MAS | Kunst uit precolumbiaans Amerika (NL)

NL

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA COLLECTIE PAUL & DOR A JA NSSEN-A RTS

“Ik heb de dingen gezien die ze voor de koning hebben meegebracht uit het gouden land. ... Ik heb van mijn levensdagen niet iets aanschouwd dat mij zoveel plezier heeft gedaan als dit.

Want ik heb er wonderbare kunstzinnige voorwerpen bij gezien en me verbaasd over het subtiele vernuft van mensen in vreemde landen.”

De Duitse kunstenaar Albrecht Dürer over de precolumbiaanse voorwerpen uit Mexico die hij op 27 augustus 1520 aan het hof van Karel V in Brussel zag.

Citaat uit: Masters of Art – Albrecht Dürer. Delphi Classics, Hastings, 2016.

1

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA - COLLECTIE PAUL & DORA JANSSEN-ARTS -

Sinds Europeanen in 1492 Amerika bereikten, komen er kunstobjecten uit de Nieuwe naar de Oude Wereld. Er wordt mee gepronkt en ze worden verzameld. De Europese fascinatie voor inheemse culturen van de Amerika’s blijft groot.

Uitwisselingen van geschenken zorgen na 1492 meteen voor een stroom kunstobjecten uit de Nieuwe Wereld. Ook de Spaanse plundering van het Azteekse en het Incarijk (1520-1530) doet massa’s objecten in Europa belanden.

Vorsten pronken met hun nieuwe rijkdommen, kunstenaars worden door het exotische geïnspireerd, wetenschappers leggen verzamelingen aan. Men bewondert de objecten om hun schoonheid en vakmanschap. Maar als uitingen van inheemse religies en beelden van niet-christelijke goden wordt veel ook veel verketterd. Inheemse Amerikanen – foutief ‘indianen’ genoemd – worden direct na de verovering van Mexico in Europa ‘tentoongesteld’.

Het huidige België speelt een hoofdrol in de Europese verspreiding van objecten. De eerste tentoonstelling met precolumbiaanse kunst vindt plaats in Brussel, waar Karel V de geschenken van de Azteekse keizer Montezuma bewondert. De blijvende belangstelling beleeft een renaissance in de 20ste eeuw. Vanaf de jaren 1960 explodeert de markt en leggen musea en privéverzamelaars collecties precolumbiaanse kunst aan. Maya’s, Azteken en Inca’s blijven namen die aanspreken.

3

-1-

De verzameling van Paul & Dora Janssen-Arts

- p. 6 -

4

-2-

Leven en dood in precolumbiaans Amerika

-3-

Giften voor na de dood

- p. 12 -

- p. 38 -

-4-

Exotisch, mooi en betekenisvol

- p. 46 -

-5-

Hoopvol onderzoek

- p. 74 -

5

DE VERZAMELING VAN PAUL & DOR A JANSSEN-ARTS

6

1

De verzameling Janssen-Arts is een van de belangrijkste collecties precolumbiaanse kunst in Europa.

Aanvankelijk was schoonheid het verzamelmotief, later speelde geleidelijk aan cultureel-wetenschappelijke belangstelling een hoofdrol.

Dora Janssen was eerst gegrepen door de pracht van het precolumbiaanse goud. Haar keuzes werden dan ook bepaald door esthetische overwegingen. Zo verzamelde zij nauwelijks objecten van de Azteken, omdat die haar niet bekoorden.

Later volgde zij colleges aan de universiteit van Austin, een van de belangrijkste centra voor de studie van de klassieke Mayacultuur. Haar verzameling weerspiegelt dan ook haar interesse in en fascinatie voor de culturele ontwikkeling van de precolumbiaanse volkeren.

Samen geven de circa 400 objecten uit de verzameling een prachtig overzicht van de vele tradities op het Amerikaanse continent.

7

Dora Janssen als verzamelaarster De twee objecten die in deze vitrine centraal staan,tonen de ontwikkeling van Dora Janssen als verzamelaarster. Waar haar interesse in het begin werd gewekt door de gouden kunstpracht van de Precolumbiaanse objecten, verdiepte zij zich later meer in de context waarin deze objecten gemaakt werden. Hoewel -Precolumbiaans goud haar speciale interesse bleef houden – het gouden object hier getoond is één van haar favorieten – werd zij later gefascineerd door de Maya en hun schrift en bestudeerde zij deze cultuur.

1 Stèle met de afbeelding van Vrouwe Alligatorvoet

2 Hanger in de vorm van een leider of sjamaan

Maya-cultuur, zuidoostelijk Mexico 250-900 Kalksteen met sporen van rood pigment MAS.IB.2010.017.083

Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.169

De Maya's waren meesters in de 'plastische chirurgie'. Neuzen en tanden werden bewerkt om ze spitser te doen lijken, hoofden langer gemaakt door de nog zachte schedel van baby's tussen plankjes te klemmen.

De man draagt oorsieraden, een hoofdtooi, neusring, lipplug en gezichtsmasker.

Door die vorm en de verentooien leek het vaak kaalgeschoren hoofd van een volwassene op een maïskolf. Mayaheersers imiteerden zo de jonge, sterke maïsgod.

Alle objecten met nummer MAS.IB behoren tot: Collectie Paul en Dora Janssen-Arts, bruikleen Vlaamse Gemeenschap.

8

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

1

‘Indianenverhalen’ Antwerpen speelt een hoofdrol in de verspreiding van de Europese kennis en beeldvorming over het nieuwe continent. Veel huidige beelden en stereotypen vinden er hun oorsprong.

Uitgevers als Christoffel Plantijn publiceren baanbrekende werken.

Veel boeken zijn bestsellers, ook omdat ze Spaanse gruwelijkheden tegen indianen beschrijven. Spanje is in deze tijd voor veel mensen in de Nederlanden de vijand... De fantasierijke gravures van Theodor de Bry illustreren vaak ‘indianenverhalen’ uit tweede of derde hand. Ze creëren stereotypes die ook nu nog bestaan.

3 Convoluut: Americae sive Indiae Convoluut: Wunderbarliche, Occidentalis descriptio 1-6 doch warhafftige Erklärung, von der Gelegenheit und Sitten Theodor De Bry der Wilden in Virginia [e.a.]

Frankfurt 1590 – 1617 Bruikleen Museum Plantin-Moretus B423:1

Convoluut: Americae sive Indiae occidentalis descriptio 7-11 Theodor De Bry Frankfurt 1599-1620 Bruikleen Museum Plantin-Moretus B423:2

[bundel van 6 werken over Amerika]

Theodor De Bry Frankfurt 1590-1594 Bruikleen Museum Plantin-Moretus B428:1

Convoluut: Das sechste Theil der neuwen Welt [e.a.] [bundel van 8 werken over Amerika]

Theodor De Bry Frankfurt 1597-1602 Bruikleen Museum Plantin-Moretus B428:2 Deze boeken worden afgewisseld met reproducties en zo goed bewaard.

- COLLECTIE PAUL & DORA JANSSEN-ARTS -

9

Belangstelling met een keerzijde De kunstmarkt is de voornaamste leverancier van precolumbiaanse stukken in Europese musea, ook in het MAS. Ze zijn niet afkomstig uit wetenschappelijke opgravingen en vaak buiten het herkomstland gekocht.

Deze internationale markt ontstond vanaf begin 20ste eeuw, tegelijk met de groeiende waardering voor precolumbiaanse artefacten. Eerder werden deze stukken gezien als ‘wetenschappelijk interessant’, nu als kunst. De belangstelling heeft een keerzijde: archeologische sites worden systematisch geplunderd, waardoor waardevolle culturele informatie verloren gaat.

4 Kruik

MAS (AE.1990.0032.0018)

Nicoya-cultuur, Costa Rica 800-1200 Aardewerk en verf (MAS) AE.1975.0037 Dit type kruiken werd meegegeven in graven. De jaguar werd in grote delen van Centraal-Amerika geassocieerd met de elite en met macht.

5 Schaal Coclé-cultuur, Panama, Azuero 500-1200 Aardewerk en verf

De Coclé-cultuur uit Panama staat tot ver buiten het eigen gebied bekend om haar prachtige aardewerk en goudbewerking.

6 Fragment van een menselijk gelaat Maya-cultuur, Guatemala of Mexico 100-900 Stucco en verf MAS (AE.1970.0036.0001) Stucco afbeeldingen van menselijke gezichten brachten de Maya’s op tempels aan ter ere van goden en voorouders.

Verzamelen van betekenis Voor musea van wereldculturen is de context van objecten essentieel.

Daarzonder zijn ze betekenisloos. Verzamelen ‘bij de bron’ geniet daarom de voorkeur: aankopen doe je ter plaatse.

Vroeger waren verkopers vaak Europeanen die in het gebied woonden. Uit interesse of ook als bijverdienste verzamelden zij objecten voor de verkoop aan musea. De objecten in deze cluster zijn verzameld door Lothar Petersen, een Duitse arts en antropoloog die in Colombia leefde. Hij verkocht stukken aan minstens vijf musea.

10

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

7 Antropomorfe kruik

9 Fluit

Muisca-cultuur, Colombia 1000-1500 Aardewerk MAS (AE.1959.0045.0005)

Tucano-cultuur, Rio Negro, Colombia/Brazilië ca. 1950 Riet en touw MAS (AE.1959.0045.0373)

8 Schaal

1

Mogelijk Muisca-cultuur, Colombia 1000-1500 Aardewerk MAS (AE.1959.0045.0006)

De haven als bron Ook de Antwerpse haven was een belangrijke bron van objecten voor de musea. Handelaren en mecenassen uit de havenwereld schonken voorwerpen en verzamelingen.

Eugène de Decker, volksvertegenwoordiger en koopman, schonk deze Maya stèle in 1864 aan het toenmalige Museum voor Oudheden in het Steen. Zijn schenking vormde de basis van de verzameling niet-westerse objecten. De stèle werd gevonden in Mexico of Guatemala en arriveerde in de Antwerpse haven met een schip van De Deckers handelsmaatschappij.

10 Reliëfstèle Maya cultuur, Guatemala ca. 200-50 v.Chr. Kalksteen MAS (AE.3870) Deze stèle is een van de oudste in haar soort. Ze toont een van de vroegste voorbeelden van het schrift van de Maya’s.

- COLLECTIE PAUL & DORA JANSSEN-ARTS -

11

LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA

12

Voor de inwoners van precolumbiaans Amerika - het Amerika van vóór Columbus - vormden leven en dood een onverbrekelijk geheel. Net zoals in de natuur, kon nieuw leven maar ontstaan uit de dood. Leven en dood hielden elkaar in evenwicht: het ene kon niet zonder het andere.

Afhankelijk van de regio verschilde de invulling van het leven na de dood aanzienlijk. In Meso-Amerika geloofde men bijvoorbeeld dat de manier waarop iemand stierf, bepaalde in welke laag van welke wereld hij of zij terechtkwam. In heel precolumbiaans Amerika dacht men immers dat de kosmos uit drie delen bestond: een getrapte onder- en bovenwereld, en daartussen onze middenwereld. Elk van deze werelden bevatte verschillende lagen.

De overgang naar de andere werelden kon je pas na de dood maken. Overledenen kregen hiervoor speciale grafgiften mee. Sjamanen en priesters waren bijzondere mensen: zij konden al tijdens hun leven de onder- en bovenwereld betreden.

13

2

Precolumbiaans Amerika: één begrip, veel culturen

De voorwerpen uit de collectie Paul en Dora Janssen-Arts zijn bijna allemaal afkomstig uit Latijns-Amerika. De grote diversiteit aan klimaten en landschappen deed er verschillende cultuurregio's ontstaan.

