed Nature’ zullen bijdragen aan de perfectionering ervan.

STILLE PLEKKEN

“Oorspronkelijk hielden landschapsarchitecten zich bezig met omsloten tuinen.

Later buitenplaatsen. Stille plekken…”, zegt Veenstra. “Maar de steden zijn door de mechanisatie en industrialisatie heel veel geluid gaan produceren. Daar is door landschapsarchitecten dus nooit iets mee gedaan.

Dat vinden wij vreemd. Uit onderzoek is gebleken dat geluid heel veel invloed heeft op het menselijk gedrag. Je kunt het geluid proberen te elimineren, zoals met een geluidswal, maar je kunt het geluid ook juist benadrukken en zo de mensen er bewust van proberen te maken, zodat ze zich open

opstellen naar hun omgeving. Je ziet trouwens dat eeuwen geleden in traditionele tuinen al heel bewust met bepaalde grassen en riet werd gewerkt, met het oog op het specifieke geruis dat ze produceerden.’’

Ik wil mij als architect niet bezighouden met het ‘kunstaspect’.

De grens tussen het vakgebied van de landschapsarchitect en de geluidskunstenaar is in deze gevallen subtiel, maar voor Veenstra ook helder. Max Neuhaus, de geluidskunstenaar, was verantwoordelijk voor de samenstelling van het klankenpalet van de Aural Garden. En voor de negen verschillende ‘stukken’ die de berkenbomen van het ‘Composed Nature’-project kunnen ‘ruisen’, werd geluidskunstenaar Radboud Mens als componist ingeschakeld: “Ik wil mij als architect niet bezighouden met dat ‘kunst’aspect, opdat ik mij daar ook niet voor hoef te verantwoorden.’’

PET PROJECTS

Permanente geluidskunst in de publieke ruimte, zoals Klankenbos, is niet de primaire bezigheid van LoLa, benadrukt Veenstra.

De geluidgerelateerde initiatieven waar hij mee bezig is, noemt hij ‘pet projects’. “De gemiddelde opdrachtgever kan er niet zoveel mee: die wil vooral mooie foto’s en tekeningen. Maar er zijn in Nederland natuurlijk wel een aantal interessante projecten gerealiseerd, zoals de Cultuurmijl in Enschede waarlangs een aantal bijzondere geluidsinstallaties te vinden zijn, of het Metroality-project in Tilburg.”

‘Metroality’ is een werk van Marry Overtoom, die bij drie stadskantoren in de stad een plattegrond van een denkbeeldig metronetwerk heeft neergezet. Daarbij heeft ze een rooster in de grond aangelegd, waaruit het geluid en de trilling van aankomende en vertrekkende metrotreinen klinkt. Daarmee wordt de illusie gewekt dat de gebou-

wen ondergronds in verbinding staan.

“Toch blijkt geluidskunst in het kader van de percentageregeling (regeling waarbij een vaststaand percentage van het bouwbudget van rijks- of gemeentegebouwen wordt besteed aan kunst, red.) bij nieuwbouw doorgaans niet zo praktisch”, meent Veenstra. Als je met elektriciteit werkt, kunnen onderdelen kapot gaan. Maar die regeling voorziet niet in een onderhoudsbudget. Daarom wordt doorgaans toch liever voor een stalen of stenen beeld gekozen waar je, als het er eenmaal staat, geen omkijken meer naar hebt.”

DE STAAT

Bij de projecten die LoLa op korte termijn wil realiseren en initiëren zit vooralsnog ook geen geluidskunst - op eentje na dan: de ‘Melody Road’ in Nijmegen. “Dat is ook iets waar we samen met Geert-Jan Hobijn aan werken. Je kent die dikke, vaak geribbelde verfstrepen als belijning op de autoweg. Als je daar met je autoband op rijdt, hoor je een geluid. Dat geluid kun je natuurlijk variëren door de ribbels te variëren. En als je dat goed doet, dan kun je zelfs een melodie krijgen. We hebben al berekend dat we een recht, ononderbroken stuk weg van ongeveer tweehonderdvijftig meter nodig hebben voor een melodietje van zo’n tien seconden, als je er vanuit gaat dat de automobilist precies vijftig kilometer per uur rijdt. We hebben de rockgroep De Staat gevraagd om het melodietje te schrijven. En we laten die ribbelstrook dus als extra streep op de weg aanbrengen, in een andere kleur dan de witte strepen. Het leuke is dat je daarmee geluidskunst in feite weer ‘pop’ maakt.”

www lolaweb.nl musica.be/klankenbos twitter/peterbruyn peterbruyn.wordpress.com

98

S P E C I AL : KL ANK E N B O S

Dichteres en componiste

ROZALIE HIRS

auteur Griet Menschaert beeld Sara Anke Morris

Voor Klankenbos realiseerde de veelzijdige dichter-componist Rozalie Hirs ‘Curvices’: een app die je wandeling verrijkt met composities waarin tekst en muziek samenvloeien.