Meso-Amerika strekte zich uit van het noorden van Mexico tot El Salvador en Honduras. Woestijnen, jungles en hoogland wisselen er elkaar af. Culturen zoals de Olmeken, Maya's en Azteken waren er erg invloedrijk.

Het Intermediair Gebied strekte zich uit van Nicaragua tot Colombia. Bewoners van deze landbrug tussen Meso-Amerika en de centrale Andes profiteerden van de doorstroming van kennis en ideeën tussen noorden en zuid. Culturen zoals de Coclé maakten er prachtige gouden juwelen.

Het Andesgebergte verbindt het huidige Zuid-Colombia, Ecuador, Peru, Bolivia, Chili en Argentinië. De meer dan 4000 meter hoge bergtoppen scheiden de jungle in het oosten van het droge kustgebied in het westen. Met de Andes als centrale as bouwden de Inca's een gigantisch rijk uit.

Columbus' 'ontdekking' van Amerika in 1492 is voor de geschiedenis van het continent een breuklijn. De Europese conquistadores veegden in een spoedtempo lokale culturen van de kaart. Bepaalde tradities en geloofsovertuigingen leven echter voort in het christelijke geloof.

14

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

De sjamaan: bemiddelaar en kalenderexpert Amerikaanse sjamanen waren voor hun gemeenschap erg belangrijk - en zijn dat in Latijns-Amerika vaak nog. Dankzij hun kennis over zon, maan en sterren wisten ze precies wanneer te zaaien en te oogsten. Ze waren experts in het maken en lezen van ingewikkelde landbouwkalenders, zoals die van de Maya's.

2

Bijzonder is vooral dat ze andere werelden konden betreden. Aan de bewoners daarvan - goden en voorouders - vroegen deze mannen en vrouwen bijvoorbeeld waarom iemand ziek was of hoe de regen gestopt kon worden.

Om dat te kunnen kwamen ze eerst in trance door muziek, dans en geestverruimende middelen. Ook vasten en braken hielpen daarbij. In hun trance zagen ze zichzelf veranderen in dieren die, veel makkelijker dan mensen, in de boven- of onderwereld konden komen. Op gouden juwelen werden deze transformaties van mens naar dier veelvuldig afgebeeld.

Coll. Paul en Dora Janssen-Arts; bruikleen Vlaamse Gemeenschap

1 Sieraad(?) in de vorm van een krab of kreeft Malagana-cultuur, zuidelijk Colombia 200 v.Chr.-200 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.149

2 Hanger in de vorm van een man met een jaguarmasker Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.170

3 Hangers met een afbeelding van de transformatie van een mens in een waterdier

Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.204 en 206 Waterwezens waren erg belangrijk voor de Zenu, die tussen vele kunstmatige kanalen leefden.

4 Borstsieraden in de vorm van een figuur die half dier en half mens is Tolima-cultuur, centraal Colombia 100-1000 Goud MAS.IB.2010.017.150 en 151 De Tolima-cultuur staat bekend om deze platte juwelen in een bijna schematische mens-diervorm.

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

15

5 Hanger met afbeelding van een vogel; Borstsieraad met vijf gemaskerde sjamanen en drie vogels Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.174 en 175 De Tairona geloofden dat hun sjamanen in vogels veranderden om naar de bovenwereld te kunnen reizen.

6 Hangertje in de vorm van een rij dierenachtige Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.216

7 Hanger in de vorm van een staf met elementen die half vogel en half zoogdier zijn Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.215

8 Beeldje van een sjamaan met een staf met vogels

9 Beeldje van een vrouw op een bankje Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Aardewerk MAS.IB.2010.017.167 De kleine opening bovenaan op dit beeldje verhinderde dat het barstte tijdens het bakken.

10 Fluitje (ocarina) met afbeelding van een sjamaan Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Aardewerk MAS.IB.2010.017.165 Deze sjamaan zit tussen twee katachtige dieren en vormt een as tussen de boven- en onderwereld.

11 Kruik met afbeelding van twee mannen Cupisnique-cultuur, noordkust Peru 900-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.266 De twee mannen boven op deze kruik drinken en snuiven middelen die trance opwekken.

Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.207 Door het masker dat de sjamaan draagt, zie je amper zijn gezicht.

16

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

12 Kruik in de vorm van een sjamaan Overgang naar Nasca-cultuur, zuidkust Peru 100 v.Chr.-100 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.272 De hoofdband onder de uitstekende haarknot was ook een slinger en een efficiĂŤnt wapen.

13 Kruik met zeef in de vorm van een sjamaan Tembladera-cultuur, noordkust Peru 900-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.267 In trance verzonken offert deze sjamaan zichzelf door zijn darmen uit zijn lichaam te snijden.

14 Beeldje van een sjamaan Paracas-cultuur, zuidkust Peru 400 v.Chr.-100 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.269 Door de gezichtsversiering weten we dat dit beeldje een sjamaan of leider voorstelt.

15 Beeldje van een man met stamper en kom Jalisco-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.036 De bolletjes op de schouders van deze man zijn mogelijk zelfaangebrachte littekens.

16 Beeldje van een sjamaan Nayarit-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.035 De sjamaan moest noodgedwongen een tijdje vasten omdat zijn wangen waren doorboord.

2

17 Kruik in de vorm van een sjamaan Nayarit-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.034

18 Portretkop (wierookbrander) Zapoteken-cultuur, Mexico 200-400 Terracotta Bruikleen Vlaamse Gemeenschap (308)

19 Beeldje van een zittende man Olmeken-cultuur, zuidelijk Mexico, Guatemala of El Salvador 1200-400 v.Chr. Bruine steen MAS.IB.2010.017.016

20 Kruik in de vorm van een sjamaan Casas Grandes-cultuur, Zuidelijke Verenigde Staten 1200-1450 Aardewerk MAS.IB.2010.017.007

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

17

Geestverruimende planten en muziek

In precolumbiaans Amerika beschikten sjamanen over diverse natuurlijke producten die hen deden braken, in trance brachten en visioenen bezorgden. Daarbij zagen ze kleurrijke beelden of bijzondere wezens.

Ze ervoeren ook dat ze boven de aarde vlogen of in dieren veranderden.

Een voorbeeld van zo'n hallucinogeen middel zijn de vermaalde zaden van de Anadenanthera colubrina-boom, beter bekend als 'vilca'.

Dit poeder werd teruggevonden op snuifplaatjes van de Tiwanakucultuur in Zuid-Peru en Bolivia. De huidige bewoners van het Amazonegebied gebruiken nog altijd dergelijke plantaardige stoffen.

Ook muziekinstrumenten waren essentieel voor de trance waarin een sjamaan moest komen. Het ritme van instrumenten zoals drums en rammelaars bezwoer en zweepte op. Blaasinstrumenten zoals ocariĂąa's en schelpen zorgden voor - een soms ijle - melodie.

Coca met kalk In de Andes was en is coca vanzelfsprekend in het dagelijks leven.

Je kunt het vergelijken met koffie elders. Coca gaat de vermoeidheid, het hongergevoel en hoogteziekte tegen.

De bladeren worden eerst gekauwd en vervolgens in de mond vermengd met kalk van schelpen. Die kalk werd meegedragen in holle beeldjes, poporo's. Zonder kalk hebben de cocabladeren weinig effect.

Cocaverbod?

"Sommige mensen negeren alle voordelen van de coca. Ze spreken en schrijven negatief over dit plantje, alleen maar omdat de heidenen in vroeger tijden coca offerden aan de afgoden en omdat sommige tovenaars en profeten dat nu nog doen. Daarom vinden deze mensen dat het gebruik van coca verboden zou moeten worden."

De kroniekschrijver Inca Garcilaso de la Vega in zijn Comentarios Reales de los Incas, begin 17de eeuw.

18

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Precolumbiaanse muziekinstrumenten In precolumbiaans Amerika speelde muziek een belangrijke rol in sjamanistische rituelen, op begrafenissen en tijdens religieuze opvoeringen.

Er waren panfluiten, trompetten en schelpen. Sommige beeldjes dienden ook als fluit. Percussie-instrumenten, zoals ratelaars en drums, lieten een opzwepend ritme horen.

Luiz Marquez, een Mexicaanse muzikant die in Antwerpen woont, kopieerde voor het MAS enkele instrumenten die in deze vitrine liggen.

U hoort het authentiek klinkende geluid van de nieuwe exemplaren.

21 Rituele drinkbeker (kero) om maĂŻsbier uit te schenken

24 Bel in de vorm van een strombusschelp

Inca-cultuur, Andes 1450-1533 Beschilderd hout MAS.IB.2010.017.318

Moche, noordkust Peru 100 v.Chr.-700 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.293 Dit gouden belletje werd aan een

22 kledingstuk genaaid en bracht bij het Hanger-rammelaar in de vorm wandelen een helder geluid voort. van een kwartel Druk op de knop onderaan de vitrine om Costa Rica of Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.131

23 Lipsieraad met staafjes Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr Goud MAS.IB.2010.017.228

de muziekinstrumenten te beluisteren.

25 Bel Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr Goud MAS.IB.2010.017.227

26.

Kruik in de vorm van een sjamaan met een rammelaar Tembladera-cultuur, noordkust Peru 900-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.268

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

19

2

27 Fluit (ocarina) in menselijke vorm Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Aardewerk en goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.166 Druk op de knop onderaan de vitrine om de muziekinstrumenten te beluisteren.

28 Beeldje van een tuimelende acrobaat Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud (beeldje: tumbaga) MAS.IB.2010.017.223 Mogelijk was het beeldje op een scepterstok of aan een hoofdtooi bevestigd. Bij het sieraad rinkelden de staafjes bij elke stap.

29 Twee lippluggen Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Aardewerk; goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.183-184 De lippluggen bevatten ooit metalen bolletjes, waardoor ze rinkelden als de drager bewoog.

30 Fluit in menselijke vorm Veracruz-cultuur, noordelijke Golfkust, Mexico 400-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.060

20

Het mondstuk van de fluit bevindt zich aan de achterkant, net als twee van de drie toongaten.

Druk op de knop onderaan de vitrine om de muziekinstrumenten te beluisteren.

31 Beeldje in de vorm van een zemi (bovennatuurlijk wezen); Spatel om het braken op te wekken Taino-cultuur, Puerto Rico of Dominicaanse Republiek 1000-1524 Menselijk been MAS.IB.2010.017.141 en 142 Zichzelf reinigen door ritueel te vasten en te braken was een vereiste om bovennatuurlijke wezens te benaderen.

32 Spatel om kalk uit een kalkflesje te halen Calima-cultuur, zuidelijk Colombia 100-1000 Goud MAS.IB.2010.017.147 Met een stokje de kalk wegnemen uit een flesje staat mogelijk ook symbool voor de vereniging van man en vrouw.

33 Kalkflesje in de vorm van een naakte man met juwelen Quimbaya-cultuur, centraal Colombia 100-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.152

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

34 Kalkflesje in de vorm van een katachtige man

38 Hangers in de vorm van een man en vrouw

Wari-cultuur, Peru 600-900 Hout MAS.IB.2010.017.300

Quimbaya-cultuur, centraal Colombia 100-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.154

35 Beeldjes van twee mannen met cocapruimen NariĂąo-cultuur, grensgebied ColombiaEcuador 500-1600 Aardewerk MAS.IB.2010.195 en 196

36 Vijzel in de vorm van een katachtige

2

De platte uiteinden dienden mogelijk als plaatje voor een snuifpoeder.

39 Plaatje en pijp voor het snuiven van een geestverruimend poeder Tiwanaku-cultuur, zuidelijk Peru en noordelijk Bolivia en Chili 600-900 Hout en turkoois MAS.IB.2010.017.304

Overgang Valdivia- naar Chorrera-cultuur, noordkust Ecuador 1500-600 v.Chr. Groensteen MAS.IB.2010.017.252

37 Stamper met de afbeelding van een gezicht Xochipala-cultuur, provincie Guerrero, West-Mexico 1200-600 v.Chr. Groensteen MAS.IB.2010.017.029

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

21

Twee-eenheid

Bewoners van Meso-Amerika leefden vooral van de maĂŻsteelt.

Daardoor waren ze erg begaan met het evenwicht tussen regen en zon. Als dat verstoord werd, kwam de vruchtbaarheid van de natuur in gevaar - en dus ook het voortbestaan van de mens.

De eenheid van twee tegengestelden vinden we als principe in alle aspecten van de precolumbiaanse cultuur. Leven en dood vormen de belangrijkste twee-eenheid. Ook zon en regen zijn elkaars tegenhanger: beide zijn nodig om nieuw leven voort te brengen.

De voorstelling van mannelijke en vrouwelijke krachten symboliseert vaak het noodzakelijke evenwicht tussen twee tegenhangers.

22

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Een spel op leven en dood Leven en dood waren in precolumbiaans Amerika onlosmakelijk met elkaar verbonden. Sterven was noodzakelijk om nieuw leven te creĂŤren.

Dat bleek ook uit het Meso-Amerikaanse balspel, meer een ritueel dan een spel.

2

Volgens een Maya-mythe daagden de goden van de onderwereld een heldentweeling uit. Ze speelden elke dag het balspel tegen elkaar, maar de uitslag bleef onbeslist. Uiteindelijk heeft de tweeling de goden van de onderwereld onthoofd. Zo kon nieuw leven ontstaan: de broers worden herboren als zon en maan en laten nieuwe gewassen groeien.

In het balspel werd deze strijd overgedaan. Het ritueel eindigde vaak met de onthoofding van een speler die symbool stond voor de goden van de dood. Zijn executie maakte dus nieuw leven mogelijk. De vele teruggevonden balspelplaatsen in heel Meso-Amerika bewijzen hoe belangrijk dit ritueel was, en hoe wijdverspreid deze visie op leven en dood.

40 Stenen heupbeschermers (yugo's) voor het balspel

41 Attribuut voor het balspel (bijlkop of hacha)

Veracruz-cultuur, noordelijke Golfkust, Mexico 400-900 Steen MAS.IB.2010.017.056 en 057

Maya-cultuur, zuidelijk Guatemala 250-900 Steen met sporen van rood pigment MAS.IB.2010.017.090

De stenen yugo stond symbool voor de stoffen heupbeschermers die tijdens het balspel werden gebruikt.

De hacha's worden altijd bij yugo's teruggevonden, maar hun precieze functie bij het balspel is onduidelijk.

Het balspel wordt nog steeds gespeeld, maar nu als sport en met andere regels.

Oude afbeeldingen tonen dat men vroeger een zware rubberen bal gebruikte.

Waarschijnlijk werd die met de ellebogen en heupen gekaatst. Een goede bescherming was dan ook geen luxe.

De stenen U-vormen zijn wellicht nabootsingen van de zachtere heupbeschermers die de spelers in het aardse leven droegen. Als grafgift waren ze van steen, zodat ze eeuwig mee konden.

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

23

42.

Kegelvormige peniskoker; Borstplaat met de afbeelding van twee borsten Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.225 en 226 De borstplaat verwijst naar de belangrijke sociale en politieke rol van vrouwen bij de Zenu.

43.

Peniskokers NariĂąo-cultuur, grensgebied Ecuador en Colombia 500-1600 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.199 t/m 201 Peniskokers werden doorgaans gemaakt uit schelp, maar als grafgift waren ze van goud. Mannen droegen deze gouden peniskokers uit Colombia niet bij hun leven. Als symbool voor de mannelijke vruchtbaarheid werden ze meegegeven in het graf.

De opvallend kleine gouden borstplaat was een sieraad voor mannen.

Door dit vrouwelijke symbool te dragen verenigden mannen de twee krachten die nodig waren om nieuw leven te scheppen.

24

44.

Beeldjes van vrouwen Chupicuaro-stijl, centraal Mexico 300-100 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.049, 050, 027, 048, 051 Deze keramieken vrouwenbeeldjes, zogheten 'pretty ladies', komen uit Mexico en zijn tot 3000 jaar oud. De vrouwen zijn meestal naakt voorgesteld.

Overal ter wereld maakten oude culturen beeldjes van vrouwen met brede heupen, duidelijke borsten en soms een zwangere buik. Ze stonden niet alleen symbool voor de menselijke vruchtbaarheid maar ook voor die van de aarde, en dus voor het succes van de levensbelangrijke oogst.

45.

Beeldje van een vrouw op een bankje Tlatilco-cultuur, centraal Mexico 1200-500 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.031

46.

Beeldje van een vrouw Centraal hoogland, Mexico 600-100 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.032

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

47.

Beeldjes van een liggende vrouw en van een vrouw met hoofdtooi met rode stip

2

Olmeken-cultuur, centraal Mexico 900-600 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.020 en 021

48.

Vaas in de vorm van een zwangere vrouw Parita-cultuur, centraal Panama 1000-1300 Aardewerk MAS.IB.2010.017.124

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

25

De herboren maïsgod

Tot op vandaag is maïs in Latijns-Amerika even belangrijk als graan voor de westerse landen. De god van de maïs werd dan ook vaak afgebeeld, net als de mythe waarin hij sterft en herboren wordt. Die wedergeboorte betekende dat de maïsplanten opnieuw zouden groeien.

De Maya-elite doste zich soms uit met kleding of juwelen in jade die verwezen naar de maïsgod. In die outfit namen ze deel aan rituelen waarbij ze dansend de wedergeboorte van de maïsgod uitbeeldden.

Het belang van maïs blijkt ook uit de mythe die vertelt dat de Mayamensen uit maïs zijn gemaakt. Maïs werd meegegeven in het graf, in de vorm van maïsdeeg in de mond van de dode. Zo had hij zeker iets te eten in het leven na de dood.

26

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

De Stafgod Een beeld dat in de Andes 2000 jaar lang geregeld terugkeert, is dat van de stafgod. Deze frontaal afgebeelde figuur houdt in elke hand een 'staf', waarschijnlijk een landbouwwerktuig. Hij was wellicht verantwoordelijk voor vruchtbaarheid en een goede oogst.

Ook zijn helpers hadden een staf vast. Ze werden in profiel voorgesteld, links en rechts van hem. Op weefsels zijn de figuren erg gestileerd. Daardoor zijn ze nog moeilijk herkenbaar.

49 Weefsel met afbeeldingen van een figuur met een staf Wari-cultuur, Peru 600-900 Wol en katoen MAS.IB.2010.017.295

50 Twee beeldjes in de vorm van de Andes-stafgod Chavín-cultuur, Peru 900-400 v.Chr. Schelp en turkoois MAS.IB.2010.017.263

bliksemschicht. Het hoofd van de dondergod K'awil - herkenbaar aan de fakkelvorm erboven - is zeker vijfmaal in profiel weergegeven.

Een Maya-mythe vertelt hoe de mens maïs ontdekte doordat een bliksemschicht een steen openspleet waarin maïszaad verborgen zat.

52 Drinkbeker met afbeelding van de dansende maïsgod Maya-cultuur, noordelijk Guatemala 250-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.084

51 'Excentrische silex'

De schrifttekens vertellen dat deze beker de populaire cacaodrank bevatte.

Maya-cultuur, grensgebied Honduras en Guatemala 250-900 Vuursteen MAS.IB.2010.017.082

53 Halssnoer en oorpluggen

Deze vlijmscherpe vormen, zogeheten 'excentrische silex', zijn te breekbaar om ermee te kunnen snijden.

Waarschijnlijk waren het offergaven.

De vorm lijkt te verwijzen naar een

Maya-gebied, Mexico 250-900 Jade MAS.IB.2010.017.078 en 80 De groene kleur van deze sieraden verwijst naar vruchtbaarheid en de groei van planten zoals maïs.

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

27

2

54 Hanger met man in kleermakerszit

57 Beeldfragmenten in de vorm van een verlengd hoofd

Maya-cultuur, grensgebied Mexico en Guatemala 250-900 Gesteente MAS.IB.2010.017.076

Maya-cultuur, grensgebied Mexico en Guatemala 250-900 Pleister MAS.IB.2010.017.093

55 'Bijlen' in de vorm van een maïskolf Olmeken-cultuur, zuidelijke Golfkust, Mexico 1200-400 v.Chr. Groensteen (en rode stof ) MAS.IB.2010.017.011 en 012

"Het meest gezaghebbende en aanzienlijkste offer was menselijk bloed, maar dat werd enkel geofferd aan belangrijke goden en bezielde zaken, voor essentiële doeleinden en op speciale gelegenheden."

Kroniekschrijver Bernabé Cobo, Historia General de los Indias, 1653

Op een van de ceremoniële bijlen is een gestileerde afbeelding van het hoofd van de maïsgod te zien.

56 Drie beeldjes van mensen met een verlengd hoofd en neerhangende mond Olmeken-cultuur, Mexico 1200-400 v.Chr. Groensteen MAS.IB.2010.017.013 t/m 015 De Maya-traditie om hoofden op maïskolven te laten lijken, vindt haar oorsprong bij de Olmeken.

28

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Dode hoofden brengen leven In het oude Amerika had het hoofd een bijzondere betekenis. Veel afbeeldingen tonen rituele onthoofdingen, en ook losse schedels en gedroogde hoofden. Soms werden die meegedragen. De talrijke afzonderlijke schedels die zijn teruggevonden in tempels, graven en onder balspelterreinen, bewijzen dat er onthoofdingen plaatsvonden.

Volgens de oude Andesbewoners en de mensen uit Meso-Amerika zorgden de goden voor de mensheid in ruil voor giften. Bij het ontstaan van de wereld hadden ze immers zichzelf geofferd om de mens te laten leven.

Door mensenlevens of bloed te offeren bleef de balans van het universum behouden en werd nieuw leven voor mens, dier en plant gegarandeerd.

In plaats van leden uit de eigen gemeenschap te offeren, stuurde men vaak krijgers uit om tegenstanders gevangen te nemen en te offeren.

Een gewonnen 'trofeehoofd' betekende voor de krijger triomf en bezorgde hem macht. Maar de inzet was hoog: wie verloor, werd tijdens een uitgebreid theatraal ritueel zelf onthoofd.

58 Twee hangers in de vorm van twee krijgers met vogel- of krokodillenhoofden

60 Beeld van een knielende krijger met een trofeehoofd in zijn handen

Schiereiland Azuero, Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.132 en 133

Atlantisch stroomgebied en centrale hooglanden, Costa Rica 1000-1550 Basaltlava MAS.IB.2010.017.104

De krijgers houden een knotsvormig wapen in hun hand.

59 Neussieraad met een afbeelding van de vogeljacht Moche-cultuur, noordkust Peru 100 v.Chr.-700 n.Chr. Goud, zilver en turkoois MAS.IB.2010.017.290 De twee jagers houden een schild en een blaaspijp vast.

Dit dynamische beeld valt op te midden van de meer statische beelden uit deze periode. In Panama en Costa Rica werden veel indrukwekkende stenen sculpturen gevonden van mannen met een hoofd en een bijl in de hand. Wellicht zagen de mensen in deze regio een relatie tussen het hoofd en bepaalde ziektes.

In hun beleving waren ziektes het gevolg van betovering door een sjamaan uit een andere gemeenschap. Om de betovering weg te nemen, werd die sjamaan onthoofd.