Tien eigen Engelstalige gedichten zette Hirs om tot een interactieve songcyclus.

97

Rozalie Hirs staat bekend om haar gevarieerde kunstpraktijk. Zo componeert ze vocale, orkestrale en elektronische muziekstukken, maar ze schrijft ook dichtbundels en digitale poëzie. De gedichten die ze in de vorm van muziekstukken in de ‘Curvices’-app heeft geïntegreerd, komen uit haar eerste Engelstalige bundel ‘Curvices and Musicles’, die gaat over een reis over een continent van onbestemde identiteit. Met de gratis app kun je de locatie op een meer persoonlijke manier ervaren, in tegenstelling tot via een gangbaar muziekstuk of een cd.

‘Curvices’ leidt buiten Klankenbos trouwens nog twee andere levens. Tijdens de afgelopen editie van November Music werd een aangepaste versie gepresenteerd voor De Citadel in Den Bosch, en vanaf dit najaar kun je met de app ook de omgeving van Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam verkennen.

De app maakte ze in samenwerking met ontwerpduo Cox & Grusenmeyer, app-ontwikkelaar Yvan vander Sanden en architect Machiel Spaan. Zij hielpen haar om een speciaal gps-systeem te ontwerpen, zodat de teksten en de composities binnen een afgebakende plek te beluisteren zijn. “Met de app wordt de locatie een parameter voor het ervaren van de compositie”, aldus Hirs.

Via het gps-systeem op je mobiele telefoon is de interactieve liederencyclus met animaties te ervaren tijdens een wandeling door

de hoven en kaden langs het IJ. Door van plaats te veranderen bepaal je mede het verloop van de muziek en de poëzie.

Intuïtie en berekening gaan bij mij hand in hand.

Enkele werken zijn opgezet als gesproken woordcomposities met soundtracks: “Ik vind het belangrijk dat je niet alleen liedjes te horen krijgt, maar dat je de teksten ook als poëzie kunt beleven. Als teksten niet gezongen maar gesproken worden, hoor je via de spreekstem de interne melodie van de tekst zelf.” Die spreekstem, die overigens haar eigen stem is, combineert ze met zelf gesynthetiseerde klanken. De wetenschapper in haar – Hirs is opgeleid als scheikundige – gaat daarbij op zoek naar geschikte frequenties en amplitudes om klanken aangenaam te maken: “Intuïtie en berekening gaan bij mij hand in hand.” Haar gedichten zijn vaak associatief: “Ze gaan over het mens-zijn, over gevoelens, gedachten, identiteit...”

Momenteel werkt Hirs aan een compositie voor het ensemble Asko|Schönberg: “Het

is een compositie voor 21 muzikanten, een spectraal stuk op basis van boventonen die ik bereken via frequentiemodulatie en andere technieken. Wat mij interesseert, is de vraag wat wij auditief interessante harmonieën vinden, hoe je intuïtieve ervaringen in verband kunt brengen met natuurkundige eigenschappen.”

In 2015 deed Musica een open oproep naar klankgedichten, met als resultaat meer dan 350 inzendingen uit België en Nederland.

Uit de inzendingen werd een sterke selectie gemaakt van acht klankgedichten, die sindsdien een poëtisch parcours door Klankenbos vormen. De gedichten worden verzameld in een publicatie, waarin ook bijdragen van Maud Vanhauwaert zullen opgenomen worden.

Meer info vind je op deze link: musica.be/ nieuw-gedichtenparcours-10-jaar-klankenbos live Rozalie Hirs brengt een performance tijdens het 10 jaar Klankenbos klankkunstevenement op 18 okto­ber 2015.

Meer info: musica.be/10-jaar-klankenbos www rozaliehirs.nl grietmenschaert.blogspot.com grietmenschaert.be facebook.com/studiogrietmenschaert

SPEC I AL: K L A N K E N BOS

KLIK & WIN: EEN EXCLUSIEF VIP-PAKKET!

Van Love Song tot stilte

FEEST! 10 JAAR KLANKENBOS Musica viert een decennium uitzonderlijke klankkunst in openlucht. Kom op zaterdag 18 oktober naar Klankenbos voor een namiddag vol klankkunst, muziek, poëzie en stilte tussen de bomen van Klankenbos.