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

29

2

61 Beeld van een naakte staande man Atlantisch stroomgebied en centrale hooglanden, Costa Rica of Gran Chiriqui, grensgebied Costa Rica en Panama 800-1550 Basaltlava MAS.IB.2010.017.105 Dit is mogelijk een beeld van een krijgsgevangene, gezien de afwezigheid van kleding en sieraden.

62 Beeld van een krijger met een dierachtig masker Atlantisch stroomgebied en centrale hooglanden, Costa Rica 400-700 Basaltlava MAS.IB.2010.017.102

63 Vechtende mannen Colima-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.038

64 Wachtende krijger Veracruz-cultuur, noordelijke Golfkust, Mexico 400-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.055

65 Smiling face-figuren Veracruz-cultuur, noordelijke Golfkust, Mexico 400-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.058 en 059 Deze beeldjes staan bekend als smiling face-figuren. Aan de oostkust van Mexico zijn er veel teruggevonden.

Soms hebben ze muziekinstrumenten vast. In deze streek werden ook putten ontdekt, gevuld met afgebroken hoofden van deze beeldjes.

Mogelijk stellen de beeldjes mannen en vrouwen voor die eerst werden gedrogeerd, zich vervolgens lachend overgaven aan muziek en dans en uiteindelijk ritueel werden onthoofd.

66 Aderlater Olmeken-cultuur, zuidelijke Golfkust, Mexico 1200-400 v.Chr. Jade MAS.IB.2010.017.010 Van de Maya-elite werd verwacht dat ze soms hun eigen bloed offerden om de goden gunstig te stemmen.

67 Vaas in de vorm van een mensenschedel Chancay-cultuur, centrale kust Peru 1000-1450 MAS.IB.2010.017.313

Deze krijger lijkt geduldig op zijn dood te wachten.

30

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

68 Voorhoofdsieraad met afbeelding van een menselijk hoofd Moche-cultuur, noordkust Peru 100 v.Chr.-700 n.Chr. Goud (tumbaga) en schelp MAS.IB.2010.017.287

69 'Vals hoofd' Wari-cultuur, Peru 600-900 Katoen, veren, zilver, goud, menselijk haar en been MAS.IB.2010.017.298 De Wari wikkelden hun doden in vele lagen textiel. Daarop werd een 'vals hoofd' bevestigd.

72 Beeld van een krijger Atlantisch stroomgebied en centrale hooglanden, Costa Rica 700-1520 Vulkanische steen MAS.IB.2010.017.103

2

De krijger houdt een trofeehoofd vast in zijn linkerhand.

73 Beeldengroep van een krijger met twee honden Veracruz-cultuur, noordelijke Golfkust, Mexico 400-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.054

Moche-cultuur, noordkust Peru 100 v.Chr.-700 n.Chr. Goud en lapis lazuli MAS.IB.2010.017.288

Deze gevangene met zijn twee honden draagt het hoofddeksel van de krijgersorde van de prairiewolf.

Verder heeft hij enkel nog een lendendoek en vreemde oorsieraden: zijn gouden sieraden zijn vervangen door exemplaren van touw. De rest van zijn kleding is hem afgenomen.

Hij wacht op zijn onthoofding, rustig en beheerst.

Muurschilderingen en menselijke resten in tempels bewijzen dat bij de Moche onthoofdingen belangrijke rituelen waren.

74 Kruik met afbeelding van een ratelslang

71 Afbeelding van een vogel en een mensenhoofd

Michoacan-cultuur, West-Mexico 300-700 Aardewerk MAS.IB.2010.017.047

70 Kraal in de vorm van een mensenhoofd

Moche-cultuur, noordkust Peru 100 v.Chr.-700 n.Chr. Goud en turkoois MAS.IB.2010.017.289

De onderste band op deze kruik toont een erg gestileerde afbeelding van een slang.

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

31

Betoverende dieren

In het gebied dat zich uitstrekt van de Mexicaanse woestijnen tot het Braziliaanse regenwoud leven onvoorstelbaar veel diersoorten.

Met vele daarvan had de precolumbiaanse mens een speciale band.

Sommige volkeren geloofden dat de mens een 'tweede ik' had in de gedaante van een dier. Bepaalde dieren stonden ook symbool voor kracht of nieuw leven.

Sjamanen vonden vooral dieren bijzonder die zich op meer dan één niveau bewogen: in onze wereld, maar ook in de waterige onderwereld of in de bovenwereld. Door de krachten van die dieren over te nemen, konden zijzelf naar deze werelden reizen. Die overtuiging bestaat nog steeds.

Vooral amfibieën wekten hun belangstelling, en ook vlinders, omdat die van gedaante veranderden. Vleermuizen en uilen die geruisloos door de duisternis vlogen, vertegenwoordigden de wereld van nacht en dood. Vogels, dé bewoners van de bovenwereld, waren in Colombia erg populair als motief voor gouden juwelen.

32

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

De slang, bewoner van twee werelden De slang was een veelgebruikt symbool voor vruchtbaarheid. Haar snelle zigzagbeweging deed denken aan de bliksem, die zomerse regen aankondigde. Het herhaalde vernieuwen van haar huid verwees naar nieuw leven.

De slang redde zich ook in het water en was dus volgens de precolumbiaanse opvattingen verbonden met de onderwereld. Daarom speelde ze een belangrijke rol in rituelen van sjamanen.

De koninklijke jaguar De jaguar is bijzonder snel, kan zwemmen en in bomen klimmen. Hij toont zijn superieure kracht dus zowel in onze wereld als in de waterige onderwereld ĂŠn in de bovenwereld. Zijn huid heeft de kleur van de zon en zijn roep herinnert aan de donder.

Geen wonder dat dit dier bij uitstek het symbool was voor koningen en krijgers, en dat de jaguar een hoofdrol speelde in mythen en verhalen.

Een miraculeuze hagedis De groene basiliskhagedis komt veel voor in Costa Rica. Sjamanen spiegelden zich aan dit dier, dat moeiteloos de wereld van de aarde en van het water betrad.

De hagedis blijft makkelijk een halfuur onder water, maar rent ook met een snelheid van 10 kilometer per uur over het water! Aan die laatste eigenschap ontleende ze later haar bijnaam: jezuschristushagedis.

75 Kruik in de vorm van een uil Cupisnique-cultuur, noordkust Peru 900-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.264 Kustbewoners brachten nachtvogels, zoals de uil, in verband met de maan, die vloed en eb bepaalde.

76 Figuurtjes in de vorm van vliegende vissen Quimbaya-cultuur, centraal Colombia 100-1600 Goud MAS.IB.2010.017.155 en 156 Als 'bewoners' van het water en de lucht combineren vliegende vissen de boven- en onderwereld.

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

33

2

77 Hangertjes in de vorm van een krab en een schildpad

81 Hangertje in de vorm van een kikker

Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.220 en 221

Costa Rica of Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.114

78 Hanger in de vorm van een krokodilachtige

82 Hangertje in de vorm van een kikker

Costa Rica of Panama; Azueroschiereiland, Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.120

Gran Chiriqui, grensgebied Costa Rica en Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.113

79 Hangers in de vorm van twee hagedisachtigen en een basiliskhagedis Coclé-regio, Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.138 en 140

80 Hanger in de vorm van twee krokodilachtigen Costa Rica of Panama; Azuero-schiereiland, Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.140

Amfibieën leefden, behalve in de waterige onderwereld, ook in onze middenwereld.

83 Kruik in de vorm van een vis Olmeken-cultuur, centraal Mexico 1200-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.024 De onderwereld werd vaak gezien als een waterige wereld vol vissen en amfibieën.

84 Kruik in de vorm van een watervogel Olmeken-cultuur, centraal Mexico 1200-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.023 Deze watervogel (een pelikaan?) bewoont de drie werelden: hij vliegt, duikt het water in en loopt op de grond rond.

34

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

85 Hangertje in de vorm van twee figuren met een vleermuishoofd

89 Hanger in de vorm van een katachtige

Azuero-schiereiland, Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.134

Gran Chiriqui, grensgebied Costa Rica en Panama 700-1520 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.122

86 Hangertje in de vorm van een vleermuis

90 Kruik met afbeelding van een jaguarhuid

CoclĂŠ-regio, Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.129

Maya-cultuur, Honduras 250-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.088

Vleermuizen zijn nachtdieren en werden beschouwd als bewoners van de onderwereld.

Deze kruik combineert de vorm van een pekari (navelzwijn) met de gevlekte huid van een jaguar.

87 Hangertje in de vorm van een aap

91 Kruik in de vorm van een katachtige kop

Gran Chiriqui, grensgebied Costa Rica en Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.118

88 Hangertjes in de vorm van drie zoogdieren met katachtige trekken Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud en tumbaga MAS.IB.2010.017.217 t/m 219

Cupisnique-cultuur, noordkust Peru 900-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.265

92 Beeldje van een katachtige Tiwanaku-cultuur, zuidelijk Peru en noordelijk Bolivia 600-900 Steen MAS.IB.2010.017.303 Het kruisvormige motief op de armen is een samenvoeging van de trapvormige boven- en onderwereld.

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

35

2

93 Beeldje van een jaguar Moche-cultuur, noordkust Peru 100 v.Chr.-700 n.Chr. Brons en schelp MAS.IB.2010.017.285

94 Kruik in de vorm van een jaguar Olmeken-cultuur, centraal Mexico 1200-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.022 Als men vloeistof in de kruik goot, kwam er een fluitend geluid uit de gaatjes in de oren.

95 Kruik met afbeelding van een slangenkop

97 Hanger met afbeelding van een vogelkop CoclĂŠ-regio, Panama 450-900 Goud MAS.IB.2010.017.125 Deze hanger toont een vogel met een grote hoofdtooi in de vorm van krokodillen en slangen.

98 Hangers in de vorm van een gier en een vogel Costa Rica of Panama 700-1520 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.110 en 112

Maya-cultuur, noordelijk Guatemala 250-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.089 De gestileerde slang spert haar muil met drievoudige tong open.

96 Borstsieraad met afbeelding van verschillende dieren Costa Rica of Panama 700-1520 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.108 Het borstsieraad combineert twee vogelkoppen, twee koppen van katachtigen en krokodillen in de hoofdtooi.

36

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

2

- LEVEN EN DOOD IN PRECOLUMBIAANS AMERIKA -

37

GIFTEN VOOR NA DE DOOD

38 38

De precolumbiaanse culturen besloegen een groot gebied en bloeiden gedurende verschillende millennia. Toch dachten de verschillende culturen hetzelfde over de verbondenheid van leven en dood. Dat bewijzen de vele grafgiften die bestemd waren voor de wereld na de dood of de reis erheen.

Afbeeldingen van liefdevolle koppels waren symbolen van hoop. De vruchten in keramiek dienden als voedsel voor een volgend bestaan.

39 39

3

Viervoetig gezelschap Graven in Meso-Amerika bevatten vaak skeletten of levensechte beeldjes van honden. Haarloze hondjes (itzcuintli) waren in deze regio erg belangrijk. Ze begeleidden krijgers op het slagveld en toonden hen na de dood de weg naar de volgende wereld.

De honden werden ook gehouden om het vlees. Voor de Spanjaarden koeien en varkens invoerden, waren er immers maar weinig grotere dieren op het continent.

1 Beeldje in de vorm van een hond

3 Vaas in de vorm van een huilende hond

Colima-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.041

Overgang Olmeken- naar Maya-cultuur, zuidelijk Guatemala 200 v.Chr.-250 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.072

De zwarte mangaanvlekken zijn het gevolg van aantastingen in de bodem.