Je stoot op verrassende performances van de Nederlandse dichter-componist Rozalie Hirs (zie p. 97), de Franse artiest Tony di Napoli, beeldend kunstenaar en muzikant Peter Jacquemyn & Champd’Action, de Duitse klankkunstenaar Erwin Stache en de jonge Vlaamse geluidskunstenaar Stijn Demeulenaere (1).

Het vermaarde Robotorkest van Stichting Logos speelt creaties van jonge SoundMine-componisten en de Nederlandse klankkunstenaar Hans Van Koolwijk (2) brengt een ballonnenperformance.

Ook kinderen kunnen zich uitleven met de LOVE SONG KLANKENBOS-installatie, alsook een leuk klankenparcours op kindermaat door het bos.

Tien jaar na de totstandkoming van de eerste installaties is Klankenbos uitgegroeid tot een internationale verzameling permanente klankkunstinstallaties die uniek is in Europa. De Klankenbosgidsen leiden je op 18 oktober graag rond langs installaties als Houses of Sound, Composed Nature en Het Geheim van Horst.

Als kers op de taart stelt Musica vier gloednieuwe klankinstallaties voor: een muzikaal speeltuig van Laura Maes (zie p.101), een interactieve luisterwandeling met mobiele app van de Nederlandse audiokunstenaar Bart van Dongen, het draagbare kunstwerk Self-Simulator van de Deen Simon Steen-Andersen en een monumentaal instrument gemaakt uit PVC door Stichting Logos (3).

Heb jij een hart voor klankkunst? Ben jij fan van Klankenbos of sta je te popelen om deze unieke collectie klankkunst in openlucht te ontdekken? Vier op zondagnamiddag 18 oktober het 10-jarig bestaan van Klankenbos in aanwezigheid van nationale en internationale klankkunstenaars. Drie duo’s worden door Klankenbos nog eens extra in de watten gelegd met een VIP-pakket.

Dit exclusieve pakket bevat: > een ervaren Klankenbosgids die je meeneemt op ontdekkingstocht door Klankenbos > een meet & greet met klankkunstenares & dichteres Rozalie Hirs > een exemplaar van de prachtige Klankenboscatalogus met vele beelden en extra info > een exemplaar van de thematische publicatie rond klank en luisteren, uitgegeven in het kader van 10 jaar Klankenbos, met ondermeer werk van de bekende Vlaamse dichteres Maud Vanhauwaert Ga naar gonzocircus.com om deel te nemen.

96

S P E C I AL : KL ANK E N B O S

(1)

HIGH LIGHTS (1) Klankkunstenaar Stijn Demeulenaere reisde de voorbije jaren naar Zuid-Afrika en IJsland om geluidsopnames te maken van de overweldigende natuur daar. Dat resulteerde in talloze uren ruw opnamemateriaal van broeierige subtropische geluiden en ijskoude noorderklanken. Van 14 tot en met 26 september verblijft hij in Klankenbos om een synthese te maken van deze twee klankreizen. Hij creëert een soundscape op maat van de installatie ‘Radio Forest’, waar ze zal weerklinken door het hout van de constructie.

PRAKTISCH

18 oktober 2015 13.00-17.30 uur Toegang gratis!

Provinciaal Domein Dommelhof, Neerpelt (BE) Info & programma: musica.be/10-jaar-klankenbos Een organisatie van Musica, Impulscentrum voor Muziek i.s.m.

Provinciaal Domein Dommelhof, Gonzo (circus), UiTmetVlieg.be, Gemeente Neerpelt, PNEM Sound Art Festival en BesteBuren.

95

(3)

(2)

(2) Hans Van Koolwijk dirigeert een groep amateurmuzikanten van de Klas Experimentele Muziek van Oud-Heverlee terwijl ze 65 met helium gevulde ballonnen oplaten. De helium ontsnapt langs smalle fluitjes die een luide toon voortbrengen.

De ballonen zweven door de ruimte, weg van het publiek, terwijl hun toonhoogte stijgt. Na enkele minuten verkleint de druk en komen de ballonnen weer traag naar beneden.

(3) Een plastisch, verplaatsbaar en collectief instrument dat geschikt is voor zowel kinderen als volwassenen. De monumentale installatie met afzonderlijke modules nodigt uit tot vrijblijvende improvisatie en samenspel met onbekenden, wars van muzikale idiomen en leeftijdsbeperkingen.

Kom het zelf uittesten op 18 oktober!