2 Vaas met afbeelding van een vorst in een draagstoel, begeleid door een hondje Maya-cultuur, noordelijk Guatemala 250-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.087 Een hondje, dienaren en muzikanten begeleiden de vorst naar de wereld na de dood.

40

4 Vaas in de vorm van een pompoen met papegaaiachtige pootjes Colima-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.042 De overledene kreeg echt voedsel ĂŠn ook afbeeldingen van voedsel mee voor zijn reis naar de dodenwereld.

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

5 Beeldje van een kussend koppel

6 Beeldjes van koppels

Jalisco- of Nayarit-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.033

Colima-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.039 en 040

Voorstellingen van koppels symboliseerden waarschijnlijk de wens om na de dood nog liefde te ervaren.

7 Kruik in de vorm van een koppel met kind

3

Vicus-cultuur, noordkust Peru 200 v.Chr.-200 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.280

Getooid voor de eeuwigheid Heersers en edelen kregen in hun graf enorme hoeveelheden juwelen mee, zoals hoofdbanden, maskers, borstplaten en scepters. Neussieraden waren vaak zo groot dat ze de onderkant van het gezicht bedekten.

Sommige juwelen beeldden elementen af van een aards of mythisch dier.

Men geloofde dat de drager van die sieraden in zijn volgend leven de kracht van dit dier meekreeg.

8 Beeld in de vorm van een vrouw met juwelen en fragment van zo'n beeld

9 Ensemble van juwelen: hangertje, neusring en oorsieraden

La Tolita-Tumaco-cultuur, grensgebied Ecuador en Colombia 600 v.Chr.-400 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.254 en 255

La Tolita-Tumaco-cultuur, grensgebied Ecuador en Colombia 600 v.Chr.-400 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.259 t/m 261

- GIFTEN VOOR NA DE DOOD -

41

10 Neussieraad Muisca-cultuur, centraal Colombia 600-1600 Goud MAS.IB.2010.017.163

11 Hanger in de vorm van een man met juwelen Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.171 De man draagt een duidelijk zichtbare lipplug, een gezichtsmasker en een grote hoofdtooi.

Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud MAS.IB.2010.017.180

15 Hanger in de vorm van een mens-amfibie Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.205 Deze halfdierlijke figuur draagt een halssnoer en een S-vormige neusring.

16 Neusstaven

12 Neussieraad NariĂąo-cultuur, grensgebied Ecuador en Colombia 500-1600 Goud MAS.IB.2010.017.198

13 Vijf neusringen Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.233 t/m 237 De juwelen lijken op die van de gouden mens-kikker hiernaast.

42

14 Halssnoer samengesteld uit 48 plaatjes

Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.229 t/m 232

17 Mensvormige 'scepterkoppen'(?)

Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.224 Of deze afbeeldingen van figuren met maanvormige oorsieraden als scepterkop dienstdeden, is onzeker.

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

18 Oorringen met kantvormige versiering

22 Ring of neussieraad met afbeelding van twee vogels

Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.238 t/m 240

Vicus-cultuur, noordkust Peru 200 v.Chr.-200 n.Chr. Goud, turkoois en schelp MAS.IB.2010.017.282

Deze oorringen lijken op die van de figuur op de scepter.

19 Oorsieraden met slangvormig uiteinde en lippluggen in de vorm van een slang met gespleten tong Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud en tumbaga MAS.IB.2010.017.185 t/m 188 en MAS.IB.2010.017.193 en 194 Deze lippluggen werden in de onderste lip gedragen. Ze lijken op de juwelen van het beeldje ernaast.

20 Gezichtssieraad dat werd bevestigd aan een hoofdband Calima-cultuur, centraal Colombia 100 v.Chr.-1000 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.146 Dit grote gezichtssieraad met de vele bewegende deeltjes garandeerde dat de drager er spectaculair uitzag.

23 Hanger met kraaltjes in de vorm van papegaaien

3

Moche-cultuur, noordkust Peru 100 v.Chr.-700 n.Chr. Goud (tumbaga), schelp en steen MAS.IB.2010.017.294

24 Twee paar oorschijven en een kroon Chimu-cultuur, noordkust Peru 1100-1470 Goud MAS.IB.2010.017.306 en 307 De oorschijven en de kroon beelden telkens een man af met een grote, maanvormige hoofdtooi.

25 Masker en maanvormig gezichtssieraad Sican-cultuur, noordkust Peru 900-1100 Goud en tumbaga MAS.IB.2010.017.309 en 310

21 Oorringen of lippluggen Quimbaya-cultuur, centraal Colombia 100-1600 Goud MAS.IB.2010.017.158 - GIFTEN VOOR NA DE DOOD -

43

De dood en wat daarna komt: uiteenlopende tradities

Elke bewoner van het oude Amerika geloofde in een leven na de dood, maar de voorstellingen van hoe dat leven eruitzag, verschilden van regio tot regio. De Azteken en Maya's beschreven hoe hun overledenen eerst door verschillende onderwerelden moesten reizen om er hun eindbestemming te bereiken.

Vrouwen die in het kraambed en krijgers die op het slagveld waren gestorven, kwamen direct bij de zon terecht en vergezelden haar op haar dagelijkse reis.

Ook de begrafenistradities verschilden sterk op het enorme continent. In sommige regio's werden urnen gebruikt, elders kreeg de dode stenen 'bedden' mee. Sommige overledenen werden gecremeerd, andere begraven. Eenvoudige mensen werden vaak in een simpel graf onder of naast een huis gelegd. Heersers, priesters en edelen begroef men met veel zorg.

Mummiebundels De Paracas-volkeren plaatsten hun doden in een rieten mandje, gehurkt, en omwikkelden het geheel met weefsels. Boven op deze mummiebundels kwam een opgevuld weefsel met de afbeelding van een hoofd. Voorname overledenen werden met een grote hoeveelheid lange en prachtige doeken omwikkeld.

Aan ĂŠĂŠn zo'n doek werkten weversploegen soms 30 000 manuur. Omdat de mummiebundels begraven werden in de erg droge woestijngrond van zuidelijk Peru, bleven de weefsels bijzonder goed bewaard.

44

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Dodeneiland De Maya-elite werd begraven op het eiland Jaina, ten westen van het vasteland, met uitzicht op de ondergaande zon. De duizenden graven op dit dodeneiland bevatten rijke grafgiften.

Vooral de keramieken beeldjes vallen op. Ze zijn bijzonder kundig gemaakt en geven een goed idee van de kleding, de tooi en zelfs de beroepen van de rijke Maya's.

26 Kruik met afbeelding van een half menselijk, half dierlijk wezen Macaracas-cultuur, centraal Panama 800-1000 Aardewerk MAS.IB.2010.017.123 Mogelijk is dit een urne waarin menselijke resten een tweede maal werden begraven.

27 Twee textielfragmenten en een ‘vals hoofd’ voor een mummiebundel Paracas-cultuur, zuidkust Peru 400 v.Chr.-100 n.Chr. Wol en katoen MAS.IB.2010.017.270 en 271

28 Grafgiften Maya-cultuur, Jaina-eiland, Mexico 250-900 MAS.IB.2010.017.096 t/m 100

29 Stenen grafmeubel Atlantisch stroomgebied en centrale hooglanden, Costa Rica 400-700 Basaltlava MAS.IB.2010.017.101 Deze bewerkte stenen vorm lijkt op een grote maalsteen, maar was mogelijk een lijkbed of symbolische troon.

30 Grafurne waarin de beenderen een tweede maal begraven werden Marajó-cultuur, monding Amazone in Brazilië 400-1350 Aardewerk MAS.IB.2010.017.325 Deze urne waarvan alleen de rand boven de grond uitstak, bevatte onderaan beenderen en daarop een schedel.

- GIFTEN VOOR NA DE DOOD -

45

3

EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL

46 46

Na de 'ontdekking' van Amerika door Columbus in 1492 kwamen Europeanen voor het eerst in aanraking met precolumbiaanse voorwerpen. Alles uit het nieuwe continent was exotisch en werd gretig verzameld.

In onze dagen stellen verzamelaars vooral de esthetische kwaliteiten op prijs. Bij opgravingen worden nog steeds objecten gevonden die opvallen door hun schoonheid, vakkundigheid en de bijzondere materialen waarvan ze zijn gemaakt.

Voor archeologen is het idee van 'kunst om de kunst' problematisch. Zij zien deze vondsten vooral als een bron van informatie over de gewoontes en ideeĂŤn van de oorspronkelijke bevolking. De creaties van schilders, beeldhouwers, goudsmeden en wevers vertellen ons inderdaad meer over hun gebruik in het dagelijkse leven, bij rituelen of als grafgiften. Het achterhalen van hun precieze betekenis blijft echter erg moeilijk.

47 47

4

Goud en koper

De meeste pre-Spaanse voorwerpen uit Zuid-Amerika zijn niet uit puur goud vervaardigd maar uit tumbaga. Deze legering van goud en koper smelt op een lagere temperatuur. Ze is bovendien harder en dus minder breekbaar.

Nadeel van een koperlegering is dat ze onder invloed van zuurstof groen uitslaat. Om dat weg te werken ontwikkelden de goudsmeden een techniek: ze brandden het koper op zichtbare delen weg.

48

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Goudbewerking In Peru werden rond 1500 voor Christus de eerste gouden beeldjes en juwelen gemaakt. Van daaruit verspreidden de technieken zich geleidelijk aan over Colombia, Panama en Costa Rica.

Omstreeks 800 na Christus maakten ook de Mixteken in Mexico er kennis mee. Zij werden er zo goed in dat de Azteken hen verplichtten te verhuizen naar hun hoofdstad TenochtitlĂĄn, zowat 500 kilometer verderop.

1 Beeldje van een vrouw La Tolita-Tumaco-cultuur, grensgebied Ecuador en Colombia 600 v.Chr.-400 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.262

2 Oorsieraden La Tolita-Tumaco-cultuur, grensgebied Ecuador en Colombia 600 v.Chr.-400 n.Chr. Goud en smaragd MAS.IB.2010.017.256 en 258

3 CeremoniĂŤle helm(?)

La Tolita-Tumaco-cultuur, grensgebied Ecuador en Colombia 600 v.Chr.-400 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.257 Het afgebeelde hoofd toont een sjamaan die in een katachtig dier transformeert.

4 Hangers in de vorm van een gestileerde figuur en een gestileerd gezicht

4

Quimbaya-cultuur, centraal Colombia 100-1600 Goud MAS.IB.2010.017.157 en 153 De maansikkelvormige hoofdtooi was wijdverspreid, maar de betekenis ervan is nog onduidelijk.

5 Hangertjes in de vorm van een vogel en een dubbelkoppig dier Uraba-cultuur, grensgebied Colombia en Panama 500-1600 Goud en tumbaga MAS.IB.2010.017.202 en 203 Als mensen bewogen, deden ook de plaatjes van de hangers dat. Zo ontstond een subtiele klank en riep men een idee van energie op.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

49

6 Borstsieraad in de vorm van een gestileerde vogel

11 Spiraalvormige borstversieringen

NariĂąo-cultuur, grensgebied Ecuador en Colombia 500-1600 Goud MAS.IB.2010.017.197

Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud MAS.IB.2010.017.189 en 190

7 Neussieraad San AgustĂ­n-cultuur, zuidwestelijk Colombia 100-800 Goud MAS.IB.2010.017.143

8 Hangertje in de vorm van een man met een masker voor de ogen Calima-cultuur, centraal Colombia 100 v.Chr.-1000 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.148

9 Een paar oorsieraden en drie borstversieringen Muisca-cultuur, centraal Colombia 600-1600 Goud MAS.IB.2010.017.162 en 164

10 Halssnoerschakels; twee paar oorsieraden

De spiraalvorm verwijst mogelijk naar het cyclische verloop van de tijd.

12 Borstsieraden in de vorm van een man in transformatie Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud MAS.IB.2010.017.172 en 173 De man heeft vleugels, een vissenstaart en een paddenstoelenhoed. Zijn gezicht is verborgen door een staf.

13 Hanger in de vorm van een plaatje en dieren; Borstsieraad in de vorm van een vogel met een grote hoofdtooi; Neussieraad in de vorm van een vlinder Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.177, 176 en 182 Bovenaan op het plaatje zijn twee jaguars met open muil afgebeeld en daaronder twee vogelkoppen.

Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud en smaragd MAS.IB.2010.017.181, 191 en 192 50

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

14 Twee hangertjes in de vorm van dubbelkoppige dieren

18 Borstsieraden in de vorm van gestileerde vogels

Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.178 en 179

Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud en tumbaga MAS.IB.2010.017.210 t/m 214

De koppen hebben katachtige kenmerken en de staart is omgevormd tot een krokodil met kikkerpoten.

15 Set oorringen met de afbeelding van een man met paddenstoelenhoed en vleugels

4

Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.247

16 Hangertje in de vorm van een hoofd met een neusring; Hanger in de vorm van een mens-vlinder Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.208 en 209

17 Drie sets en drie losse oorsieraden met een kantwerkmotief Zenu-cultuur, noordelijk Colombia 150 v.Chr.-1600 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.241 t/m 246 Op sommige oorsieraden is bovenaan een vogeltje te zien.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

51

Inspirerend Veel Europese kunstenaars en verzamelaars lieten zich inspireren door voorwerpen uit niet-westerse gebieden. Zo verwerkte Pablo Picasso onder meer Afrikaanse maskers in zijn schilderijen.

Later drong ook de bijna abstracte vormentaal van precolumbiaanse voorwerpen door, bijvoorbeeld in de creaties van beeldhouwer Henry Moore en architect Frank Lloyd Wright. Ook minder abstracte objecten, zoals Maya-aardewerk en Mochee-vazen uit Peru, hadden aanhangers, onder wie Paul Gauguin.

In Mexico bewonderden de schilders Frida Kahlo en Diego Rivera met name de beeldjes uit West-Mexico: voor hen symboliseerden zij de levensvreugde van het Mexicaanse volk.

19 Beeld van een krijger

21 Beeldje van een vrouw

Jalisco-cultuur, West Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. MAS.IB.2010.017.037

Maya-cultuur, Jaina-eiland, Mexico 250-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.095

Deze beeldjes waren erg in trek bij verzamelaars vanwege hun ronde vormentaal en hun realisme.

20 Beeldje van een man Maya-cultuur, eiland Jaina, Mexico 250-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.327 Veel beeldjes die op het eiland Jaina zijn teruggevonden, vallen op door hun levensechtheid.

52

Veel beeldjes die op het eiland Jaina zijn teruggevonden, vallen op door hun levensechte gezichten.

22 Schaal met vier pootjes in de vorm van een mensenbeen Xochipala-cultuur, westelijk Mexico 1200-600 v.Chr. Groensteen MAS.IB.2010.017.028 Deze schaal werd uit ĂŠĂŠn stuk groensteen gehouwen. Aan de bijzondere pootjes werd veel tijd besteed.

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

23 Sterk gestileerde figuur Mezcala-cultuur, westelijk Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Steen MAS.IB.2010.017.045

24 Kruik in de vorm van een zingende vogel Tlatilco-cultuur(?), centraal Mexico 1200-500 v.Chr. Aardewerk (porselein) MAS.IB.2010.017.030 Deze uitgebalanceerde vorm van een vogel is gemaakt in glanzend porselein dat het licht reflecteert.

25 Kruik en kom in de vorm van een boomkalebas (tecomate) Tlatilco-cultuur(?), centraal Mexico 1200-500 v.Chr. Aardewerk (porselein) en steen MAS.IB.2010.017.025 en 026 De productie van dun aardewerk en opvallend gekleurde stenen vergde veel vakmanschap.

26 Kruik gemaakt uit bijzonder fijn bewerkte jade Maya-cultuur, noordelijk Guatemala 250-900 Jade MAS.IB.2010.017.081

27 Hol beeld in de vorm van een vrouw Chorrera-cultuur, Ecuador 900-300 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.253 Dit beeld was in de noordelijke Andes een van de eerste die gemaakt werden met een mal.

28 Kruik in de vorm van een mensenhoofd

4

Moche-cultuur, noordkust Peru 100 v.Chr.-700 n.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.286 Sommige van deze wereldbefaamde portretvazen lijken dezelfde persoon op verschillende leeftijden af te beelden.

29 Kom met twee mensvormige handvatten Inca-cultuur, Andes-landen 1450-1533 Steen MAS.IB.2010.017.317 De maker van deze kom liet vakkundig de grijze strook in de steen samenvallen met de gezichtjes.

"Toen we deze volkeren ontdekten en met kapitein Jorge Robledo voor het eerst hun provincie Los Armas betraden, zagen we Indianen die van kop tot teen in goud waren uitgedost."

Pedro Cieza de LĂŠon in zijn Cronica del PerĂş, 1533

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

53

Symbolische rijkdom

Voor de bewoners van het oude Amerika had goud niets te maken met materiĂŤle rijkdom. Het had enkel een rituele betekenis: door zijn kleur en schittering symboliseerde het de zon.

Goud stond voor vruchtbaarheid en levensenergie. Alleen de elite en sjamanen droegen het. Als symbool voor nieuw leven, na de dood, waren gouden juwelen waardevolle grafgiften.

54

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Goudkoorts Spaanse avonturiers in Mexico hoorden al snel geruchten over fabelachtige gouden rijkdommen, en zelfs over een gouden stad verder in het zuiden.

Koortsachtig trokken expedities het Amazonewoud in, maar hun zoektochten waren tevergeefs. In het Inca-rijk werden intussen wel overal graven en tempels leeggeroofd.

Met dezelfde koortsachtigheid zijn in onze tijd in het Andesgebied veel buitenlandse mijnbedrijven actief. De gevolgen voor mens en milieu zijn erg ingrijpend.

30 Ring of neussieraad met bovenaan twee vogels en aan de zijkant de kop van een katachtige Vicus-cultuur, noordkust Peru 200 v.Chr.-200 n.Chr. Goud MAS.IB.2010.017.283 De Vicus-goudsmeden waren erg bekwaam in het solderen van kleine elementen.

31 Plat neussieraad met drie vogels; Hangertje met de afbeelding van vier spinnen Vicus-cultuur, noordkust Peru 200 v.Chr.-200 n.Chr. Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.284 en 281

32 Neussieraad met afbeeldingen van vogels in zilver; Neussieraad en oorsieraden met schijfjes in turkoois Moche-cultuur, noordkust Peru 150 v.Chr.-700 n.Chr. Zilver, verguld zilver en turkoois MAS.IB.2010.017.291 en 292

33 Neusring met de afbeelding van tweemaal twee vogels; Hoofdsieraad in de vorm van een verenhoofdtooi Nasca-cultuur, zuidkust Peru 100 v.Chr.-600 n.Chr. Goud en verguld koper MAS.IB.2010.017.278 en 279 Veren van tropische vogels waren aan de kust zo zeldzaam dat ze soms in goud werden nagebootst.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

55

4

34 Kom met cirkels Inca-cultuur, Andes 1450-1533 Goud MAS.IB.2010.017.319 Bijna al het Inca-goud werd door de Spanjaarden omgesmolten. Deze grote kom in goud is dan ook een zeldzaamheid.

35 Hanger in de vorm van een figuur met neussieraad en hoofdtooi; Borstsieraad in de vorm van een vrouw Panama 400-900 Goud en tumbaga MAS.IB.2010.017.127 en 126 Een figuur op een bankje verwijst meestal naar iemand met status, zoals een heerser of een sjamaan.

36 Plaat met de afbeelding van een krokodilachtige; Ronde plaat Costa Rica of Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.137 en 136

37 Hanger in de vorm van een katachtige Gran Chiriqui, grensgebied Costa Rica en Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.121 De symboliek van deze dieren met een mensenarm of -been in hun muil is onduidelijk.

38 Hanger in de vorm van slagtanden, versierd met schijfjes; Hanger in de vorm van een vogel; Hanger in de vorm van een samengesteld dier; Hangertjes in de vorm van figuren omgeven door een lint Gran Chiriqui, grensgebied Costa Rica en Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.107, 109, 111, 116 en 117

39 Hangertje in de vorm van een figuur met een koord en hoofdtooi; Hangertje in de vorm van een mens-dier, omgeven door een vierkant kader Gran Chiriqui, grensgebied Costa Rica en Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.119 en 115 De hoofdtooi heeft de vorm van een hertengewei.

56

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

40 Plaat met een afbeelding van samengestelde dieren; hangers in de vorm van een krokodil en een vis CoclĂŠ-regio, Panama 700-1520 Goud MAS.IB.2010.017.135, 128 en 130 Uit de mond van de vis komen slangachtige linten. Ze lopen uit in een krokodillenkop.

41 Halssnoer met schildpadvormige kralen; Hanger in de vorm van een schild, ooit opgevuld met turkoois; Oorring in de vorm van een vogelkop, met een sierplaatje en belletjes; Oorring in de vorm van het hoofd van de god van de reizende handelaars, 'Yacatecuhtli; Lipplug in de vorm van een vogel; Ring met afbeelding van een gedetailleerd hoofd, versierd met belletjes; Sieraden in diverse vormen, bedoeld om op kleding te naaien(?)

4

Azteken-Mixteken-Zapoteken-cultuur, Mexico 1450-1521 Goud en turkoois MAS.IB.2010.017.063 t/m 069 Pas rond 900 deed de goudbewerking haar intrede in Mexico.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

57

Schatten van de zee

Juwelen uit schelp werden in Peru voornamelijk van stekeloester gemaakt. Deze schelp heeft een stekelige buitenkant en een glanzende, roodachtige binnenkant. Daarom werd ze geassocieerd met bloed, maar natuurlijk ook met water en regen.

De strombusschelp diende als muziekinstrument. Ze was moeilijk te verkrijgen en dus bijzonder waardevol. Zeelui moesten ervoor met rieten bootjes naar de warmere Ecuadoriaanse wateren varen en tot 30 meter diep duiken.

58

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Groen en blauw goud Jade was zeldzaam en daarom erg geliefd bij de edelen van Mexico tot Panama.

De Olmeken en de Maya's maakten veel beeldjes en juwelen van jade. Voor hen stond de groenblauwe kleur symbool voor water en nieuwe plantengroei.

Maya-heersers waakten over de vruchtbaarheid van natuur en mens, en droegen veel jade juwelen. Ook, en misschien zelfs vooral, na hun dood.

42 Beeldje (amulet?) in de vorm van een walvis Oude Beringzee-cultuur, Punuk-fase, westelijk Alaska 500-1200 Ivoor afkomstig van zeedieren MAS.IB.2010.017.004

43 Vingermasker Yup'ik-groep, zuidwestelijk Alaska Begin 20ste eeuw Hout MAS.IB.2010.017.006

44 Beeldje (amulet?) in de vorm van een dier Tlingit-cultuur, noordwestkust Alaska of Canada 1700-1800 Ivoor afkomstig van zeedieren MAS.IB.2010.017.005

45 Sjamanistische set (?)

Alaska of Canada Datering onbekend Ivoor afkomstig van zeedieren, grafiet en berenhaar MAS.IB.2010.017.003 De stenen vorm is opgevuld met berenhaar, een keitje en een vrouwenbeeldje in ivoor.

46 Afgebroken hoofd van een beeldje; Gezichtje in ivoor Oude Beringzee-cultuur, Okvik-fase, westelijk Alaska 250 v.Chr.-100 n.Chr. Ivoor afkomstig van zeedieren MAS.IB.2010.017.001 en 002

47 Oorplug met een afbeelding van de regengod Tlaloc Maya-cultuur, noordelijk Guatemala 250-900 Schelp en jade MAS.IB.2010.017.075 De god Tlaloc werd altijd geassocieerd met water, net zoals schelp en de groene kleur van jade.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

59

4

48 Hanger met afbeelding van een profiel van een man (een heerser?)

51 Kom in marmer met de gestileerde voorstelling van een gezicht

Maya-cultuur, noordelijk Guatemala 250-900 Schelp en cinnaber of hematiet MAS.IB.2010.017.074

Maya-cultuur, westelijk Honduras 250-900 Marmer MAS.IB.2010.017.091

Boven het gezicht is een hoofdtooi in de vorm van de kop van een krokodil afgebeeld.

Kommen werden haast altijd in keramiek gemaakt, en maar zelden in steen.

49 Oorsieraden ingelegd met een mozaïek van schelp en steen; Halssnoerelementen ingelegd met schelp en steen

52 Smaragden beeldjes van kikkers, een uil en een gemaskerde persoon

Wari-cultuur, Peru 600-900 Schelp en meerdere steensoorten MAS.IB.2010.017.301 en 302

50 Kom in ragfijn albast met ingegraveerde voorstellingen Maya-cultuur, westelijk Honduras 250-900 Albast en vermiljoen MAS.IB.2010.017.092 De onderkant van deze kom toont een mand met veren die tijdens rituele dansen op de rug werd gedragen.

Tairona-cultuur, noordelijk Colombia 500-1600 Smaragd MAS.IB.2010.017.168 Het gekwaak van kikkers kondigt regen aan. Ook de groene kleur van smaragd verwijst naar water.

53 Miniatuurmasker(?) in blauwgroene steen Olmeken-cultuur, zuidelijke golfkust Mexico 1200-400 v.Chr. Lichte groensteen of jadeïet MAS.IB.2010.017.017 De vorm, die lijkt op een maïskorrel, en de groene kleur verwijzen naar vruchtbaarheid.

60

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

54 Diverse lippluggen Azteken-Mixteken-Zapoteken, Mexico 1450-1521 O.m. metaal, obsidiaan, turkoois, bladgoud en rotskristal MAS.IB.2010.017.062 De plug werd door de onderlip gestoken en daar tussen lip en ondertanden vastgezet door middel van de brede rand.

55 Oorpluggen in de vorm van een papegaaienkop

4

Maya-cultuur, centraal Guatemala 250-900 Jade MAS.IB.2010.017.079

56 Beeld van een zittende watergodin Azteken-cultuur, Mexico 1450-1521 Witte onyx MAS.IB.2010.017.070 De bijzondere steen onyx was bij de Azteken gegeerd vanwege zijn kleur en het doorschijnende effect.

"De katoenen kleren die ze vervaardigden, bleken zo fijn dat wij dachten dat ze van zijde waren. Ze waren versierd met figuren van bladgoud.

Prachtig gemaakt."

Citaat uit CristĂłbal de Mena(?), La Conquista del PerĂş. llamada la Neuva Castilla. De auteur was een van de eerste Spaanse soldaten in Peru.

Hij schreef deze woorden in 1534.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

61

Textiel voor toekomstige generaties

Textiel en veren die bij een begraving in de grond terecht komen, bewaren in normale omstandigheden erg slecht. De vochtigheid van de grond garandeert het afbreken van dit materiaal al na enkele decennia.

Precolumbiaanse stoffen, samengesteld uit katoen, wol of veren, vormen hier een uitzondering op: omdat deze in de erg droge woestijngrond van Peru werden begraven, zijn ze na vele eeuwen nog steeds in erg goede staat. De kleuren zijn niet of nauwelijks verbleekt en de kwaliteit van de stof is nog steeds uitzonderlijk.

Niettemin blijft elk materiaal gemaakt uit stof erg fragiel: kunstmatig licht is niet goed voor de instandhouding van de kleuren. Het verticaal tentoonstellen van deze doeken werkt de bewaring niet in de hand.

Daarom besliste het MAS, in samenspraak met de Vlaamse Gemeenschap en Dora Janssen, om de precolumbiaanse doeken uit de collectie Janssen-Arts telkens in rotatie tentoon te stellen. We tonen gedurende een half jaar twee textielen – beide uit de collectie Janssen-Arts, of afgewisseld met een doek uit de MAScollectie – zodat we kunnen garanderen dat de overige doeken horizontaal en in totale duisternis enkele tijd in het depot kunnen rusten.

Zo hopen we dat deze unieke objecten nog voor vele eeuwen goed bewaard blijven voor toekomstige generaties.

62

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Verre veren De veren voor deze fenomenale constructies zijn afkomstig van de vele felgekleurde vogels uit het tropische regenwoud ten oosten van de Andes. Net zoals de wol van lama's, alpaca's of vicuĂąa's uit de bergen, werden de veren over een lange afstand naar het kustgebied gebracht.

Er moet dan ook een uitgebreid handelsnetwerk hebben bestaan, over de hoogtes en verschillende klimaatzones van het Andesgebergte heen.

Waardevoller dan goud Deze weefsels van katoen en wol, uit graven in de Andes, zijn wereldberoemd om hun complexiteit en ook omdat de kleuren dankzij de droge woestijngrond tot 2000 jaar lang bijzonder goed bewaard bleven.

4

Voor de Andesbevolking was textiel veel waardevoller dan goud. Het ingewikkelde weefproces vroeg immers veel tijd en ook het transport van katoen en wol was een hele onderneming.

57 Kalebas gevuld met houten vormpjes van vogels en vissen, en versierd met veren Nasca-cultuur, zuidkust Peru 100 v.Chr.-600 n.Chr. Kalebas, hout en veren MAS.IB.2010.017.277 Misschien verwijzen de miniatuurvogeltjes naar kolibries, waarvan de felgekleurde veren erg gewild waren.

58 Verensnoer en twee opgezette paradijs-tangara's Nasca-cultuur, zuidkust Peru 100 v.Chr.-600 n.Chr. Katoen en veren MAS.IB.2010.017.274 Deze mooi gekleurde vogel uit het Amazonewoud was ook erg geliefd in het kustgebied.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

63

59 Houten kokers versierd met veren, waarvan twee ingewikkeld met maĂŻsbladeren

62 Hanger in de vorm van een quetzal

Nasca-cultuur, zuidkust Peru 100 v.Chr.-600 n.Chr. Hout, veren, maĂŻsbladeren en katoen MAS.IB.2010.017.276

Guanacaste-Nicoya-gebied, westelijk Costa Rica 300-700 Jade MAS.IB.2010.017.106

Waren dit stalen van verensoorten of offergaves? Of behoorden ze tot de grafgift van een verenkunstenaar?

De felgekleurde quetzal met zijn lange staart was erg bekend in het gebied van Mexico tot Panama.

60 Miniatuurtuniek (uncu) met dichtgenaaide openingen voor hals en armen

63 Stoffen koker met spelden of naalden

Wari-cultuur, Peru 600-900 Katoen en veren MAS.IB.2010.017.297 In een graf in zuidelijk Peru heeft men veel van deze miniatuur-uncu's in veren aangetroffen. Hun functie is onbekend.

61 Mantel met afbeeldingen van twee krijgers en een scheidsrechter tussen hen in Peru, centraal kustgebied, Chancaycultuur 1000-1450 n.Chr. Wol en katoen MAS.IB.2010.017.312 Ook nu nog vinden in de Andes soms rituele gevechten (tinku) plaats.

Wari-cultuur, Peru 600-900 Riet, wol en cactusnaalden MAS.IB.2010.017.296 Graven van wevers bevatten soms hun volledige uitrusting: garen van wol of katoen, spelden en naalden.

64 Speld met parel Chimu-cultuur, noordkust Peru 1100-1470 Goud en parelmoer MAS.IB.2010.017.308 Deze speld draagt de enige gekende parel uit precolumbiaans Amerika.

65 Oorpluggen in de vorm van een gezicht versierd met veren Chimu-cultuur, noordkust Peru 1100-1470 Hout, veren en zilver MAS.IB.2010.017.305

64

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

66 Mantel met geschematiseerde afbeeldingen van vogels en slangen Nasca-cultuur, Peru 100 v.Chr.-600 n.Chr. Wol en katoen MAS.IB.2010.017.273 Het centrale vierkant bevat twee rode slangen. De randen tonen twee vogels met uitgespreide vleugels.

De volgende voorwerpen wisselen regelmatig.

67a Hoofdtooi versierd met een dierenschedel Camarones-cultuur, noordelijk Chili 1500-500 v.Chr. Dierenschedel, bont, veren, hout, strengen wol en haar MAS.IB.2010.017.323

67c Tuniek of interieur-sierdoek in veren Wari-cultuur, Peru 600-900 Katoen en veren MAS.IB.2010.017.299 Hoewel dit weefsel meer dan 1000 jaar oud is, schitteren de kleuren nog altijd.

67d Tuniek (uncu) met afbeeldingen van gestileerde pelikanen(?)

4

Chancay- of Chimu-cultuur, centrale en noordelijke kust Peru 1000-1450 Wol en katoen MAS.IB.2010.017.311

Deze uitzonderlijk oude hoofdtooi uit de erg droge Atacama-kustwoestijn is verrassend goed bewaard.

67b Tuniek in veren met de afbeelding van een zon of een ster Nasca-cultuur, Peru 100 v.Chr.-600 n.Chr. Katoen en veren MAS.IB.2010.017.275 De veren werden aan lange draden bevestigd, die vervolgens aan het katoenen weefsel werden genaaid.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

65

Maya-mysteries

"Ik zal niet beweren dat ik enig inzicht te verkondigen heb over de morele impact van de monumenten zelf, zoals ze daar staan diep in het tropische woud: stil en plechtig, buitenissig van ontwerp. Hun gebruik, doeleinden en hele geschiedenis zijn zo totaal onbekend.

HiĂŤrogliefen verklaren het allemaal, maar zijn volkomen onbegrijpelijk. Wat je zag, overtrof vaak de fantasie."

Diplomaat en reiziger John Lloyd Stephens in 1841 over Mayamonumenten

66

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

De wetenschap staat nooit stil De Maya-cultuur is waarschijnlijk de bekendste en meest bestudeerde precolumbiaanse cultuur. Nieuwe opgravingen en nieuw onderzoek maken dat we onze ideeĂŤn voortdurend moeten bijstellen.

Kinderen als offer Lange tijd was het onduidelijk waarvoor deze Inca-beeldjes dienden. Recente opgravingen in de Andes, op meer dan 4000 meter hoogte, maakten duidelijk dat ze werden bijgezet in kindergraven. Onderzoek van de bevroren lichamen toonde aan dat de kinderen met geweld waren gedood.

Vroegkoloniale geschriften beschrijven capac cocha-rituelen: na natuurrampen werden kinderen van de elite naar de bergen gebracht, gedrogeerd en als offer voor de goden ter dood gebracht.

68 Beeldje voor op een staf of offerandebeeldje

70 Capac cocha-beeldjes van vrouwen

Inca-cultuur, Andes 1450-1533 Zilver en brons MAS.IB.2010.017.316

Inca-cultuur, Andes 1450-1533 Zilver, veren, wol en katoen; schelp Schelp MAS.IB.2010.017.314 en 315

69 Drie beeldjes van vrouwen Inca-cultuur, Andes 1450-1533 Goud en zilver MAS.IB.2010.017.320 Soortgelijke vrouwenbeeldjes werden teruggevonden bij capac cocha-offers op bergtoppen.

71 Twee beeldjes van lama's Inca-cultuur, Andes 1450-1533 Goud en zilver MAS.IB.2010.017.321 Soortgelijke lamabeeldjes werden teruggevonden bij capac cocha-offers op bergtoppen.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

67

4

72 Beeldje in de vorm van een man op een bankje

76 Beker in de zogenaamde 'codex-stijl'

Overgang Olmeken- naar Maya-cultuur, Guatemala 700-500 v.Chr. Steen MAS.IB.2010.017.071

Maya-cultuur, noordelijk Guatemala 250-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.085

Figuren op bankjes stellen meestal heersers of hoogwaardigheidsbekleders voor.

De zwarte tekening op een witte achtergrond doet denken aan de Maya-beeldschriften, de 'codices'.

73 Kom met afbeelding van een banket Maya-cultuur, noordelijk Guatemala 250-900 Aardewerk MAS.IB.2010.017.086

74 Maquette van een paleis Maya-cultuur, zuidelijk Guatemala 250-900 Aardewerk met sporen van rood en zwart pigment MAS.IB.2010.017.073

75 Deel van een hoofdtooi of haarband in de vorm van een hoofdje (hu'unal) Maya-cultuur, grensgebied Guatemala en Honduras 250-900 Jade MAS.IB.2010.017.077 Dit hoofdje was het koninklijk symbool bij uitstek.

68

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

4

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

69

Sprekende voorwerpen

Onderzoekers willen achterhalen wat mensen in het oude Amerika deden en hoe ze dachten. Daarom sporen ze voorwerpen van voor de Spaanse verovering op en bestuderen die. Of ze in onze ogen mooi of waardevol zijn, heeft geen belang. Het gaat om de informatie die de objecten bevatten en de verhalen die ze vertellen: waarom of waarvoor zijn ze gemaakt? Wat beelden ze af ? Wat zegt dat over een cultuur?

Een voorwerp laten 'spreken' is niet makkelijk. Er is haast geen informatie uit eerste hand. Zo hadden de meeste volkeren geen schriftsysteem. Bovendien stierf een groot deel van de bevolking meteen na de Spaanse verovering aan westerse ziektes. De kroniekschrijvers die na de verovering hun verhaal opschreven, waren onvermijdelijk beĂŻnvloed door hun geloof en de tijdsgeest. Veel objecten roepen dan ook meer vragen op dan ze antwoorden geven.

Een bron van informatie zijn pre-Spaanse tradities die tot op vandaag zijn blijven voortleven, net als oude verhalen.

70

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Oude en minder oude raadsels Deze voorwerpen uit heel diverse regio's en tijden delen ĂŠĂŠn eigenschap: ze plaatsen ons nog steeds voor raadsels. De beeldjes uit Ecuador zijn zeker 3500 jaar oud. Hun functie is onbekend.

De stenen staf is even eenvoudig vormgegeven, maar is rond 1500 na Christus gemaakt, mogelijk zelfs na de Spaanse verovering. Toch weten we ook van deze staf niet zeker waarvoor hij werd gebruikt.

Raadselachtige maskers en baby's We weten haast niets met zekerheid over deze maskers en baby's, vooral omdat we de oorspronkelijke vindplaats meestal niet kennen. De maskers werden mogelijk gebruikt bij rituelen of processies. Of werden ze gebonden op het gezicht van houten beelden of overledenen?

De baby's in klei zijn, net zoals twee van de maskers, gemaakt door de Olmeken, een van de vroegste culturen van Mexico. Misschien dienden ze als verblijfplaats voor de ziel?

77 Architectuurmodellen Calima-cultuur, zuidelijk Colombia 100 v.Chr.-1000 n.Chr. Aardewerk en goud MAS.IB.2010.017.144 Mogelijk stelt het grootste model een tempel voor, met woonhuizen of depots eromheen.

78 Scepter, staf, beeld of hanger in de vorm van een gestileerde papegaai Mapuche-cultuur, Chili 1200-1700 Steen MAS.IB.2010.017.324 Over de vroege geschiedenis van de Mapuche is erg weinig bekend. De functie van dit voorwerp blijft een raadsel.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

71

4

79 Beeldje van een man met een brede band rond het midden en een grote hoed Teotihuacan-cultuur, centraal Mexico 150-700 n.Chr. Groensteen MAS.IB.2010.017.052 Deze vroege Teotihuacan-beeldjes zijn erg zeldzaam. De functie van de grote hoed is onbekend.

80 Vrouwenbeeldje met één afgebroken been Valdivia-cultuur, centraal Ecuador 3500-1500 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.248 Aanvankelijk dachten onderzoekers bij deze erg vroege beeldjes aan vruchtbaarheid, nu ook aan sjamanengereedschap.

81 Beeldjes van een gestileerde vrouwenfiguur en van een uil(?)

Valdivia-cultuur, centraal Ecuador 3500-1500 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.249 t/m 251 Dit zijn de oudste voorwerpen in de Janssen-collectie. Hun functie is onduidelijk.

72

82 Architectuurmodellen Calima-cultuur, zuidelijk Colombia 100 v.Chr.-1000 n.Chr. Aardewerk en goud MAS.IB.2010.017.145 Mogelijk stelt het grootste model een tempel voor, met woonhuizen of depots eromheen.

83 Architectuurmodellen Mezcala-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Steen MAS.IB.2010.017.043 en 044 Stellen deze modellen tempels voor in onze wereld, of zijn ze een doorgang naar een andere wereld?

84 Masker Alamito-cultuur, Argentinië 200-450 Steen MAS.IB.2010.017.322

85 Masker Mezcala-cultuur, West-Mexico 300 v.Chr.-300 n.Chr. Steen MAS.IB.2010.017.046

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

86 Beeldjes in de vorm van baby's Olmeken-cultuur, centraal Mexico of West-Mexico 1200-400 v.Chr. Aardewerk MAS.IB.2010.017.018 en 019 Staan deze baby's symbool voor het bovennatuurlijke? De Olmeken verbonden ongewone lichaamsvormen met speciale krachten.

87 Maskers

4

Olmeken-cultuur, zuidelijke golfkust of centraal Mexico 1200-400 v.Chr. Blauw jadeĂŻet met sporen van rood pigment en steen MAS.IB.2010.017.008 en 009

88.

Maskers Teotihuacan-cultuur, centraal Mexico 150-700 Steen MAS.IB.2010.017.053

89 Beeld in de vorm van een man Huazteken-cultuur, noordelijke Golfkust, Mexico 700-1521 Kalksteen MAS.IB.2010.017.061 Deze vrij platte sculptuur maakte waarschijnlijk deel uit van een architecturaal element.

- EXOTISCH, MOOI EN BETEKENISVOL -

73

HOOPVOL ONDERZOEK

74 74

De stukken uit de verzameling Janssen-Arts zijn niet afkomstig uit gedocumenteerde opgravingen. Daarom weten we vaak weinig tot niets van hun originele context. Waar waren ze begraven? Hoe en waarvan zijn ze gemaakt? Hoe oud zijn ze? De antwoorden op dergelijke vragen moesten we tot voor kort schuldig blijven. Maar er is hoop.

Dankzij de ontwikkeling van zogenaamd hard science-onderzoek kunnen we steeds meer over de stukken vertellen. Zo is het dankzij C14-onderzoek mogelijk om veel objecten te dateren. Bij menselijke resten kunnen we dankzij isotopenanalyse iemands eetpatroon en geografische herkomst reconstrueren. En met elektromagnetische straling achterhalen we de componenten en de productiewijze van metalen objecten.

In samenwerking met het KIK-IRPA-laboratorium in Brussel tonen we hoe dergelijk onderzoek sinds kort aan losse objecten zonder context toch meer achtergrond geeft.

75 75

5

Haarfijn in beeld

Onderzoek dat een object fysiek aantast, is problematisch in musea.

Daarom werden andere methoden ontwikkeld. Technieken als digitale microscopie en rรถntgenstraling, kunnen veel onthullen over de maakwijze en samenstelling van objecten.

In dit onderzoek is onder andere digitale microscopie gebruikt.

Daarin wordt een object tot tweeduizend keer vergroot. Zo komt de vaardigheid van de kunstenaar haarfijn in beeld. Met radiografie worden objecten doorgelicht, waardoor de afzonderlijke delen zichtbaar worden, en ook de aanzetnaden en metaalbreukjes.

76

KUNST UIT PRECOLUMBIAANS AMERIKA

Dankzij monstertje naar nieuwe inzichten

Voor onderzoek naar de interne samenstelling en structuur van objecten moeten we ze minimaal ‘beschadigen’. Van de twee getoonde objecten is met een juwelierszaagje een monstertje genomen. Oppervlakte: 1 mm2.

Aan de hand daarvan kunnen door metallografische studie en rasterelektronenmicroscopie, gekoppeld aan X-stralenanalyse, diverse vragen beantwoord worden: is het metaal gegoten? Is het warm of koud bewerkt?

Is de samenstelling binnenin dezelfde als aan het oppervlak? Zo ontdekken we meer over de oude technieken.

1 Votiefgift (tunjo) in de vorm van een krijger met een pijlkoker en een man met een staf Muisca-cultuur, centraal Colombia 600-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.159 en 160 Deze typische Muisca-tunjo's werden in meren geworpen in de hoop op of als dank voor het vervullen van een wens.

2 Votiefgift (tunjo) in de vorm van een slang Muisca-cultuur, centraal Colombia 600-1600 Goud (tumbaga) MAS.IB.2010.017.161

5

Deze typische platte votiefbeeldjes werden in een meer geworpen, als hoop op of dank voor het vervullen van een wens.

- HOOPVOL ONDERZOEK -

77

Colofon

Concept en Realisatie

Martin Berger, curator ‘De verzameling Paul en Dora Janssen –Arts’ en ‘Hoopvol onderzoek’: Annelies Valgaeren, curator ‘Leven en dood in precolumbiaans Amerika’, ‘Giften voor na de dood’ en ‘Exotisch, mooi en betekenisvol’

Scenografie & uitvoering

B-architecten, Meyvaert: ‘Leven en dood in precolumbiaans Amerika’, ‘Giften voor na de dood’ en ‘Exotisch, mooi en betekenisvol’ (2011) Kinkorn: ‘De verzameling Paul en Dora Janssen –Arts’ en ‘Hoopvol onderzoek’ (2018)

Redactie

Patrick De Rynck

Vormgeving

Ann Walkers, Uitgeverij BAI voor het MAS, 2018

Verantwoordelijke uitgever BAI voor het MAS

D/2018/5751/15

© teksten: MAS, BAI en de auteurs.

78

Bruikleengevers

Museum Plantin Moretus, Antwerpen Vlaamse Gemeenschap

Met dank aan

Het MAS dankt Caroline Bastiaens, schepen voor cultuur, en haar staf, vrijwilligers en stagiaires van Antwerpen Kunstenstad en alle betrokken collega’s van de stad Antwerpen.

Het MAS dankt Dora Janssen, de Vlaamse Gemeenschap en het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA) voor de samenwerking.

We hebben ernaar gestreefd alle rechthebbenden te contacteren. Wie alsnog meent rechten te kunnen laten gelden, wordt verzocht zich te wenden tot het MAS (mas@stad.antwerpen.be).

79

MAS Hanzestedenplaats 1 B - 2000 Antwerpen www.mas.be +32 (0) 3 338 44 00

Wil je de teksten nog eens nalezen?

Deze bezoekersgids is verkrijgbaar in de MASshop aan 5 â‚Ź